Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
પ્રતાપી પૂર્વ
સંપાદક:શેઠ દેવચંદ દામજી કુંડલાકર
તંત્રી જેન »
આનંદ કાર્યાલય-ભાવનગર.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
料
(Soul . 1--- LG 38 -- Aleft: levo,
[ સર્વ હક સંપાદકને સ્વાધીન.]
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
રચન
ઇતિહાસ ધાતા જૈન સંધ અંગ–અંગ ને મગધમાંથી નીકળી માળવા તરા વળ્યે, અને ત્યાંથી ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્ર તરફ્ પ્રયાણુ ક્યું". એ જ જૈન સંધની ખીજી શાખા દક્ષિણ તરફ વિસ્તરી અને ત્યાં ચાલ–પાંડય–હાયસાલ આદિ રાજવીઓની છત્રછાયા મેળવી શ્રમજીસ"સ્કૃતિના પ્રભાવ પ્રવર્તાવ્યા.
જે વખતે, એ પ્રમાણે, જૈન સંધના તપસ્વીઓ, સામંતા, શ્રીમંતા, ચક્રવતી આ ભારતવર્ષના ઇતિહાસ રચતા હતા. તે વખતે સાહિત્ય, શિલ્પ અને કળાનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપા, વિવિધ કાવ્યા અને પ્રબધા દ્વારા એનું આલેખન કરતા. આજે પણ એમ કહેવાય છે કે જૈન શિલ્પ-સ્થાપત્ય અને સાહિત્યમાં આાપણા પ્રજાકીય ઇતિહાસનાં ઘણાં સાધના છુપાં રહી ગયાં છે, કે જેના સશોધનથી અનેરા પ્રકાશ પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ છે. જો કે શિલાલેખા, તામ્રપત્રા, સીક્કા અને કાવ્યપ્રશસ્તિઓમાં એ ઇતિહાસસૃષ્ટાઓનાં પરાક્રમા ચાડેણે અંશે જળવાઈ રહ્યાં છે, જે મેાટે ભાગે વિદ્ભાગ્ય સામગ્રી ગણાય છે.
સામાન્ય વાચકસમુદાય આગળ એ ચિરત્રા કથારૂપે શુ"ખલાઅદ રજૂ કરવાના અને એ રીતે જૈન ઇતિહાસ કે પ્રાધ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહિત્યમાં પ્રકાશતા અતિહાસિક વીર પુરુષના યથાપશે પરિચય *રાવવાના, અમે ‘ જૈન' પત્રનાં ભેટ પુસ્તકાકૂરા પ્રયત્ન આરંભ્યા છે. પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં, કાળમર્યાદાની દષ્ટિએ આપણી નજીકના જ ઐતિહાસિક પાત્રાનુ આલેખન કર્યું" છે
જૈન ઇતિહાસના કથાપાત્રા માત્ર જૈન હતા, એમને પેાતાની માતૃભૂમિ કે યુગસ્થિતિ સાથે કશે। સબંધ જ નહાતા એમ ન કહી શકાય. જૈન સંધના સભ્ય હૈ।વા છતાં એમનાં ઔદાર્ય અને સાહસ સૌ કાષ્ઠ રાષ્ટ્રપ્રેમીને અભિમાનથી ભરી દે છે. આ બ્રાહ્મણ તે આ જૈન, આ ક્ષત્રિય અને આ વૈશ્ય એવા બધા ભેદો અહીં ભૂલી જવાયા છે. મેટી નદીએ જેમ પ તામાંથી નીકળે છે, પણ આખરે તે! આખા દેશની સપત્તિ બની રહે છે તેમ આ જૈન નાયકા પણુ જૈન સુધમાં જન્મવા છતાં પેાતાના સાહસ અને બળથી સમસ્ત દેશની સંપત્તિ સમા ગણાયા છે.
ઇતિહાસના અવશેષામાં આવાં ઘણું માદક ચરિત્રા ઢંકાચેલાં પડયાં છે. ક્રમે ક્રમે એના ઉદ્ધાર કરવાની અને જૈન સંધની પાસે એના પુરાતન આદર્શો રજૂ કરવાની અમે ઉમેદ રાખી છે. · અમે જ શ્રેષ્ઠ હતા અને છીએ અમે જ એક દિવસે ઇતિહાસને ધડતા હતા' એવા પ્રકારના મિથ્યાભિમાનથી પ્રેરાને નહિ, પશુ જૈન સંધે પણ પ્રભાવશાલી પુરુષો પેદા કર્યાં છે અને એમણે વિશ્વસેવામાં ફૂલ નહિ તે ફૂલપાંખડી ધરી છે, અને એમના વારસદાર માટે એ જ કવ્યપથ છે એમ બતાવવાને અમારા ઉદ્દેશ છે. એ ઉદ્દેશ કેટલે અંશે સિદ્ધ થયા છે તેને નિતાર અમે અમારા વાચકાની મુનસફી ઉપર જ છેડી દઇએ છીએ.
દેવ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજારાના બેતાજ બાદશાહ.
“ આવતી કાલના ભાવ પ્રેમચંદ્ન રાયચંદ્ર જાણે’ ( મુંબઇના વેપારીઓના પત્રની રૂખ ઉપરથી )
ચાલતી સદીની આ વાત છે. વિ. સં. ૧૯૧૮ થી ૧૯૨૧ માં વેપારીઓ આડતીયાને પત્ર લખતાં તેમાં તે દિવસના ચાલતા ભાવ જણાવીને પછી બજાર રૂખ માટે લખતા કે' - આવતી કાલના ભાવ પ્રેમચંદ્ન રાયચંદ જાણે.
?
આજે જ્યાં ભલભલા કાચ્ચાધિપતિ એકહથ્થુ માત્ર કરીને—ખેલા કરીને પણ અજાર ઉપર કાબૂ મેળવી શકતા નથી, આજે અમેરિકા જેવી વિરાટ અને સમૃદ્ધ રાજસત્તા પણ વાવણી ઉપર અંકુશ અને તૈયાર માલને લેાનની હુફ્ આપવા છતાં બજાર ઉપર વિજય મેળવી શકેલ નથી તે નજરે જોતા હાઇએ ત્યારે આવતી કાલના ભાવ એક સુરતી વાણીયાની જીભે કાવાની વાત જ પહેલી તકે સાંભળનારને અસંભવિત લાગે, છતાં તે વાત તદ્દન સાચી અને અતિશયાક્તિ વિનાની છે.
હિંદુ ઉપર કુદરતની કૃપા હાવાથી જમીનમાંથી નવિવિધ નીપજતું, જેથી ઉદરનિર્વાહ માટે અન્ન અને શરીર ઢાંકવાને વસ્ત્ર મેળવી લેવામાં હિંદુ સ્વાવલંખી હતું. પશુધનની પણ બરકત હતી.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બજારને
ગામોગામ ખેતર ને વાડી, આડ ને વાડ, ચરખા ને સાળના સાધનમાં સંતોષ હતો.
એગણુસમી સદી સુધી નહોતી તાર, ટેલીફેનની સાઠમારી, નહેતી રેલ, વિમાનની દોડાદોડી કે નહોતો યંત્રવાદનો ઉન્માદ. હુન્નર હાથને હતો. કપાસને પીલવા ગામોગામ આડ મંડાય, સુતર માટે ઘરેઘરે રેંટીયા ચાલે ને હાથની સાથે ઢગલાબંધ કાપડ તૈયાર થાય. હાથકારીગરીની કલા એટલી આગળ વધેલી કે વાંસની નળીમાં મલમલને આખે તાકે સમાઈ શકે તેવું મુલાયમ ને બારીક કાપડ પણ બનતું. કહે છે કે તે કાપડ ઈગ્લાંડની સામ્રાજ્ઞી મહારાણું વિકટારીયાએ વાપરેલું ને તેની મુકતક ઠે પ્રશંસા કરી હતી.
આ રીતે રૂ, ઉન અને રેશમના કાપડની પેદાશ એટલી થતી કે જે દેશને પહોંચી વળવા ઉપરાંત પરદેશ પણ જતું, તેમજ રસાયણ, ખનીજ વગેરે લઈને હિંદના વહાણો પરદેશ વેચી આવતાં.
હિંદની આબાદી ને બરકત પરદેશનું ધ્યાન ખેંચતાં ટેપીવાલા (વલંદા–પોર્ટુગીઝ, અંગ્રેજો વિગેરે પશ્ચિમાત્ય વેપારીઓ) ખરીદી માટે હિંદમાં આવવા લાગ્યા અને વેપારી કંપનીઓ ઊભી કરીને પેઢીઓ (કાઠીઓ) ઉઘાડી રહ્યા.
પરદેશમાંથી સોળમા સૈકામાં પહેલા પોર્ટુગીઝ વેપારીઓ આવ્યા. તેમણે દીવ-દમણ-ગોવા-મુંબઈ વગેરે દરીયાકાંઠાના ગામોમાં પિતાની કોઠી નાખીને માલની લે-વેચ કરવા લાગ્યા હતા. આ પ્રસંગે મુંબઈના ટાપુ ઉપર થડા ખારવા અને માછીમારોના ઝુંપડાં ' હતાં. સં. ૧૭૧૭માં પોર્ટુગીઝેએ મુંબઈને ટાપુ ઈગ્લાંડના રાજા ચાટર્સ બીજાને દાયજામાં આપ્યો હતો.
આ અરસામાં કમનસીબે હિંદના રાજ-રજવાડામાં જર,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
જમીન ને જેસના બહાને અંદરોઅંદર અથડામણ થવા લાગી. એ આંતરકલેશનો લાભ લઈને ટોપીવાળા પિતાની સત્તા જમાવવા લાગ્યા ને ધીમે ધીમે વેપારી મટી સત્તાધીશનું સ્થાન પ્રાપ્ત થતાં અંગ્લાડની હિંદમાં વેપાર કરતી કંપનીએ પિતાની હકુમત-સતા જમાવીને “કંપની સરકારના નામે હિંદમાં રાજઅમલ શરૂ કર્યો.
મુંબઈનું બારું તરતું બંદર હોવાથી કંપની સરકારને તેને ભગવટે કરવાની ઈચ્છા થઈ અને વાર્ષિક સે રૂપીયાના ભાડાથી ઈંગ્લાંડના રાજા પાસે તેણે તે ટાપુ ભાડે લીધે–પટે કરાવ્યો. પરંતુ તેના પાસેથી જંજીરાના હબસી સરદારે હુમલો કરી મુંબઈને ટાપુ પડાવી લીધો. જો કે લાંબે વખતે તે ટાપુ કંપની સરકારના કબજામાં આવી શકે પરંતુ તેની ગડમથલમાં કંપની સરકારને તેને ભોગવટો કરવાને લાભ મળ્યો નહિ.
આ સ્થિતિમાં કંપની સરકારનું ગુજરાતનું પાયતખ્ત (કડી) સુરતમાં હતું. તે વખતે સુરતમાં રાયચંદ દીપચંદ લાકડાને વેપાર કરતા. સુરતના પડખામાં સેનગઢ-વીયારાના વિશાળ જંગલો રહેવાથી ત્યાંનું લાકડું સુરતમાં ઠલવાતું અને તે વખતે સુરત, ગુજરાતનું ધીકતું બંદર હોવાથી કચ્છ-કાઠિયાવાડ ને કાચીન સુધી જ નહિ પણ અફઘાનિસ્તાન [મકા], અરબસ્તાન, જાવા, તુર્કસ્તાન, જંગબાર ને બ્રહ્મદેશના દૂર દેશાંતરે સાથે સફરી વહાણેને અવરજવર ચાલુ રહે એટલે માલના નીકાશની પણ ત્યાંથી સાનુકૂળતા હતી.
સુરતની આસપાસનો ફલકૂપ પ્રદેશ, રેશમ, છક, સોના-રૂપાના પતરાં-તારની બનાવટ, તથા રેશમી અને સુતરાઉ વણાટકામ, રંગાટકામ વગેરે હુન્નર-ઉદ્યોગ તેમજ અરબસ્તાન વગેરે દેશમાંથી આયાત
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
બજારનો
થતા મોતી, માણેક, તેજમતુરી અને વિવિધ માલના અવરજવરથી ખીલી ઊઠેલું સુરત તે પ્રસંગે સનારી સુરત કહેવાતું હતું.
વીસમી સદીની શરૂઆતમાં હિંદના કે કંપની સરકાર સામે ઉન્માદે ચડવાથી ઈંગ્લાંડના રાજાએ (સામ્રાજ્ઞી મહારાણી વિકટેરીયા) હિંદને વહીવટ હાથમાં લીધે. અને તેમણે પ્રજાને અભયવચન આપવાથી દેશમાં શાંતિ પથરાણી.
તેમણે પશ્ચિમ હિંદની રાજધાની માટે ગુજરાત અને મહારાદ્ધનું સંધિસ્થાન મુંબઈને ટાપુ પસંદ કર્યો. અને સુરતથી રાજધાની ફેરવીને ત્યાં થાણું નાખ્યું.
સુરત કરતાં મુંબઈને ટાપુ હિંદીમહાસાગરના અવરજવર માટે વિશેષ અનુકુલ તિરતા બંદર જેવો] હતો. તેમાં રાજરિયાસતના કેમ્પ નખાવાથી એ થોડા ઝુંપડાવાળા ટાપુને ઉત્કર્ષ શરૂ થયો અને ભૂમિની પ્રભાવિકતા ખીલી ઊઠતાં તેના તરફ આસપાસના, દૂરના અને પરદેશના વેપારીઓનું આકર્ષણ થયું હોય તેમ જોતજેતામાં વસવાટ અને વેપાર ખીલવા લાગ્યો. શ્રીમંતને અહીંથી દેશ–પરદેશ સાથે પેટભરીને વેપાર ખેડવાને અનુકૂળતા મળવા લાગી તેમ ગરીબોને જીવનનિર્વાહ માટે નોકરી-કામગીરી મળી રહેવાથી મુંબઈ શહેર ગરીબો અને તવંગર સૌનું આશ્રયસ્થાન થઈ પડયું..
સુરતને રાજધાનીને લાભ જતાં વેપાર-વણજ પણ મુંબઈ તરફ ઘસડાવા લાગે. વહાણને અવરજવર ઘટી જતાં લાકડાને ઉપાડ પણ ઘટ એટલે રાયચંદ શેઠનું મન મુંબઈ તરફ આકર્ષાયું.
તેમને ઘરે સંવત ૧૮૮૭ માં પુત્ર રત્નની પ્રાપ્તિ થઈ હતી. પુત્રના લક્ષણ પારણામાંથી જણાય ' તેમ તેના પુત્ર પ્રેમચંદની
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
ઉગમણુ પ્રભાવિક હતી, અને તેમના માતુશ્રી રાજબાઈએ તેમનામાં આદર્શ સંસ્કાર રેડ્યા હતા.
મુંબઈમાં જેમ ધંધે કે નેકરીની જેને જે જોઈએ તે સગવડ મળી રહેતી હતી, તેમ જ અભ્યાસમાં આગળ વધવા ઉચ્ચ શિક્ષણાલ ખુલ્યાં હતાં. તે બધી અનુકૂળતા જોઈને રાયચંદ શેઠે સુરતને ધંધે સંકેલી સહકુટુંબ મુંબઈ તરફ પ્રયાણ કર્યું. ત્યાં પહોંચતાં શેઠ રતનચંદ લાલાની માતબર પેઢીમાં રાયચંદ શેઠને મુનીમગીરી મળી ને પ્રેમચંદને શિક્ષણમાં આગળ વધવાને તક સાંપડી.
બ્રીટીશ રાજનીતિમાં વેપારની ખીલવણીનું શ્રેય હાઇને તેના વિકાસ માટે દેશભરમાં ટપાલખાતાની યોજના થઈ ગઈ હતી, તેમ જ દેશવ્યાપક ચલણનું એકીકરણ કરી સરકારી ટંકશાળદ્વારા ‘કલદાર” નાણું ચાલુ થયું હતું તેમ જ પશ્ચિમમાં વેપારીઓની ઓફીસ (પેઢીઓ) વધતાં કલાબાને કિનારે વિલાયતી વેપારીઓનું નગર વસી ગયું.
શેઠ રતનચંદની પેઢી શરાફી અને વછીયાતીનું કામ કરતી. આ કામ રાયચંદ શેઠે સંભાળી લીધું. શેઠ રતનચંદને ભાર આ રીતે ઓછો થતાં તેને કેટમાં પગરવ વધે, અને ત્યાંની ધંધાની છાળામાં માથું મારવાની જિજ્ઞાસા જાગૃત થઈ.
ભાઈ પ્રેમચંદ અંગ્રેજી અભ્યાસમાં આગળ વધે જતા હતા. તેઓ વખતોવખત રતનચંદ શેઠની પેઢીએ તેમના પિતા રાયચંદ પાસે આવતા જતા અને વેપાર-ધંધાની વાતમાં રસ લેતા. પ્રેમચંદની સમજણભરી વાતો અને કામકાજમાં ખંત જોઈ રતનચંદ શેઠનું તેના તરફ ખેંચાણ વધવા લાગ્યું અને પ્રેમચંદ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
બજારેને
અંગ્રેજી ભણેલ હોવાથી તેને દુકાનમાં જોડવામાં આવે તો કેટની પેઢીઓ સાથે કામકાજની સગવડ રહે તેવી ઈછા તેમણે મુનીમ રાયચંદ શેઠ પાસે વ્યક્ત કરી.
ભાઈ પ્રેમચંનું દિલ ધંધા તરફ વળવા લાગ્યું હતું તેમાં આ તક મળતાં શેઠની વાતને રાયચંદ શેઠે વધાવી લીધી ને પિતાપુત્ર બંનેએ રસપૂર્વક કોટની પેઢીઓ સાથે સંબંધ વધારતાં, પ્રેમચંદ બેંકોના નકટ પરિચયમાં આવવાથી ઓફિસોમાં તેમની પ્રતિષ્ઠા જામવા લાગી.
શેઠ રતનચંદ અને રાયચંદ વચ્ચે ભાચારો એટલો બધે વધી ગયે હતું કે તેઓ ધંધા ઉપરાંત ઘરપરીયાણું પણ એક દિલથી કરતા. ભાઈ પ્રેમચંદે ટૂંક વખતમાં પેઢીની વધારેલી પ્રતિષ્ઠા અને લાગવગથી ખુશી થઈ રતનચંદ શેઠે પેઢીની લગામ પ્રેમચંદને સોંપીને પિતે નિવૃત થવાની ઈચ્છા રાયચંદ પાસે વ્યક્ત કરી. રાયચંદ શેઠને તે પિતાના પુત્રને ઉત્કર્ષ વધતે જઈ હર્ષથી હદય ઉભરાય તે સ્વાભાવિક હતું. તેમણે શેઠની આ વાત વધાવી લીધી ને પ્રેમચંદે પિતાના નામથી વહીવટ શરૂ કર્યો.
બડભાગી પ્રેમચંદને દલાલીના કામને અંગે ઓફીસોમાં અને બે કેમાં સારો પરિચય થયો હતો, તેથી દલાલીનું કામ શરૂ રાખવા ઉપરાંત અંગત જોખમે હુંડીઓ ખરીદવા–વેચવાનું તેમણે શરૂ કર્યું અને આગળ વધીને બેંકના શેરેનું પણ રૂખ જોઇને લેવાણ-વેચાણ કરવા લાગ્યા.
“રૂઉ” એ બજારને રાજા ગણાય છે. હિંદમાં રૂઉનું ઉત્પન્ન વધવા લાગ્યું હતું અને તેને પરદેશના બજારોમાં પગપેસારો થવા માંડ્યો હતો તે જોઈને પ્રેમચંદે રૂહના ધંધામાં પણ ઝંપલાવ્યું. '
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
પ્રેમચંદને જેમ વેપારમાં આગળ વધવાને ઉત્સાહ હતો તેમ વેપારની ખીલવણ માટે પૈર્ય અને જાતે કામ કરવાની ખંત હતી.
મુંબઈ વેપારી મથક થઈ પડવાથી રૂઉને જ તેના ઉત્પન્ન ક્ષેત્રમાંથી મુંબઈના બારે ખેંચાઈ આવતા અને તેને તાત્કાલિક ઉપાડ પણ થઈ જતું. આ પ્રમાણે રૂઉ ખરીદનાર દેશી-પરદેશી પેઢીને ઘરબેઠાં જોઈતું રૂ મળી રહેતું તેથી સંતોષ માનતા હતા જ્યારે પ્રેમચંદે આગળ વધી રૂઉના પાકવાળા મૂળ મથકમાં ખરીદી માટે પેઢીઓ ખોલવા અગર આડતીયા રોકીને મનમાન્ય માલ મેળવવા અને પરદેશી પેઢીઓને માલ પૂરો પાડવાને સગવડ વધારી.
હિંદ માટે આ નવી સૃષ્ટિ મંડાવાનો ઉષાકાળ હતો. યુરોપપશ્ચિમમાં યંત્રયુગને જન્મ થઈ ચૂક્યો હતો. કાપડ માટે રૂઉ કાંતવા અને વણાટ માટે યાંત્રિક સંચા સાલોવાળી મિલોના મંડાણ થવા લાગ્યાં હતાં, જ્યારે આ મિલોના ખોરાક માટે જોઈતું રૂઉ ઉત્પન્ન કરવાને ત્યાં જમીનમાં રસ-કસ કે કુદરતની કૃપા ન હોવાથી કારખાના માટે જોઈતું રૂઉ મેળવવાને અમેરિકા તથા હિંદુસ્તાન ઉપર આધાર હતો.
જોગાનુજોગ જે વખતે પ્રેમચંદે રૂના ધંધામાં ઝંપલાવ્યું અને રૂઉના ઉત્પન્ન ક્ષેત્રોમાં ભરૂચ-ગુજરાત-કાઠિયાવાડ અને વરાડ-ખાનદેશમાં એજન્સીઓની ચેજના કરી તે અરસામાં અમેરિકામાં આંતરવિગ્રહના શ્રીગણેશ મંડાવાથી ત્યાંના ખેડૂતોને હથિયાર સજવાને વખત આવ્યો.આ રીતે માનચેસ્ટરની મિલોને જોઈતું રૂઉ પૂરું પાડવાને અમેરિકાના દ્વાર બંધ થવાથી લેંકેશાયર-લીવરપુરના રૂઉના વેપારીનું લક્ષ હિંદ ની ખેંચાયું. આ વખતે મુંબઈમાં લીવરપુરને રૂઉ પૂરું
વાં માંડતા ને સ રીચી ટુઅર્ડ એન્ડ કું ની પેઢી કરતી.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
મજારાના
તેણે ઉના દલાલ પ્રેમચંદની તૈયાર રૂ પૂરું પાડવાની વ્યવસ્થા અને કાર્યદક્ષતા જોઇને તેમને પેઢીની દલાલીનુ કામ સુપ્રત કર્યું". આવા સયાગથી હિંદના રૂઉની માંગ વધવાથી મજારમાં ભરતીને જુવાળ ચઢવા લાગ્યા, અને જેમ જેમ લે કેશાયરલીવરપુલના બજારમાં અમેરીકન રૂની આયાત અશકય થવા લાગી તેમ તેમ હિંદી રૂની માંગ એકધારી વધવા લાગી.
રૂ એ હિંદના બજારના રાજા ગણાય છે તે પ્રત્યક્ષ દેખાવા લાગ્યું. રૂના વિક્રયથી પશ્ચિમમાંથી હિંદના કિનારે નાણાના ગંજ ખડકાવા લાગ્યા. “લાવ ખાઉં ” ની લેવાળીથી રૂા બજાર ઉછાળે ચડવા લાગ્યા અને દુષ્કાળમાં ખારી જાર પણ ખપી જાય તેમ છેક ગાદલામાં ભરાએલા જૂના જાડા કચરા રૂઉ પણ આંખ વીંચીને ઉપડવા લાગ્યું. હિંગ મરચાનેા વેપારી હૈ। કે શાક વેચતા બકાલી હૈ। સૌ ઘેાડા ઘણા પણુ રૂના વેપારમાં રસ લેવા લાગ્યા. નાનું ગામડું કે એકલડેાકલ ઝુંપડી સુધી પણ રૂઉં બજારના રાજઅમલ પહેાંચી ગયેા. એટલુ` છતાં તૈયારને ન પહેાંચી શકાવાથી વાયદાના વેપાર ચાલ્યું। . તે લીધા–દીધાના સનેપાતને પાયા નંખાયેા.
રૂઉ રાજાની ખેલ-ખાલા ખેાલાતાં નાણાંની છેાળા ચાલી. ખેડૂત અને મજૂર। પણ સેના ચાંદીના ઘાટ ઘડાવા લાગ્યા. મેં કા ખેાલાવા લાગી અને અવનવી કુપનીઓ ઊભી થતાં તેના શેરાની લે-વેચના માર્કેટ ખુલ્યાં.
દરેક બજારામાં વેપારના રસીયા પ્રેમચંદની બુદ્ધિ-શક્તિ તરી આવવા લાગી. રૂના તૈયાર અને વાયદા બજાર તેમણે હાથ કરવા ઉપરાંત મસી`અલ એક અને મરકનટાઇલ મેમા' ઝેરા લીધા અને અનુક્રમે તેમણે શેરબજારમાં પશુ પગપેસાવામાં પણ ઝંપલા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખેતાજ બાદશાહ
મુંબઇમાં તે વખતે સર જમશેદજી જીજીભાઇ, શેઠ બહેરામજી હેારમસજી કામા, મી. રૂસ્તમજી જમશેદજી, શ્રીમાન ખટાઉ મકનજી, શેઠ ગેાકળદાસ તેજપાળ, શ્રી કરશનદાસ માધવજી, શેઠે નસરવાનજી આર. તાતા. મી. મહેરબાન ભાવનગરી, શ્રી ભીમજી ગિરધર વગેરે વેપારીએ આગળ પડતા હતા. આવી સમ વેપારી આલમમાં શેઠ પ્રેમચંદનું શ્રેષ્ઠત્વ તરી આવવાથી સં. ૧૯૧૯ માં શ. સેાના પચાસ હજાર શેર( પચાસ લાખ)ની થાપણું ધરાવતી તે એશીયાટીક એન્ડીંગ કારપેારેશન ”માં તે
..
વખતની અગ્રગણ્ય દલાલ નીમાયા.
શ્રીમાન પ્રેમચંદ્નના હાથમાં એકીંગ કારપેારેશનના વહીવટ આવતાં તેના શેરાની માંગ વધવા લાગી અને જેમ ભાગ્યશાલીને પગલે નિધાન હોય તેમ પ્રેમચંદની .કાયદક્ષતાથી તેના શેરના પ્રીમીયમ મેલાતાં એક જ વર્ષમાં એકીંગ કાર્પારેશનની મૂડી એક કરાડ ને ચાર લાખની અંકાણી.
લક્ષ્મી એવી ચપળ છે કે નાણા વિના જેમ નર નીમાણા લાગે તેમ નાણા મળવા પછી તેને સાચવવાની ચિંતા કરાવે. તેને ઠરી ઠામ રહેવુ ગમે નહિ. રૂઉના પ્રતાપે જેમ જેમ નાણાની છેળા ઉછળવા લાગી . તેમ તેમ તેમને ઠેકાણે પાડવાને શેર બજાર’ની જમાવટ થઇ. દિવસ ઊગ્યે શેરે। કાઢીને નવી નવી 'પનીઓએકા ઉધડવા લાગી.
આ બન્ને બજારમાં પ્રેમચંદનું રાજ હતું. રૂઉની આવક—ભરતી અને નીકાશના ક્ષેત્રમાં તેનું સામ્રાજ્ય હોવાથી આવતી કાલના ભાવ પ્રેમચંદ રાયચંદની જીભે નક્કી થવા લાગ્યા હતા અને બીજી તર
ફથી જે કંપનીમાં પ્રેમચ`દ હાય તેના શેરના ભાવ વધવા માંડતા ને જોતજોતામાં તે શેરા ઉપડી જતા.
કુદકે ને ભુસકે પ્રેમચંદુ શેઢ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
બજારોને
જાણે નાણાના મે વરસાવનારા જાદુગર હોય તેમ તેના નામ પાછળ શ્રીમત, સનેહીઓ અને સંબંધીઓ નાણાના ઢગલા કરવાને પાછું વાળી જોતા નહિ.
એશીયાટીક બેંકીંગ કોરપોરેશન'ની જાહોજલાલીનો યશ પ્રેમચંદ શેઠ જીતી ગયા. ખરું કહીએ તે તેમની આ યશભાગી કાર્યદક્ષતાથી તેઓ બેંકના દલાલ છતાં ઘણી-રણું થઈ પડતાં તેની ગણના લાખથી વધીને કેહ્યાધિપતિમાં થવા લાગી.
બેંક ઓફ બોમ્બે ”એ સં. ૧૯૨૦ માં પોતાનું સુકાન આ ગામઠી બેંકર પ્રેમચંદને સોંપ્યું. ને જાણે તેમના હાથમાં ચમકાર હોય તેમ એક વર્ષમાં “બેંક ઓફ બોમ્બે'ના રૂ. ૫૦૦ ના શેરનો ભાવ રૂ. ૨૮૫૦ બોલાયો. આ રીતે જનતાની થાપણ દિવસ ઊગ્યે દાઢી ને બે મહિને બમણું અંકાતાં બેંકોની મૂડી લાખોમાંથી કરોડોની ગણત્રીએ ચડતાં પ્રભાવિક પ્રેમચંદ શેઠની બોલબાલા બોલાવા લાગી.
બેંક ઓફ બોમ્બે ના તે વર્ષના રિપોર્ટમાં લખાયું કે દલાલ પ્રેમચંદના અનુપમ સહકારથી આ બેંક તેની જ બની ગઈ છે” એટલું જ નહિ પણ બેંકના ટ્રેઝરી ઓફીસર મી. ખેર તેમના ઉપર આક્રીન થઈ ગયા. પ્રેમચંદ શેઠની છભાન ઉપર તેમની અંગત લેન કે એડવાન્સ જોઈએ તેમ મળવા ઉપરાંત તેમના સ્નેહીસંબંધીને પણ પ્રેમચંદ શેઠની જીભ ઉપર અંગઉધાર ધીરધાર થવા લાગી અને પ્રેમચંદ શેઠ વગર પૂછયે કોઇને કંઇ અપાવી શકે તે માટે મી. બ્લેરે તે બેંકની કરી ચેક બુક તેને સુપ્રત કરી દીધી.
શ્રી પ્રેમચંદ શેઠ જેમ જેમ આગળ વધતા ગયા તેમ તેમ તેમની લાગવગ અને સંબંધ દૂર દેશાવરમાં પણ વધવા લાગ્યા.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
મુંબઈમાં ચાલતી યુરોપની કોહ્યાધિપતિ કુ. એના સંચાલકો સર
જ્યોર્જ બર્ડવુડ, મી. માર્કલ સ્કોટન વગેરે તેમનું પ્રતિભાશાળી મિત્રમંડળ હતું.
મુંબઈમાં જેમજેમ વેપાર વધવા લાગ્યો તેમ તેમ પેઢીઓ અને કારખાના, મિલો અને મજૂરોની ભરતી થવા લાગી એટલે તેના વસવાટ અને આરામસ્થળ-વાડીવજીફા માટે મુંબઈની ભૂમિ સાંકડી. પડવા લાગી. એક વખત પૈસે વાર મળતી જમીનના ભાવ રૂપિયાના હિસાબે ઉપજવા લાગ્યા, અને કોટ્યાધિપતિના બંગલાઓ માટે જમીનની ખેંચ જણાવવા લાગી. જમીનની આ ભૂખ ભાંગવાને પ્રેમચંદના મિત્રમંડલે મળી મુંબઇને બેકબેને દરીયો પૂરીને ત્યાં જલમાંથી સ્થળ મેદાન ઉપજાવવા અને તેના વેચાણમાંથી કરોડોનું ઉત્પન્ન કરવાની યોજના તૈયાર કરી.
કોટ્યાધિપતિઓના હવામહેલ બાંધવાના સ્થળ-સર્જનની આ જનાને અમલી બનાવવા “બેકબે” કું. ઊભી થઈ, ને તેની લગામ પ્રેમચંદ શેઠના હાથમાં મુકાતાં તેના રૂા. પાંચ હજારના શેર તડાભાર ઉપડી ગયા. ભરતીમાં ભરતી જોવાય તેમ દરીય પુરાઈને ત્યાં મહેલો ચણાઈ જવા લાગ્યા હોય તેવાં જનતાને સ્વમાં આવવા લાગ્યાં. ને આ સેનાની કુકડીને સંઘરી લેવાને બેકબેના શેરની માંગણું અસાધારણ વધી જતાં પાંચ હજારના શેરના પચાસ હજારઉપજવા લાગ્યા. પ્રેમચંદ શેઠે મુહૂર્તમાં આ કંપનીના ચાર શેર સંધરે કરી રાખ્યો હતો તે આ તકને લાભ લઈ બજારમાં કાઢતાં જોતજોતામાં તેમાંથી નેવું લાખનો નફે બાંધી લીધો.
