________________
બેતાજ બાદશાહ
અને તેના બે મિત્રોના નામે રૂ. એક કરોડ ને ત્રીસ લાખ ઉપાડેલા કે જેમાંથી ભરજરના ટાંગામેલ કરવા પછી પણ સાડા છપન લાખ રૂા. બાકી લેણું રહી ગયા અને એ રીતે બેંકની થાપ
ના ચાલીશ ટકા સલવાઈ રહેવાથી તે બેંકના સર્વનાશના કારણભૂત પ્રેમચંદ હોવાને કમીટીને નેંધ કરવો પડ્યો.
પ્રેમચંદ શેઠની તાસીરમાં નિરાશાને સ્થાન નહોતું. તેની ખંતભરો જહેમત, સાદાઈ અને જાતિશ્રમના લીધે તે વિદ્યાર્થીમાંથી નેકરીયાત, વેપારી અને શેરબજારના સેનાપતિ થયેલ. એની જીભે રૂના ભાવ બેલાયા અને બે કોની ચાવી તેના હાથમાં આવી. આત્મબળથી આગળ વધેલ પ્રેમચંદ સાતમે આસમાનેથી પાતાળમાં પડી જવા છતાં તેનું મનોબળ તેનું તે જ હતું. કાયરતા તેને સ્પર્શી શકતી નહિ. સુખમાં કે દુ:ખમાં તેમના મહે ઉપર સદા પ્રસન્નતા દેખાતી. “નિરાશા’ શબ્દ તેની ડાયરીમાં નહેાતે. ઉન્નતિને શિખરે પહોંચવા છતાં તેનામાં અભિમાન–ગર્વ નહોતો તેમ પડતીમાં હે ઉપર ઉદાસીનતા કે કંગાળીયત જવાતી નહોતી. ગરીબી અને તવંગરીમાં એનો સાદો પહેરવેશ, ધર્યો અને ખંતભરી જાતે કામ કરવાની ટેવને પરિણામે ઘરમાં પડી ન રહેતાં તેણે પાછું દલાલીનું કામ હાથમાં લીધું અને રૂ ઉપરાંત અફીણના વાયદાનું કામકાજ શરૂ કર્યું.
કાળ કાળનું કામ કરે છે. દિવસ પછી રાત અને રાત પછી દિવસ આ કુદરતી ક્રમે મુંબઈ અને દેશના વેપારી બજારને ધીમે ધીમે છ વર્ષે દર્દ કેઠે પડી ગયું. આ દરમિયાન મુંબઈમાં વેપારવિકાસ માટે રેલવે ઉપરાંત તાર-ટેલીફોન વગેરે સં. ૧૯૨૮ પછી