પ્રેમચંદ જેમ બેંક દલાલ હતા તેમ બેંક શરાફ પણ હતા. એકબેના નફાની લગભગ એક કરોડની રકમ તેમણે એક જ કલમે
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
બજારેને
“એસીઆટીક બેંકમાં જમા કરાવેલી. મુંબઈમાં તે વખતે ખુલેલી લગભગ પોણેસો બેંકમાં તેમની લાગવગ અને પ્રતિષ્ઠા હતી. તેઓ ધારે ત્યારે ગમે તે બેંકમાંથી ગમે તેટલી રકમની વગર રોકટોકે ક્રેડીટ ઉપર લે-મૂક કરી શકતા. બેંક અને નાણુ બજારમાં તેમની આંટ એટલી જામી હતી કે તેમની જીભે પાણીમાં પત્થર તરે તેમ સામાન્ય માણસના વળ ઉતરી જતા અને તેમની ઇતરાજી થતાં ભલભલાને બેઘડી થંભી જવું પડતું.
પ્રેમચંદ શેઠને ભાગ્ય-રવિ અત્યારે મધ્યાહે હતો. દેશમાં અને પરદેશમાં તેની કાર્યદક્ષતાએ ભલભલાને આંજી દીધા હતા. મુંબઈના ટાપુમાં ત્રીશેક વર્ષને એક સુરતી વાણીયો બજારના ભાવી ઉપર કાબૂ ધરાવે છે તેવી વાત સામ્રાજ્ઞી મહારાણું વિકટોરીયાને કાને આવતાં તેમને પણ આશ્ચર્ય થયું. કહેવાય છે કે તેમને પ્રેમચંદને નજરે જોવાની ભાવના થઈ હતી, પરંતુ તે વખતના રૂઉ અને શેર બજારના બેતાજ બાદશાહને ધંધાની ધમાલમાં તે જાણવાજવાને અવકાશ નહે.
પ્રેમચંદ શેઠની સાદાઈ અમીરી અને ફકીરીમાં એક સરખી જ રહેલી. સુરતી ચાળનું કેડીયું ને પારસી ઘાટની સુરતી પાઘડી એ તેમને હંમેશનો પહેરવેશ, ભાયખાળા લવબેનમાં તેમને રહેણુક હતા. આરોગ્યની દૃષ્ટિએ ફરતી બાગાયાત ને ખેતી–વાડીની વચમાં સાદો બંગલો એ તેનું નિવાસસ્થાન, જેને લેકે “પ્રેમદ્યાન'ના નામે ઓળખતા. ગાદી તકીયાની સાદી બેઠક અને પિતાની પેઢીએ જવાની જરૂર પડયે ઉપયોગી થઈ શકે તે માટે વાહનમાં હમણયું રાખતા. સવારમાં વેલા ઉઠીને નિત્ય નિયમ અને બાજુના મોતીશા શેઠના દેરાસર સેવા-પૂજા કરી-જમી પરવારીને દસ વાગ્યે વાડીના દરવાજા પાસે આવે ત્યારે ત્યાં અપંગ આશ્રિત ઊભા જ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
૧૩
હોય. બહાર નીકળતી વખતે રૂપીયા અને પરચુરણથી પ્રેમચંદ શેઠે કેડીયાને ખીસો ભરી રાખેલ જ હોય. ઘરેથી નીકળતાં દરવાજે ઉભેલા શિક્ષકોને છૂટે હાથે પૈસા વેરતા વેરતા તે ડમણીયામાં પગ મૂક્તા ને ચંપાગલીની પિતાની પેઢીએ જઇ બજાર રૂખ-વરધી-વછીયાતી અને અનેક સંબંધીઓની આડ-ઓપટીની અરજ હેવાલ સાંભળી કેટમાં પહોંચી જતા ને પગપાળા દરેક બેંકોમાં ફરી વળતા.
નિરાશાવાદ કે આળસ તેમની ડીક્ષનેરીમાં નહોતાં. “અનુકંપ” એ તેમને સ્વભાવજન્ય ગુણ હતા. તેમની પાસે આશાભર્યો આવનાર ખાલી હાથે પાછો ન જતો. છુપું દાન અને જાહેર સખાવતમાં તેમનું દિલ દિલાવર હતું. ખાનદેશ ગુજરાત કે કાઠિયાવાડના ધોલેરા, ઘેધા જેવા સ્થળોમાં જ્યાં તેમને આડતસંબંધ હતા ત્યાં પાંજરાપોળ કે ધર્મશાળા અને કૂવા, અવેડા કે પારેવાની છત્રી જેવાં કંઇ ને કંઇ સ્મરણચિહ્નો બંધાવેલાં.
તેમની સખાવતને પ્રવાહ કેળવણીના ક્ષેત્રમાં અને જાહેર બાંધકામો પાછળ વધારે પ્રમાણમાં વહેલ જોવાય છે. તેઓ છૂટે હાથે વાપરી શકતા પરંતુ વાપરવાનું સ્થળ પસંદ કરવાનો દર તેમના મિત્રમંડળના હાથમાં હોય તેમ તેમના અંગ્રેજ મિત્રોની પ્રેરણાદેરવણ તેમાં મુખ્યત્વે તરી આવે છે. તેઓ તે જેમ વાતવાતમાં લાખો રળી શક્તા હતા, તેમ ક્ષણ માત્રમાં લાખો આપી શકતા. મુંબઈના ગવર્નરના નેતૃત્વ નીચે મુંબઇમાં યુનીવરસીટીના વિકાસ માટે મેળાવડો થયે ત્યારે યુનીવરસીટી ફંડમાં કંઈક આપવાને પ્રેમચંદ શેઠ પાસે માગણી કરતાં તેમણે ચાર લાખ રૂપીયાને ચેક તેમના હાથમાં મૂક્યો. તેના વપરાસ કે વ્યવસ્થાની પૂછપરછ કર્યા વિના અને પિતાનું નામસ્મરણ કે તેવી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
બજારેને
બીજી કોઈ જાતની હક-હકુમતની દખલ કે હક્કની અપેક્ષા વિના સહેજ ઇસારો થતાં ચાર લાખની બાદશાહી રકમ અલિપ્ત ભાવે આપીને ચાલી નીકળેલા પ્રેમચંદ શેઠ માટે ઇલાકાના હાકેમને ઊંડી અસર થઈ. ને તે રકમની યાદગાર વ્યવસ્થા માટે તેમણે જાતિદેખરેખ નીચે મંત્રણું કરીને મુંબઈ–કોટના લતામાં રૂા. બે લાખના ખર્ચે આકાશ સાથે વાતો કરતે કીર્તિસ્તંભ ટાવર) ઊભે કરી તેના સાથે પ્રેમચંદ શેઠનાં માતુશ્રી રાજબાઈનું નામ જોડયું જે
રાજબાઇ ટાવરના નામથી અત્યારે પણ ઊભો છે. તેમજ બાકીની રકમ (રા. બે લાખ) મુંબઇની યુનીવરસીટીની લાયબ્રેરીમાં આપી તેના સાથે પ્રેમચંદ રાયચંદનું નામ જોડવામાં આવ્યું. આ સખાવતે હિંદના ઘણું શિક્ષણક્ષેત્રનું ધ્યાન ખેંચ્યું. જુદી જુદી સેનેટ અને સંસ્થાઓ તરફથી પ્રેમચંદ શેઠને માગણું થવા લાગી કે જે કોઈને તેમણે નિરાશ થઈને પાછા કાઢ્યા નહતા.
કલકત્તા યુનીવરસીટીને પણ તેમણે બે લાખ રૂ. આપ્યા કે જેના વ્યાજમાંથી કલકત્તા યુનીવરસીટીના પાંચ ગેજ્યુએટને શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદ ઓલર અને ફેલે તરીકે કાયમી ઉત્તેજન અપાય છે. કહેવાય છે કે સર સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી જેવા રત્નો પકાવવાને યશ આ ફેલોશીપ ખાટી ગઈ હતી.
તેઓ પિતાના વતન સુરતને પણ નથી ભૂલ્યા. ત્યાંની રાયચંદ દીપચંદ કન્યાશાળા, ધર્મશાળા, જિનાલય વગેરે તેમનાં યાદગાર સેવાસ્થાને ઉપરાંત સુરતની વિકટોરીયા ગાર્ડન (૫બ્લીક બાગ) જેવા સાર્વજનિક કાર્યોમાં પણ તેમની નિર્ભેદ સહાય તરી આવે છે.
તેઓ એક વખત અમદાવાદ આવ્યા. આ વખતે ફારબસ સાહેબે ગુજરાતી ભાષાના ઘડતર અને પ્રચાર માટે ગુજરાત વન
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
કયુલર સોસાયટી શરૂ કરી હતી, તથા શિક્ષકને શિક્ષણ સંસ્કાર આપવાને ટ્રેનીંગ કોલેજ ખોલવામાં આવી હતી. સાહિત્યપ્રચારની આ બન્ને સંસ્થાને પિષણ આપવાની માગણું થઈ અને તુર્ત પ્રેમચંદ શેઠે ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીને પાયા પાકે કરવાને તેને જમીન અપાવી મકાન બાંધવામાં રૂા. ત્રીસ હજાર અને ટ્રેનીંગ કોલેજ માટે રૂા. વીશ હજાર આપ્યા. ત્યાંના કલેકટરે આ સખાવતી પુરુષની પ્રશંસા કરી અને એ શિક્ષણ સંસ્થાને શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદ ટ્રેનીંગ કોલેજના નામથી વિભૂષિત કરવામાં આવી. આ ઉપરાંત ભરૂચમાં લાયબ્રેરી અને મુંબઈ, અમદાવાદ વગેરે જે જે ક્ષેત્રમાં તે વખતે શિક્ષણ સંસ્થાઓ ઊભી થતી તે શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદ પાસે માગણી કરતાં પાંચ દશ હજારના ચેક વિના પાછા ફરતા નહિ.
ગરીબો પ્રત્યે અનુકંપા દાનમાં પણ તેઓને ફાળે સારો સેંધાયો છે તેમ બેંગાલ સાઈકન-રીલીફ ફંડમાં રૂા. પચીસ હજાર તેમજ ગુજરાતને આ પ્રસંગે રીલીફ ફંડમાં મોકલાવેલ મદદથી જોવાય છે.
શેઠ પ્રેમચંદનો દાનપ્રવાહ આ રીતે અંગ્રેજ મિત્રની પ્રેરણ અનુસાર દેશભરમાં વહેવા ઉપરાંત તેમના મિત્ર મી. માર્કલ ઑટે સં. ૧૯૨૦માં મુંબઇથી પિતાનું કામ સંકેલીને પોતાને વતન ઈગ્લાંડ જવાની તૈયારી કરી ત્યારે તેમને વિદાયમાન આપવાને પોતાને બંગલે મીજબાની (ગાર્ડન પાર્ટી આપી હતી તેમાં દેશી-પરદેશી લગભગ બે હજાર ધંધાદારીઓની હાજરીમાં માન આપી યુરોપમાં તેને ગમે તે સંસ્થામાં વાપરવા માટે રૂા. ૭૫૦૦૦૦ સાડાસાત લાખનો ચેક સુપ્રત કર્યો હતો.
પ્રેમચંદ શેઠની સખાવત આ રીતે લાખોના આંકો નજરે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
બજારનો
ચડે છે. તેના મુકાબલે પિતાની કેમ, ધર્મ અને રાષ્ટ્રસેવાની કર્તયપરાયણતા તરફ તેમનું ધ્યાન ખેંચાયું ન હોય કે તેવી પ્રેરણા કરનારા પ્રભાવિક સંધ-દેશ નાયકેથી તેઓ વંચિત રહ્યા હોય તેમ અનુમાન કરવું રહ્યું. જો કે તેમનામાં ધાર્મિક સંસ્કાર અને કામી લાગણી હતી તેમ સુરતમાં અને શત્રુંજય ઉપરનું શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદ જિનાલય અને છૂટાછવાયાં ધર્મશાલા-પાંજરાપોળના સ્થાપત્ય ખાત્રી આપે છે, એટલું જ નહિ પણ કહેવાય છે કે એક વખત તેઓ શત્રુંજયની યાત્રાર્થે આવેલા ત્યારે રાજ્ય અને કેમ વચ્ચે તીર્થનાં હક્ક-હકુમતની અથડામણું ન રહે તે માટે “શત્રુંજય પહાડ વેચાણ લઈ લેવાને રાજ્ય સાથે વાત છેડેલી. રાજ્યને તે પ્રસંગે વસુની ઉપયોગિતા હતી, પરંતુ રકમના આંકને સામાન્ય ફેરફાર અને તેમને સ્થિરતા માટે સમયને અભાવ હોવાથી “થઈ રહેશે'ની ગણત્રીમાં તે વાત વાતમાં જ રહી ગઈ. આ હકીકત ઉપરથી માનવાને કારણ મળે છે કે તેઓ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી કે મુંબઈ-અમદાવાદના સામાજિક કાર્યવાહકના પરિચયમાં ઓછા આવ્યા હેય.
પ્રેમચંદ શેઠને ભાગ્યોદય ખાસ કરીને રૂઉ સાથે સંકળાએલ હતું. તેમના ભાગ્યને સીતારે ૧૯૧૧ થી ૧૯૨૧ના દાયકામાં એ તેજસ્વી હતું કે તેઓ જ્યાં હાથ નાખતા ત્યાં ઢગલે ધન દેખાતું. આવી એકધારી નાણાની છોળમાં બજારની અંતરરૂખભાવી વિચારવાને તેમને ફુરસદ નહતી. તેમની દૃષ્ટમાં રૂઉના પુંભડે પુંભડે લક્ષ્મીના થર પથરાયેલા હોય તેવા ચાલુ અનુભવને પરિણામે હિંદી ઉની બેલબેલાનું કારણ વિચારવાને ખ્યાલ ન રહ્યો. કાળનું ચક પિતાનું કામ કર્યા કરે છે. અમેરિકાના આંતરવિગ્રહની અવધિ આવી રહી હોય તેમ અંદર અંદર લડીને પોતાની પાયમાલી પોતે જ નોતરે છે તેનું અમેરિકાને ભાન આવવાથી “લી ” ના લશ્કરે નમતું
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
૧૭
જેની સુલેહના સંદેશા શરૂ કર્યા. યુદ્ધનાયકે સમજી ગયા કે આવી ઘર ઉઠી કરવામાં સાધન, સમૃદ્ધિ અને માનવગણની હાનિ પિતાના ઘરમાં જ થઈ છે. આવા ગૃહકલેશના પરિણામે તે હારેલા હારે છે તેમ નહિ પરંતુ જીતેલા પણ હાર્યા જ (પાયમાલ થયેલા) હેય છે. રાંડ્યા પછી પણ અમેરિકાને આ ડહાપણુ આવવાથી રાષ્ટ્રએજ્ય માટે ફેડરલ્સના ધોરણે અમેરિકાની લડાઈ એકદમ સંકેલાઈ ગઈ.
પુરજોશમાં ચાલી જતી ગાડીને એકદમ ધક્કો વાગવાથી જેમ સમતોલપણું ગુમાવી બેસે, તેમ એકાએક અમેરિકાની સુલેહ-શાંતિના ખબર મળતાં રૂઉના લાડ ઉતરી ગયાં. અમેરિકન રૂઉના અભાવે હિંદી ઉના મેં માગ્યા ભાવ દેનાર ખસી જવાથી લીવરપુલમાં ચડેલે ભાલ ઠેકાણે પાડ મુશ્કેલ થઈ પડ્યો. બસોના બારસ થવામાં સમય-સંજોગ જોઈએ, પણ બારસેના બસ થતાં ક્ષણ માત્ર નથી લાગતી, તેમ અમેરિકાની શાંતિના ખબર પડતાં વીજળીના વેગે મુંબઈમાં અશાંતિનું મોજું ફરી વળ્યું. ભલભલા સદ્ધર ઓફીસેનાં તળીયાં દેખાઈ જતાં સેંકડે બકે હજારે પેઢીને તાળાં દેવાઈ ગયાં-કઈકે નાદારીમાં ચેપડા મોકલી દઇ દેવાળાં કાઢ્યાં. એક ક્ષણ પહેલાના અમીર ઘડીમાં ફકીર જેવા થઈ ગયા. રૂઉના ધંધા માટે મુંબઈમાં ઉઘડેલી પરદેશી પેઢીઓ પિતાનું કામ સંકેલવા લાગી, ખરીદ-વેચાણના સોદા કે આડ-દેઢાંની પતાવટ અકારી થઈ પડી.
જોગાનુજોગ રૂના ફાટી ગયેલ બજારને લાભ લેવા દેશભરમાં કપાસનું વાવેતર વધારે થયેલું અને અમેરિકા પણ રૂઉ નીપજાવનાર દેશ હેવાથી ત્યાંના ખેડુતેએ લડાઈ બંધ થવાથી કપાસની વાવણું કરી એટલે રૂઉના મંદા બજારે નાના ગામડામાં પણ બી બેવડાંને
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
--
બજારને
કહારા ધીરનારને માલના મુળગા કરવા પણ આકરા થઈ પડયા. લાગેલા દાવાનળ કે ધરતીકંપના આંચકામાં નાનાને નાને ને મોટાને મેટે ધક્કો વાગ્યા વિના નથી રહે તેમ દરેકને મંદીના મજાની શરદી લાગ્યા વિના ન રહી.
'આ શરદીમાં ભલભલી પેઢીઓની આંટ તોળાઈ ગઈ. કઈક બેંકે અને ફીનેન્શીયલ સોસાયટીઓના પાયા ડગમગવા લાગ્યા. એક એક કલમે કરોડોના હિસાબે રળેલું મુંબઈ આજે પાયમાલીના ખાડામાં ગબડી પડ્યું. “મંદીના મેં કાળા'ની કહેવત ખરી પડી.
પ્રેમચંદ શેઠને મુંબઈના બહેળા વેપાર સાથે પરદેશની ચડગત અને પ્રાંતમાં ખરીદ ખાતાને પથારે હતું. આ રીતે માથા કરતાં મોટી થઈ ગયેલ પાઘડીને જાળવવી મુશ્કેલ થઈ પડી. શેરના પાશેરા થઈ જવાથી વિધવાઓ અને મુશીબતે એકઠી કરીને શેરમાં સાલવેલી રાંકની મુડી રજળી પડી. પ્રેમચંદ શેઠની પાછળ લખેશરી થવાને રૂઉ અને શેર સટાના મેદાને જંગમાં ઉતરી પડેલા હજારે પતંગીયાં આજની આર્થિક મંદીના ઉલ્કાપાતને ભોગ થવા માટે પ્રેમચંદ શેઠને જવાબદાર ગણી બેલગામ વાંકું બોલવા લાગ્યા. એક વખતન ઉપકારી પ્રેમચંદ તેમની આંખે આજે અકારે થઈ પડે.
બીજને ચંદ્ર ભલે જરા જેટલો દેખાય છતાં તેને સૌ નમે છે. સૂર્ય ઊગ પુજાય છે, તેમ મનુષ્યની ચડતોમાં જેની આસપાસ સેંકડે મનુષ્યો ખમા–ખમાં પિકારતા ભમતા હોય છે તેની પડતીમાં કઈ પડખે ઊભું રહેતું નથી. સેંકડો માખીઓ જે મધપુડાની આસપાસ ગુંજતી હોય છે તે મધપુડામાંથી મધ જરી જાય તો પછી એક પણ માખી દેખાતી નથી તેમ પ્રેમચંદના કહેવાતા આપ્તજને સૌ ખસી ગયા, એટલું જ નહિ પણ પેટને બળે ગામ બાળે તેમ પિતાના ભાગ્યને દેશ તેમના ઉપર ઢળવા લાગ્યા.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
વેપારની આંટી-ઘૂંટી સમજ્યા વિના આંધળુકીયા કરીને મેદાને જંગમાં ઉતરનારાઓને પોતાની અજ્ઞાનતા સુઝતી નથી. કેઈ પણ બજારની તેજી-મંદી શા માટે અને કયારે થાય છે. પોતે વેપાર કરે છે તે માલનું ઉસન્ન કયાં-કેટલું થઈ શકે છે ને તેને સાચે ભાંગ-વપરાસ કેટલો હોઈ શકે એ વ્યાપારના મુળ તત્વને અભ્યાસ ન કરતાં કેવળ ગતાનુમતિક ન્યાયે ગામડાને ખેડુત રૂઉમાં તેજી ભાળી રૂઉ વાવવા ને શીંગમાં તેજી ભાળી શીંગની વાવણું કરવા લાગે. દુકાનદાર તેના આકાશી ભાવ ઉપર હવાઈ કીલ્લા બાંધી બીજે કઈ પેસી ન જાય માટે ખેડુતને કબજે રાખવા ધીરધાર કરે, તેવા વેપારીને પડખેના નાના શહેરના આડતીયા ધીરે ને તેને મુખ્ય શહેરની કોથળી ઉપર ઝુઝવાનું હોય, તેમાં નથી કોઈને રૂપ-રંગની ખબર પડતી કે નથી તે માટે ચીવટ. ઘેટાનું રાળું જેમ એકની પાછળ બીજુ નીચું માથું કરીને ચાલી નીકળે ને વગર વિચાર્યું કુવામાં પડે તેમ વાયદા અને શેરમાં સલવાઈ જતાં સૌને મંદીના ધક્કાએ મુંઝવી નાખ્યા.
બેંક ઓફ બોમ્બે' ના શેરના રૂા. ૨૮૫૦ હતા તેના ફક્ત રૂા. સત્યાસી થઈ ગયા, “એક બે' ના શેરે એક વખત રૂા. ૫૦૦૦૦ પચાસ હજાર જોયા હતા તેના રૂા. ૧૭૫૦ માં પણ લેનાર ન રહ્યા. વ્યાજ વટાવ ઉપર જીવનારાના નાણું આ રીતે ચુંથાઈ ગયાં. જીવન અને વ્યવહારને વળ ઉતારવા પાણીના મૂલે મકાને વેચાવા લાગ્યાં.
આ શરદીના મોજાની અસર ગરીબ અને શ્રીમંતના ભેદ વિના સૌને થઈ હતી. બેકમાં મુકાએલી થાપણે ઉપડવા લાગી હતી. મુદ્દે સૌને સૌની પડી હતી.
પ્રેમચંદ શેઠે આ આફતમાંથી બચવા-પિતાની આબરૂ જાળ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
બજારનો
રૂ આવવાને બેંકો તરફ નજર નાખી. તેમને મનમાની મદદ મેળવવાને
એ બેંક” અને “એસીઆટીક બેન્ક” એ અધી રાતના હોંકારા હતા. એટલે આ ફાટેલા આભને થીગડું દેવા તેણે આ કે પાસે રૂ. પચીસ લાખની માંગણી કરી.
વખત એવો કસોટીને હતું કે આ તોફાની પવનમાં બેંકની સ્થિતિ પણ ડામાડોલ હતી. “એસીઆટીક બેંકનું તળીયું મપાવાની અણ ઉપર આવેલું. આ સ્થિતિમાં બેંકેની ક્રેડીટ ટકાવવાપરસ્પર સહાનુભૂતિ માટે વિચાર કરવાને મીટીંગ મળતાં તેમાં બેંકોના દલાલ પ્રેમચંદને લેન ધીરવાની વાત મુકાણુ. પ્રેમચંદ શેઠની બેંકે ઉપરની લાગવગ તાજી હતી અને તેના પાસે “બેકબે ” કુાં ના અને “એલડીનરટન એન્ડ એન્ડ કે ના શેરેને સંગ્રહ છે તેવી માન્યતાની હુંફમાં તેમને પચીશ લાખની લોન ધીરવામાં આવી. પરંતુ જ્યાં આભ ફાટ્યો હોય ત્યાં થીગડું કયાં દેયાય? સં. ૧૯૨રની દીવાળી પહેલાં (સને ૧૮૬૬ ના સપ્ટેમ્બરમાં) તેમના ચોપડા નાદારી કેર્ટને ઍપવાનો વખત આવ્યો. આ વિશાળ વહીવટની તપાસને પહોંચી વળવા ખાસ “ઇન્સોલવન્ટ કાર્ટ “ બેઠી.
તેમની લાખો બલકે કરોડોની લેણ-દેણ, ભર-જર અને હાર- . છતના શીંગા મેળવતાં કલાર્કે કાયર થઈ ગયા. કેટલીએ કંપનીઓ સાથે તેમને વહીવટ સંકળાએલો હતો. કોઈમાં ઓછી વધતી ભાગીદારી, કેાઈમાં કમીશન, કોઈ શાખા અને કઈમાં શરાફી વહીવટની આંટીઘૂંટીને સમજવા-ઊકેલવાનું કામ સહજસાધ્ય નહેતું. ચેપડા લખવા એ સહેલું કામ છે પણ ચેપડા ધવા (ચેખાઈ કરવી) તેમાં જ નામાવાળાની કસોટી થાય છે તે કહેતી મુજબ આ સમુદમંથનને તાગ લાવતાં નાદારી કોર્ટને નવનેજા થઈ પડયું. એ બેંકના રિપોર્ટમાં જણાવવા પ્રમાણે તે બેંકમાંથી શેઠ પ્રેમચંદે તેના
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેતાજ બાદશાહ
અને તેના બે મિત્રોના નામે રૂ. એક કરોડ ને ત્રીસ લાખ ઉપાડેલા કે જેમાંથી ભરજરના ટાંગામેલ કરવા પછી પણ સાડા છપન લાખ રૂા. બાકી લેણું રહી ગયા અને એ રીતે બેંકની થાપ
ના ચાલીશ ટકા સલવાઈ રહેવાથી તે બેંકના સર્વનાશના કારણભૂત પ્રેમચંદ હોવાને કમીટીને નેંધ કરવો પડ્યો.
પ્રેમચંદ શેઠની તાસીરમાં નિરાશાને સ્થાન નહોતું. તેની ખંતભરો જહેમત, સાદાઈ અને જાતિશ્રમના લીધે તે વિદ્યાર્થીમાંથી નેકરીયાત, વેપારી અને શેરબજારના સેનાપતિ થયેલ. એની જીભે રૂના ભાવ બેલાયા અને બે કોની ચાવી તેના હાથમાં આવી. આત્મબળથી આગળ વધેલ પ્રેમચંદ સાતમે આસમાનેથી પાતાળમાં પડી જવા છતાં તેનું મનોબળ તેનું તે જ હતું. કાયરતા તેને સ્પર્શી શકતી નહિ. સુખમાં કે દુ:ખમાં તેમના મહે ઉપર સદા પ્રસન્નતા દેખાતી. “નિરાશા’ શબ્દ તેની ડાયરીમાં નહેાતે. ઉન્નતિને શિખરે પહોંચવા છતાં તેનામાં અભિમાન–ગર્વ નહોતો તેમ પડતીમાં હે ઉપર ઉદાસીનતા કે કંગાળીયત જવાતી નહોતી. ગરીબી અને તવંગરીમાં એનો સાદો પહેરવેશ, ધર્યો અને ખંતભરી જાતે કામ કરવાની ટેવને પરિણામે ઘરમાં પડી ન રહેતાં તેણે પાછું દલાલીનું કામ હાથમાં લીધું અને રૂ ઉપરાંત અફીણના વાયદાનું કામકાજ શરૂ કર્યું.
કાળ કાળનું કામ કરે છે. દિવસ પછી રાત અને રાત પછી દિવસ આ કુદરતી ક્રમે મુંબઈ અને દેશના વેપારી બજારને ધીમે ધીમે છ વર્ષે દર્દ કેઠે પડી ગયું. આ દરમિયાન મુંબઈમાં વેપારવિકાસ માટે રેલવે ઉપરાંત તાર-ટેલીફોન વગેરે સં. ૧૯૨૮ પછી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
બજારાના
સાધન–સગવડે। અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. વ્યાપાર ઉદ્યોગના ક્ષેત્રમાં નવી દિષ્ટ નવી સૃષ્ટિના મંડાણુમાં પ્રેમચંદ શેઠે પુનઃ ઝુકાવ્યું.
૧
જો કે એક વખતની અનુભવેલી જાહેાજલાલીનું સ્થાન પુનઃપ્રાપ્ત ન થઇ શકયું, છતાં તે પછીના ચાલીશ વર્ષના જીવનમાં પ્રેમથ'દે ચડતી-પડતીના દસકા અનુભવતાં એક શ્રીમંતની ગણત્રીમાં જિંદગી પસાર કરી.
>
તેમનામાં વિશિષ્ટતા એ હતી કે તડકા-છાયાના વહેનમાંથી પસાર થતાં · અભિમાન કે નિરાશા ' સ્પી શકતાં નહેાતાં તેમજ તેના આંગણે આવનારને તેઓ નિરાશ કરતા નહિ. તેમના ખમીરની આ ઉદારતાને અંગે સંવત ૧૯૬૨માં મુંબઇમાં મળેલ જૈન શ્વે, કાન્ફરન્સ પ્રસંગે સખાવતની શરૂઆત રૂા. પાંચ હજારથી તેમણે કરી ને પરિણામે તે ક્રૂડ લાખાનું થઇ ગયું.
ઉપર।ક્ત જૈન શ્વે. કોન્ફરન્સના પ્રણેતા અને યશભાગી તેમના પુત્ર ફકીરચંદભાઇ ક્રમનસીખે અકાળે અવસાન પામતાં તેમના અવસાનને કારી ધા પ્રેમચંદ શેઠને પ્રાણધાતક થઇ પડ્યો તે સ ૧૯૬૩માં ૭૬ વર્ષની ઉંમરે તેમના દેહવિલય થયા.
* કથાનાયકના જીવનપરિચયના અગ્રેજી ગ્રંથ અને શ્રી. તલકચ’દ એમ. શાહના નિબંધને આધારે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચ્છને કર્ણ
( ૧ )
રત્નગર્ભા કચ્છ ધરા અનેક ભૂતકાલીન ભવ્ય રત્નના ભંડારવડે વિભૂષિત છે સમૃદ્ધ છે. અનંત કાળની અથાગ ઊંડી ગર્તામાંથી એ તિર્ધર નર–
રની જવલંત જ્યોતિ અદ્યાપિ ઝળહળા રહેલ છે, અને એમાં જેન જ્યોતિર્ધરને ફાળો પણ કંઇ કમ નથી.
કચ્છની એક વખતની ભવ્ય ભદ્રાવતી નગરીની રાખમાંથી આજના ભદ્રેશ્વરની ઉત્પત્તિ છે. ભદ્રેશ્વર એ કચ્છનું અતિ પ્રાચીન માં પ્રાચીન ધામ છે. એ ભૂમિ ઉપર અનેક કાળચક્રો ફરી વળ્યાં છે. રાજપૂતોની રાજવટને કીર્તિ-કળશ ભદ્રેશ્વરની વીર ભૂમિએ નિહાળ્યો છે, ઇસ્લામને લીલે નેજે ભદ્રેશ્વરની પુરાણું ભૂમિ પર ફરકી ગયું છે અને એ જ ભદ્રેશ્વર જૈનોનું પુનિત તીર્થધામ પણ બની ગયું છે.
ભદ્રેશ્વરની ધીંગી ધરણું ઉપર સુખ-દુઃખનાં, વિજય-પરાજયનાં, અને હર્ષ-શોકનાં અનેક પ્રકારનાં વાદળ-દળો ઘેરાઈ ગયાં છે અને વેરાઈ ગયાં છે. એ જ ભદ્રાવતી નગરી પર એક વખત રાજા વિરધવળની આણ વતી ગઈ છે. એ જ રણબંકી રણભૂમિ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચ્છનો
-~-~
~~
ઉપર પડિયાર રાજપુતેની રણગર્જનાઓ ગઈ ગઈ છે. એ જ ભદ્રતમ ભૂમિ પર સોલંકી સરદારેની સંપૂર્ણ સત્તા સ્થાપિત થઈ ચૂકી છે. કચછ ભૂમિના પુરાતનમાં પુરાતન ધામમાં પણ ભાગ્યે જ કોઇએ ભદ્રેશ્વર જેટલા ભાળ્ય-પલટા ભાગ્યા હશે. ભદ્રેશ્વરને ભવ્ય ભૂતક્રાળ કરછના કીર્તિ-કળશરૂ૫ અત્યંત ઉજજવળ અને પ્રકાશમાન છે. અહીં જ રાજપૂતોની રાજપૂતી પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી હતી, અહીં જ ઈસ્લામને વિજય કે મને વીંધતો વાગી ગયે હતા, અહીં જ જેનોનું જૈનત્વ પૂર્ણ બહારમાં પ્રકાશી નીકળ્યું હતું.
કચ્છની આ પરમ પુરાતન પુણ્યભૂમિ, જગતમાં જેની જેડ જડે નહિ એવા એક પુણ્યશ્લોક જૈન જ્યોતિર્ધરનાં પુનિત પગલાંવડે પાવન થઈ ગઈ છે. આ મહાનુભાવ જૈન જ્યોતિર્ધર અન્ય કોઈ નહિ પરંતુ જગત-દાતાર જૈન-તિલક જગડુશાહ. | વિક્રમ સંવત તેરશે પંદરને ત્રાસજનક દુષ્કાળ પૃથ્વીના પટ પર ત્રાટકો હતો. ગરીબડી ગાયને માટે ઘાસનું એક તરણું આકાશ-કુસુમવત બન્યું હતું. માનવીને માટે અન્નનો દાણો મુશ્કેલ બન્યો હતો. ત્રાહ્ય ત્રાહા અને હાહાકારના પકારથી દુનિયા ત્રાસી ઊઠી હતી. “પનોતરે” દુષ્કાળ ભયંકરમાં ભયંકર સ્વરૂપમાં પિતાનું વિરાટ મુખ પ્રસારી રહ્યો હતો. એના મૃત્યુ-મુખની અંદર ગાય, ભેંસ, ઘેટાં-બકરાં, ઊંટ-ઘડા આદિ નિર્દોષ પશુઓનાં ટાળાનાં ટોળાં હડસેલાઈ ગયાં હતાં. અનેકાનેક માનવ-હદયો આ ભયંકર આફતને ભેગ બનવાની ભીતિમાં ભડકે બળી રહ્યાં હતાં. સમસ્ત દેશમાં એવું એક પણ સ્થાન ન હતું કે જ્યાં જવાથી દુષ્કાળની આ અતિ દારૂણ આફતમાંથી ઉગરી શકાય. જ્યાં જુઓ
ત્યાં એ જ “પનોતરા કાળ” ને ભડભડતો અગ્નિ કૂદકે ને ભૂસ્કે પિતાનાં ભયાનક પગલાં ભરતો આગળ વધી રહ્યો હતો. અખિલ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
કણ
૨૫
આર્યાવર્ત આ અઘોર આફતથી અકળાઈ રહ્યું હતું. એક પણ ઇલાજ, એક પણ દિશા, એક પણ માર્ગ એને માટે ખુલ્લો ન હતો. માનવગણના અંતરમાં આશાનું એક પણ કિરણ અસ્તિત્વમાં ન હતું. નિરાશાના અધેર અંધકારે જગતને જાણે ઘેરી લીધું હતું.
કળિયુગના આવા કષ્ટકાળમાં દુનિયાના એક દૂરદૂરના ખૂણામાં આવેલ કચ્છ પ્રદેશની પુણ્યભૂમિ ભદ્રાવતી નગરીમાં એક પરમ પુણ્યાત્મા પ્રકટ થયે. એણે પિતાની અસીમ દાનવીરતાથી સમસ્ત જગતની જાણે શીકલ બદલી નાખી. કુબેરના ભંડારો જેવા તેના અનંત અને અખૂટ ધનભંડારે લેકેને માટે ખુલ્લા થઈ ગયા. શેઠ અને શ્રીમંત, રાજાઓ અને મહારાજાઓ, શાહ અને શહેનશાહી - જગતશેઠ જગડુશાહના જાચક બન્યા. દેશે અને પરદેશોમાં જગડશાહના નામને વિજય-ડકે વાગી ગયે, કચ્છના આ કર્મવીરના અનર્ગળ અન્નભંડારોએ ડૂબતી દુનિયાને એક અઘેર આફતમાંથી ઉગારી લીધી.
(૨) પનોતરા કાળને ગ્રીષ્મ ઋતુનો મધ્યાહ કાળ ધરણી પર ધીખી રહ્યો હતો. તાવડામાં દાણુ શેકાય તેમ કાળા ઉનાળાના દુષ્કાળરૂપી દાવાનળમાં લોકો શેકાઈ રહ્યા હતા. તપતા તરણુંના
*બાર હજર હમીરને, વીસલ આઠ હજાર એકવીસ દિલ્હીપતિ, દીધા જંગ-દાતાર માલવપતિ મહારાજને, દીધ અઢાર હજાર
મૂડા મેવાડીપતિને, બત્રીસ હજાર ભાવાર્થ-જગડુશાહે સિંધના હમીર સુમરાને બાર હજાર મંડા અનાજ, વીસલદેવને આઠ હજર, દિલહીના પાદશાહને એકવીસ હજાર, માલવાના રાજને અઢાર હજાર તથા મેવાડના રાજને બત્રીસ હજાર મડા અનાજ પનોતેરા દુષ્કાળના સમયમાં આપેલ હતું.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
કચ્છનો
પ્રચંડ તાપે પૃથ્વી જાણે “બળું બળું ”ના પિકાર કરી રહી હતી.
ચેર ન ચેરી નીકળે માગણ માગવા ન જાય ” એવો સખ્ત તાપ જગતના પટ પર પથરાઈ રહ્યો હતો. પંખી–પરંદા પણ પોતપિતાના માળામાં લંપાઈ રહ્યાં હતાં. ગાત્રાને બાળી નાખે એવી કાળી લૂ ચણચંણાટ કરતી, બળતી અને બાળતી ચાલી જતી હતી.
આવા ધીખતા ધામના ધગધગતા બપોરે જગડુશાહના ભેજનાલયમાં કળશી કળશીના કડાયા અતિ વિસ્તારવાળી વિશાળ ભઠ્ઠીઓ પર ચડેલા હતા. ઉનાળાના અતિ પ્રચંડ તાપમાં ભઠ્ઠીને સખત તાપ ભળવાથી ભૂમિને ભાર ઝીલનાર શેષનાગ જાણે કંપાયમાન બની ગયા હોય એ ઘડીભર ભાસ થયા વિના ન રહે. એમ લાગતું.
જગડુશાહના ભેજનાલયે ક્ષધિતેને માટે આઠ પ્રહર યાને સાઠ ઘડી ખુલ્લાં રહેતાં. આખા દેશમાં આવા સોથી સવાસો ભેજનાલયો ચાલતાં હતાં અને તેમાં દરરોજ પાંચ લાખ માણસો પિતાની સુધાને શાન્ત કરતા હતા. દુષ્કાળની દારૂણ દૃષ્ટામાં દળાતાં લાખો. નરનારીઓ જગડુશાહના જગવિખ્યાત ભેજનાલયોમાં ભૂખનું ભયંકર દુખ વીસરીને શાન્તિની પ્રાપ્તિ કરતાં હતાં. કોઈને માટે પણ અહીં આડી લાકડી ન હતી. ગરીબ કે તવંગર, રાજા કે રંક જે આવે તેને આ ભેજનાલયમાં પેટ ભરીને ખવડાવવામાં આવતું.
બરાબર મધ્યાહ્ન કાળના સમયે સખત તપતા તાપ વચ્ચે એક ચીંથરેહાલ ભિખારી જગડુશાહના આ ભેજનગૃહમાં આવી ચઢ્યો. એક ફાટીટૂટી લગેટ સિવાય એના શરીર પર એક પણ વસ્ત્રનો અભાવ હતો. એના દિલની ચામડી હાડકાંની અંદર ઉતરી ગઈ હતી, અને આંખો ઊંડી ચાલી ગઈ હતી. ભૂખના દુઃખથી હાડપીંજર જેવા દેખાતા તેના દેહને જોતાં જ જાણે છ જુગ-જૂના
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્ણ
મુડદાને કબરમાંથી ખાદી કાઢેલ હેય એવો ઘડીભર ભાસ થતો હતો. કેાઈ જીર્ણ ખંડેરના ખવાઈ ગએલા ગોખલામાં “ટમટમ” બળતા બે દીવડા સમી એની આંખો એના દેહરૂપી હાડકાના માળખામાં ટમટમી રહી હતી. ચહેરા પરનાં અણુદાર હાડકાં જાણે એની ચામડી ફાડીને બહાર નીકળવા તત્પર બનેલાં જણાતાં હતાં. એનું પેટ તે જાણે ભૂખના ત્રાસથી પાતાળમાં પેસી ગયું હોય એવું જણાતું હતું. હાથ-પગ સુકા લાકડાનાં ઠુંઠાં જેવા પાતળા બની ગયા હતા. લોહીનું એક પણ ટીપું કે માંસનું એક પણ રજકણ તેના શરીરમાં બાકી રહેલ દેખાતાં ન હતાં. એને માણસનું નામ આપવા કરતાં જીવતું હાડપીંજર કહેવું એ જ વધારે ઉચિત ગણાય.
મશાનના કોઈ સુકાઈ ગએલા ભૂત જેવો આ આકાર એકાએક જગડુશાહના ભજનમંદિરમાં આવી ઊભો. સૌની દષ્ટિ અનાચક આવી ચડેલા આ વિચિત્ર આદમી ઉપર ચૂંટી ગઈ. અહીં દુર્બળ દેહવાળા અનેક દુકાળીઆઓ આવતા હતા પરંતુ આ આકાર કદી કેદની નજરે ચડ્યો ન હતો. આ વિલક્ષણ વ્યક્તિ ધોળે દહાડે હજારો માણસની વચ્ચે આવી પહેચેલ હેવાથી કોઈને કશી બીક તે ન લાગી, પરંતુ સૌનાં હદય અનેક પ્રકારના તર્ક-વિતર્કોની પરંપરાથી ઘેરાઈ ગયાં.
ભૂખ્યા ડાંસ જેવા આ બુભુક્ષિત આદમીના મુખમાંથી “ખાઉં ખાઉં એને અવિરત ધ્વનિ વહી રહ્યો હતે. ભેજનશાળાના અધિકારીઓએ તરતજ એને બેસાડવા માટે સ્થાન કરી આપ્યું અને જમવા બેસવાની ઈશારત કરી. કોઈ જુદી જ દુનિયાને માણસ હેાય એવી જુદી જ ઢબથી આ માણસ જમીન પર બેસી ગયા. તરતજ એને માટે એક સ્વચ્છ થાળીમાં મીઠું ભેજન આવી પહે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
કચ્છના
મું; પરંતુ એ થાળી તે એક નિમિષ માત્રમાં એના ઉદર–પ્રદેશમાં પધરાવાઈ ગઈ. અને “ખાઉં–ખાઉં ના એના પોકારે પુનરપિ ચાલુ થયા. ઘણું દિવસનો ભૂખ્યો જાણું એક માણસ શીરાના કડાયા સાથે એની પાસે આવી હાજર થયો અને એને પેટભરી ખવડાવવાની ભાવનાથી એક પછી એક પીરસેલી થાળીઓ એની આગળ મૂકવા લાગ્યો. પરંતુ ઘણી જ અજાયબીની વચ્ચે આ તમામ ભજનસામગ્રી, ઊંટનાં જડબામાં જેમ જીરાની ફાડ અદશ્ય થઈ જાય તેમ કોણ જાણે ક્યાંએ અદૃશ્ય થઈ ગઈ! તમામ ખોરાક અફાટ ઉદરસાગરમાં જાણે કોઈ અગમ્ય જાદુના જોરથી અલોપ થવા લાગ્યો. આ એક જ વ્યક્તિએ આજે કેાઈ અજબ શકિતથી અલ્પ સમયમાં જ કડાયાના કડાયા ખાલીખંમ કરી નાખ્યાં. કોઈ પણ પ્રકારે અને કઈ પણ કાળે એને ઉદર–પૂતિ થાય એવાં કશાં ચિહ જેવામાં આવ્યાં નહિ. રાંધનારા રાંધી રાંધીને થાક્યા, પીરસનારા પીરસી પીરસીને થાક્યા, પરંતુ ભીષણ દુષ્કાળના ભયાનક સ્વરૂપ જેવો આ માનવ-રાક્ષસ કદી પણ ખાતાં થાકે એમ ન હતું. આ માનવ છે કે પાતાળી પેટવાળો કોઈ પ્રેતાત્મા છે તેને નિર્ણય થઈ શક્યો નહિ. પ્રેક્ષકોના અચંબાને પાર રહ્યો નહિ. સૌ કોઈ ફાટી આખે આ અતુલ ક્ષુધાતુ-પાતાળપેટા વ્યક્તિ પ્રત્યે નિહાળી રહ્યા.
આ વાત થોડી જ વારમાં ખૂદ જગડુશાહ પાસે આવી પહોંચી. આશ્ચર્યચક્તિ થએલો આ મહાન દાનવીર ભજનગૃહમાં આવી લાગે અને ફરીથી મોટા મોટા કડાયાં ભઠ્ઠીઓ પર ચડાવી દેવામાં આવ્યાં. પરંતુ આ નવીન સામગ્રીને પણ એ જ અગમ્ય રીતે અંત આવી ગયે. સમસ્ત જગતને પરિતૃપ્ત કરી શકે એવી જગતદાતાર જગડુશાહની ભવ્ય ભોજનશાળા આજે આ ચીંથરે હાલ માનવીની ભૂખ ભાંગવા અશક્ત નીવડી. સૌ કોઈ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
~ ~
~~~ ~ ~ આખરે તો કંટાળ્યા. આ અજબ પ્રાણીએ ચારે તરફ ત્રાહ્ય ત્રાવ્ય કિરાવી દીધી. દુનિયાના દાનવીરની દાનવીરતા આજે જાણે ભયંકર કસોટીએ ચડી હતી.
આખરે એક નવો ઇલાજ અજમાવી લેવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો. એક મોટામાં મોટી તાંબાની કેઠી ભજનસામગ્રીથી ભરપૂર ભરવામાં આવી. એ કેઠીની અંદર આ નર–રાક્ષસને દાખલ કરી દેવામાં આવ્યો. ઉપરથી ઘીની પરનાળો વરસાદની અવિરત પરનાળાની પેઠે એકધારી વરસાવવામાં આવી. આ ન ઇલાજ આખરે ખરેખર કારગત નીવડયો. સાગર જેવી ઉછળતી ઘીની છોળોથી આ દુષ્કાળને દાનવ આખરે અકળાયો. એકાએક એણે પિતાને કોઠીમાંથી બહાર કાઢવા બૂમ મારી. અવાજ સાંભળતાં જ જગડુશાહના હદય-સાગરમાં એક હર્ષનું મોજું ફરી વળ્યું. જગ-દાતારની દાનવીરતાની જગ૯તીએ જાણે લાજ રાખી !
અંદરથી ઉપરાઉપરી પિકારે આવવા લાગ્યા પરંતુ હવે તો તેને ઝટ બહાર કાઢવામાં આવે એવું ન હતું. કોઠીમાં રેડાતી ધૃતધારા વધુ ને વધુ વધવા લાગી. અને કાઠીમાંનું ભોજન આરેગી જવા પછી જ તેને બહાર કાઢવામાં આવશે એવું સાફ જણાવી દેવામાં આવ્યું. પરંતુ થાકેલ માણસને એક પગલું ચાલવું પણ મુશ્કેલ થઈ પડે છે તેમ આ વ્યક્તિને માટે હવે એક ઘીનું ટીપું પણ મોટું થઈ પડયું હતું. એણે અંદરથી અનેકાનેક આજીજીએ
અને વિનવણી કરવા માંડી. હવે બચવાને એક પણ ઇલાજ શિલકમાં ન હોવાથી આખરે આ પનોતેરા દુષ્કાને પિતાનું સાચું પિત પ્રકાશી દેતાં પિકાર કર્યો કે –
મેલ જગડુશાહ જીવતે, પનોતેર પડું નહિ.”
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
કચ્છનો
અર્થાત– જગડુશાહ! તું આજે મને જીવતો મૂકે તે ફરીથી હું પોતેરે દુષ્કાળ પૃથ્વી પર પડું નહિ. છે ઉપરોક્ત શબ્દો શ્રવણપટ પર અથડાતાં જ સૌ કોઈ આશ્ચર્યવિસ્ફારિત આંખે ખંભિત થઈ ગયા. આ વ્યક્તિ અન્ય કેઈ નહિ પરંતુ માનવ રવરૂપે પનતેરે દુષ્કાળ પિતે જ છે એ જાણું બધા દિગમૂઢ જ બની ગયા. આ કથા અલ્પ સમયમાં જ જગજાહેર થઈ ગઈ અને જગડુશાહની કીતિને સૂર્ય દેશ-વિદેશમાં પ્રચંડ તેજથી પ્રકાશવા લાગે.
( ૩) જગડુશાહના વડીલેનું મૂળ સ્થાન કછ-કંથકોટ હતું. કંથકોટની સ્થિતિ આજે તે એક ઉજ્જડ નગરી જેવી બની ગઈ છે, પરંતુ પુરાતન સમયનું કંથકોટ મહાસમૃદ્ધ હતું. કંથકોટની સ્થાપના વિષે એક અતિ રસિક લોકકથા પ્રચલિત છે.
કચ્છના રાજ્યકર્તાઓ અસલ સિંધથી આવેલા છે. સિંધના સુવિખ્યાત રાજ્યાધિકારી જામ લાખા ઘુરારાને રાજય અમલ સિંધમાં ચાલતો હતો. વીર વિક્રમની નવમી સદીને એ સમય હતે. જામ લાખાને બે રાણીઓ હતી. ચાવડી અને ગોહિલ. મોટી ચાવડી રાણીને પેટે મેડ, વરેઆ, સાંધ અને એઠે નામના ચાર પુત્રો થયા હતા.
જામ લાખાની અત્યંત વૃદ્ધાવસ્થામાં એનાં લગ્ન સૂર્યપર અર્થાત પાલીતાણાના ગોહિલ રાજા સૂર્યસિંહની કુંવરી વેર થયાં હતાં. આ ગોહિલ રાણી પિતાની એક ટેકની ખાતર મરણપથારી પર પડેલા જામ લાખા ઘુરારાને જાતે આવીને વરી હતી. ગોહિલ રાણની આણની વેલ આવવા વખતે સિંધને જામ છેક પથારી
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
વશ હતો. પરંતુ ગોહિલ રાણું પિતાના નિર્ણયમાં મક્કમ હતી. તે જ દિવસથી તે તનમન-ધનથી જામ લાખાની સેવા-સુશ્રષામાં તલ્લીન બની ગઈ. ગોહિલ રાણું મહાચકોર અને કાબેલ હોવાથી, તેણે તમામ કળા-કૌશલ્ય વાપરીને જામ લાખા પર તેની વૃદ્ધાવ
સ્થામાં નવી જુવાનીનાં પાણું ચડાવી દીધાં. નેવનાં પાણી જાણે મોભે ચડયાં!
મરણ-કિનારે આવી પહેચેલ જામ લાખા ઘુરારાએ જ્યારે વિજયાદશમીની સવારી વખતે પ્રથમ જ રાજમહેલ બહાર પગ મૂક્યો ત્યારે તેના ચહેરા પરની ધૂર (પ્રચંડ તેજસ્વિતા) જોઈને લેકેએ તેને ઘુરારાનું ઉપનામ આપ્યું. સવારી જ્યારે શહેર બહાર આવી ત્યારે ઘોડેસ્વાર બનેલા જામ લાખાની નજર પિતાના જૂના વડલાની ઝુલતી વડવાઈઓ પર પડી. આ જોતાં જ તેને પિતાની જુવાનીના દિવસે અને જુવાનીની રમત યાદ આવી, એના શરીરમાં હવે જુવાનીનો થનગનાટ આવી પહોંચેલ હેવાથી તરત જ તેણે ઘેડા સહિત પેલા વટવૃક્ષ તરફ દેટ મૂકી. પિતાના માનીતા અશ્વને બંને સાથળો અને પગ વચ્ચે બરાબર ભીડી રાખીને, ઉભય હાથે વડની વડવાઈઓ મજબૂત રીતે પકડીને તેણે ધડા સહિત હીંચકા ખાવા માંડ્યા. એની આ અતુલ પરાક્રમ-ગાથા કચ્છ અને સિંધના ઇતિહાસ-પટ્ટ પર આજ પણું સુવર્ણાક્ષરે અંકિત છે. જામ લાખા ઘુરારાને ગોહિલ રાણીથી પણ ચાર કુમાર થયા. ઉન્નડ, જેહ, કુલ અને મનાઈ. જામ લાખાનો પ્રેમ ગોહિલ રાણુની અપૂર્વ ભક્તિથી તેના પ્રતિ વિશેષ ઢળેલો હતે. ખરી રીતે પાટવીપણાનો હક મોડકુમારનો હતો, પરંતુ જામ લાખાને ભાવ ગોહિલ રાણીના વડા કુવર ઉન્ન પ્રત્યે દિનપ્રતિદિન વધતું જ. આ કારણથી જામ લાખાના અવસાન પછી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચ્છના
સિંધની ગાદી ઉન્નડ કુમારના હાથમાં આવી. આમ થતાં રાજકુમારેાના હૃદયની અંદર અસ તેાષના અગ્નિ ઉત્પન્ન થયા. . પાટવી કુંવર માડે ઉન્નડ જામના ભાઇ મનાને ચાલાકીથી પેાતાના હાથમાં લઈ લીધા અને ઉન્નડ વિરુદ્ધ કાવતરાં રચવા માંડયાં. એક દિવસ આ અંતે જણે મળીને, લાગ સાધીને જામ ઉન્નડને રાજધાની બહાર લઇ જને તેનું ખૂન કરી નાખ્યું. આથી આ અને જણતે પકડી પાડવા ચારે દિશાએ ડેસ્વારાને દોડાવવામાં આવ્યાં. હવે મેડ અને મનાથી સિધમાં રહી શકાય એમ ન હતું. એટલે એ બંને જણાએ નવલખી સિ'ધને છેલ્લા સલામ કરીને કચ્છ તરફ પ્રયાણ કર્યું.
૩૨
કચ્છ-પાટગઢમાં એ વખતે વાધમ . ચાવડાના અમલ હતા. વાધમ ચાવડા મેાડના મામા થતા હતા. આ બંને જણ મામાને આશરે આવીને પાટગઢમાં રહેવા લાગ્યા. વાધમ ચાવડા દેવીભક્ત હતા. એક વખત એ જ્યારે માતાની ભક્તિમાં મશગૂલ હતા ત્યારે એના આશ્રિત ભાણેજ મેાડે એનુ દગાથી ખૂન કરી નાખ્યું અને પાટગઢની ગાદી પર ચડી બેઠા. આ મેાડ જામે 'કાટના કિલ્લા ચણવાનું કામ શરૂ કર્યુ, પરંતુ કિલ્લા ક્રાઇ ગેખી શકતવડે, જેવા ચણાતા તેવા જ તૂટી પડતા હૈાવાથી, એ કિલ્લાનુ કાર્ય અધૂરું રહ્યું અને મેડ મરણ પામ્યા. માડ પછી એના પુત્ર સાડ થયેા. પિતાનું કાર્ય પરિપૂર્ણ કરવાની એના મનમાં મેાટી અભિલાષા હતી. એણે સૌથી પહેલાં કથાટના કિલ્લા ચણવા માંડ્યો, પરંતુ આ વખતે પણ એ જ રીતે કિલ્લા જેવા ચણાતા તેવા તૂટી પડતા.
આ
કંથડનાથ નામે એક ચેાગી એ ડું`ગર પર તપશ્ચર્યાં કરી રહ્યો હતા. આ કિલ્લા એના માથી તૂટી પડે છે એવી વાત ચારે તરફ ફેલાઇ ગઇ હતી. આ યાગીને ભરમનાથ નામે એક ચેલા હતા.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
TI
કણ
૩૩
જામ સાડે એક દિવસ એ ભસ્મનાથને બોલાવીને કિલો ચણવવાની પિતાની મુરાદ તેની પાસે વ્યક્ત કરી. આથી ભમનાથે જામ સાડને કિલ્લો તૈયાર કરાવવાની એક ઉત્તમ યુક્તિ બતાવી દીધી.
ભસ્મનાથની સૂચના અનુસાર જામ સાડે સાત ઊંચી કિસમના પિપટ પાળીને તેમને પઢાવવા માંડ્યા. તમામ પોપટ તૈયાર થઈ જતાં જામ સાડ યોગી કંથડનાથની ગુફા પાસે આવ્યો. તરત જ એક પિપટ બોલી ઊઠશેઃ
દાદા કંથડ! આદેશ!”
તપમાં ખલેલ પાડતા અવાજ કાને આવતાં ગીએ કેધથી પ્રશ્ન કર્યો “કઓન?”
“જામ સાડ.” પઢાવેલા પિપટે પ્રત્યુત્તર આપ્યો. * “સાડ! ભસ્મ હે જા !” ગુફામાંથી મેગીને કેધાયમાન અવાજ આવ્યો.
તે જ ક્ષણે પેલો પોપટ બળીને ભસ્મીભૂત થઈ ગયે. તરત જ બીજા પિપટે પિકાર કર્યો:
દાદા કંથડ! આદેશ !” કન?” ફરીથી યોગીએ પૂછ્યું. “ જામ સાડ.” પોપટે જવાબ દીધો.
સાડીઆ ! ભસ્મ હો જા !” ગીના આગ-ઝરતા અવાજે ગુફાને જાણે કંપાવી મૂકી.
બીજે પિપટ પણ રાખના ઢગલે બની ઢળી પડે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
કચ્છનો
nnnnn
આમ એક પછી એક આ સાતે નિર્દોષ પંખીડાં બળીને ભસ્મ થઈ ગયાં.
આઠમી વખત જામ સાડ પિતે આગળ આવ્યો. તેને ધાસ્તી હતી. કે ગીના મહેમાંથી શબ્દ છૂટતાં રખે તેની પણ એ જ દશા થાય, છતાં સઘળી હિંમત એકઠી કરીને તેણે ગુફાના દ્વાર પાસે પિકાર કર્યો –“દાદા કંથડ ! આદેશ !”
કહેન?” યોગીએ કેધથી ખરખરા બનેલા અવાજે પિકાર કર્યો.
સાડના હદયના ધબકારા વધવા લાગ્યા. ખૂદ કાળ તેની પાસે આવી ઊભો હોય એ એને ભાસ થશે. તેની જીમ જાણે તાળવે ચેટી ગઈ.
કંથડ દાદાનો ચેલો ભસ્મનાથ જે આ ઘટનાને શાંતિપૂર્વક નિહાળી રહ્યો હતો તે હવે આગળ આવ્યા અને બે હાથ જોડીને
ગીને દયા માટે વિનવવા લાગ્યો. - યોગીને હવે ભાન આવ્યું. સાત સાત વચને નિષ્ફળ ગએલાં જોઈને તેને અત્યંત નવાઈ લાગી. આમ કેમ બનવા પામ્યું? તેનું કંઈ પણ કારણ તે કળી શકયો નહિ, પરંતુ ભસ્મનાથની ક્ષમા પ્રાર્થનાથી તેને ગુસ્સો જરા શાન્ત થયો અને તેણે જામ સાડને બોલાવવાની આજ્ઞા કરી.
જામ સાડ અંદર આવતાં જ રોગીનાં ચરણોમાં આળોટી પડ્યો. એની ખરા અંતરની નમ્રતા જોઇને યોગીએ તેને તેની હદયેચ્છા વ્યક્ત કરવાની આજ્ઞા કરી.
જામ સાડને તે કિલ્લે ચણાવવાની એક જ ઉમેદ હતી અને તે તેણે અતિ દીનતાથી વેગી પાસે વ્યક્ત કરી.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
૩૫
કિલ્લા બધાત્રવાની જામ સાડની અતિ ઉત્કટ ઇચ્છા જાણીને ચેાગીએ તેને તેમ કરવાની પરવાનગી આપી.
ચેાગોની આજ્ઞા મળતાં જામ સાડનું હૈયું હર્ષાવેશથી નાચી ઊઠયું. તરત જ તેણે કિલ્લો ચણાવવાનું કાય ચાલુ કરી દીધું. કિલ્લાનુ નામ કથડ દાદાના નામ સ્મરણુ માટે ‘ૐ શકાય ’ રાખવામાં આવ્યું. અને કિલ્લાની ખડકી(બારી)નું નામ ‘સાડ ખડકી ' રાખવામાં આવ્યું, જે અદ્યાપિ મેાજીદ છે.
( ૪ )
કથકાટ એ એક વખતે અતિ નામાંકિત શહેર હતુ. કથકાટના કિલ્લાની પ્રખ્યાતિ ચારે બાજુ ફેલાયલી હતી. કથકાટના ડુંગર ત્રણ માઇલના ઘેરાવામાં આવેલા છે. આઠમા સૈકામાં શ્રી કાઠીઆની રાજધાની હતી, અને ત્યારબાદ આ પ્રદેશ ચાવડા રજપૂતાના હાથમાં આન્યા. એ જ કથાટના કિલ્લામાં કલ્યાણુ કેતાહના ભયથી નાસી આવેલા અણુહીલવાડના મૂળરાજ સાલકીએ આશા લીધે હતા. એ જ કચકાટ પર ગુજરાતના રાજનગર અમદાવાદના બદશાહ મુજપરશાહે ધેરા ધાલ્યેા હતા, અને એ જ કથકોટના ક્ષિા પર છેલ્લે છેલ્લે બ્રિટિશ સૈન્યે પણ તાપા માંડી દીધી હતી. ગ્રંથકાટમાં મેવડા ભ’ડપતુ શ્રી મહાવીરસ્વામીનું એક જીણુ દેવાલય છે. પ્રવેશગૃહના એક સ્તંભ પરના સંવત્ ૧૩૪૦ ના લેખથી જડ્ડાય છે કે આ મંદિર જગડુશાહના વશના આત્મદેવનાથના પુત્રા લખા અને સાહીએ બંધાવેલ છે.
જગડુશાહના પિતા સાળશાહ કે ચાઢથી ભદ્રેસર આવીને વસ્યા. ભદ્રેસરમાં ખાસ કરીને જગડુશાહે સમરાવેલાં વસહીનાં દહેરાં
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
કચ્છને
આવ્યું પણ
શ. લાંબા 3 બાંધવામાં
અતિ પ્રખ્યાત છે. એ દહેરાનો નીચેનો ભાગ જૂનામાં જૂનો ગણાય છે. ત્યારબાદ મંદિરનો ભાગ અને તે પછી આગળનો ભાગ તૈયાર થએલ જણાય છે. આ દેવળે આબુ પર્વત પરનાં દેલવાડાનાં દહેરાંની ઢબ પર બાંધવામાં આવેલ છે. ૪૮ ફીટ પહોળા અને ૮૫ ફીટ લાંબા એક વિરતીર્ણ ચોકના પાછળના ભાગમાં આ દહેરાંઓ માવેલ છે. એને ફરતી ૪૪ દહેરાઓની હાર આવેલી છે. આગળના ભાગમાં એક વિશાળ સ્તંભ-મંડિત ચાલે છે. તેની સાથે જોડાએલે એક મંડપ અને ત્રણ છૂટા ઘુમટ છે. પરશાળ પર એક બીજે મોટો મંડપ છે. મંદિરમાં ત્રણ સફેદ આરસની પ્રતિમાઓ છે. વચલી પ્રતિમા બીજા તીર્થંકર શ્રી અજિતનાથસ્વામીની છે. જમણું બાજુ શેષફણા શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા છે અને ડાબી બાજુ સેળમાં તીર્થકર શ્રી શાતિનાથની મૂર્તિ છે.
વસહીનાં દહેરાં જગડુશાહથી પણ ઘણા સમય પહેલાંનાં છે, પરંતુ જગડુશાહે તેમાં ખૂબખૂબ સુધારાવધારો (છોંહાર) કરાવીને એ દહેરાંઓનું આખું સ્વરૂપ જ પલટાવી દીધું એમ કહીએ તે ચાલે. આ દહેરાંને માટે ભાગ જગડુશાહે બંધાવેલ છે.
સંવત ૧૩૧૫ ની સાલના વિક્રાળ દુષ્કાળ વખતે જગડુશાહે તમામ માનવ જનતાની અપૂર્વ સેવા બજાવેલી હોવાથી ભદ્રેસર તેને બક્ષીસમાં આપવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તે નિઃસંતાન મરણ પામતાં ભદ્રેસર નવગણ વાઘેલાના હાથમાં ગયું. સત્તરમી સદીના અંતમાં એ શહેર મુસલમાનેએ લૂંટયું ત્યારે વસહીનાં દહેરાંની ઘણી પ્રતિમાએને નાશ કરવામાં આવ્યા. ત્યારબાદ ધાડ અને લૂંટનો એટલો તે ભય પેસી ગયો કે એ દહેરાંના નિત્ય ખૂણામાં એક ખાસ ભોંયરું તૈયાર કરવામાં આવ્યું. લુંટ કે ધાડના પ્રસંગે બધી મૂર્તિઓ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
એ ભયરામાં મૂકી દેવામાં આવતી અને ઉપર રેતી ઢાંકી દેવામાં આવતી. આ ભોંયરા માટે કચ્છમાં એવી દંતકથા પ્રચલિત છે કે, એમાં થઈને જામનગર જઈ શકાતું, પરંતુ એ વાત શક્ય જણાતી નથી. ભોંયરાનું ખરું કારણ ઉપર જણાવવામાં આવ્યું તે છે.
વચ્ચેના સમયમાં ભદ્રેસર ઉપર મુસલમાની સત્તા ખૂબ જોરમાં આવેલી જણાય છે, અને તેની સાક્ષીરૂપ આજ પણ વસહીનાં દહેરાંથી થોડે દૂર બે મજિદનાં પુરાતન અવશેષ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ બંને મસિજદો જંગી શિલાઓ વડે બાંધેલી છે. એક મજિદ સેળ સ્તંભી છે. એને ઘણોખરે ભાગ જમીનની અંદર દટાઈ ગએલો છે. બીજી મસ્જિદના સ્તંભે જૈન દહેરાંનાં સ્તંભને મળતા આવતા હોવાથી પણ કહેવાય છે કે એ જગડુશાહે બંધાવેલી ખીમલી મસ્જિદ છે. એકંદરે મસ્જિદની કારીગીરી પણ પ્રેક્ષકોને બે ઘડી વિચાર કરતાં કરી મૂકે એવી ભવ્ય અને અદ્દભુત છે.
જગડુશાહ જાતે શ્રીમાળી વણિક હતું. શ્રીમાળીઓ મૂળ મારવાડનું ભિન્માલ ગામ જે હાલ શ્રીમાલના નામે ઓળખાય છે ત્યાંના રહેવાસી હતા. ત્યાંના રાજાએ એ કાયદો કર્યો હતો કે લક્ષાધિપતિ સિવાય કોઈને પણ પિતાના રાજમાં રહેવા દેવો નહિ. ત્યાંના રૂઆડ નામના એક શ્રીમાળી વણિકને સાડ નામે એક ભાઈ હતે. તે લક્ષાધિપતિ ન હોવાથી તેને ગામ બહાર ચાલ્યા જવાની આજ્ઞા કરવામાં આવી. એથી આ માણસે પોતાના ભાઈ પાસે અમુક રકમની માગણી કરી, પરંતુ તેના ભાઈએ તેને કંઇ પણ રકમ આપવાની ના પાડવાથી તેનાથી ગામમાં રહી શકાય એમ ન હતું. આ કારણથી આ ચતુર વણિકે ખૂદ રાજાના કુમાર જયચંદને પિતાના પક્ષમાં લઈ લીધે અને બીજા કેટલાક માણસો
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
-------
-
૩૮
કને
સાથે એમણે બધાએ ગામને ત્યાગ કર્યો. જયચંદ એમને રાજા બચે. આ જયચંદને જૈન ધર્મગુરુઓ અહિંસાને ઉપદેશ આપીને જૈનધર્મમાં આ, અને ત્યારથી આ લોકે “શ્રીમાળી જૈનના નામે જાહેર થયા.
જગડુશાહ પાસે આટલો અઢળક પૈસો કયાંથી આવ્યો? તે વિષે અનેક પ્રકારની લોકકથાઓ પ્રચલિત છે. કોઈ કહે છે કે એને જમીનમાંથી અખૂટ ખજાને હાથ ચડી ગયે. કોઈ કહે છે કે એના ખેતરમાં વાવવા માટેનું બીજ એણે સાધુઓને આપી દીધું અને ખીને બદલે રેતી વાવીને ઘેર આવ્યો પરંતુ એ જ ખેતરમાં પાકેલાં જુવારનાં કણસલાંમાં મેતી પાકી પડયાં અને તેમાંથી એ આટલો ધનવાન બની ગયો. વળી કોઈ કહે છે કે એનો મુનીમ જયંતસિંહ હેઝ ટાપુમાંથી એક મોટે પથર ખરીદી લાવેલે તેમાંથી અમૂલ્ય રતને નીકળી પડ્યાં. આવી આવી અનેક કથાઓ જગડુશાહના સંબંધમાં પ્રચલિત હોવાથી એમાંથી સત્ય તત્વ શોધી કાઢવાનું કાર્ય અતિ મુશ્કેલ છે. ગમે તેમ છે, પરંતુ એ વાત તે નિર્વિવાદ છે કે એ અખૂટ સંપત્તિને સ્વામી હતો. આટલી બધી દલિતને કઈ રીતે ઉપયોગ કરવો તેનો વિચાર કરવામાં એ મુંઝાઈ ગયો હતે. કોઈ ખરેખરા પરોપકારી માર્ગે પોતાની લત ખરચાય એવો ઇલાજ બતાવવા તે હમેશાં પોતાના ધર્મગુર પાસે વિનવણી કરતા,
પરમદેવસૂરિ નામના એક જૈન ધર્મગુરુ એ વખતે મહાવિદ્વાન હતા. એમના જોવામાં આવ્યું કે સંવત ૧૩૧૩, ૧૩૧૪ અને ૧૩૧૫ એ ત્રણે વર્ષ ભયંકર દુષ્કાળ પડવાના છે. આ વાત એણે જગડુશાહના કાન પર મૂકી. જગડુશાહે તે દિવસથી જ અનાજને સંગ્રહ કરવા માંડે અને આખા દેશમાં ઠેકાણે ઠેકાણે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
અનાજના અતલ ભડારા ભરી દીધા. ખરાખર તેરસે તેરની સાલથી દુષ્કાળાની પરંપરા શરૂ થઇ અને ‘પનરાતરા' દુષ્કાળે તા સૌ પર કળશ ચઢાવ્યેા. શ્વાસ અને અનાજ જગતના પટ પરથી જાણે અદૃશ્ય થયાં. આવી ભયાનક વિપત્તિના સમયે જૈન મુકુદ્રમણિ જગડુશાહે કાક્યુલ, કંદહાર, કાશી, સિધ આદિ અનેક સ્થાનાના રાજા-મહારાજાઓ અને પાદશાહને હજારા મૂડા ધાનનું દાન આપી અમર કીર્તિને પ્રાપ્ત કરી. આ અનુપમ કાર્ય જગડુશાહને જગતદાતારનું ઉપનામ આપીને જગવિખ્યાત બનાવી દીધેા.
( ૫ )
આ સમયે પારકર પ્રદેશમાં રાજા પીઠદેવના અમલ ચાલતા હતા. પીઠદેવ એક પરાક્રમી રાજા હોવા છતાં એના અંતરમાં પર્ધામા અશ વિશેષ પ્રમાણમાં હતા. ભદ્રાવતી નગરીની ભદ્રભૂમિના પ્રતાપી પુરુષ જગડુશાહની દિનપ્રતિદિન વિશ્વભરમાં વિસ્તરતી જતી ઝળક્રુતી કીર્તિથી એના અંતરમાં એકાએક અદેખાષ્ટની જ્વાલા જાગી ઊઠી. જગડુશાહની ઉજ્જ્વળ કીર્તિને કલકિત કરવાના ઈરાદાથી તે પેાતાના મોટા લશ્કર સાથે ભદ્રાવતી નગરી પર ચડી આવ્યે, અને રાજા ભીમદેવે અધાવેલા ભદ્રાવતીના મજબૂત કિલ્લા પર તેાપાના મારા ચલાવીને તેને તાડી નાખ્યા.
શાન્તિના અવતાર સમા જગડુશાહે ફરીથી આ સ્થળે કિલ્લા ચણાવવા માંડયા. આ વર્તમાન સાંભળને પીઠદેવ કરીથી ચઢી માન્ચેા અને જગડુશાહને 'દેશ માકલાબ્યા કે “જો ગધેડાના મસ્તક પર શી’ગડા ઊગી શકે તે જ તમે ભદ્રાવતીને ક્રૂરતા કિલ્લા ચણાવી શકશેા.”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચ્છના
પીઠદેવના આવા અભિમાની શબ્દોથી જગડુશાહ જેવા શાન્ત પુરુષનું રક્ત પશુ ઉકળી ઊઠયું. પીઠદેવનું અભિમાન ભાંગવાની તેની અભિલાષા દિનપ્રતિદિન ઉગ્ર બનતી ગઈ. વિના કારણે પેતાની નગરી પર ચડી આવેલા, સત્તાના ગુમાનમાં ઘેલા અનેલા પીઠદેવની સાન ઠેકાણે લાવવાની તેને અનિવાર્ય આવશ્યકતા લાગી. આ દાનવીરને હવે કાર્ય પ્રકારે રણવીર બન્યા વગર છૂટા ન હતા. વિચાર કરતાં છેવટે તેને એક ઇલાજ સૂઝયા.
૪૦
આ વખતે અણુહીલવાડ પાટણ ઉપર રાજા લવણુપ્રસાદની આણુ વતી હતી. લવણુપ્રસાદ મહાપ્રતાપી હતા. એનુ સૈન્ય અનંત હતું. ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં એના નામનેા ડંકા વાગતા. આ લવણુપ્રસાદ જગડુશાહના ખાસ મિત્ર થતા હતા. આથી જગડુશાહ એકદમ એની પાસે પહોંચી ગયા અને લવણુપ્રસાદના વિશાળ સૈન્ય સાથે ફ્રી ભદ્રાવતી આવી પીઠદેવ સાથે યુદ્ધ કરી તેને હરાવીને પાછા હાંકી કાઢ્યો.
આ કુંતેહ પછી જગડુશાહે ભદ્રાવતી નગરીને કરતા મજબૂત કિલ્લા બધાવી લીધે। અને પીઠદેવના સંદેશાને સત્યા કરવા કિલ્લાના એક ખૂણામાં ખાસ શીંગડાવાળા ગધેડા ખડા કરવામાં આવ્યા એટલું જ નહિ પરંતુ આના ખખ્ખર પારકરપતિ પીઠદેવને પણ પહેોંચાડવામાં આવ્યા. પણ પીઠદેવ હવે જગડુશાહ જેવા જશનામી ચાદ્દા સાથે બાથ ભીડવા તૈયાર' થાય તેમ ન હતું.
જગડુશાહના કીર્તિ કાઢ આજે સારા ભારતવર્ષની ભૂમિ પર અડગ અને અટક ઊભા છે. એની યશ-ગાથાનું એક કચ્છી કાવ્ય આ સ્થળે આપવુ ઉચિત હોવાથી અત્રે રજૂ કરવામાં આવે છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચ્છી સંગ૨
કરછ મુલક કેડામણું, કેડે કે કિરતાર, નીલી નાગરવેલ કર, ભદ્રા નગરી ન્યાર, અને ધનં-સુખસંપર્સે, અમરાવતી આચાર, જૈન કુટુંબી જેડ, દેવાસી અવતાર,
સેલ* ધરે સણગાર,
જગડુ જન જગતમેં...... જગડુ જનમો જગતમેં, પૃથ્વી પાલણહાર, ફુલડેજા મીંયડા વઠા, સ્વર્ગ મથાનું સાર, કચ્છ જે કીર્તિ-શંભ, જગડુ જસ–ભંડાર, સીલવતી ને સગુણું, જમતી ઘર-નાર,
દાતારી અવતાર,
કરમી જાગે કચ્છમે............ કરમી જાગ્યો કચ્છમેં, ગુણિયલ ગરીબ–નવાજ, સુરજ શ્રાવક કેમ જે, શ્રીમાળી–શિરતાજ, ધર્માત્મા બિલમેં રખું, દયા-ધરમ ને દાઝ, વડા વણજ વેપાર ને, સરસા કરે સુકાજ,
જગી જંજા જહાજ,
ઘડંતા ધરીઆ મથે.......... ઘડંતા ધરીઆ મથે, ખણી અર્થે ખાણું, વ્યા તે વાણ ઇરાનમેં, થાણાં ઉત થાણું,
જગડુશાહના પિતાનું નામ..
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેસનો
મુનીમ ઇનજે મેં–કહે, એટ અવટાણું, ખંત કરે આ ખણ, ઈરાન પાછું,
ખુટે ન ઊ ખાણું,
પાણે મેં પધયું થયું.......... પાણે મેં પધરા થેઆ, ભલા રતન–ભંડાર, હીરા-માણુક-મોતીડા, અમૂલ અપરંપાર, આગરીઆ ઉઘડી આ, નસીબના નિરધાર, દેલત જે દરીઆ મથે, ઉથલ્યા સાગર સાર,
જગડુ જગ–દાતાર
પધરે છે પૃથ્વી મથે. પધરે થી પૃથ્વી મથે, જગડુશા દાતાર, પૂરણ પ્રવીણ પરમદેવ-સુરિ બેલે સાર,
અચેતા 2 એચંધા, કારો કાર-ડુકાર, તેર સે પનોતરે, આંખે આય અપાર
જગડુ ઝટ સંભાર,
દેશ કેક ધા ડુલી•••• દેશ કેક વેધા ડુલી, મૂર ન વસંધા મીં; જગડુ ઝટપટ જાગ તું, સુતો મેં કીં સીં ? મંગણનિકરધા મહીપતી, ઈ અચધા ડીં, સાથ ન હiધી સિર મળે, કમાઈ હેડી કી.
કમર કસે કરમી, - કાયમ કર તું કચ્છકે...... કચ્છડે પણ કાયમ થીએ, એડો કર ઓજાર, મુલક-મુલકમેં ભર ભલા, અન-ધન ભંડાર
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
કર્ણ
છે અનગળ ધના ધણી, ભવજા ભાર ઉતાર, બુડધલ બેડી દેજી, કર તારે ને પાર,”
તપસી તૈયાર,
આગમ ભાંખે ઈલમસેં.. આગમ ભાંખે ઇલમસેં, ચેખા બોલ ચુટા, તેરે સો તેરે વટા, કેરા ાય ગુટા, પનરે જે પડકાર ફેં, જગા જેર છુટા, લગે લાય લંભમેં, કણ-કોઠાર ખુટા,
છટકી કે ન છુટા
ચકર દિયે ખૂટમેં.. ચકર ક્રિયે ખૂટમેં, ઘેરે દેસ ડુકાર, જગ–એકધારણ જાગે, જગડુશા દાતાર, ખંત કરે ખોલે ડિને, અન–ધનના અંબાર, ધરી આ છિલકયા ધાંઈજા, ગધાર ચિકાર,
જામી રઈ જયકાર
જગડુછ કુલ જહાનમેં... . જગડુશાજી જહાનમેં, જામઈ જયજયકાર, ધિલ્લી ઉજજન સિંધ ખ્યા, કાશી ને કંધાર, મુલક મુલકજ મહીપતી, રેંજા જાચણહાર, બે ડિને તે ધાંઈજા, મૂડા કેક હજાર,
જગડુ જગદાતાર,
ધન જનની જણનાર કે.......... ધન જનની ને ધન પિતા, ધન ધન પચ્છમ પદ, જેગી અલખ જગાંધો, આયો જગડુ વટ,
૧
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
કચ્છને
- ૧૨
પનતેરે પિંઢઇ, જમણ વિઠે ઝટપટ, ખાંખ્યાં કંધે ખિસે નત, ધાપે નત નિપટ,
ચખે કરે તે ચઢ,
કેક કડાઈયા કેપસેં. ... કક કડાઈયા કેપસે, જોં સફા કે સેલ, કેઠી ર્મિજ ડુકાર કે, ડિને જમણજી જેલ, ભથે મઢે તે ધૃતર્યું, નારૂં રેલમછેલ, પુકાર કે પનરે ડિસી, ખરાખરી જે ખેલ,
“જગડુ! જીવો મેલ,
પનરોતેર પડું નહિ”... ... પનરે જામીન યો જગડુશા દાતાર, કચ્છ જી કીર્તિ મથે, કરસ ચડાવણહાર, સતિયા! તેજે સત્ત કે, કાયમ કે કિરતાર, કારાણી ચૅ કચ્છ જે, સો તું જ સણગાર,
જુગ જુગ જગ-દાતાર ! જીરે રેમેં જગડુ! ...*
* લેખક ર. રા. કલેરાય કારાણી.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠને સૂબા
દાર
ગાયકવાડની દોમદોમ સાહ્યબીભરી સૂબાગીરીના દમામને વિત્યે હજી તો આંગળીને વેઢે ગણાય એટલાં વર્ષો ગયાં નહેતાં. પોલીટિકલ એજન્ટની પદવીની અને કાઠિયાવાડ એજન્સીની સ્થાપના થયે માંડ વીસ વરસ પણ ભાગ્યે જ થયાં હશે, ત્યારે અમરેલીમાં ગાયકવાડી વહિવટદાર મીર સાહેબ હતા. જાની સૂબાગીરીની જીવન-મરણની સત્તાઓ હવે તે એમની પાસે રહી ન હતી. રાજારજવાડાં ઉપર વિનાશના વંટોળ સમી ફેજોની પગદંડીઓ ભૂસાઈ ગઈ હતી. હવે તે ગાયકવાડી ગામને ઇજારે આપવાં અને ઇજારાની રકમ વસુલ કરવી તથા ગાયકવાડી હદમાં વહિવટદારી અખત્યારે ભેગાવવા એટલું જ એને ભાગ્ય સાંપડ્યું હતું. મીર સાહેબને એટલાથી ય સંતોષ હતે. લેકે એને “અન્નદાતા” કહે, ઇજારદારે એને “સૂબા સાહેબ” માને અને પ્રજા એને સલામ ભરે એટલાથી ય મીર સાહેબને સંતોષ હતો. અમરેલીના સૂબાની બધી ચિન્તા પરોપકાર અને જનદયા ના બહાના નીચે પિતાને માથે ઉપાડી બેઠેલ એજન્સીના ગેરા અમલદારને મીર સાહેબ તો દુવા જ દેતા હતા. એવા એ અલ્પસંતિષી અને કાવા-કસુંબામાં મશગૂલ વહિ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠને
વટદાર મીર સાહેબ ઉપર એક દિવસ આફતનું આસમાન ફાટી નીકળ્યું. આફતને એ પયગામ એક દેડતા આવતા લાંબા અને અથાક પ્રવાસે ધૂળથી રંગાયેલા એક કાસદે સંવત ૧૯૦૨ ની સાલમાં એક દિવસે ભરકચેરીમાં આપ્યો.
સૂબા સાહેબ! મારી હૂંડી થઈ!”
“કાં વળી શું થયું ?” મીર સાહેબ કંટાળીને બોલ્યા. એના મનમાં એમ થયું કે એકાદ ખેડૂતે જમા આપવાની ના પાડતાં મુખી પટેલ વચ્ચે તરફાન થયું હશે.
“બાપુ!” કાસદે હાથ જોડી કહ્યું: “એ ખાને વાઘા માણેક ગાયકવાડ સરકાર સામે બહારવટે ચડ્યો છે.”
શું કહ્યું?" મીર સાહેબ આંખે પાડીને બેભા. “હા ! સાથે રૂડો રબારી પણ ભળે છે.” “ક રૂડે? નવઘણવા?”
“હા બાપુ! કેણ જાણે ક્યારે ઇ બે જણ પિતાના ટોળાં સાથે નીકળ્યા હશે. એ બને પડયા કોડીનાર ઉપર.”
શું બહારવટીયા કેડીનાર ઉપર પડ્યા? પછી?” બિચારા મીર સાહેબની સ્વસ્થતા ઊડી ગઈ. જરા જેટલી ય પ્રવૃત્તિના વિરેધીને આસપાસના મુલકમાં બારવટીયાને પકડવા રાતદિવસ ભટકવાનું આમ અચાનક આવી પડ્યું તે એને શે રૂચે ?
હવે એમાં તે શું મોટી વાત છે?” મીર સાહેબ મનમાં મુંઝાતા અને મેએ દમ મારતા બેલ્યા. “ફેજ શણગારીને પછી ચડી જશું ને ઘડીવારમાં એ વાઘા અને રૂડાને ઝાલી આવશું.”
અરે બાપુ! હજી વાત તો સાંભળો! આ તો ખંડેરાવ સરકારને જાણ કરવી પડે એવી વાત છે.”
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂક્ષ્મા
“ પ્રેમ ? સરકારને કાગળ લખશું. એમાં એડી તે શી ઉતાવળ છે? ”
४७
66
66
કાસદે થરથરતાં થરથરતાં કહ્યુંઃ બાપુ ! વાઘા માણેક અને રૂડા રબારીએ તેા કાડીનાર ભાંગ્યુ' છે ને ત્યાં વાઘેરની ગાદી સ્થાપી છે. વાધેા થયા છે ઠાકાર ને રૂડા રબારી થયા છે કામદાર. કાડીનારમાંથી એને એમને એમ નહિ હાંકી મેલાય. એ એય પાસે માણસાના કાંઈ પાર નથી. આખી કાડીનાર ઉભરાઇ હાલી છે.
"
મીર સાહેબ કાસદ સામે આંખા ફાડી મંત્રમુગ્ધ જેવા બની જોઇ રહ્યો. કાસદે વાત આગળ ચલાવતાં કહ્યું: “ અને બાપુ ! એક ટાપીવાળા સાહેબ પારબદર જાતા હતા તેના ! એ ય જામે કટકા કરી નાંખ્યા. એનું અટપટું નામ તા યાદ ન રહે, પણ લોકાયોકા–કે કાંઇક એવું જ નામ હતું.
"D
સીર સાહેબ તે આ આખા પયગામ સાંભળી ખૂબ જ અસ્વસ્થ બની ગયા. છ વરસ પહેલાં આવા વાળાએ ગીરના જંગલમાં કૅપ્ટન ગ્રાંટ નામના એક ગેારા અમલદારને પકડેલા, એમાં, જૂનાગઢ રાજ્ય માથે એજન્સીએ કેટલા વાનાં કર્યાં હતાં તે તે જાણતા હતા. ગાયકવાડ સરકારને આ પયગામ પહેોંચાડવા ઉપરાંત તેણે પોતે પણ તાત્કાલિક પગલાં ભરવાં જોઈએ એમ એને લાગ્યું. એણે રાજકાજમાં પેાતાને વારંવાર સલાહ આપતા ગાયકવાડી ગામના પુજારદાર જેઠા કુરાવાળા માવજી મહેતા તરફ્ નજર નાંખી.
X
*
*
અમરેલીમાં જેઠા પુરાવાળાની ધીકતી પેઢી ચાલતી. એમની મુખ્ય પેઢી ચીતળમાં રહેતી. તે દરવર્ષે ગાયકવાડી ગામેાના ઈજારા પશુ રાખતા. આમ એમને ત્યાં બધા રજવાડી દમામ હતા.
x
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠને
વર-વછીયાતને અવરજવર એટલો હતો કે તેમને ત્યાં દરરોજ દસ પંદર મણ દૂધને વપરાશ રહેતો. - જેઠા કુરા વાળાને ત્યાં એમને ભાણેજ માવજી રહેતો. માવજી મૂળ જુનાગઢ તાબે મજેવડી પાસેના ગામડાને રહેવાસી હતો, પણ નાનપણમાં તેના માબાપ ગુજરી જવાથી મોસાળમાં તેડી લાવેલા. માવજી નાનપણમાં મામાના હાથ નીચે તાલીમ લઈ તૈયાર થએલે. ઇજારે રાખેલાં ગામે તપાસવા અંધારામાં ઘોડે ચડીને ઉપડી જાય. નાનપણમાં જુનાગઢને લડાયક ઈતિહાસ ખૂબ સાંભળેલું. પિતાની જન્મભૂમિ પાસે જન્મેલી રાણકદેવી અને રા'ખેંગાર વિગેરેની વાતો સાંભળીને તેમાંથી શુરાતન-ટેકના પાઠ શીખેલો અને એક વખત તેના મામાની હુંફમાં ગાયકવાડી ગામેની ઈજારદારી તથા થાણદારી પણ કરી ચૂકેલે. કાઠિયાવાડની ઉઘરાતની જ્યારે સરકારે ઈજારદારી લીધી અને એજન્સીના થાણું નાખ્યાં ત્યારે એ ઉછરતે યુવાન પિલીટિકલના પડખાં સેવીને પાવરધો થએલ. એ માવજી મહેતે આજે દરબારમાં બેઠેલ. કાસદ અને મીરખાં વચ્ચેની વાત સાંભળી તેને લાગ્યું કે ખાંડાના ખેલ ખેલવાની જે અણુમેલ તકની આજ દસ દસ વર્ષથી રાહ જોતા હતા તે કેમ જવા દેવાય? તુર્ત તે મીરખાનની પાસે આવ્યો અને જણાવ્યું કે “વહિવટદાર સાહેબ મને રજા આપો તે એ બહારવટીયાને પકડી લાવું.”
મીર સાહેબ માવજી મહેતાને ઓળખતા હતા. જુવાન લોહી, જેઠા કરાનો ભાણેજ અને ગેરા સાહેબોની સાથે રહેલો ભાવ તેની મેળે જ માંગણી કરે તે મીર સાહેબને ગોળપે ગળી લાગી. એને એકદમ કોડીનાર તરફ રવાના કરી દેવાય તે પિતે ગાયકવાડ સરકાર અને એજન્સી બનેને જવાબ આપી શકે. ખબર મળતાંની સાથે વહાર મેકલી ગણાય અને પોતે વડોદરાથી સૂચ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબો
^^^^^^^^^^^^
^^^^
^
^^^
નાએ આવ્યા મુજબ કરી શકે. મીર સાહેબે કહ્યું -“ભલે માવજી, મહેતા ! તમારા મામા હા પાડે તે તમને જોઇતી સાજ-સામગ્રીને બંબસ્ત થઈ જશે. ત્યાં જ બેઠેલા જેઠા શેઠ તરફ માવજીએ નમ્ર દૃષ્ટિ કરી. ભાણેજના કોડથી વાકેફ મામાએ રજા આપી. મીરસાહેબે અમરેલીમાં પડેલી ગાયકવાડી ફેજના મુખી છવા સંધીને બેલા, અને તેને ને માવજી મહેતાને રાતેરાત કેડીનાર તરફ વિદાય કરી દીધા. ને મહારાજ સરકારને ખબર આપવા વડોદરે કાસદને પણ રવાના કરી દીધો. | ગાયકવાડી અમલમાં જે નામીચા જમાદારોએ પેટને માટે જંગ ખેલી ગાયક્વાડી અમલ બેસાર્યો હતો તેમાં છ સંધી પણ એક હતો. હાડમાર થએલ, પરેશાન થએલો એ સંધી છેડા વખત પહેલાં રખડતો રખડતો અમરેલી ભેગો થઈ ગાયકવાડની ફોજમાં ચાકરી બાંધી રહ્યો હતો, અને ધીમે ધીમે જમાદારી મેળવી ને અત્યારે અમરેલીમાં એક આગેવાન લડવૈયો ખાતે હતો. એ છવા જમાદારને સાથે જવાને મીર સાહેબે સૂચના કરતાં તેની ટુકડી સાથે તે અને કોડીનારની વારે જતા માવજી મહેતા, ગાયકવાડી મુલકગીરી ફેજના શિરસ્તા મુજબ રવાના થયા.
કેડીનારમાં તો વાઘા વાઘેર અને રૂડા રબારીને ધમધમતો અમલ જામી પડ્યો હતો. ગાયકવાડી નેકરે કયારના જીવ લઈને દૂર દૂર ભાગતા ફરતા હતા. બારવટીયાના હાથે હણાયેલા કપ્તાન લેકેના હાડ હજી તો કોડીનારના સીમાડે રખડતાં હતાં. કેડીનારમાં રૂડા રબારીએ આગ, લૂંટ ને હીના ખાડાખેલ માંડ્યા હતા.
ત્યાં તે ગાયકવાડની વહાર લઈને છ સંધી ને માવજી મહેતા આવી પહોંચ્યા, પણ રૂડે રબારી કે વાઘ માણેક એમ મચક આપે એમ ન હતા.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારના
ગાયકવાડની વધુ બ્હારની જીવા સધી અને માવજી મહેતાએ લાંખી લાંખી નજર ફેંકી રાહ જોઇ, પણ અમરેલીને માગેથી તા કાઇ સીપાઇ સપંચે કરકયું નહિ.
૫૦
66
જીવા સધી તે માવજી મહેતા કાડીનારને સીમાડે ખાટી થતાં વાતા કરતા હતા. હવે તે। મહેતા! ” જીવા સંધીએ કપાળે હાથ મૂકીને કહ્યું “ તરવારૢ ગઇ ને કલમું આવીયું. ગાયકવાડી મુલકગીરીનાં તેજ આથમી ગયાં, ને ટાપીવાળાના તુમાર આવ્યા. હવે તા માણુસ પશુ માણસ મટીને પશુ બની ગયું. નહિતર આ માળું નવધણીયાતુ` રબારૢ આપણી સામે ગ્રીક ઝીલી શકે ખરું ?”
""
79
“ સુધી ! માવજી મહેતા માલ્યા. યુગયુગના ચિઆર જુદાં હેાય છે. હવે તરવારના યુગ આથમ્યા ને કલમના યુગ મેઠા. પહેલાં તે। તરવારે ય માણુસનાં માત ન થાતાં; હવે તે કલમ ચે માણસ તે શું પણ રાજનાં ચે ધનેાતપનેાત કાઢવાં હોય તેા યુ
નીકળશે. ’’
“ ઠીક ! ભા ! ઠીક ! સમા સમાના વાયરા છે. સરકારની વહાર તે। આવી નહિં. હવે આપણે કરવું શું ? ”
'
તમે જો રજા દ્યો તા કલમને કારસા બતાવુ! ”
66
૪ કલમે આરું માનશે ખરુ' ? ”
“ અરે ખીજું ન થાય. હું મારગ બતાવું એમ કરા તા હમણાં રખારું સીધુ* દાર
,,
66
• તા. પછી ! ધરમના કામમાં ઢીલ શું ? અમે તો તરત બુદ્ધિના સંધી ભાયડા, લાંખી લેખણુ ને લાંખી કસની વાતું તમને સાંપી. ” * તા એક કામ કરે. કાઠીનારને પાદર ઓલ્યા ગારાનાં હાડ પડયાં છે. સાંભળ્યુ છે કે સડે છે. એને જુનાગઢની હદમાં મેલાવી
"6
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
– નવાર 17.
સૂબે
--- ~ ~ ઘો. ડલાસા ગામ જુનાગઢનું છે. ઘાંટવડ પણ જુનાગઢનું. એની હદમાં કયાંક મુકાવી લો. પછી હું છું ને મારી કલમ છે.”
“તમે કહે છે એમાં મને સૂઝ નથી પડતી, પણ બે બાકરખંધા સંધીઓને રાતે ભળાવી દઉં તે સવારે કામ કરીને પાછા આવે. પછી કાંઈ?”
બે ત્રણ સંધીઓએ આ કામ પાર પાડવાને કેડ બાંધી ને રાતે રાત સરકી ગયા. સંધીની જાત મૂળે રણવગડામાં ધુમનારી. પગલાં પડે એ એના જાતના ગે કાને ન સાંભળે એવી રીતે માખણમાંથી મોવાળાની માફક બે જવાનડા સરકી ગયા ને વળતે દિવસ સવારે પાછા યે આવી ગયા. રાતોરાત કપ્તાન 'લોકના શાબને ગાયકવાડી હદમાંથી ખસેડી જુનાગઢની હદમાં ડલાસા ને ઘાંટવડ વચ્ચે મૂકી આવ્યા.
માવજી મહેતાએ હવે લેખ છોલીને સારે જે કાગળ લીધો. ને એની માથે મોતીના દાણુ જેવા દસ્કત પાડ્યા. માંડી લખ્યું કે “વાઘે માણેક ને રૂડ આરી નામે બે ધાડપાડુઓએ જુનાગઢની હદમાં કપ્તાન લોકો નામના એક સાહેબનું ખૂન કર્યું છે. અને પછી જુનાગઢ રાજ્યની ખફગીમાંથી બચવા કોડીનારમાં ભરાયા છે, માટે તમારા ચેરને પકડવાને અમને જરૂરી મદદ મોકલી આપો.”
લીફાફે જુનાગઢ પહોંચ્યો ને મહેતાના કાગળે નવાબની ઊંધ ઉરાડી મૂકી. છ વરસ પહેલાં બાવાવાળા નામના એક બહારવીયાએ ગીરના જંગલમાં કેપ્ટન ગ્રાંટ નામના ગોરા સાહેબને જીતે ઝાલ્યો હતો, તેમાં તે નવાબી રાજ શેષનાગ સળવળે ને ધરતી બ્રિજે એમ ડોલી ઉઠયું હતું. આ તો એક ગોરાને જાન ગયે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
સેઠને
~~~~ ~ ~~ નવાબની ભયભીત આંખ સમક્ષ ગુસ્સે થયેલા ને જુનાગઢની નવાબીને આખી ને આખી પાતાળમાં ચાંપી દેતા બડા લાટની મતિ તરવરવા લાગી. નવાબની ભયથી ફાટતી હાકલે નવાબી સૈન્ય લડાયક કૂચના સાજ સજી લીધા અને નવાબી ફોજની બેરખ ઉપર બેરખ હાલી નીકળી. કોડીનાર ઉપર “હબ બેલ સબ બોલો” પોકારતી અરબી શબંદી જમૈયા ઉછાળતી ચડી ગઈ.
પવન સાથે હેડ ખેલતી ઘડીના અસ્વાર માવજી મહેતાને નવાબી પેગામ દીધું કે “નવાબ સાહેબે તાબડતોબ તમારા હવાલામાં આરબી બેરખ રવાના કરી છે. પહોંચે ત્યારે સાંભળી લેજે. સરકારી ચેરને ઝાલવામાં જોઈએ તેટલી વાર જરૂર પડયે મંગાવી લેજે.”
એક તરફથી માવજી મહેતો અમરેલીથી ચહેલ છે અને જુનાગઢથી પણ રણછોડજી, રૂઘનાથજી, સાલમીન, કલ્યાણ શેઠ જેવા લડાયક ખમીરના સરદારની તાલીમ પામેલું આરબી સૈન્ય ચડ આવે છે એમ કેડીનાર વાવડ મળતાં જ લેટો-જેટ કરીને વાધે. માણેક જીવ લઈને સાતપુડા તરફ ભાગ્યો; અને રૂડો રબારી બાકીના તેના માણસ સાથે ગીર તરફ નાસી છૂટયો. જીવા સંધીએ વાઘા માણેકની અને માવજી મહેતાએ રૂડા રબારીની પૂંઠ પકડી. વાધે માણેક સાતપુડાના ડુંગરમાં થોડાંક માણસને લૂંટને માલ સાચવવા રાખી ત્યાંથી ઓખા તરફ નાઠે. આવા સંધીએ વાધાના સાગરીત લાલીયા વાઘેરને માર્યો અને લૂંટને માલ હાથ કર્યો. આણકાર ગીરના પહાડની એક ખીણમાં રડે રબારી ભરાઈ બેઠે. ત્યાં માવજી મહેતાએ થાપ મારતાં માણસો નાસી છૂટયાં અને માવજી મહેતાના ભાવે રૂડે ઘવાઈને તમ્મર ખાઈને નીચે પડે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબો
પER
એટલે તેને બાંધીને અમરેલી લાવ્યા. છ સંધી પણ લૂંટના માલ સાથે આવી મળ્યા. વડોદરાના મહારાજ ફેજને તેયાર કરીને અમરેલી તરફ રવાના કરવાની પેરવીઓ કરે છે ત્યાં તો અમરેલીથી વાવડ પણ આવી ગયા કે માવજી મહેતાએ અને છવા જમાદારે કોડીનાર પાછું લીધું છે ને એક બહારવટીયાને જીવતો ઝાલી લૂંટ માલ કબજે કર્યો છે.
મહારાજ ખંડેરાવ ગાયકવાડ આ સમાચાર સાંભળી બહુ ખુશી થયા. “ બેલાવો એમને આંહી.” મહારાજે હુકમ કર્યો. મહારાજના તેડ્યા બને જણું વડોદરા ગયા. ત્યાં શ્રીમંત સરકારે એમને યથાયોગ્ય આવકાર્યા.
માણેક તે મલકમાં રખડવા માંડ્યો અને રૂડો રબારી ઝલાઈ ગયું હતું. તેને વડેદરે ફાંસી મળી, લાલીયે વાર સાતપુડાની ધારમાં મરાયે. આમ વાઘેર ને રબારીનાં એ બહારવટાના ખેલ તે બધાય વિખાઈ ગયા. પણ જુનાગઢના નવાબ માથે એક નવું બહારવટું ચડયું. “વઢ, નહિતર વઢનાર દે એ એજન્સીની શરૂઆતના કાળની પદ્ધતિ પ્રમાણે કપ્તાન લેકેના ખૂનની વાત કાગળે ચઢી. એનું શબ જુનાગઢની સરહદમાંથી મળ્યું હતું, એટલે જુનાગઢના નવાબ પાસે એજન્સીએ જવાબ માગ્યો. મરનાર ગેરાની વિધવા તરફથી મોટી રકમની નુકશાની મંગાઈ. જુનાગઢના જવાબને ઢીલ થતાં જવાબની તાકીદ થવા માંડી. તુમારની આમતેમ આવજા થવા લાગી. આખરે નવાબ મુંઝાણું. અને મુંઝવણ સાથે છ વરસ પહેલાની ગ્રાંટ સાહેબના બનાવે ગભરામણ પણ ભેળવી. નવાબી કારભારને આખરી જવાબ એ થયો કે “ તજવીજ કરતાં એ સરહદ અમારી નથી એમ દેખાય છે તે સાહેબ બહાદુરને રેશન થાય.”
વડેદરાના રેસીડેન્ટ કર્નલ વૈકરે નવાબને આ જવાબ ગાયકવાડ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪.
સેરઠન
ઉપર મોકલી તેમને એ બાબતમાં ખુલાસો માંગ્યો. જે દીએ તુમાર આવ્યો તે દી' માવજી મેતા ત્યાં હતા. શ્રીમતે દરબારમાં આ વાત કરીને કહ્યું કે “નકશે જેમાં ને સીમાડાને મેળ કરતાં સરહદ તે નવાબી છે ને અત્યારે નવાબ કહે છે કે સરહદ અમારી નથી. આપણે રેસીડન્ટ મારફત એજન્સીવાળાને લખી દ્યો કે “તુમારે ચડતા પહેલાં વૉકર સાહેબે અકેલા સીમાડાને મેળ મેળવી લેવાથી સદરહુ સીમાડે તો જુનાગઢને છે, તેમ જણાશે.”
“શ્રીમંત સરકાર !' માવજી મહેતા હાથ જોડી ઊભા થઈ બોલ્યા. “કેમ શું છે?” શ્રીમંત સરકારે એમના સામું જોઈ પૂછયું.
ગરીબ પરિવર! જે એજન્સીવાળા છતી આંખે ન જોતા હેય તે આપણે કહી ને કે સીમાડે અમારો છે.”
આવી નકામી બલા શા માટે ગળે વળગાડવી જોઈએ?” માવજી મહેતાએ હાથ જોડી આગળ ચલાવ્યું: “બાપુ! જુનાગઢને નવાબ એજન્સીથી ડરી ગયો છે. કપ્તાન લેકેના ખૂનની જવાબદારી એનું રાજ્ય લેવા માગતું નથી. એટલે કપ્તાન લેકેનું શબ પડયું હતું એ સીમાડે એને છે એમ નહિ કહે. આપણે જવાબ દઈએ કે ઘાંટવડથી ડોલાસા સુધીને સીમાડે અમારે છે તે ય જુનાગઢ અત્યારે કહેશે કે “હા, એ સીમાડે તમારે સાચો, સેનામહેર જેવ!' હજુર આ પ્રમાણે સહેજમાં કુંદન જેવાં બે ગામ ઘર બેઠે મળે છે ત્યારે કે સાહેબની વિધવાને કદાચ થોડીઘણું નુકસાની આપી દેવી પડે તેયે ચાર ગાઉને સીમાડે ને બે ગામ એ ભાવે મેંઘા નથી. બાકી એજન્સી બીજું કરી શું નાંખશે? બહારવટીયા તે ભાગી છૂટયા. ને રૂડો રબારી તે ફાંસીએ ચડે. બહુ બહુ તે લેકેની વિધવા માટે નુકશાની માગશે તે ભરી દેવી.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
સૂબો
૫૫
minimum um
ને ઘર બેઠચે આવતો સીમાડે કેડીનારના સીમાડા ભેગે ભેળવી દે."
શ્રીમંત સરકાર ક્ષણભર તો વિચારમાં પડયા. પછી ખંડેરાવ મહારાજ બોલ્યા. “માવજી મેતાની વાત તદ્દન ખોટી નથી. દિવાન સાહેબ! એજન્સીને એમ જ લખી નાખો કે ઘાંટવાથી ડોલાસાને સીમાડો અમારે છે, ને કમાન લોકોનું જે ખૂન થયું છે તેની " જવાબદારી અમે સ્વીકારીએ છીએ.”
દરબાર બરખાસ્ત કરતાં ખંડેરાવે દિવાનને કહ્યું. અમરેલી, કોડીનાર, દામનગર વગેરે કાઠિયાવાડના પાંચ મહાલી વહીવટદારને અહીં તેડાવી બીજે ગાઠવે અને આ માવજી મહેતાને પંચમહાલને વહીવટ સપિ. આજે રૂક્કો લખીને સાંજે લાવજે એટલે સહી કરી દઈશ.
આમ માવજી મહેતા વડોદરેથી પંચમહાલના મહાલકારીને વહીવટી દરજજો મેળવતા આવ્યા.
( ૨ ) અમરેલી પ્રગણામાં દેસાઈ કુટુંબ મોગલ બાદશાહીના કાળથી અમરેલી પંથકના ગામે ઇજારે રાખતું. ઓછી રકમે ઇજારે જે, વહીવટદારને સાચવે ને અઢળક ઉપજ ઘેર લઈ જાય. રાજદરબાર જેટલી તે ઘેર રિયાસત હતી.
માવજી મહેતાએ ખરચાળ ગણાતા કાઠિયાવાડની પંચમહાલીને વડોદરા સરકારને કમાઉ દીકરો કરવાને કેડ ભીડી ત્યારે સવજી દેશાઇના હાથમાં ગાયકવાડના ઘણું ગામો ઈજારે હતાં. માવજી મહેતાએ અધિકાર મળતાં આડાઅવળા ખર્ચો ઘટાડી નાંખ્યા. મહાલના ગામના નવા ઈજારાઓની રકમ ભારે કરવા માંડી. બની શકે ત્યાંથી તેણે ઈજારા પદ્ધતિ કાઢી સીધો રાજવહીવટ કર્યો.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠને
માવજી મહેતાની આ પ્રવૃત્તિ સવજી દેસાઈને આપત્તિ સમાન હતી. સરકારી ઉપજ વધવા લાગી. માવજી મહેતાના નવા શરૂ થતા રાજવહીવટમાં તે ખેડુતને સંઘરતા ને સાચવતા. પરિણામે દેશાઈની ઇજારે લીધેલી જમીન પડતર રહેવા માંડી. સવજી દેશાઈ એક દિવસ માવજીભાઈ પાસે ગયા. આડીઅવળી વાત કરી સવજીભાઈએ પૂછયું.
વહીવટદાર! પેટમાં દુખતું હોય તે બોલી નાખે ને ? અમને શીદ સંતાપ છે?” .
માવજી મહેતે મનમાં બધું સમજતો હતો, પણ મેઢેથી આશ્ચર્ય બતાવતે મીઠાશથી બે: “શું છે દેશાઈ! તમને કેણ સંતાપે છે?”
મહેતા! હવે એ વાત માંડી વાળને ! વર્ષોથી ઈજારા લેતા આવ્યા છીએ તે બધું ય સમજીયે છીએ.” સવજી દેસાઈ આકળા થઈને બોલ્યા.
માવજીભાઈએ જવાબ ન આવે એટલે દેશાઈએ આગળ ચલાવ્યું. “સરકારની તીજોરીમાં ભરાશે એમાં તમારાં છોકરાં નહી ઘંટી ચાટે હે! રાજ કેાઈનું નથી થયું ને તમારું નહિ થાય. હજી અમારા જેવાનું રાખશો તે તમે કાંઈક પામશે. ઈજારાના જૂના આંકડા રહેવા દે ને તમે કહે એ બે ગામની આખી ઉપજ તમને મહેનતાણામાં માંડી આપું.”
“શેનું મહેનતાણું દેશાઈ !” માવજી મહેત દેખાઈ આવે એવા નિર્દોષભાવે બેલ્યા.
“આ-ઈજારાની રકમ..” દેશાઈ, માવજીભાઈની મદશા સમજી નહિ શકવાથી અસ્વસ્થ ઉતાવળથી બાલવા લાગ્યા.
“દેસાઈ !” માવજીભાઈએ દેશાઈ સામું જોઇને કહ્યું. “અમારે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમે
૫૭
એવુ' વગર પરસેવાનું મહેનતાણું પચે નહિ. શ્રીમંત સરકારનું લૂણુ ખાઉ છુ તે હક્ક કરવાનું મારું કામ છે. અને દેશાઈ ! આ તે રાજ મારા બાપનું છે એમ હું સમજું છું. રાજાએ રૈયતના આપ થાય. એનું એ તે મારા બાપનું, ત્યારે ધૂળ જેવા નાણા માટે મારા બાપની તીજોરી ક્રમ લૂટાય ?”
દેશાઇ કુટુબવાળા મૂળ ખાદશાહી કાળથી જૂના ઈજારદાર, રાજકાજના કાવાદાવાના જૂના જોગી, એ સંસ્કારમાં ધડાએલા દેશાઈએ એ સિદ્ધાન્તા ખાંધ્યાં હતાં કે દરેકમાણસને વેચાતા લેવા હાય તેા લઈ શકાય. દરેક માણસને પેટ તેા હાય જ-કાઇનું નાતું તે ક્રાનું મેાટુ, અને પ્રમાણિકપણુ' એટલે કે આછી લાલચમાં ન લપટાવું તે. બાદશાહી કાળના તે ખીજાં વહીવટદ્વારા એના પહેલા ખેાળાના દીકરા ચને રહેલા. એનાથી માવજી મહેતાની વાત ન સમજાઈ. તે ખેાલ્યું “ મહેતા ! ગાયકવાડે તા આજ રાખ્યા તે કાલ કાઢી મૂકશે, માટે ધર ભરાતુ હોય તે। ભરી લ્યેાને, એ ગામને બો ત્રણ ગામની ઊભી ઉપજ તમારી; પછી છે કાં૪ ? મારા જેવી ચાખ્ખી વાત કહેનાર કાષ્ટ નહિ મળે.
,,
“ દેશાઈ જી તલમાં તેલ નથી હું! ! મારા જેવા ના પાડનાર પણ તમને બીજો કાઇ નહિ મળ્યા હોય. હવે એ વાત મૂકી દૃષ્ટ આપણા કામકાજની જ વાત કરીને ! ',
સવજી દેશાઈની ઉપજ ખૂબ ઘટી ગઇ. મહેતાએ ઇજારાની રકમ વધારવા માંડી હતી, અને ખાલસા ગામેા વસાવવા માંડયાં જેમ જેમ દેસાઇની ઉપજ ધટતી ચાલીને ખાલસા ગામેા આબાદ થવા માંડયાં તેમ તેમ દેશાના ગુસ્સા વધ્યે જતાં આખરે એનાથી ન જીરવાયુ અને ધોડે ચડીને તે વડેાદરે ગયા.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠને
-
~~
~
~
~-
~
શ્રીમંત પાસે દેશાઈના ખૂબ માન હતા. એક ખંડીયા અને જમણા હાથ સમા રાજના સામંત જેવાં એનાં વડેદરે સ્વાગત થયાં. દરબાર ભરાય ત્યારે સવજીભાઈ જમણે પડખે બેસે ને શ્રીમંત સાથે કાનમાં ધીમે ધીમે વાત કરી શકે. વળી વખતે કવખતે દરબારગઢમાં પણ શ્રીમંતને મળી શકે. દિવાન તથા બીજા અલદારે પણ સવજીભાઈ-સવજીભાઈ કરે ને સીપાઈસપરા ને ગામના શેઠીયા એને સલામું ભરે. વડોદરે સવજીભાઈનાં એવાં સન્માન હતાં. ધીમે ધીમે એણે સરકારના કાન ભંભેરવા માંડયાં. માવજીભાઈ સરકારનાં નાણાં ખાઈ જાય છે ને યત ઉપર જુલમ કરે છે એવી વાત થઈ, માવજી મહેતાએ ખાલસા વહીવટ શરૂ કરેલો એના સંબંધી દેસાઈએ ખુલાસો કર્યો કે “સરકાર ! આપને એ રમતને ખ્યાલ ન હોય, ઇજારદારી ગામ હોય તો વહીવટદાર રાતી પાઈ ન દેખે ને ખાલસા ગામ હોય તો ઉપજ ઓછીવત્તી દેખાડવી એ એના હાથમાં. ઇજારામાં ચેખી રકમ વરસે વરસ હાલી આવે, એમાં કેઈ આઘાપાછી થોડી જ થાય ? ને સરકારી ગામમાં તે આ વરસ નબળું છે ને ઓલું વરસ આઠ આની છે એમ કંઈક બહાના મળી આવે.”
ગાયકવાડ સરકારની રાજવહીવટ પ્રણાલિકા તે મૂળથી જ જાણીતી છે. કહેવાય છે કે એક કુંભાર ગાયકવાડ સરકારની રાણુના સાળા તરીકે ત્રણ વરસ વડોદરે રહ્યો એમાં કોઈને સૂઝ ન પડી, ને “ સાળા સાહેબ” તરીકે જ્યાં જાય ત્યાં માનપાન પામે. એ વાતના અનુભવી સવજીભાઈની વાતનું ઉંદરીયું ઝેર ખંડેરાવ મહારાજને હૈયે વસી ગયું. માવજી મહેતા ઉપર એક રૂકો લખી આપ્યો કે “તમારે વડોદરે હાજર થવું ને વહિવટદારપણું સવજી દેસાઇને આપતા આવવું.' આ ઉપરાંત મહેતા ઉપર ખેરાકીના મેસલ મોકલ્યા.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
પત્ર
સૂબો
જૂના કાળમાં વોરંટ જેવી વસ્તુ રાજદરબારે નહેતી. તહેમતદારો ઉપર મોકલાતા મોસલ બે જાતના હતા. એક રાકીના ને બીજા હાલાકીના. ખોરાકીના મોસલ એટલે કે બે ત્રણ આરબો આરોપીને ઘેર જઇને બેસે અને જ્યાં સુધી તે માણસ બતાવ્યું કામ ન કરે કે હાજર ન થાય ત્યાં સુધી એ આરબો એની ચેકી કરે, ને એ આરબની ખેરાકી જેના ઉપર મેસલ બેઠા હોય તેને માથે ચડે. એ રીતે પાંચ પાંચ આરબના ખોરાકીના મેસલ બેસાર્યાના કોઈ કોઈ દાખલા નીકળે છે. હાલાકીના મેસલ “ભયંકર' માણસ ઉપર બેસારાય. એટલે આરબો એને ઘેર જઈને બને એટલી હાલાકી પહોંચાડે. જે ચીજ દેખે તે ઉપાડી જાય, ઢેરઢાંખર છોડી મેલે ને હાંકી મૂકે. હાલાકીના મસલમાં તેનાં બૈરાં છોકરાને ન રંજાડાય; બાકી બધું થાય.
માવજી મહેતાને ત્યાં બેસારવાના પચાસ જેટલા મોસલી, આરબ લઇને પંચમહાલને નવો વહીવટદાર સવજી દેસાઈ મલકાતો મલકાતો વડોદરેથી હાલ્યો આવે છે. માત્ર જૂના જમાનાના ગાયકવાડી તંત્ર સિવાય બીજો કોઈ સ્થળ અને સમયે અસંભવિત એ એને દરજજે થયે. ઈજારદાર એટલે ગામને ઈજારો રાખે એ અને વહિવટદાર પણ એ. એટલે ગામની ઈજારાની રકમ નક્કી કરનાર પણ એ સવજી દેસાઈ. સવજી દેસાઈના હરખને તે કાંઈ પાર નહોતો. પીપરીયા ગામને પાદર સવજી દેસાઈ ઉતર્યા. ગામને પાદર મહાદેવની ડેરી પાસેના ઉતારે રાતવાસે ગાળવા રહ્યા. ફાટ ફાટ થતી છાતીયે સવજી દેસાઈએ ત્યાં મળવા આવેલા ગામલોક પાસે પિરસ કર્યો કે માવજી મહેતાને વડોદરે હાજર થવાના મેસલ, લઇને પોતે અમરેલી જાય છે ને હવેથી પોતે જ પંચમહાલના વહીવટદાર છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેરઠના
- પીપરીયામાં રહેતા કાળા ભીમાણીએ આ વાત જાણુ. માવજી મહેતાને ભીમાણુ સાથે સગાઈ-સંબંધ હતો. કાળાભાઈને થયું કે સવજી દેસાઈ માવજી મહેતાને જ કનડવા જાય છે. એટલે એ રાતે- રાત પિતાની જોડીએ ચડીને અમરેલી ઉપડ્યો.
“માવજી મહેતા ! એ મહેતા !” કાળા ભીમાણુએ મહેતાની ડેલી ખખડાવી બૂમ પાડવા માંડી. પાછલી રાતની ગુલાબી નિંદરમાં સૌ જપી ગયું હતું. માવજી મહેતો સાદ સાંભળી કમાડ ઉઘાડવા ચા. કાળો ભીમાણી બડબડતો હતો કે “મહેતો નથી ઉધત પણ આજ તેનું નસીબ ઊંધે છે.” ડેલી ઉઘાડવા આવતાં માવજી મહેતાએ આ વાક્ય સાંભળ્યું. તેણે ફટ દઈને ડેલી ઉઘાડીને કહ્યું: “અહે ! કાણુ કાળભાઈ! આવડી મેડી રાતે ?' " “મહેતા!” કાળાભાઈએ કહ્યું: “વાતને વખત નથી. સવજી દેસાઈએ શ્રીમંત સરકારને કાધુંચતું ભરાવીને તમારા ઉપર સરકારી મેસલ મૂકાવ્યા છે ને પચાસ મેસલની બેરખ સાથે દેસાઈ પિતે આવે છે.”
પણ મારો કાંઈ વાંક?” - “વાંકની તે ભાઈ મને પણ ખબર નથી. પરંતુ મેસલની વાત તે દેસાઇને મેઢેથી સાંભળી છે, ને પીપરીયે સૌ રાત રહેલા છે.”
કાળાભાઈ ! ઠીક તે આવવા છે. મરદને માથે જ આફત
હેય.”
“મહેતા ! આપણે વાણીયા કળે કામ કરીએ.” કાળાભાઈ બોલ્યો “આજે હું તમને કામ ન આવું તે ક્યારે આવીશ? તમારાં બૈરાં છોકરાં મારે ઘેર રહેશે. તમારે તેની ચિંતા કરવાની
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂ
નથી. મળવું હોય તેને મળી ને ઘડી ઉપર ચડી જઈને અત્યારે તે પીપરીયા ભેગા થઈ જાઓ. પછી શું કરવું એ શું.”
માવજીભાઈ સમજુ માણસ હતા. વખતને ઓળખત ને માન આપતો. હજીયે સવજી દેશાઈ પીપરીયાને પાદર ઊંઘતા હતા ત્યાં માવજી મહેતો રાતોરાત પીપરીયા જવા રવાના થયો ને તેની પાછળ એનાં બાયડી છોકરાંને લઇ કાળો ભીમાણી નીકળ્યો.
હવે આ બાજુ પીપરીયામાં મોટે ભળકડે હાથીવાળો શીમની ખબર કાઢવા નીકળેલો. પીપરીયાના કાઠી દરબાર કરજમાં બહુ ડુબેલા નહિ અને હાથીવાળા રેટ અને માણસે ખૂબ પહેળો. માથે બોકાનીબંધ પાઘડી પહેરી એક બગલમાં ફાળીયે વીટાળેલી તરવાર નાંખી, દરબાર ગામથી છેટા છેટા હાલ્યા જાય છે. કોઈ કોઈ વાર યાદ આવે એટલે કેઈ ભજનની કડીઓ લલકારે છે; ત્યાં કોઈ ઉતાવળી દોડતી ઘોડીનાં પગલાં સાંભળી દરબારે કાન માંડયા અને જે દિશામાંથી અવાજ આવતો હતો તે તરફ આંખ માંડી.
જોતજોતામાં પવનવેગે ઉો આવતો ઘોડેસ્વાર ત્યાં થઈને નીકળ્યો, એટલે કાઠીએ “રામરામ' કરીને પૂછ્યું “કેણુ છો ભાઈ ? આમ કયાં જવાં ભા?”
જાવું હમણું તે પીપરીયે, પછી તે દશ સૂઝે ત્યાં. ” ઘોડેસ્વારે જવાબ આપે.
કાં ભાઈ? ઉતાવળ શું છે? પીપરીયે જા છે તે આ રહ્યું. ડેલીએ જ ઉતરજે હે બાપ !”
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેરઠને
“બાપુ, આજે મારાથી ખેતી થવાય તેમ નથી. જરા પાસાઢાળ કરીને ચડી જવાનું છે.”
" “પણ એવી શી ધાડ છે ? પીયરીયાને પાદરથી રોટલા ખાધા વગર જા તે મારી જનેતા લાજે. હું હાથીયોવાળેમારે પાદરથી એક પંખી ભૂખ્યું વળે તે માટે અપવાસ કરવા પડે.”
પણ દરબાર ! મારી પાછળ વહારે ચડશે. અને ચડી હશે તે સવારમાં અહીં આવી લાગશે.”
તે બાપ ! મારી પાસે ય પાંચ પચાસ કાઠી છે હે ! ઇ. વાતે તું ફકર કર્યાં. તું તારે ગામમાં જા. ગઢમાં ઉતરજે હે !” ' “ ના બાપુ ! હું ભીમાણીને ત્યાં ઉતરીશ. ત્યાં તમારે જ રોલે છે ને ! પણ મારી રૂકાવટ ભારે પડશે છે.”
બાપ કાઠીને વળી ભારે શું ને હલકું શું? માણસને બહુ બહુ તે છ હાથ જમીન જોઈએ, અને તેય દેન દેવાય ત્યાં જ સુધી ને ? આ બધી જમીન શા કામની છે ? માટે ફકર કર્યામાં. કાળા ભીમાણીને સગે તે મારે ય સગો ગણાય. ઘડી બાંધીને ગઢમાં આંટે આવી જજે હે. તારા ઉપર શેની ધાડ છે તે વાતું ડેલીએ કરશું. જા, બાપ !”
સવજી દેસાઈ સવારમાં પીપરીયાથી નીકળી અમરેલી પહેચ્યો અને મેસલી આરબને ગામની ઊભી બજારમાં ફેરવી-અને એ રીતે પોતાને મળેલી નવી સત્તાને દર દેખાડી-માવજી મહેતાને ઘેર પહોંચ્યા તે ડેલીએ ખંભાતી તાળાં ભાળ્યાં. સવજી દેસાઈએ ગુસ્સામાં હાથપંચા કરડવા માંડયા. તપાસ કરી તો ખબર પડી કે રાત્રે કોઈ એક સ્વાર મહેતાને ઘેર આવ્યા હતા. બૂમ પાડી પાડીને ઘર ઉઘડાવી મહેતા સાથે વાત કરી. પાછા ઘેડીએ ચડીને સ્વાર રાતોરાત
|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂક્ષ્મ
૩
ચાલ્યા ગયા ને પછી પાઢ ફાટતાં જ માવજી ભાઈનું કુટુંબ આખુ` ઉચાળા ભરીને કાઈ અજાણ્યા માણસની સ`ગાથે ચાલ્યુ ગયું છે.
સવજીએ હાકલ મારીને એક પગીને ખેાલાબ્યા ને સગડ
કઢાવ્યા.
પગીએ પીપરીયાની દિશામાં પગેરું' લીધું અને એની પાછળ ચાયે ધોડે સવજીભાઇ હથિયાર બાંધી ચાલવા માંડયા. પચાસ પચાસ આરખાની એરખ જમૈયા ઉછાળતી ઉછાળતી પાછળ ચાલી નીકળી.
પીપરીયામાં હાથીયાવાળાની ડેલીએ ડાયરા જામ્યા છે. કસુઆના લાલ હીંગળા। જેવાં પાણી કરી રહ્યાં છે. હુક્કો ગડગડી રહ્યો છે, ત્યાં સવજી દેસાઇ સગડ જોતા જોતા પીપરીયે આવી પહેાંચ્યા. આરખેને લઇને સીધેા દરબારની ડેલીએ ગયા ને તાડુકી ઉઠ્યોઃ “દરબાર! અમારા ચાર તમારા ગામમાં આવ્યે છે. કાઢી આપે. ';
આંખ કરી હજામને પૂછ્યુ
''
દરબારે સવજી સામી ત્રાંસી આ મનખ કાણુ આવ્યું છે ? '
સવજીથી આ તિરરકાર સહેવાયે નહિ, એટલે તે ગાજી ઉઠ્યો: “એ તેા હું અમરેલીના વહીવટદાર સવજી દેસાઇ. ”
“એમ!” દરબારે મરકતાં કહ્યું: “મે તે જાણ્યુ` કે ગાયકવાડ તે આવ્યા લાગે છે. અમને અભણુને શી ગત્ય કે તું એનુ વહીવટદારુ કચ્છ ? ''
“ દરબાર ! અમારે એની તપાસે આવ્યા છું.
,
એક ચાર આ ગામમાં ભરાયા છે,
“ ક્રમ ! તારે વળી ચાર હાય ?”
,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારના
ચેર મારે નથી.” સવજીનો ગુસ્સો વધતે હતઃ ચેર ખૂદ શ્રીમંત સરકારને છે. સમજ્યા ?”
ઈમ ! તે કહે તારા સરકારને કે જાતે આવીને લઈ જાય. એમાં તું અહી શેને આવ્યો ? ને તું વળી કે દાડાને અમારો ધણું થઈ ગયો કે અમારા ગામમાં તું તપાસ કરવા આવ્યું ?
ખબડદાર ! જે અમારા ગામમાં પગ મૂકે છે તે પગ કાપી નાંખીશ. ઓળખછ ? છાનેમાને હાલવા માંડે હાલવા.” '
દરબાર ! ઠીક નથી થતું છે. પછી કહેશે કે સવજી કનડે છે ત્યારે દાદ-ફરિયાદ કઈ નહિ સાંભળે.”
“અલ્યા હું હાથીવાળા. તારા ગાયકવાડને ય ન ગણકારે તે તારા જેવા એના ત્રણ કાવડીયાના માણસ પાસે દાદ માંગું ? રસ્તે પડી જા બાપ ! નહિતર દાદ-ફરિયાદ તો કરવી પડશે તારી બાયડીને !”
દરબાર ! મારે ચોર તે તમારે મને સંપ જ પડશે. હું પચાસ આરબ લાવ્યો છું, તે હમણું આ દરબારગઢ ઉખેડીને ફેંકી દેશે છે ?”
તો સવજી ! તે દિ' હું અમરેલીને ઉખાડીને ફેંકી દઈશ. ભૂલી ગયો? જોળે દહાડે ચોવીસ કલાક આગોતરી કંકોતરી મેકલીને અમરેલી હું આવ્યું હતું ને અમરેલી ભાંગ્યું હતું તે ? હું છે હાથીવાળે, બીજે નહિ; માટે છે બધી વાતું રહેવા દે ને તારે મારગે પડી જા.”
દરબાર
“ અલ્યા કેણ છે અહી ? હાથીયાવાળાએ ત્રાડ પાડી. “ આ ત્રણે દેકડાનું મગતરું ગણગણ્યા કરે તે તમે કેમ બેઠા
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબે બેઠા સાંભળી રહ્યા છે ? ટાંટીયો ઝાલીને ફેંકી વો બહાર ને કાઢે તરવાર ! હમણાં એને ને એના આરબોને માપી લઈએ.”
હોંકારો દેતાં ડાયરે તે આખો ઊભો થઈ ગયો. તરવારની મૂઠને બાંધેલી ચામડાંની વાધરીઓ છોડાવા માંડી. સવજીએ જાણ્યું કે દરબારનું જોર ઝાઝું છે ને આ વખતે ધીંગાણે ફાવીએ એમ નથી. એટલે “દરબાર ! આ વખતે તો હું પાછો જાઉં છું, પણ આનું પરિણામ સારું નહિ આવે હો !” એમ કહી સવજી ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો. ડાયરા સામું જોઈ દરબાર મરાતા બેલ્યાઃ “ઇ તો ભીમાણને ઘેર સવારે મેમાન આવ્યા હતા, તે આ સવછની બીકે પાદરેથી રેટલા વગર થાક્યાપાયા આગળ જાતા'તા. બાકી તે શું સમજતો હશે સવજી ? એને ખબર નથી કે કાઠી જે દિ જમીનની પરવા કરશે તે દિએનામાં કાઠીપણું નહિ રહે. સુરજ મહારાજની કીરપા હોય તો જમીન ને સંપત આવી મળે; પણ કાંઇ પૂન્ય મળે છે ?”
જમી પરવારીને માવજી મહેતો કાળા ભીમાણુને સાથે લઇને દરબારને મળવા ગયો. ડાયરે ભરીને દરબાર બેઠા હતા. હાથ જોડીને મહેતાએ જવાની રજા માગી
“અલ્યા ! આ તે માવજી મહેતે ! ગાયકવાડને વહીવટદાર ! તે મહેતા ! તમને જ ઝાલવાને આ દેસાઈ આવ્યો હતે?”
હા ! બાપુ ! આપને ખબર નહતી ?”
“ અરે મને ખબર હતી કે માવજી મહેતે પિતે છે તો તે છે દેસાઈને જીવતો જ શેને જાવા દઉં ? મારું વેર વાળવાનો આવો સરસ મેકે બીજો કયે મળત?”
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેરઠને
“દેશાઈ ઉપર વેર? બાપુ! તેણે તમારું શું બગાડવું છે?”
અરે બાપ!” દરબારે જવાબ દીધો. “ભીમાણીનો સગો એ અમારેએ નાતાદાર ગણાય. એ કાલ સવારને દેશાઈ તને કનડવા આવે તે અમારું વેર જ ગણાય ને ?”
બાપુ! મારે ખાતર તમારી રાજવાડી મેદાન થાય ઈ મારે નહેતું જોઈતું.”
હવે ખેદાનમેદાન તો બધું સમજ્યામાં છે. માએ જણ્યા'તા તે દિ કયાં કંઇ હારે લઈ આવ્યા'તા ?”
ના બાપુ! માફ કરે. તમારે ગામને પાદર લોહી રેડાય ને મારે ખાતર તમને બધાને દુખ પડે એના કરતાં તો હું જ ભોગવી લઈશ. ક્યાં મેં કાઈની ચેરી કરી છે? ધણું જે ધણું માથે બેઠે મારા કામ સામું જશે.”
આમ પિતાને આશ્રય આપનાર દરબાર હાથીયાવાળો આફતમાં ન આવે એ ખાતર માવજી મહેતો તે જ રાત્રે ગામ છોડી હાલી નીકળ્યા. દરબારે એક સારી જોડી ને સે રૂપિયા રોકડ આપ્યા તે માવજી મહેતાએ માથે ચડાવ્યા.
( ૩ ). શ્રી નેમિનાથના પુણ્યપાદથી પુનિત બનેલા ગિરનારની છાયામાં જુનાગઢનું કાળજૂનું નગર વસ્યું છે. મુસાફરી કરતા માવજી મહેતા ભાગ્યની શોધમાં એ ગામને પાદર ઉતર્યા.
જુનાગઢની બજારમાં અમરેલીનો માજી વહીવટદાર આશ્ચર્ય ચકિત આંખે ચોમેર માંડી રહ્યો છે. આખું જુનાગઢ શહેર જાણે કે શોકનાં સાજ સજી રહ્યું છે. હાલ હાલ માવજીભાઈ દરબાર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબો
ગઢ સામે આવ્યો. ગઢમાં પત્થરને હૈવાને ય પીગળાવે એવા મરસીયા ગવાય છે. તેણે એક માણસને પૂછ્યું: “ભાઈ ! આ શું છે?” પેલા માણસે તેના સામું જોઈને કહ્યું: “ખબર નથી? કયાં વસે છે? નવાબ સાહેબ હામીદખાનજી આજે સવારે બહેતવાસી થયા છે.”
એમ! મારી હૂંડી થઈ. ” માવજી મહેતે બોલ્યો, અને ઊંડા વિચારમાં પડ્યો.
અમરેલીને ગાયકવાડી વહીવટદાર કાઠિયાવાડના રાજકારણથી પૂરા વાકેફ હતા. મહૂમ નવાબ હામીદખાન અને તેને ભાઇ મહેબતખાન વચ્ચે મેટે ખટરાગ હતો. આજારી શરીર અને નબળા મગજના નવાબે પિતાના નાનાભાઈને નજરકેદમાં રાખ્યો હતે. મહાબતખાનને નજરકેદમાં પરાધીન અને બંદીવાન બનાવવામાં મહેબતખાનની સાવકી માને પૂરે હાથ હોવાનું કાઠિયાવાડમાં ઘેરઘેર જાહેર હતું. નવાબ હામીદખાન અપુત્ર હતો એટલે એની પાછળ જુનાગઢની ગાદીનો વારસ મહેબતખાન હતો. મહેબત ખાન થોડા વખત પહેલાં નવાબ હામીદખાનને જુનાગઢ પાછા ફરવા માટેના હામી આપી રાધનપુર શાદી કરવા ગયે હતે. .
મહેબતખાનને હેરાન કરવામાં અને એનો વારસાહક રદ કરી બીજ વારસને ગાદી અપાવી એને હથેળીમાં રમાડવાની બાઈ નાજુબીને સલાહ આપનાર અને બધી ખટપટ ઊભી કરનાર નાજુબીને કામદાર જમ્બર ભાટીયે હતા.
માવજી મહેતો આ આખા ય દુ:ખદ પ્રકરણથી વાકેફ હતા, એટલે મહેતાના મુત્સદ્દી મગજે પિતાને સાંપડેલી સોનેરી તક પારખી લીધી.
માવજી મહેતે ઝટપટ મહેબતખાનના સાળા બહાવદીનભાઈ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠને
પાસે પહોંચ્યા. બહાવદીનભાઈ માથે હાથ દઈ ગભરામણમાં બેઠા હતા, વખતનું મૂલ તે સમજતા, પણ મહાબતખાન જાતે હાજર ન હોવાથી અત્યારે અફસેસ ગુજારવા સિવાય બીજું કશું એમને કરવાનું સૂઝયું નહોતું. માવજી મહેતો એને મળ્યા ને પિતાની ઓળખાણ આપી. અને અવસરે બહાવદીનભાઈને સગા ભાઈ મળેલ હોય તેટલું જોમ આવ્યું અને મહેતાની સલાહ પ્રમાણે બને જણ છાનામાના જુનાગઢમાંથી સરકીને ગંડલ તરફ હાથી નીકળ્યા. માર્ગમાં જેતલસરને પાદર મહેબતખાન એમને ભેગા થયા. હામીદખાનના સ્વર્ગવાસની વાત કરી.
મહેતા! હવે મહાબતખાનજીએ કરવું શું? એને કઈ મારગ ખરો? નાજુબી, ચાઇતીબુ, ને જમ્બર ભાટીયે જુનાગઢમાં તે એમને જીવતા નહિ રહેવા છે. એમણે રાજનાં માણસ બધાં વશ કર્યો છે. કાં તે ગાદીએ નહિ ચડવા 9 ને કાં તે જાનનું વહેલામોડું જોખમ થશે.”
“મહેતા! કાંઈક તે મારગ દેખાડે! જુનાગઢમાં હું પગ મૂકીશ કે નાજુબી મને પકડી લેશે ને કાં તે જાનથી મારશે. રાજનાં બધાં ય માણસો એનાં. મારા માણસોમાં કહીએ તો હું ને બહાવદીન.” મહાબતખાને કહ્યું.
હા! એ વાત સાચી છે. તમે વાણીયા છે. કાંઈક તેડ કાઢે. કહેવાય છે ને કે વાણીયા વગર તે રાવણની લંકા ગઈ. લંકાનું તો થયું જે થવાનું હતું તે; પણ આ જુનાગઢ કળમાંથી જવા બેઠું છે.” બહાવદીનભાઈએ એક દીર્ધ નિ:શ્વાસ નાખે.
મહેતો ક્ષણભર વિચારમાં પડ્યો. પછી બેઃ “મારું માનશે ? તમે જુનાગઢ ન જાવ પણ સીધા માણેકવાડા જાએ.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબો
પિલીટીકલ એજન્ટ સારું માણસ છે. એને જઈને મળો ને એને બધી વાત કરી એની મદદ માગે. સહુ સારાં વાનાં થશે.”
મહેતાએ સાથે આવવાની શરતે મહેબતખાને સલાહ માથે ચડાવી. ત્રણે જણ માણેકવાડા પહોંચ્યા. એજન્સીના રખવાળાં નીચે જુનાગઢના ગાદીવારસ મહેબતખાનને જીવ બચાવવા આવવું પડવું છે એમ માવજી મહેતાએ સાહેબને બરોબર ઠસાવ્યું. સાત સાત આસમાન વધીને આકાશ સળગાવે એ રોષ સાહેબના અંતરમાં ફાટી નીકળે. એજન્સીના કારભાર ચાલતા હોય, કેપ્ટન બાનેલ પિલીટીકલ એજન્ટ હોય, ગોરા અમલદારે આમતેમ આંટા દેતા હોય ને જુનાગઢ જેવી રિયાસતના મીંઢોળબંધા ભાવી નવાબને આમ રખડવું પડે ! કેપ્ટન બાર્નેલને કંપની સરકારના રાજ રસાતળ જાતાં લાગ્યાં. એણે મહેબતખાનને નવાબ કહી સંબો અને આસીસ્ટન્ટ પોલીટીકલ એજન્ટ ઇલિયટને જુનાગઢ મોકલ્યો.
નાજુબી અને ચાઇતીબુ બંને જુનાગઢની ગાદીને મુઠ્ઠીમાં રાખવા આકાશપાતાળ એક કરી રહ્યાં હતાં. અમલદારોને પોતાના કરવા માટે એમણે રાજની તીજોરી લૂંટાવા દીધી હતી. ઇલીયટ જુનાગઢ પહોંચ્યા પછી અતીવ શંકાસ્પદ સંજોગમાં એનું મરણ થયું. કોઈ કહે છલીયટે હાથ મેલા કરી આપઘાત કર્યો. કાઈ કહે ઇલીયટનું રાજખટપટથી ખૂન થયું. ગમે તે સાચું હેય, એ ભેદ આજ સુધી અણઉકેલ રહ્યો છે.
પછી તે એજન્સીના મેસલ લઇને કોલસન સાહેબ જુનાગઢ ઉપર ચડી ગયો. વાટાઘાટ, વાતચીત કે કાગળવહેવાર જેવી કોઈ ખટપટમાં ન પડવાનું કેપ્ટન બાર્નેલનું ફરમાન લઈને એ જુનાગઢ પહોંચે. કોલસને બાઈ નાજુબી અને ચાઇતીબુને પકડ્યાં. જમ્બર ભાટીય જીવ લઈને ભાગે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠને
પછી તે નગારે દાંડીયું દેવાણી. તો હડુકવા લાગી ને રૈયતના રાજીપા સાથે વાજતેગાજતે મહાબતખાન ગાદીએ બેઠા.
નવાબે માવજી મહેતાને ઇનામ અકરામ આપ્યાં. જુનાગઢની દિવાનગીરી સંભાળી લેવા કહ્યું. હાથ જોડી મહેતાએ કહ્યું “ગરીબપરવર ! આપની મારા ઉપર કૃપા છે. ફરી કોઈ વાર આવીશ. હાલ તો કામ છે, જાઉં છું.” " “પણ એવડું તે શું કામ છે મહેતા ?”
હજુર ! સેવકને માથે એક આળ છે. એ ખોટું તરકટ છે એમ ગાયકવાડ સરકારને ખાત્રી ન કરાવું ત્યાં સુધી મારાથી ન રહેવાય.”
હવે એના કરતાં અહીં રહી જાઓ ને ? એ ખાત્રીની ખટપટમાં શા માટે પડે છે ? કયાં વડોદરા ને કયાં અમરેલી ? અહીં જ રોકાઈ જાવ ને.”
હજુર ! એજટ પાસે વાત કરીને એ આળ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ધાઈ શકું, પણ ગાયકવાડ સરકારનું મારા હાંમાં અન્ન છે; તેથી મારું હું જ ફેડી લઈશ.”
પણ એ તે મુશ્કેલ કામ છે, એમ તમને નથી લાગતું ? ”
શ્રીમંત સરકારને ભેળો સ્વભાવ જોતાં મુશ્કેલી ઝાઝી છે તે હું જાણું છું. પણ એ ભેળીયો બાદશાહ ભલો ય છે. એટલે વખત આવ્યે બધું થઈ રહેશે. બાકી મારો નિયમ છે કે મારી જાત.
જ્યાં સુધી ચાલે ત્યાં સુધી બીજે કયાંય નોકરી કરવી નહિ.” - નવાબ મહાબતખાને સારી પહેરામણી કરી. ત્યાંથી માનપૂર્વક રજા લઈ માવજી મહેતા ગંડળ ગયા. ગાંડળમાં ઠાકોર સગરામજી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂઓ
૭
annammamun
તાજા ગાદીએ બેઠેલા. થોડે વખત ઠાકોર પાસે રહ્યા. ઠાકોરે મહેતાની સલાહથી ખુશ થઈ, સેનાનાં કડાં ને તોડા ભેટ કર્યા. ત્યાંથી પોરબંદરમાં ગયા. ત્યાંય ચાકરીનું કહેણ આવ્યું. પણ “લાજ કાઢી તેની કાઢી; એક ધણી જીવતો હોય ત્યાં બીજા કેમ. કરાય?” મહેતાને એ જ જવાબ હતો.
ભ્રમણથી મહેતે કંટાળ્યો. આવી રીતે અથડાવાથી કલંકમુક્ત નહિ થવાય એમ માની મહેતા ત્યાંથી સીધા વડોદરે પહોંચ્યા. વડદરામાં ઘર લીધું ને ત્યાં જાહેર રીતે રહેવા માંડયું.
માવજી મહેતા ઉપર મસલ નીકળ્યાને વરસ વીતી ગયું તેથી તે વડોદરામાં જઈ વસવા છતાં ફેજદાર ગોપાળરાવ, મહેતાને પકડવાનું ભૂલી ગયે. માવજી મહેતા થોડા દિવસ જવા દઈને ગાયકવાડ સરકારને રૂબરૂ મળવા રાવપુરાના રાજમહેલે પહોંચ્યા.
મહેતા રાજમહેલના બગીચામાં ઊભા રહી પૂછપરછ કરતા હતા ત્યાં ખંડેરાવ ગાયકવાડ પોતે બંગલાની બહાર નીકળ્યા. પગથિયે પગ મૂકતાં જ માવજી મહેતાને ઉભેલા જોઈ સરકારે મોટું ફેરવ્યું. માવજી મહેતાને મનમાં તે ખૂબ લાગી આવ્યું પણ ઉપરથી હસતું મોં રાખી ત્યાં આવેલી ચણાની વાડી તરફ આંગળી બતાવીને પાસે ઉભેલા પલિસને કહેવા લાગ્યાઃ “હે ભાઈ ! આ તે : ચણું ફાલ્યા છે કે શ્રીમંતનું નસીબ તેજ કરે છે ?”
ગાયકવાડે આ વાકય સાંભળ્યું. ખુશામત તે ખુદાને ય પ્યારી છે. ગાયકવાડે હાથની ઇમારતે માવજી મહેતાને પોતાની પાસે બોલાવ્યા.
“કેમ મહેતા? અહીં ક્યાંથી ?” “હજુર !” માવજી મહેતાની આંખમાંથી આંસુના બે બિન્દુ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
સેરઠને
નીચે ટપકી પડયાં. જે ધણીને ખાતર તેણે અમરેલી મહાલને કાઠિયાવાડના લીલાછમ બગીચા જે બનાવ્યો હતો, અને જેના કાચા કાનને કારણે તેને એક ચોરની માફક વરસદહાડાથી ભમવું પડયું હતું તે ધણું–ખંડેરાવ ગાયકવાડના હસ્તને તેણે આંખ ઉપર સ્પર્શ કર્યો. અને શ્રીમંતને પણ એમ થયું કે માવજી મહેતાના વિરુદ્ધની એકપક્ષી વાત સાંભળી પતે તેને અન્યાય આપે છે. ગાયકવાડના અવાજમાં નરમાશ આવી. તેણે પૂછ્યું: “મહેતા ! તમારે મને કાંઈ કહેવું છે ?”
“હજુર ! મારા વિરેધીઓની વાત સાંભળી આપે મારા ઉપર મેસલ મોકલ્યા. ભલે મેકવ્યા. મારા બૈરાં છોકરાં ક્યાંક, હું કયાંક એમ ધણું વગરના ઢેર જેમ અમે રખડયાં. છતાં સરકાર ! મને એ વાતને સંતાપ નથી. પણ હું આપનાં દર્શન કરી છેલ્લી રજા લેવા આવ્યો છું. છતાં જતાં જતાં એટલું હિતદષ્ટિએ કહેતો જાઉં છું કે સવજી દેસાઈ અને એના મળતીયાથી સરકારે ચેતવા જેવું છે.”
કેમ?
“બાપુ! હું તમને વહાલ હતા, કેમકે હું રાજને વફાદાર હતો. આપની તીજોરી ભરાય, આપનાં ગામ આબાદ થાય ને આપની રૈયત રાજી રહે એ માટે હું મથતા. કાઠિયાવાડના પંચકેશીની ઉપજ કેટલી હતી, કેટલી વધી ને અત્યારે કેટલી આવે છે તે આપ હજુર જેશે તે સમજાઈ જશે કે–ઘર ભરવા કાણુ આવ્યા છે. ખાજ-અખાજનો જેને ભેદ ન હોય તે જ બાપના ઘરમાં ખાતર પાડે, ”
“ મહેતા ! આ તે તમે તમારા ઉપરનો દોષ ટાળવા દેશાઈ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબો
ઉપર દોષ નાંખે છે તે હું કેમ માનું ? તમે મને એ વાત સાબિત કરી છે તે હું તમારી વાત સાચી માનું.”
ભલે સરકાર! મને છ માસની મહેતલ આપે. આજથી બરાબર છ મહિને ભારે ને દેશાઇને ન્યાય આપ જ તાળજે.”
ભલે, તમે ત્યાં સુધી અહીં રહેજે.”
માવજી મહેતાએ વડોદરાના ધોરી રસ્તે મુકામ રાખી ડાયરે જમાવવા માંડયો. રાતદિવસ રાજના નાના મોટા નેકરે એમને ત્યાં પડ્યા પાથર્યા રહે. પાટના પાસા રાત દિવસ ચાલી રહ્યા છે. મહેમાન જોગ કસુંબા ને હેંગાપાણીની મહેફીલ જામી પડી છે. મહેતાને હૈયે જાણે કે કઈ ભાર જ ન હોય એમ માવજી મહેતા રમત અને ગમતમાં દિવસ-રાત ગુમાવવા મંડી પડયા છે. જ્યારે
જ્યારે મહેતાના ઘર પાસેથી કોઈ માણસ નીકળે ત્યારે ત્યારે “ આ પાંચ ઘર પચીસ” કે “આ એકે અગીયારાં” કે એવા જ પાસાની રમતના અવાજા ચાલતા હોય. જાણે કે માથે ગાયકવાડના મુદતી તેડીને એને ભય જ ન હોય. માવજી મહેતા કાંઈ કરતો નથી ને આખો દિવસ રમતમાં દિ' વિતાવે છે એ જોઇને મહેતાના નાતાદાર મુત્સદ્દીઓ અને મિત્રો કહેતા કે “મહેતા! તમે રમતમાં પડ્યા છે પણ સરકારી ઇન્સાફ એક દિયે પાછો નહિ ઠેલાય હે.” મહેતાએ હસીને જવાબ દીધેઃ “તે દિ ની વાત તે દિ. પડશે એવા દેવાશે.” આ બેદરકારીભર્યા જવાબથી સૌ આશ્ચર્ય પામતા.
જો કે બીજીતરફથી માવજી મહેતાએ પોતાના દીકરા અને ભરાંસાદાર માણસોને એવી રીતે ગોઠવી દીધા હતા કે કઈ વેશપલટાથી તો કાઇનેકરીઆત બનીને તળ અમરેલી અને આસપાસથી અનેક સત્તા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારના
વાર હકીકતે એકઠી કરી રહ્યા હતા. સવજી દેશાઇના ચેાપડા લખવાના કામમાં પણ તેમને જ ખાતમીદાર ગાઢવી દીધા હતા. એક માણુસ તળ વડાદરામાં હરીભક્તિને ત્યાં મુનીમ અની ત્યાંના મુકાખલા અને હવાલાના તેાંધા મેળવી માવજી મહેતાના હાથમાં મૂકયે જતા હતા.
શ્રીમંત સરકારે મહેતાને છ મહિનાની મુદ્દત આપી તે જ વખતે અમરેલી દેશાઇને તે મુદ્દતે હાજર રહેવા સરકારે ખબર માકલાવેલા. મહેતા અને પોતાના વચ્ચેતેા ન્યાય ખુદ ગાયકવાડ સરકાર તાળવાના છે એ સમાચાર સાંભળી સવજી દેશાઇના પેટમાં ફાળ પડી હતી. અને આ બધું' શુ' રંધાય છે તેની તપાસ માટે ખાસ માણસાને વડાદરે મેકલ્યાં હતાં. તેઓ વારંવાર વાવડ આપતા ગયા કે “ માવજી મહેતા તા ચાપાટ, રમતગમત તે રંગરાગમાં ગળાં સુધી ખેતી ગયા છે. '' આવા ખબરથી દેશાઈના પગમાં જોર આવતાં પેાતાના વહીવટના ચેપડા રીતસર તૈયાર કરાવવાનું શરૂ કરી દીધું અને ખરાબર છ મહિના થયા તે જ દિવસે દેશાઇ ચાપડા સાથે વડેાદરે આવી ગયા.
શ્રીમતે આજે હિંસાખી, દીવાન અને પેાલિસપાટીને હાજર રહેવા કરમાવેલું. વખત થતાં એક તરફ્ સવજી દેશાઇ ચોપડાને ગંજ ખડકી ખેડા અને ખીજી તરફ માવજી મહેતા ખીસામાં મુદ્દાના કાગળા મૂકી હાજર થયા,
“ કાં મહેતા ? ખેલે હવે તમારે શું કહેવું છે ? તમારા પુરાવા કયાં છે? '
“ સરકાર ! મારે કર્યાં કાઇના કાન કરડવા છે. હું તેા તેમના દેખતાં જ કહુ છું કે દેશાઇ રાજનું ધન ખાઈ જાય છે. ''
"8
સરકાર ! મારી આબરૂ......” કહેતા સવજી ઊભું થયેા.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબા
૭૫
ગાયકવાડે તેને બેસારી દીધે ને મહેતાને પૂછયું: “એને પુરાવો બતાવવો જોઈએ.” પરંતુ મહેતા પહેર્યો કપડે દરબારમાં આવેલા હતા એ જોઇને હવે શું જવાબ દેશે? તે વિચારથી સૌ મૂછમાં હસવા લાગ્યા.
નામદાર ! એના ચોપડા મને જવા દ્યો. એટલે તેમાંથી જ બધું દેખાઈ જશે.”
સવજી દેસાઇએ આણેલા ચોપડા તરફ આંગળી ચીંધી. માવજી મહેતે એક ચોપડે હાથમાં લઈ પાના ફેરવવાં શરૂ કર્યો. અને જાણે ચોર પકડાય હાય તેમ એક પાના ઉપર આંગળી ફેરવી બોલ્યાઃ “ જુઓ નામદાર ! માગસર સુદ ૫ ને પોષ વદ ૧૦ ની વચમાં રૂ. પચાસ હજાર રોકડા ખવાઈ ગયા છે.”
“એ મોઢાની વાત ન ચાલે ! હકીકત સમજાવો.”
હિસાબી પાસે પડે લઈ જઈને મહેતાએ કહ્યુંઃ “જુઓ માગસર સુદ ૫ ને રોજ દેશાઈએ એક હાથી વેચાતી લીધો છે, તેના રૂ. ૪૦ હજાર ઉધાર્યા છે.”
હા ! એ તો મને હાથી! અહીંની મંજુરીથી જ એ - હાથી દેશાઈએ ખરીદ્યો હતો અને લીધે ત્યારે એમણે જાહેર પણ કર્યું હતું.” હિસાબીએ ખુલાસો કર્યો.
તેમ તો કરેલું જ હશે, પણ પુરી વિગત જોઈ લે. જુઓ. પિષ વદ ૫ ને દિવસ હાથી મરી ગયો એમ ચોપડામાં લખી હાથીને દાટવાનું ખર્ચ ચોપડે ઉધાયું છે. ને તે અરસામાં દરરોજ ૨૦૦ રૂપીઆ હાથીની ખેરાકીના અને હાથીની રખવાળ કરવા માટે એક માણસ ને એક મહાવતનાં ખર્ચે પણ ઉધાર્યા છે. આ ખર્ચો. પિોષ વદ ૫ સુધી ઉધર્યા છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
સારના
“ હા ! તે દિવસે એ હાથી મરી ગયે। એમ દેશાઇએ અમને તાબડતાખ જાહેર પણ કર્યું હતું. એ ખાખત તમારે શું કહેવુ છે? ’’
“ શ્રીમંત સરકાર! એ આખું નામુ` બનાવટી છે. વાસ્તવમાં સવજીએ કાઇ હાથી લીધેા જ નથી. તેમજ ખરીદીની, ખારાકીની, માણસાના પગારની અને દાટવા ખાખતની ઉધારેલી તમામ રકમ સાચી છે કે ક્રમ? તે દેશાઇને અરૂમાં પૂછવાથી ખાત્રી થશે.
29
નામદાર હુજુર! અમરેલીમાં પુછાવવાથી હાથી હતા કે નહી તેની ખાત્રી થશે. ” દેશાઈએ ખુલાસે કર્યો.
60
“ શ્રીમતને અમરેલી સુધી નજર કરવાની જરૂર નથી. આ ચોપડા કહે તે સાચું. નામદાર ! હાથી તેા જીવતાં લાખને તે મરે સવા લાખના કહેવાય છે. આપના કાઇ ભરાસાદાર હિંસાખીને પૂછે) કે હાથી મુવા બાદ દંતુશુળ ને એનું ચામડુ નીકળે એ એના પૈસા ખાતામાં ક્રમ નથી ? જો હાથી લીધે। જ હાય અને ખરેખર મરી ગયા હોય તા તા એ બે ચીજના વેચાણુના પૈસા જમે થવા જોઇએ જ; પણ એ રકમ જ આ ચેાપડામાં જમે નથી બાપુ ! આ આખા ચાપડા જ બનાવટી છે.'
સવજી દેશાઇ તા ચેપડાની આવી તપાસથી મૂઢ જેવા બની ગયા. તેના ચાપડા જો આવી રીતે તપાસાવાના હૈાય તે હજી ખીજા કેટલાય ભેદો બહાર આવે એની એને ખૂબ ભીતિ લાગી. અંતરની મુ ઝવણુને જેમ તેમ દબાવીને દેશાઇએ હાથ જોડીને કહ્યું: “ સરકાર ! આ મહેતા નકામું આળ ચડાવે છે. ”
મહેતાએ હસીને કહ્યું. “નામદાર, મારી વાત સાચી છે કે ખાટી તે પહેલાં તા અને હાજર રહેલા હિસાખીઓને પૂછે. હજી તેા આ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂબો
૭૭
પાશેરામાં પહેલી પૂણું છે. એવા તો કઈક ગોટાળા હું આપની સન્મુખ રજૂ કરવા માંગું છું.”
| ગાયકવાડે પિતાના મુખ્ય હિસાબી અમલદાર સામે જોયું. તેણે કહ્યું: “મહેતાની વાત સાચી લાગે છે. હાથીની ખરીદી થઈ છે કે નહિ એ શંકા પડતી વાત દેખાય છે.”
માવજી મહેતાએ ટાપસી પૂરતાં કહ્યું. “સરકાર! આ હાથીના સંબંધમાં ખાત્રી કરવાની વાત તો સહેલી છે. હું ને દેશાઈ બંને અહીં રહીએ. આ૫ માણસ મોકલાવી કોઈને પૂછગાછ કર્યા વિના માત્ર હાથી દાટ્યો હોય એ જગ્યા ખેદાવી જુઓ. હાથીની ચામડી સડી ગઈ હશે તો ય છેવટ તેનું હાડપીંજર તે નીકળશે જ અને જે એમ થાય તો દેશાઈ સાચા અને જે કંઇ ન નીકળે તો પછી મારી વાત ખરી માનજે.” ખંડેરાવ ગાયકવાડે દેસાઈ સામે જોયું. એનું મુખ તદ્દન નિસ્તેજ બની ગયું અને સરકારને સવજીની આખી રમત સમજાઈ ગઈ. ચોર કેણ, શાહુકાર કોણ, રાજને ખેરખાં કણ ને બદાર કોણ, એની એને પારખ પડી ગઈ..
હાં, બહાર કોણ છે ?” ખંડેર ગર્જના કરી. નમ્રતાપૂર્વક “જી હજુર !' કહેતાં કેટલાક હજુરીઓ હાથ જોડી ખડા થઈ ગયા. .
“સીયાઈઓ ! આ દેશાઇને બાંધીને હાલ તુરત સુરંગમાં પૂરી ઘો અને કારભારી ! તમે હમણાં જ અમરેલી લખી નાખે કે દેશાઇની તમામ મીલ્કત સરકાર હવાલે લઈ લે.”
પણ નામદાર”—મહેતાએ અરજ કરવા શબ્દો ઉચ્ચાર્યાં.
“મહેતા! તમારી સેવા માટે એગ્ય કદર કરવાનું મારા ધ્યાનમાં જ છે.”
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠના
નામદાર સરકાર ! આપનાં દર્શન અને દિલસોજીથી દેષમુક્ત થયો છું તે જ મારી કદર છે, એટલે મારે તે માટે હવે કંઈ કહેવાનું નથી. ”
ત્યારે તમે શું કહેવા માગે છે?” દેશાઈ તરફ હજુરે દયાની નજરે જવું જોઈએ.” “એટલે તમે શું એમ કહેવા માગો છો કે દેશાઈ ગુમારનથી?'
ગુનહાની તપાસ તે થઈ ચૂકી. હું તે માત્ર દયાની નજરે જેવા નમ્ર અરજ ગુજારું છું.” . “કેની દયા? તમારે માટે જેણે સાચાં-બેઠાં બતાવી આટલાં વર્ષો તમને હેરાન કર્યા તે દેશાઈને માટે?”
“હજુર સરકાર ! હું હેરાન થયો તેથી તે મારી કસોટી થઈ છે. મારો અરજ એવી છે કે, શ્રીમંતની છડી ભોગવનાર એક સેવકને સરકાર અને અધિકારી મંડળ બરાબર ઓળખી ભે તે જ તેના માટે સજા છે. હજુરના ચરણે ઊભેલા માટે બીજી સજાની જરૂર નથી. શ્રીમંતના શ્રીમુખે તે દયાનાં જ દાન હેય.”
મહેતા! કાયદો સૌને માટે સરખો જ હોય છે. એટલે પુરવાર થયેલા અપરાધને જતો કરવો તે ગેરઇન્સાફ છે, છતાં તમારી અરજને ધ્યાનમાં લઈ સખ્તાઈ ઓછી થાય તેટલું ધ્યાન રહેશે.”
X
બરાબર અઢાર વર્ષ વીત્યા બાદ માવજી મહેતા માથેથી આળ ઉતારીને પાછા અમરેલીના વહીવટદાર તરીકે જતા હતા. ખંડેરાવ મહારાજની માનભરી ભેટ તરીકે છત્રી, મસાલ, ચમ્મર, છડી અને પાલખીના રજવાડી માન સાથે તેઓ આજે પીપરીયાને પાદર આવી પહોંચ્યા.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
II
સૂબે
- ~* ~ ~ - ~ગામમાં ખબર પડી કે તુરત કાળા ભીમાણ પાદરે આવ્યો. એક બીજાને ભેટયા અને હર્ષના આંસુ સાર્યા. ત્યાંથી માવજી મહેત હાથીયાવાળાના ગઢમાં ગયા. અઢાર વરસની દેસાઇની કનડગત અને કાવા કસુંબાના ખર્ચાએ એ કાઠીના એક વારનાં કેસરીયાં તેજ બુઝાવ્યાં હતાં. અફીણ બંધાણું વૃદ્ધ બનેલે હાથીઓવાળો ક્ષણે ક્ષણે ઝેલા ખાતે બેઠા હતા. માવજી મહેતો એના પગમાં પડ્યો અને બોલ્યાઃ “બાપુ! તમારા રૂડા પ્રતાપ !”
ઇ કુણુ છે બાપ !” હાથીયાવાળાએ બંધાણુના નીશાભર્યા અવાજે પૂછયું.
બાપુ! એ તે દેશાઇની વાડ વખતે તમે જેની આડે ઢાલ ધરી હતી તે હું માવજી.”
“કણ બાપ માવજી મેતો ! આવ બાપ આવ ! ? છે તે સારોને ? કાઠીને આંગણે આવે તેના આડા ઊભા રહેવું તે તે કાઠીનો ધરમ છે એમાં તે અમે શું માથ મારી'તી બાપ ? પણ મહેતા ઠીક આવ્યો ! હવે કાયાને ભરોસો નથી. ઓલ્યા દેસાઈએ દખ દેવામાં માથું રાખી નથી; પણ હવે તે દેહની મમતા મેલી છે. તો ઈ સવજી હાથમાં આવે તે તારું ને મારું ભેગું વેર લઉં એમ થાય છે.”
“બાપુ! દેશાઈની કનડગતની સરકારે જ ખબરું લીધી છે, માટે એ વાત હવે ભૂલી જાવ. શ્રીમંત સરકારે સોરઠ સંભાળવા મને મોકલ્યો છે, તો બાપુ! તમારું બધું કરજ ગાયકવાડ ખમશે. ને સીમાડાની તકરાર તમારી જીભે પતાવીએ. ઊઠે, જ્યાં તમારો પણ ફરે એ જમીન ગાયકવાડને ન ખપે, પછી શું છે?”
આમ ા ઉ૫કારે બન્ને વાળને અમરેલી મહાલકારી માવજી મહેતે દોષમુક્ત થઈ પિતાને અસલ આસને પાછો બેઠે અને આ રીતે આખરે સત્યાસત્યનો ફેંસલો થયો.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોરઠનો
માવજી મહેતાને વહીવટદારી અમલ એટલે જૂની અને નવી પદ્ધતિને સંધિકાળ. જૂના જમાનામાં રાજાએ ગામે ઇજારે આપતા. ને ઇજારદારો ગામમાંથી ઉઘરાત લેતા. રાજા અને ખેડૂત વચ્ચેને સંબંધ તે નામને જ. અને રાજાઓને ઇજારદારની સાથે ઊઠબેસ હેવાથી પરિણામે એ પદ્ધતિમાં ખેડૂતો સાતા ને ચૂંસાતા. એમને કોઈ ધણધેરી નહે.
માવજી મહેતાએ પિતાના અમલકાળમાં એ પદ્ધતિ બંધ કરી ખાલસા વહીવટ શરૂ કર્યો. ખેડૂતો પાસેથી રાજ સીધું જમેબંધી લે. વચમાં ઇજારદારની દલાલી નહિ. એમણે જાતે આખા અમરેલી પ્રાંતની આંકડાવારી તૈયાર કરી. ઇજારદારી યુગમાં અમરેલી પ્રાંતના પંચમહાલની કુલ ઉપજ અઢી લાખ બાબાશાહીની હતી તે આંકડાવારીના પરિણામે ખાલસા વહીવટથી માવજી મહેતાએ સત્તર લાખની કરી બતાવી. અને છતાં ય ખેડૂતો વધારે સુખી ને વધારે આબાદ થયા. ગામડાં તરતાં થયાં ને વેપાર ધંધા વધ્યા.
ખંડેરાવ મહારાજ આ કામથી ખૂબ ખુશી થયા અને માવજી મહેતાને ગેઝિન્દાપરૂ ગામ આપવાની વાત ચલાવી; પણ લેખ તૈયાર થાય તે પહેલાં વિધિએ નવા લેખ લખી નાંખ્યા. વળતે વરસે એટલે કે સં. ૧૯૨૬ના માગસર માસમાં ખંડેરાવ ગાયકવાડ સ્વર્ગસ્થ થયા. ને મહા માસમાં જાણે કે હારીકારી કરતો હોય એમ એનો આ એકલ ટેકી મહેતો એની પાછળ ચાલ્યા ગયા. પછી ખટપટ વધી. દેસાઇનું ફરી જેર જામ્યું. ને રાજકાજના નિત્ય નવીન રંગમાં માવજી મહેતાની સેવાઓ ભૂલાઈ ગઈ. માવજી મહેતાના સ્મારક તરીકે રહી માત્ર એની યાદગીરી-એના કામનું પ્રત્યક્ષ પરિણામ. ઈજારદારી વહીવટનો અંત લાવનાર માવજી મહેતા ગયો ત્યારે ગાયકવાડને એક એકનિષ્ઠ સેવકની ખોટ પડીને જેન કામે એક ભડવીર બોયો.
* રા. ગુણવંતરાય આચાર્ય.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિયાને વટ્ટ
૮ પટેલ! આવારી ઘડી તો અસાં ગરાસીઍ વટ સંભે !” (પટેલ ! તમારી ઘડી તો અમો ગરાસીઆ પાસે શોભે) કરરતાડીઆના ઠાકોર આસારીઆઇએ ભુજપુરના કોરશી પટેલની વીજળી જેવી ઘડી જોઇને યુક્તિપૂર્વક તેની માગણી કરી જોઈ.
ધરબાર ! ગરાસીઆ ચડી જાણેતા, ને વાણુઆ કુરો નતા જાણે?” (દરબાર ! ગરાસીઓ ચડી જાણે છે, ને વાણઆ શું નથી જાણતા ?) નીડરતાના નમૂના જેવા કોરશી પટેલે ઠાકરના પ્રશ્નને પ્રત્યુત્તર આપતાં સામે પ્રશ્ન કર્યો.
ડીજી કિંમત આંકે ખપે ઈતરી ગિનજા! પિય કુરો?” ડીની કિંમત તમને જોઈએ તેટલી લેજે ! પછી શું?) દરબાર પટેલના પ્રશ્નને ઉડાવી દઈને મુદ્દાની વાત પર આવ્યા.
“કોરી ભુપે હી કેરશી ન વે ઠકકર ! માંગા ધીરેંજા જ સેમેં, વરેિંજા માંગા ન સોભે.”(કરીઓને ભૂખ્યો આ કોરશી ન હાય ઠાકર ! માગાં દીકરીઓનાં શેભે,વહુઅરેનાં માગાં શોભે નહિં.) કારશી પટેલે ઠાકોરની પ્રાગણીને મૂળમાંથી જ કાપી નાંખતાં કહ્યું.
પટેલ! અસાંજી ગાલ ઉથલાયણી કોંક ભારી પૅધી.” (પટેલ ! અમારી વાત ઉથલાવવી કેઈક વખત ભારે પડશે.) ઠાકોરે હવે ધમકીનો ઇલાજ અજમાવી જોયા.
“ભારી પધી કહલકી, સે પિય ન્યારે ગિનબે.” (ભારે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિયાને
પડશે કે હલકી, તે પાછળથી જોઈ લેશું.) કેરશી પટેલે નીડરતાપૂર્વક પિતાને છેવટનો નિશ્ચય જણાવી દીધું અને તે જ ક્ષણે બંને જણ છૂટા પડયા.
X
ઉપરોક્ત વાર્તાલાપ પછી કેટલોક સમય વ્યતીત થઈ ગયો.
મારે તેની તવાર અને બળીયાના બે ભાગ એવો રા' રાયધણુને જમાનો કચ્છ પર જામેલો હતો.
ભુજપુરનો કોરશી પટેલ એટલે આગ્રહ અને એંટની જીવંત પ્રતિમા. જેટલો એ ધનાઢય હતો, એટલે જ અક્કડ અને એંટીલો હતા. ઉત્તમ કોટિનાં ઘડાં ઉછેરવાનો અને અશ્વપરીક્ષાને એને અત્યંત શોખ હતો. એના જેવા જ અટકી એને ચાર પુત્રો હતા. દરેક પાસે કચ્છ-કાઠિયાવાડમાં ગતી ન જડે એવી અકેક નમૂનેદાર ઘડી હતી.
ભુજપુર ગામમાં કરશી પટેલની હાક વાગે. આખી છ કેશીમાં એના નામને ડકો પડે.
કચ્છાધિપતિ મહારાએ શ્રી રાયધણજી પોતે પણ કરણી પટેલને કાકા કહી બોલાવતા. એનું મન દુભવતાં દેશ–ધણી પણ આંચકે ખાય, એવું એનું વ્યક્તિત્વ.
કંઈક આવશ્યક કાર્ય પ્રસંગે એક વખત કારશી પટેલ રતાડીઆ જઇ ચડ્યો. આ વાતની રતાડીઆ-ઠાકર આસારી આજીને જાણ થઈ. કોરશ પટેલ સાથે કડો વાર્તાલાપ એના અંતરમાં તાજો જ ખટકી રહ્યો હતો. અભિમાની કરશી પટેલનું અભિમાન ઉતારી નાખવાની ક્યારે તક આવે, તેની એ ઉત્કંઠિત હૃદયે રાહ જોઈ રહ્યો હતો. જેને માટે તે રાતદિવસ ઝંખતો હતો તે વ્યક્તિને આજે અચાનક ભેટ થવાને પ્રસંગ આવી પહેચેલે હેવાથી,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
વધુ
૮૩
દરબારના આનંદને પાર રહ્યો નહિ. બગાસું ખાતાં મુખની અંદર અનાયાસે આવી પડેલા સાકરના ગાંગડા ચાવી જવાની એને ઇચ્છા થઇ આવી. “ અણીજો ચુકયા સે। વરેજિયે ” અર્થાત્ અણીના ચૂકેલા સે। વરસ જીવે એ સૂત્રે દરબારના અંતરમાં ઘર કર્યું.. આજે અકસ્માત્ આવી મળેલી આ સુંદર તક એળે જવા ન દેવી એવા એણે પોતાના મનની અંદર દૃઢ નિશ્ચય કરી લીધા,
આ સમયે સમસ્ત દેશમાં ક્રાઇની સત્તા પર ખાસ અંકુશ ન હતા. જેનાથી જેવા ઠંડા ખજાવાય તેવા તે બજાવી શકતેા. નિરંકુશ સત્તાનું સામ્રાજ્ય ચારે બાજુ વ્યાપી રહ્યું હતું.
રતાડીઆના દરબારે પેાતાની એકહથ્થુ સત્તાને આધારે કારથી પટેલને પરહેજ કરી લીધેા. પ્રતાપી પટેલ આજે ડાકારના ખાન અન્યેા. ઠાકારે પટેલની જૂની વાતની યાદ આપતાં જણાવ્યું કે 4 પટેલ, ધેાડી તાં હાણે ઘણું માંથી પાંધી, હાણેં તાં કાહી પંજ હજાર કઢંધા, તડે જ છુટધા.” (અર્થાત્ પટેલ, ધેાડી હવે બહુ માંઘી પડશે, હવે તે કારી પાંચ હજાર કાઢા ત્યારે જ છૂટી શકશેા.) વાણિયા મૂછ નીચી તા સાત વાર નીચી ’ એવું કહેનારે આ કારશી પટેલ ન હતા. વણિક શૌયનાં તેજ પણ મેં સમયે. હાયલાં ન હતાં. એ વખતના વાણિયા પશુ કે અજબ શૌય ધરાવતા. કતરાથી ભરપૂર ભરાવદાર ચહે, તેજસી આંખા, કડાં–મારવાળા ચારણા પર લાંખી લટકતી ભેટ, ઉપર કમાનદાર કેડિયુ’, પેચદાર કચ્છીવટ વાળી પાઘડી, કમર પર ઝુલતી તવારી અને ચડવાને પવનવેગી ઘેાડી. એવા વીર વિક્રાના પણુ કચ્છ ધરા પર પાર ન હતા એટલુ' જ નહિ પણ જેનાં ચારે તરફ ધાડાં ચડે, અને દુશ્મનની સાથે સામી છાતીએ લડે, એવા વિકે! પણ અનેક
* પૈસા પડાવવાની ખાતર કાઈને પક્ડીને રોકી રાખવા તે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિયાને
હતાં. કરિશ પટેલમાં પણ શૌર્ય અને આગ્રહના સંસ્કાર ગર્ભ માંથી જ ઉતરેલા હતા.
“બકે બાયડી, અને ધીમેજી ધરા.' અથાંત બળવાળાની બૈરી, અને ધીંગાની ધરણું એવા અવ્યવસ્થિત બાર ભાયા કરછ રાજ્યમાં પણ ભુજપુર અણીશુદ્ધ અને અખંડ રહેલું હોય, તો તે કેરશી પટેલને જ પ્રતાપ હતા.
આવા કેરશી પટેલને રતાડીઆ જાગીરદારે પિતાના આપખુદ અમલથી હવાલતમાં લઈ લીધો. બહાદુર કરશી પટેલ ઠાકોરને બંદીવાન-બાન બન્યો.
રતાડીઆ-દરબારને એક પણ કેરી ન આપવાને તેણે પિતાના મન સાથે અડગ નિશ્ચય કરી લીધે. એટલું જ નહિ પણ આ વેર કેઈ ને કોઈ વાર વ્યાજ સહિત વસુલ કરવાની તેના અંતરમાં અત્યંત ઉગ્ર અભિલાષા જાગી ઊઠી. કેદી બનેલો કોરલ્શ પટેલ રાતદિન આવા વિચાર અને યોજના જવામાં મશગૂલ રહેવા લાગે.
“ક પટેલ ! હાણે ઘડી ડીણું આય, કકયું ડીયું અઈ? કે જીણું-મરણું રતાડીએ મેં જ આય?” (કેમ પટેલ ! હવે ઘડી દેવી છે કે કરી દેવી છે? કે જીવવું મરવું રતાડીઆમાં જ છે.) રતાડીઆના દરબારે ઉપરોક્ત ત્રણ રસ્તામાંથી કયે રસ્તો પસંદ છે તે એક દિવસ કેદી કેરશી પટેલને પૂછી જોયું. છે,
“ઠક્કર ! ઘડયું પણ જુડવું, ને કરીઉં પણ જુડવું. પણ પણ રતાડીએ મિજા બાર થી તડે. હેવર કી ન.” (ઠાકર,
+ કચ્છમાં કેટલાક વણિકે આજ પણ તરવારીઆની ઓળખથી ઓળખાય છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ૮
ઘડીઓ પણ મળશે, અને કેરો પણ મળશે, પણ રતાડીઆમાંથી હું બહાર થાઉં ત્યારે. હમણું કઈ નહિ.) પટેલે નીડરતાથી ઉત્તર આપતાં જણાવ્યું.
રતાડીએ મિજા બાર કઢઘલ તાં હાણે મિડે મરીવ્યા પટેલ !” (રતાડીઆમાંથી બહાર કાઢનારા તે હવે બધા મરી ગયા પટેલ !). ઠાકરે મૂછને વળ દેતાં અકડાઈથી જણાવ્યું.
મરીવ્યા હુધા, સે પણ કોંક જીરા થીંધા, ઠક્કર ! અને આંઈ પણ જાધ રાખન, જે તેની આંવારી હી ગઢડી છણાય ને તે મેં હર હલાછમાં,ત જ આંઉં વાણિયું સચો.” (મરી ગયા હશે, તે પણ કઈક દિવસ જીવતા થશે ઠાકાર ! અને તમે પણ યાદ રાખજે, કે ત્યારે તમારી આ ગઢડી પડાવીને તેમાં હળ ચલાવું, તો જ હું વાણિયો સાચે.) કોરશી પટેલે આંખ લાલ કરીને જવાબ આપે.
મેં જ લડુ પો મે જા. ભાકી છુધા તાં હાણે મસાણમેં કરશી શા!” મેંના લાડુ ખાઓ ના. બાકી છે તે હવે સ્મશાનમાં કેરશી શાહ !) ઠાકરે પટેલની વાત મશ્કરીમાં ઉડાવી દેતાં કહ્યું.
મસાણમેં તાં પાણ મિડે છુટધાસ ધરબાર ! હી તાં અરે ક્યું ગાલ્યું અઈ; જરા દૂધ સી; ત ડિસંધાસીં.” (સ્મશાનમાં તે આપણે બધા છૂટશું, દરબાર ! આ તે છતાની વાત છે. જીવતા હઇશું તે જોઈશું.) પટેલે પિતા ની મૂળ વાતને પાણી આપતાં કહ્યું.
ત ઓછા માં ઉતરજા પટેલ!” (અર્થાત ત્યારે ઓછા ન ઉતરજે પટેલ!) ઠાકરે જતાં જતાં ગુસ્સામાં જણાવ્યું.
“ઓછા તાં આંઈ ઉતર્યા હુધા, તેડા અસીં ઉતરંધાસી”
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિયાને
(ઓછા તો તમે ઉતર્યા હશો, તેવા અમે ઉતરશું.) પાછા ફરેલા ઠાકોર પર કેરશી પટેલે ફરીથી શબ્દ–બાણને ઘા કર્યો.
કેરશી પટેલ પિતાની એક અટલ એંટની ખાતર ફના થઈ જવા સુદ્ધાં તૈયાર હતો, પરંતુ હાલમાં તો તે બંધીવાન હાલતમાં હેવાથી, સર્વ પ્રકારે લાલાજ હતો. આભને થંભ ભરાવે, એવા કારશી શાહને આજે રતાડીઆ-દરબારની પકડમાંથી છોડાવે એવો કાઈ ન હતે.
તે દિવસથી કેરશી પટેલ પર સખ્ત જાપ્તા અને ખડો પહેરે ચાલુ થઈ ગયે. ખાવું, પીવું, ઊઠવું, બેસવું–બધું એક જ કોટડીમાં માત્ર જયારે જંગલ જવું હોય ત્યારે જ ગામ બહાર જાય, અને તે પણ હાથે બાંધેલું દોરડું પકડીને બંને બાજુએ ચાલતા બે પહેરેગીના પહેરા હેઠળ.
આમ ને આમ કેટલોક વધુ સમય વ્યતીત થઈ ગયો. ન તે કેરશી પટેલ તેને કોરી પાંચ હજાર આપે કે ન તે રતાડીઓને પણ તેને મુક્ત કરે. ન આ નમે, ન એ નમે.
એક દિવસ સંધ્યા સમયે કેરશી પટેલને દિશાએ જવાની ખણસ થતાં ચોકીદારે તેને ગામ બહાર લઈ ગયા.
એક વોકળાની તડ નીચે કરિશ પટેલ કળશીએ બેઠે. દેરડાને એક છેડે તેને હાથે બાંધેલો છે, અને બીજે છેડો પિતાના હાથમાં પકડીને ચેકીદારે એક ભેખડ પર વાત કરતા બેઠા છે.
કરશી પટેલ બરાબર સમય સાધીને જ બહાર નીકળ્યો હતો. સંધ્યા સમયની સુંદર તકને સુંદર ઉપયોગ કરી લેવાનું આજ એણે પ્રથમથી જ નક્કી કરી લીધું હતું.
એક હાથે બાંધેલું દેરડું બીજા હાથે છોડીને, તે તેણે પાસે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
. ~~ ~ ~
~ ઉભેલા એક આકડાની ડાળીમાં બાંધી દીધું, અને તરત તે વોકળાની નીચે નીચે થઈને ચાલાકીથી છટકી ગયે. ભુજનું નિશાન બાંધીને, તે તરફ તે ઉતાવળે ઉતાવળે આડે માગે ઉપડી ચૂકયો.
ચેકીદારે તે સંખ્યાની રમણીય શાતિમાં વાતાના તડાકા મારવામાં તલીન બન્યા હતા–પિતા પોતાના બાપ-દાદાની બહાદુરીનાં બણગાં ફેંકવામાં એ લકે એવા તે મશગૂલ બની બેઠા હતા કે કેટલો વખત પસાર થઈ ગયે, તેનું તેમને લેશ માત્ર ભાન રહ્યું નહિ. બંદીવાનના હાથ મજબૂત દેરડાવડે જકડાએલા હેઈને તેમને હૈડે નિરાંત હતી. વળી ગમે તેમ તે પણ કેદી એક વાણીઓ હેવાથી, અને સમય સંધ્યાનો હેવાથી કેદીના સંબંધમાં કંઈ ખાસ કાળજી કરવાપણું પણ તેમના મનમાં ન હતું.
દાદા-પરદાદાના દિવસોની વાતને મહામુશ્કેલીએ અંત . આવતાં તેમને માલમ પડયું, કે સમય તે ઘણે વ્યતીત થઈ ગયે છે, હજુ કેદી કેમ ઊડ્યો નહિ હોય, એવી શંકા આવતાં તેમણે પિતાના હાથમાંની દેરડી ખેંચી જોઈ તો તે બરાબર બાંધેલી જ હેય એમ જણાયું, પરંતુ એ દેરડી બંદીવાનને બદલે એક આકડાના થડમાં બાંધેલી છે, એવી એ લોકોને ક્યાંથી ખબર? વળી પતે અફીણના અઠંગ બંધાવ્યું હોવાથી કેરશી પટેલને કળશીએ એસતાં વધુ વખત લાગે, તો તેથી તેમને કંઈ નવાઈ લાગે એમ ન હતું. તે પણ હાથમાંની દોરડી ફરીથી ખેંચીને, કેદીને હવે તરત ઊઠવા તેમણે તાકીદ કરી.
વળ જરા વધારે વખત વાટ જોઈ, પરંતુ કેદી તે હજુએ ઊયો નહિ. પટેલને હાજર સમજી તેમણે તેને એક વાર ફરીથી જરા વધુ આકરી વાણીથી ધમકાવવા માંડ્યો.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિયાના
પટેલ તા હમણાં આકડેા હતેા. અને આવી ધમકીઓથી એ આકડા પટેલ ડરી જાય એવુ પણુ એન્ડ્રુ જ હતું !
e
'r ભલા મરી રયે। આય કરી ? ” ( ભલા, મરી ગયા છે. કે શું ? ) ચેાકીદારેાની શકાની શરૂઆત થવા માંડી
સૂર્યદેવ ડૂબતા હતા ત્યારે આ લા અહીં આવેલા, પરંતુ હવે તે। સમસ્ત વિશ્વ અંધકારે વીટળાઈ વળેલુ` છતાં કારશી પટેલ તા કળશાએથી ન ઊઠ્યો તે ન જ ઊઠ્યો. હવે તેમની ધીરજ ખૂટવા માંડી. પટેલને ગાળેા ભાંડતા તે વાકળાના તડ પર ચાલી આવ્યા, પરંતુ ત્યાં તે તેમની અનહદ અજાયબી અને ભેાંઠપ વચ્ચે કારશીં પટેલને બદલે નીકળ્યે આકડા પટેલ.
આકડાની ડાળીમાં આંધેલી દારી જોઇને કારશી પટેલની કરામત તે કળી ગયા. તેમના પેટમાં એકાએક ફાળ પડી. કારશીં પટેલને શેાધવા માટે તેમણે આજુબાજુના પ્રદેશમાં નિરર્થીક ઢોડાદોડ કરી મૂકી પરંતુ તેમાં તેમને તદ્દન નિષ્ફળતા પ્રાપ્ત થતાં, નિરાશ થઇ થરથરતે પગલે ગામમાં આવ્યા, અને સધળી હકીકત જાહેર કરી દીધી.
આ અતિ ભયંકર અને ભડકાવનારા વમાન શ્રવણુ કરતાં, ઠાકારને તા આભ ફાટી પડવા જેવુ" થયુ.. કૃષ્ણ પક્ષની રાત હતી. ચારે તરફ પ્રગાઢ અંધકાર છવાઇ રહ્યાઁ હતા. કારશી પટેલ છૂટે, અને ખાંડા કરેલા સાપ છૂટે, એ ખતે તેને મન સરખું હતું. મહા મુશીબતે હાથમાં આવેલેા શિકાર સલામત છટકી ગએલા હૈાવાથી રતાડીઆના દરબાર ગુસ્સાથી રાતાચાળ બની ગયા હતા. તરત જ કાશી પટેલને પાતાળમાંથી પણ પકડી પાડવાના જહાંગીર હુકમે નીકળી ચૂકયા.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
- અંધારી રાતે મોટી મોટી મશાલ સળગાવીને પગીઓ, સિપાઈઓ અને ઘોડેસ્વારોએ ચારે તરફ શોધાશોધ કરી મૂકી. પરંતુ “શેનારની સે વાટ અને નહાસનારની એક.' એ સૂત્રાનુસાર કારશી પટેલ કઈ રીતે હાથ આવ્યું નહિ. ચાલાક પટેલ સૌની આંખો આંજીને ઘેળી ધરાર છટકી ગયો હતો. એણે રસ્તો પણ આડે અને જાગડ લીધેલ હોવાથી, પગીઓએ અનેક વાડક નાખતાં છતાં પટેલને પગ ન નીકળે તે ન જ નીકળ્યો. ચોર હાથમાં આવવાને બદલે સળગતી મશાલો જ સૌના હાથમાં રહી ગઈ. મધરાત પછી બધા વીલે મોઢે પાછા ફર્યા. ઝેરી નામ જે . કેરશી પટેલ હવે કોણ જાણે શું કરશે? તેની ધાસ્તી દરબારનું હૈયું ઘડી ઘડી ધડકાવવા લાગી.
વિક્રમ સંવત ૧૮૪ની સાલ હતી. મહારાવ શ્રી રાયધણજી બીજા ભુજનગરની રાજગાદી પર બિરાજમાન હતા. દૂર દૂરથી આવતા બાર ભાઈયા રાજમાં અને અવ્યવસ્થાનાં પગલાં સાફ સાફ સંભળાઈ રહ્યાં હતાં. સારાએ દેશમાં આંધી અને અરાજક્તા પ્રસરવાની શરૂઆત થવા માંડી હતી.
મહારાવ શ્રી રાયધણજી સવારમાં કચેરી ભરીને બેઠા છે. તેફાને ચડેલા અરાજકતાના મહાસાગરમાં ડોલમડલ અને ડબક ડાઈમાં થતા કચ્છના તુંબડાને થાળે પાડવા માટે કંઈ કંઈ ચર્ચાઓ ચાલી રહેલી હતી. એટલામાં આખી કચેરીની નજર દૂરથી આવતી એક વિલક્ષણ વ્યક્તિ પર ચેટી. દેખાવ, સૌને અજાયબીમાં ગર
અટકી પડેલા પગને ફરી ચાલુ કરવા પગી લેકે ગાઉ બબ્બે ગાઉમાં ચારે બાજુ પગને જોવા માટે ફરી વળે તે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિયાને
કાવ કરી દેવા માટે પૂરતો હતો. આવનાર વ્યક્તિના મરતક પર એક સગડી મૂકેલી હતી. સગડીમાં તેલ અને કપાસીઆ સળગાવીને એક મેટો ભડકો કરવામાં આવ્યો હતો. આગંતુક વ્યક્તિ વધુ ને વધુ નજદીક આવતી જતી હતી. સૌની દષ્ટિએ એકીટસે એના પર મીટ માંડી હતી. પ્રભાતના પહેરમાં ધોળા દિવસે માથા પર બળતી સગડી લઈ આવનારો આ માથા ફરેલ માણસ અન્ય કે નહિ પરંતુ રતાડી દરબારને હમણું જ રમાડી આવેલો કોરશી પટેલ પિતે હતો.
કારશી પટેલ સમાન ડહાપણના દરીઆવને આવા આચારે આવતે જોઈને, રાઓશ્રી રાયધણજી પોતે પણ અતિ વિસ્મય પામ્યા. પંચમાં પુછાય એવો એક બાહોશ માણસ આવો એક વિચિત્ર વેશ કાઢી આવે એને અર્થ છે?
આખી કચેરી કારશી પટેલને જોઈને જાણે જડ બની ગઈ–વંભી ગઈ.
કોઈ કહે, કે પટેલ લુંટાઈ ગયા લાગે છે, અને કઈ કહે, કે પટેલ ગાંડો બની ગયે જણાય છે. વળી કોઈએ કહ્યું કે એ તો ડાહ્યાઓને પણ ગાંડા બનાવી મૂકે એવો ડહાપણને ભંડાર છે. આમ સૌ કોઈ વગર પૂછજે પોતપોતાના અભિપ્રાય વ્યક્ત કરવા લાગ્યા. હવે કે રંગ નીકળે છે તે જોવાને આખી કચેરી આતુર બની બેઠી.
“પટેલ ! હા વરી કર પાખંઢ કયાં?” (પટેલ આ વળી શા પાખંડ કર્યા?) રાવશ્રી રાયધણીએ કોરશી પટેલને અતિ વિચિત્ર વેશ નિહાળીને સહસા પ્રશ્ન કર્યો.
બાવા ! આ જે રાજમેં અંધારો આય સે સાઓ તો કરી.” (બાવા ! તમારા રાજમાં અંધારું છે તે અજવાળું કરું છું.) કરશી પટેલે કળાપૂર્વક માર્મિક ઉત્તર આપ્યો.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ એડ આય કરે, સે ચો તાં ખરા.” (પણ એવું છે શું, તે કહે તો ખરા.)
બે કીં ન અન્નદાતા ! હિકડી ગાલ પુછણી આય.” (બીજું કંઈ નહિ અન્નદાતા, એક વાત પૂછવી છે.)
પુછો, કુરે ગાલ પુછે છે?” (પૂછો શી વાત પૂછે છે?)
ગાલ છતરી, જે કચ્છ આંજે ઘરે આય ક રતાડીએ વારે જે?”(વાત એટલી કે કચ્છ તમાર ઘેર છે કે રતાડીવાળાને ?)
પણ તેજો કુરે આય કાકા, કુછ તાં ખરા ?" (પણ તેનું શું છે કાકા, કહે તો ખરા !).
કારશ પટેલે હવે પહેલેથી છેલ્લે સુધી તમામ હકીકત રાઓશ્રી પાસે રજૂ કરી. વિશેષમાં ઉમેર્યું કે “જ્યાં સુધી રતાડીને ગઢ. પાડીને તેમાં હળ ચલાવું નહિ, ત્યાં સુધી અન્ન અગ્રાહ્ય છે.”
કારશી પટેલની કષ્ટ-કથા સાંભળતાં રા' રાયધણનો ક્રોધાગ્નિ એકદમ ભભૂકી ઊઠ્યો. જેર અને જુલ્મની વ્યાપક સત્તા કચ્છમાં સર્વત્ર ફેલાતી અને જામતી જતી જોઈને, રા' રાયધણનું હદય અકળાઈ ઊઠયું. પટેલની પ્રતિજ્ઞાને પરિપૂર્ણ કરવા તથા કચ્છ . પર અંધાધુંધીની આવતી આંધીને અટકાવી દેવા કટિબદ્ધ બનેલા રાઓશ્રી રાયધણજીએ જાતે એક મોટા સૈન્ય સાથે રતાડીઆ પર ચડી જવા તૈયારી કરવા માંડી. - ભુજથી છૂટીને પહેલી જ ચોટે લશ્કર બેરાજા ગામે આવી પહોંચ્યું. બેરાજાથી સારા ભેમીઓને સાથે લેવામાં આવ્યા અને બીજે દિવસે ફેજ ફરી ઉપડી ચૂકી. રતાડીઆના કિલ્લા પર તાસીર
* દારૂ-ગળાથી કરેલા સખ્ત હુમલે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ય
વાણિયાને
ચલાવવા માટે સાથે લીધેલી જબરજઞ તાપે જ જાણે! આદિ વિશાળ લશ્કરી સરંજામ સાથે ભુજના ભડવીર સરદારાના જંગી કાલા રતાડીઆને રસ્તે ચાલવા લાગ્યા.
રતાડીઆના પાદરે રા' રાયધણના રવીરાએ પડાવ કર્યાં. · રણભૂમિના રડકા ધનધાર મેધ–ગર્જના સમેા ગડગડી રહ્યો. એક આ કિલ્લા નીચે સુરંગા ઢાકાવા લાગી. બીજી તરફ તાપાના ગુલમદારાએ તાપાના મેારચા કિલ્લા પર ગેાઠવવા માંડ્યા. કાન પર જામગરી પડતાં જ તાા ધડાધડ ફૂટવા માંડી. ધરણીને ધ્રુજાવી મૂકે એવા ગુડુડુડુ કરતા ભયંકર નિવડે વાતાવરણ ઘેરાઇ ગયું. દારૂ–ગાળાના ધૂમાડાના અધાર અધકાર ચારે તરફ છવાઇ ગયા. “ પહાડાં પછાડે, અરિયાં ઉડાડે, ગઢાં મ્હાત ગાર્ડ, મહાજોરવાળી-મહાજોરવાળી,
આવી ધીંગી તાપાના ધણાટથી જમીન કંપવા લાગી. રતાડીઆના કિલ્લા ધ્રુજવા વાગ્યા. ઘેર ઘેર ભય અને ગભરાટનું વાતાવરણુ ફરી વળ્યું. લેાકેા જાનમાલના રક્ષણુ માટે કંઇક રસ્તા કાઢવા રતાડીઆ–દરબારને વિનવવા લાગ્યા. દરબાર મુંઝાઇ પડ્યા.
X
X
X
ભુજથી રામેશ્રીના સૈન્ય સાથે વારૂ ચારણુ નામે એક પ્રખ્યાત કવિ આવેલા હતા. રણભૂમિમાં રણવીરા પર શૌનાં પાણી કાઢવા માટે હમેશાં લશ્કર સાથે આવા તેજસ્વી ઞાનીના કવિએને રાખવામાં આવતા. કવિ સમરભૂમિમાં ખાસ અગત્યના ભાગ ભજવતા. યુદ્ધમાં ઝઝુમતા નરવીરે પર નવું પાણી ચડાવવાની આ લેાકેાની શક્તિ અજબ હતી. એમના એક શબ્દ શોનાં એસરી ગએલાં પૂરને પાછાં આણી શકતા. એમની એક કવિતા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાખોના લશ્કરમાં નવું જીવન રેડી શકતી. આ કારણથી એ સમયે રણસંગ્રામમાં કવિઓની અગત્ય અનિવાર્ય હતી.
વારૂ બારોટ એક વિખ્યાત કાવ્યકાર હતા. એટલું જ નહિ પણ રાજકારણના ભેદ પણ સારી રીતે સમજી શકે એવી એનામાં ડહાપણભરેલી બુદ્ધિ હતી. તે શરીર પણ હતો, અને સુલેહ-શાતિનો ચાહક પણ હતો. એક નજીવા કારણને માટે આખું ગામ આવી રીતે તારાજ અને પાયમાલ બની જાય, એ વાત એના મનમાં કાંટાની પેઠે ખૂંચતી હતી-ખટકતી હતી. એણે પિતાની મનભાવના યુક્તિપૂર્વક રાઓશ્રી સમક્ષ રજૂ કરી.
વારૂ બારોટની વાફ-છટાપૂર્ણ વાણીએ રાઓશ્રીના હદયને ધાનિ પર શીતલ જલ સમાન અસર કરી. એકના કારણે અનેક નિર્દોષોને ઘાણ નીકળી જાય, એ પાડાને વાંકે પખાલીને ડામ દેવા જેવું જ થતું હતું. આ વસ્તુ એણે રાઓશ્રી રાયધણજીના અંતર પર ઠીક કરીને ઠસાવી દીધી. આટલી સફળતા પ્રાપ્ત કર્યા પછી, વારૂ બારોટે એક નવી પેજના ઘડી. રાઓશ્રીની રજા લઇને વિષ્ટિની વાતચીત ચલાવવા માટે તે રતાડી ઠાકોર પાસે પહોંચી છે, અને ‘વા તેવી પુંઠ દે” તેને સમજાવ્યું.
ઠાકરના મનમાં પણ અનેક વિચારો અને ગભરામણની ઘટમાળ ચાલતી હતી બળિયા સાથે બાથ ભીડવામાં સલામતી નથી, એ વાત હવે ઠાકૅર સાહેબને વહેલી જ સમજાઈ ગઈ હતી. કયાં સમસ્ત કચ્છ-ધરણને ધણુ, અને કયાં એક નાનકડે જાગીરદાર !
વારૂ બારેટ પિતાની અપૂર્વ બુદ્ધિ-ચાતુરી અને કાર્યદક્ષતાથી સુલેહ સાચવવામાં સફળ થયા. રતાડીઆ દરબારે તેની સર્વ શરતો સ્વીકારી લીધી અને પિતાના આપ્તવ સાથે, તે દરબારી છાવણી તરફ ચાલવા લાગે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણિયાને
રતાડીઆ-ઠાકોર ચાલી-ચલાવીને આવે છે, એ સાંભળીને રાઓશ્રીની પ્રસન્નતાને પાર રહ્યો નહિ. ગામ પર ઘેરાઈ રહેલું ભયંકર વાદળ ઉતરી જાય છે, એ જાણું સૌને આનંદ અયો.
આ સમયે એક વિચિત્ર ઘટના બની.
રતાડીઆના ગઢની બછરી પર એક જુવાન ખવાસ બેઠેલો હતે. વિષ્ટિની ચાલતી વાતચીતથી તે સદંતર અજ્ઞાન હતે. કિલ્લાની બછરી ઉપરથી દરબારી લશ્કર પર એકાદ બંદૂક ફેડવાની તેને ઉમેદ થઇ આવી. પિતાના અંતરમાં એકાએક જાગી ઊઠેલી આ અભિલાષને તેણે તે જ વખતે અમલમાં મૂકી. એક મેટી બંદૂકને તેણે ઠીક કરીને ઠાંસી લીધી. અંદર ગળી ભરી, તેણે તે દરબારી છાવણી તરફ તાકી અને તરત જ દાગી લીધી.
ખવાસે ગઢ પરથી છેડેલી બંદૂકની ગોળી સનનન કરતી ટી, અને દરબારી લશ્કરના બાબુરામ નામના એક જમાદારને વીંધીને ચાલી ગઈ. જમાદારના પ્રાણ તે જ ઘડીએ પરવારી ગયા.
આખા લશ્કરમાં ભયંકર ખળભળાટ મચી રહ્યો. સૌ કોઈ પિતપોતાના હથિયાર સંભાળવા લાગ્યા.
બાબુરામ જમાદારને ભત્રીજે જે એ જ લશ્કરમાં હતું, તેના મનમાં એવો વહેમ ઠસાઈ ગયું કે આ કાવતરાને રચનાર અન્ય કોઈ નહિ પણ બારોટ જ છે.
આ માણસે એ વાત તરત જ રાઓશ્રી પાસે રજૂ કરી.
#કિલ્લાની દિવાલમાં અંતરે અંતરે આવેલા ગોળ આકારના ઘેરાવાવાળા કઠા કહેવાય અને ચેરસ આકારની બછરી કહેવાય.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વધુ
૯૫
વિશ્વાસઘાતી વારૂ ચારણને પહેલી જ તકે ઠાર કરવાની તેણે રાએ શ્રો પાસે આજ્ઞા માગી.
રામેશ્રી રાયધણજી કાઇ પણ નિયં કરવામાં અને તેને ફેરવી નાખવામાં અત્યંત ઉતાવળા હતા. વારૂ ચારણની વફાદારી વિષે એમના મનમાં પણુ વહેમ પડ્યો. આવા એવફા માણસાને દુનિયાના પટ પરથી દૂર કરી નાખવાને તરત જ તેમણે નિશ્ચય આંધી લીધા. વારૂ ચારણને ઠાર કરવાની પરવાનગી મળી ગઇ.
સુસવાટ કરતી ગાળી છૂટી, અને બેખબર વારૂ બારોટનું કપાળ વીંધીને તેની આરપાર નીકળી ગઇ.
નિર્દોષ સરસ્વતો—પુત્ર ધબ દેતા જમીન પર ઢળી પડ્યો.
વાર્ બારોટ એક ખરેખરા રાજભક્ત અને શીઘ્ર કવિ હતા, પડતાં પડતાં તેના અંતરમાંથી એક અમૂલ્ય ઉદ્ગાર બહાર પાડ્યો:—
દુહા
કટક કેઆ કાછે શ્રેણી, રતાડીએ તે ; સરગ સિધાયા વાનરા, વાક્ રામ હથા.
ભાવાર્થ-કચ્છાધિપતિએ રતાડીઆ ગામ પર લશ્કરી ચડાઇ કરી, અને રાઓશ્રી રૂપ રામના હાથે વારૂ રૂપ વાલી વાનર સ્વર્ગે સીધાવ્યેા.
વારૂ ખારેટની રાજભક્તિ અને વફાદારી કેટલી નિમાઁળ હતી, તે જાણી લેવાને આ એક જ દુહૈ! બસ છે. વાલી વાનર જે રીતે રામચંદ્રજીના પવિત્ર હને સ્વર્ગવાસી થયા, તે જ ઉપમા પેાતાના મૃત્યુ માટે જોડીને, સ્વામિ–ભક્તિની એણે પરાકાષ્ઠા બતાવી.
વારૂ ખારોટ તદ્ન નિર્દોષ હતા, એ વાતની જ્યારે રાશ્રીને
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ ગયામા
જાણ થઇ ત્યારે તેમને પણ અનહદ અક્સેસ થયે।. એક મેગુનાહ ચારણુ-પુત્રને કષ્ટ પણ પૂછ્યા–ગાળ્યા વિના એક જ ઝુક્રમે ઠાર કરાવી નાખવાની પેાતાની ઉતાવળી બુદ્ધિ માટે એમને પાછળથી અતિશય ખેદ થયા. ઉતાવળે કરેલાં કાર્યોના હમેશાં નિરાંતે અસાસ કરવાના રહે છે.
વારૂ આશટનો આવા દુઃખકારક અને અકાળ અવસાન પછી પણ સુલેહ તા થવાની જ હતી અને તે થઈ. રતાડીઆદરબારે રાઓશ્રીની તમામ શરતા સ્વીકારી લીધી. કારશી પટેલની ભીષણ પ્રતિજ્ઞા પણ પૂર્ણ થઈ. વારૂ ખારેટની દીધ દૃષ્ટિ અને કુનેહથી રતાડીઆ ગામ તાપને ગાળે ઉડી જતું અટકી ગયું.
તેહમદ અનેલું દરબારી લશ્કર વિજય-ધ્વજ સાથે પાછું ”. કચ્છમાં કૂદકે ને ભૂરઅે કૂદતી આવતી અરાજકતાને એક શિકસ્ત આપીને, રાઓશ્રીનું હૃદય ઘડીભર આત્મ-સ ંતાષ અનુભવી રહ્યું, પરંતુ કચ્છમાં એક ભયંકર આંધી અને અંધ ધીનાં તરત જ પડવાનાં પગલાં કુદરતે મંજુર કરેલાં હતા. અને કુદરતના અબાધિત કાયદાને અટકાવવાનાં પામર માનવનાં શાં ગજા ?
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરકારી સરાફ
મિ. મહેતા! તમે કોને મુંબઈ સાથે પૈસા મોકલવા મંગાવવા માટે કાઠિયાવાડમાં બેન્કની સગવડ છે કે?” ફક્ત એક જ સૈકા પહેલાંની સવારે માણેકવાડાના પાદરમાં તંબુઓથી કામચલાઉ બંધાએલ નવા જ સરકારી કેમ્પના રાજશાહી તંબુમાં આરામ-ખુરશી પર પડેલ કેપ્ટન બાનેલે ચીરૂટ પીતાં પીતાં પાસે બેઠેલ ગાયકવાડી મુકીદાર માવજી મહેતાને પ્રશ્ન કર્યો. .
બેન્કનું શું કામ છે?” માવજી. મહેતાએ વાતને હેતુ જાણવા સામે પ્રશ્ન કર્યો.
“ બેન્ક તે બીજા શું કામમાં આવે ? એટલી યે ખબર નથી મિ. મહેતા ? પણ હા...સમજ્યો. તમારા કાઠિયાવાને દેઢસો વર્ષે નામદાર કંપની સરકારને હજી હમણાં જ લાભ મળે છે, એટલે દુનિયા સાથેના વેપાર–વહેવારની તમારા ખૂણે પડેલા મુલકને કયાંથી ખબર હેય? જુઓ, કાઠિયાવાડની મુહકગીરી અને જોરતલબીની ઉઘરાત થઈ રહેવા આવી છે. સરકારના હક્કની જમે રકમ મુંબઈ સરકારને મોકલવી જોઈએ, તેથી જ પૂછું છું કે આવડી મોટી રકમનો ચેક લખી શકે તેવી કાઠિયાવાડમાં કયાંયે સદ્ધર બેન્ડની
૭
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૯૮
સરકારી
શાખા ઓફિસ છે કે?” સરકારી ગૌરવની છાપ પાડનારું વિવરણ કરતાં સાહેબે પુનઃ એ જ પ્રશ્ન કર્યો.
સમજ્યો મિ. બાર્નેલ! કહે ને કે કાઠિયાવાડની મુશ્કગીરી અને જોરતલબીને અંગે એકઠા થયેલા કંપની સરકારના વરાડના પૈસા મુંબઈ ઓફિસે જમે કરાવવા મોકલવા છે. પણ તેમાં બેન્કનું શું કામ છે? સાહેબ, અમારા કાઠિયાવાડમાં નાણાંની ભરજર માટે ગામોગામ સરાફની પેઢીઓ છે. તેઓ મુંબઈ કે કલકત્તા તમે જ્યાંની ભાગે ત્યાંની ગમે તેટલી રકમની હુંડી લખી શકે છે, કે જે હુંડીનાં નાણું તુર્તજ ચુકાવી દેવાય છે. એવી દરેક સ્થળે બેન્ક અને ચેકની સરાફી સગવડવાળા કાઠિયાવાડને પારકી બેન્કની શું પડી હોય?” માવજી મહેતાએ ખુલાસો કર્યો.
આ..હા...હા..મિ. મહેતા! હું તમારી સરાફી સમજો, પણ કંપની સરકારને ત્રણ લાખ રૂપીયાની રકમ મેકલવાની છે તે તમારા ધ્યાનમાં છે કે?” કેપને હડીના આંકની ગંભીરતા તરફ ધ્યાન ખેંચ્યું.
“કેમ ખબર ન હોય સાહેબ! કાલે આપણે કાઠિયાવાડની મુકગીરીને હિસાબુ કર્યો છે, એટલે કંપની સરકારના વરાડની રક. મની તે ખબર હોય જ ને?”
ઠીક. ત્યારે એ સરાફ કેણ છે?”
“સાહેબ આપને કહ્યું નહિ કે આવા સરાફે ગામેગામ છે, કે જે પ્રતિદિન હજારો બલકે લાખની હુંડીઓની લે-દે કરે છે. આપને તે ત્રણ લાખની હુંડી જોઈએ તેમાં દર પૂછવાની શું જરૂર છે? આ જુઓને માણેકવાડાની હદને છેડે બગસરા રહ્યું ત્યાં પણ આટલી ઉંડી લખનારા છે.”
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાફ
“શું બગસરામાં? વાળાનું બગસરા બાજુમાં છે તે ? કાણ છે એ સરાફ? ચીઠ્ઠી લખીને અત્યારે જ તેડાવો જોઈએ.”
- “ હા સાહેબ, એ જ કાઠીનું બગસરા ! ત્યાં અમરશી શેઠ, -ભા શેઠ વગેરે ઘણું સારા છે. લ્યો ચીઠ્ઠી લખીને બેલાવું. હમણાં જ આવશે.'
- માવજી મહેતાએ વાતને ઉપાડી લેતાં ચીઠ્ઠી દ્વારા શેઠ અમરશી ધનજીને ટૂંકમાં ખબર આપ્યા કે “બાર્નેલ સાહેબ તમને યાદ કરે છે તો મોકલાવેલ સગરામ સાથે જરૂર આવી જશે.” આ સરકારી સગરામ સાથે એક સ્વારને પણ બગસરે રવાના કર્યો.
સં. ૧૮૭૬ માં કંપની સરકારે કાઠિયાવાડમાં પગપેસારે કર્યો. વ્યાપાર, હુન્નર અને ખેતીવાડીની આબાદીથી કાઠિયાવાડ ઉભરાઈ જતું હતું. જુવાર, બાજરો અને અડદને પૌષ્ટિક પાક પાંચથી બાર રૂપિયા સુધી કળશીના ભાવે પૂરે પડત. વચ્ચે વરસાદની ખેંચમાં મુંઝાવું ન પડે માટે ગામેગામ જારની ખાણ અને કોઠારીયાં ભરાતાં નાના-મોટાં ગામનાં દરેક ઘરે દુઝણના ખાડુ હેવાથી ઘી-દૂધની બરક્ત હતી. શેરડીના વાત કે કપાસ લોઢાવાનું આઠ માસ સુધી ચાલતું. હરીયાળી જમીન, મદભરી નદીઓના સુરમ્ય છલછલ નાદે, અને ન્હાનામહેટા ડુંગરની હારમાળાથી સોહાતી આ ભૂમિને સૌરાષ્ટ્રનું બિ૪ મળેલું. અને આ નૈસર્ગિક ભેટ ઉપરાંત કાઠિયાવાડ હુન્નર–ઉદ્યોગનું પણુ મથક હતું. ફરતે સમુદ્ર હોવાથી દેશપરદેશ સાથે વ્યાપાર ચાલતો, જામનગરના સમુદ્ર કિનારે મેતી નીપજતાં, વિવિધ ધાતુએના ભંડારયુક્ત પહાડોમાં ગેરૂ, અબરખ અને પ્લાસ્ટર ઑફ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
પેરીસની સ્પર્ધા કરતી ચીકણી માટીના ભંડાર ઉછળતા, આવળ, સારંગી, ઈંગોરીયાની પથરાએલ કાંટાને અંગે રંગાટ અને બાંધણીના કામે મેટા જથ્થામાં થતાં. વણાટ માટે સેંકડે શાળે ચાલતી અને તેને જરૂરી સુતર કાઠિયાવાડની જ બહેને પૂરું પાડતી.
અને આ સમૃદ્ધશાળી ભૂમિ તીર્થસ્થાન હેઈ અનેકવિધ યાત્રિકે–પ્રવાસીઓ કાઠિયાવાડના પ્રદેશમાં આવતા. કાઠિયાવાડના સાહસિક વ્યાપારીઓને જાવા વગેરે દૂરના ટાપુઓમાં, અને કચ્છ, ગુજરાત કે વાણિજ્યના વિકસિત ક્ષેત્રમાં પગપેસારો હતો અને વ્યાપારી છાપ એટલી સદ્ધર હતી કે ગમે ત્યાં કુંકાવાવને કટકા કે ધરાનો હવાલે’ ચલણ નેટની જેમ વટાવી શકાત. - રાજકીય વહીવટમાં વચગાળાને બહોળા પ્રદેશ કાઠી દરબારોના હાથમાં હતું અને આસપાસ રાજપુત રાજ્યો પથરાયાં હતાં. આ પ્રદેશની બહેળી રાજસત્તાની અથડામણીનો લાભ લઈને ગુજરાતના પ્રબળ રાજ્ય દખલ કરતાં અને ખસી જતા. પાટણના રાજપુત નરેશે એક વખત સોરઠમાં સત્તા પાથરી ગયા, તે પછી મુગલ, મરાઠા અને પેશ્વાએ પગપેસાર કરી ગાયકવાડને ગરાસ સેંચો. ઘણાં રાજ્યોથી ઘેરાએલ ધરતીને સાચવવા અને મુકગીરી ઉઘરાવવા ગાયકવાડે અમરેલીમાં થાણું નાખેલું અને જોરતલબી ઉઘરાવવાનું દેશાઈને સેપેલું; પરંતુ તેમ કરતાં લાવ-લશ્કર અને દેશાઈ દસ્તુરીમાં આવક તણાઈ જતી, તેથી ઇજારો આપવો શરૂ કર્યો, ને છેવટે અમરેલીના માવજી મહેતાને પાંચ મહાલની મુદકગીરી સપાએલ. દરમિયાન કંપની સરકારની ગુજરાતમાં જમાવટ થવા લાગી, અને ગાયકવાડ સરકાર સાથેની સંધીમાં મઠિયાવાડને મેટે ભાગ લશ્કરી ખર્ચના બદલામાં મળે અને
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશફ.
ધીમે ધીમે કાઠિયાવાડની પસકશી અમુક બદલાથી ઉઘરાવવાને કંપની સરકારવતી વડોદરાના રેસીડેન્ટ કર્નલ વકરે નક્કી કરીને અનુક્રમે ગાયકવાડના મુકગીરી અને જૂનાગઢની જોરતલબીના હક્કો સંભાળવા કંપની સરકારે અમરેલી અને જુનાગઢ વચ્ચે માણેકવાડમાં કામચલાઉ કેમ્પ ઊભે કર્યો અને કાઠિયાવાડ પહેલા પિલિટિકલ એજન્ટ તરીકે કેપ્ટન બાર્નેલને મેક હતો. ગાયકવાડ સરકારના મુલ્કી અધિકારી માવજી મહેતાને કેમ્પ પણ ત્યાં રાખવામાં આવ્યો હતો.
બગસરા એ માણેકવાડા નજીકનું વાળાકાઠીઓની રાજધાનીનું ગામ છે. જ્યાં સેંકડે શાળા ઉપર ચાલતું વણાટકામ તથા રંગાટકામ સારાયે સોરઠનું શરીર ઢાંકતું. ગાયકવાડ કે જુનાગઢની નવાબી સત્તા સામે અડગ રહેલા વાળાકાઠીઓની ત્યાં આણું હતી. ભાલાની અણીએ ધરતી ધ્રુજાવે તેવા એ કદાવર કાઠીઓના
ગરાસ જેતપુર, બગસરા અને ચીત્તળ વગેરે છૂટાછવાયા મહાલમાં - ચુંથાઈ જવાથી તેમનું સારાએ સૌરાષ્ટ્ર ઉપર સામ્રાજ્ય સ્થાપી શકાયું
ન હતું, છતાં કાઠીના નામે ઘણું કંપી ઊઠતા. આ ઉપરથી જ કંપની સરકારે પોતાને કેમ્પ કાઠિયાવાડમાં ગાયકવાડ, નવાબ અને કાઠી દરબારની જામેલી ત્રણ સત્તાને તરભેટે રાખવાને માણેકવાડા પસંદ કરેલું.
કંપની સરકારનું લશ્કર પણ ત્યાં જ રાખેલું અને મેરબી • પાસેના પૈડું ગામે કાઠિયાવાડના નાના મોટા રાજ્યો સાથે કરેલ કરાર પ્રમાણે ગાયકવાડની પસકશી અને જુનાગઢની જોરતલબી પહેલા વર્ષની ભેગી થઈ હતી. આ વખતે કાઠિયાવાડમાં તાર-ટપાલ ન હતાં ત્યાં રેલવેની તો કલ્પના જ કયાંથી હોય ?
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સરકારી
નાણુ ફેરવતા અને વ્યાપારીએ પિતાને વહીવટ ખેપીયાથી કરતા, ઘોડા અને કાવડથી પિઠો કે ગાડા-ગડેરાથી માલ લાવતા.
આ સ્થિતિમાં કંપની સરકારની એકઠી થએલી ભરણાની રકમ તેને મુંબઈના ગવર્નરને મોકલવાને બે જ માર્ગ હતાઃ કાં તે પુષ્કળ ચોકી પહેરા વચ્ચે રોકડના ગાડા ભરીને અમદાવાદ પહેચાડીને ત્યાંથી રેલ્વે રસ્તે મુંબઇ મોકલાય અગર તો લાંબા ખર્ચ અને જોખમથી બચવા હૂંડી લખાવવી. આ બેમાં મુંબઈની હુંડી લખાવવી અનુકૂળ હોઈ માવજી મહેતાની સલાહ માગવામાં આવી હતી, અને એ સલાહના પરિણામે બગસરેથી અમરશી શેઠને તેડાવ્યા.
X
બગસરાના દરવાજામાં કંપની સરકારને સ્વાર સગરામ સાથે. પહેચો. આ જોતાં કોઈ દરબારને સાહેબે તેડાવ્યા હશે એમ કલ્પના ચાલી, તેટલામાં સ્વાર દેવચંદ જેઠાની પેઢી પાસે જઈ ઊભો અને અમરશી શેઠને ચીઠ્ઠી આપી.
બગસરામાં ચાલતી દેવચંદ જેઠાની પેઢીના અમરશી શેઠ મુખ્ય વહીવટ ચલાવનાર માલેક હતા. દેવચંદ જેઠાની પેઢી એટલે સાંજ સુધીમાં હજારોની ઉથલપાથલ કરનાર જાની સરખી બેન્ક-ફરક માત્ર એટલો જ કે ત્યાં ખુરશી-ટેબલ કે ઇલેકટ્રીક પંખાના ભભકાને સ્થાને સાદા ગાદી-તકીયા હતા, બેન્કના મેનેજરની જેમ ચેમ્બરમાં, બેસી વીઝીટીંગ કાર્ડથી વાત કરવાને બદલે અમરશી શેઠ, એક કુડતાભર સવારમાં દુકાનને એટલે પ્રાતઃકાળે દાતણ કરવા બેસતા, ભરાવદાર સાડાચાર હથ્થુ પહાડી શરીર, પ્રભાવિક મૂછો અને બુલંદ અવાજે આવતા-જતાના ખબર અંતર પૂછતા અમરશી શેઠ એટલે દાતણ કરતાં હોય ત્યારે કોઈ મહાન સત્તાધારી કે નાનોસૂનો રાજવી,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાફ
૧૦૩ જોઇ હશે. તેની પેઢીએ હંમેશ સે–પચાસ વછીયાતો પડ્યા જ હેય. કોઇ કાપડ ખરીદવા તે કેઇ અનાજ કપાસ વેચવા આવેલ હેય, કોઈ નાણુને વળ ઉતારવા તો કોઈ જમે મૂકવા બેઠા હેય. આવનાર શેઠની ગાદીના છેડે કાગળ, પત્રો કે હુડીના કટકા ભરાવી જાય, શેઠ દાતણ કરતા હોય, તેને પુત્ર ડા, ખેડા, હીરે કે કપુર જે હાજર હોય તે અકેક કાગળ ઉખેળીને વાત કરે, તે કાગ. નામાંથી હુંડીઓ નીકળતી જાય તે મેતાને આપે, ખરીદ કે વરધીના કામ માટે માણસને ભલામણ કરે.
અમરશી શેઠ દુકાનના ઓટલે ચાકળા ઉપર બેઠા હતા ત્યાં કંપની સરકારના સ્વારે આવીને ચીઠ્ઠી આપી. - મહાલકારી માવજી મહેતાનો દીકરો હંસરાજ બગસરે અમરશી શેઠને ત્યાં વરાવેલો. તેથી અમરશી શેઠ મહેતાની મુત્સદ્દીગીરીથી વાકેફ હતા. તેણે મહેતાની ચીઠ્ઠી જોતાં સાહેબ સાથે કંઇ વ્યાપારી વાતચીત હશે તેવું અનુમાન કરી લીધું, અને “હમણાં જ આવું છુ.” એમ કહી માણસને પિતાની ગાડી જેવા મોકલ્યા..
શેઠ સાહેબ! આપકે લીયે સાહેબને સગરામ ભેજા હૈ” સ્વારે વાહનની સગવડ માટે શેઠજીનું ધ્યાન ખેંચ્યું.
પરંતુ શેઠનું શરીર એટલું રૂષ્ટપુષ્ટ હતું કે આવેલ સગરામમાં ચઢવાની પગથી તેનું વજન ઝીલી શકે નહિ અને પેસવાની બારી તેના માટે સાંકડી પડે, તેથી જ પિતા માટે શેઠે અનુકુળ ગાડી કરાવી હતી, તે જોડાવવા વરદી આપીને તેના મોટા પુત્ર ડાયાભાઈ સાથે દુકાનના કાર્યની ભલામણમાં ગુંથાયા.
જોતજોતામાં ગાડી આવી અને શેઠ તેમાં બેસી રવાના થયા. બપોરના જમી પરવારીને કર્નલ બાર્નેલ તથા માવજી મહેતા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪.
સરકારી
વાતે બેઠા હતા. અમરશી શેઠને આવવાને વખત થવાથી માવજી મહેતા વચ્ચે વચ્ચે બગસરાને કેડે નજર ફેકતા હતા તેવામાં દૂરથી ધૂળ ઊડતી જોઈ. સગરામ આવી પહોંચ્યા. તે ખાલી જેઈ કાલે પૂછ્યું: “કેમ મિ. મહેતા! તમારા સરાફ ગભરાઈ ગયા કે શું?”
માવજી મહેતા જાણતા હતા કે અમરશી શેઠ માટે સગરામ નકામે હ; છતાં મોભા ખાતર જવા દીધેલ, તેથી સગરામ ખાલી જે નિરાશ ન થતાં ખુલાસે કર્યો કે; “તેઓ પિતાની ગાડીમાં આવવા જ જોઈએ, એવું કયું મોટું કામ હતું કે ગભરાઈ જાય?”
હજી તે વાત ચાલે છે તેવામાં સ્વારે આવીને અમરશી શેઠના આવવાની વરધી આપી. માવજી મહેતાએ સામે જઈ શેઠને આવકાર દિધે. કર્નલે ઊઠીને અમરશી શેઠને “અચ્છે છે કે?' કહીને ખુશી ખબર પૂછયા ને શેઠનું ભરાવદાર પ્રબળ શરીર જોઈ આશ્ચર્યથી બોલી ઊઠયાઃ “ઓહ, શેઠ બડા આદમી હૈ!”
અમરશી શેઠને બેસવા માટે અનુકૂળ પડે તેવી ખુરસી સાહે બના તંબુમાં ન હતી તેથી શેઠની બેઠક માટે તેઓ વિચાર કરતા હતા ત્યાં તે માવજી મહેતાએ સમયસૂચકતા વાપરી સાહેબના ટેબલ ઉપરના કાગળો દૂર મુકાવી શેઠની બેઠકની તેના ઉપર વ્યવસ્થા કરી લીધી.
આટલી બધી તકલીફની શું જરૂર છે?” અમરશી શેઠે ટેબલ ઉપર બેઠક લેતાં વિવેક કર્યો, અને તેડાનું કારણ જાણવા પૂછયું: “ કહે મહેતા ! મારા લાયક શું હુકમ છે?”
શેઠ! અમારે મુંબઈ ત્રણ લાખ રૂપિયા મોકલવા છે. તમે હુડી લખી શકશે?” સાહેબે જ વાત રજૂ કરી.
ત્રણ લાખ રૂપિયામાં શું મોટી વાત છે? અમારો તે છે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાફ
૧૦૫
રહ્યો તેથી કેમ ન કહેવાય ? ખુશીથી જેટલી જોઈએ તેટલી રકમની હુંડી લખી દેશું.”
“અમારે એક જ કટકે જોઈએ છીએ સમજ્યા કે ?”
“હા સાહેબ હા, ત્રણ લાખના તે વળી કેટલા કટ હાય! અમે પણ એટલું તો સમજીએ છીએ.” - “હુડીનાં નાણું તે સીકરાઈ ગયાના ખબર આવ્યા પછી મળશે, હે કે? આ સરકારી કામ હેઈ અમારાથી અંગ ઉધાર નહિ દેવાય.”
“પૈસા કાણુ માગે છે, મહિના પછી દેજોને! અમારે તે વટાવ અને વ્યાજનું કામ છે ને? ત્રણ ટકા વ્યાજ છૂટતું હોય તે તમારે ત્યાં નાણા રહે તે અમારી પેઢીમાં જ ગણાય.”
કેપ્ટન બાલને કાઠિયાવાડની આ સરાણીએ મંત્રમુબ્ધ બનાવ્યો. તે વટાવ વછીયાતીનાં અાંકડા મૂકતા હો ત્યારે અમરશી શેઠ મુંબઈમાં હુંડી કેના ઉપર લખવી તેને વિચાર કરવા લાગ્યા; કારણ કે તેને મુંબઈમાં કેઈ આડતીયો કે ઓળખાણ ન હતી, તેમાં ત્રણ લાખ રૂપિયાને જવાબ લખો અને તે પણ કંપની સરકારને લખી દેવામાં કેટલું જોખમ છે તે તેના ધ્યાનમાં હતું. છતાં દેવચંદ જેઠાની પેઢીએથી કઈ મલકને વછીયાત પાછા ન જ ફરવા જોઈએ તેવી તેની પેઢીની ટેક જાળવવાની હતી. સાહેબ હજી વ્યાજ વટાવને સરવાળે કરે તેટલામાં અમરશી શેઠે સારાએ સૌરાષ્ટ્ર તરફ નજર ફેરવી લીધી અને ગાંડલવાળા કાનજી છવાની પેઢી મુંબઈમા છે તેવો ખ્યાલ આવતાં જ ક્ષણમાત્રમાં નિશ્ચિંત થઈ સાહેબના જવાબની રાહ જોતા બેઠા.
ખૂબ વિચાર પછી કર્નલે વટાવ, વછીયાતી અને વ્યાજની
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરકારી
માગણી કબૂલ કરતાં અમરશી શેઠે ચાર ઇચની ચબરખી ફાડીને મુંબઈ શા. કાનજી છવા, ઠે. ખલાસી ચકલા, જેગ તુરત મુદતની રૂપિયા ત્રણ લાખની હુંડી લખી સાહેબના હાથમાં મૂકી, અને જે જે કરી વિદાય માગી. - સાહેબ વાણિયાની સાદાઈ અને સરાણીના ગુણકાર ભાગાકારમાં મગ્ન હતા. અમરશી શેઠને રજા માગતા જોઈ તેણે રોકાવા આગ્રહ કર્યો, પરંતુ વછીયાતી કામને અંગે નહિ રોકાતાં ફરી આવવાનું વચન આપી વિદાય લીધી. પિતાના સગાની સરાફી જોઈ માવજી મહેતાની છાતી હર્ષથી ઉછળવા લાગી અને અમરશી શેઠને વિદાય આપતાં ધન્યવાદથી વધાવી લીધા.
સાયંકાળે શેઠ બગસરે પહોંચ્યા. વાળને વખત થતાં સૌ ઘરે ગયા. જમી-પરવારી પિતાના ચારે પુત્રને એક ઓરડામાં બેલાવી, માણેકવાડાની મુસાફરી, કંપની સરકારની માગણી અને પિતે લખી આપેલ ત્રણ લાખની હુંડીની વાત કરી.
સરાકીને ધધ કરનાર છોકરાઓને આ સાહસથી અભિમાન આવ્યું. કંપની સરકાર પાસે પણ પિતાની આંટ સદ્ધર છે તેની કસોટીને આ વિરલ પ્રસંગ મળવાથી ખુશી થતાં હુંડીને સીકારની વ્યવસ્થા કરવાની મંત્રનું શરૂ કરી.
શેઠના પુત્ર ડાહ્યાભાઈએ દુકાનમાં જે અવેજ હેય તે લઈને સાંજે જ મહુવા તરફ વિદાય થવાનું માથે લીધું. એકે કુકાવાવ થઈને જેતપુર જવાનું અને ત્યાંથી બને તેટલો અવેજ સાંજે મહુવે પહોંચાડવાનું સ્વીકાર્યું. એક જુનાગઢ તરફ રવાના થયે. સૌથી
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સશકે
૧૭
હાને પેઢી સાચવવા ત્યાં જ રોકાયો. એક વિશ્વાસુ મુનીમને ધોરાજી મોકલે.
શેઠને ત્યાં અવેજ ફેરવવાને કસાએલ ઘોડાં રહેતાં, ધોરાજીજેતપુરથી ઊંટની સગવડ હતી. નિર્ણય થવા મુજબ સૌ રાતબુઢા નીકળી ચૂક્યા. છત્રીશ કલાક પછીના સવારથી બપોર સુધીમાં મહુવાના આડતીયાની દુકાને ત્રણ લાખને ઢગલો થઈ પડયે.
ડાહ્યો શેઠ સવારના જ મહુવે પહોંચી ગયો હતો. તેણે આડતીયાને ત્યાં ઉતરી મુંબઈનું વહાણ નરવવાને સૂચના કરી. મહુવાના વ્યાપારીઓ પણ ધરના વહાણ રાખતા એટલે વહાણને વાંધો ન હતો; પરંતુ પુરા ભરત વિના વહાણ દરીયામાં ડોલા ખાય તે મુંઝવણ હતી. મહુવામાંથી તે જ દિવસે વહાણનું ભરત થાય તેવી સગવડ ન હતી, અને કદાચ મળે તો પણ આ વહાણને માલ. બંદરે વખતસર પહોંચાડવાને વહાણમાં ભરવા જતાં પહોંચી શકાય. તેટલે વખત ન હતો.
આડતીયાની મુંઝવણ જાણતાં ડાહ્યા શેઠે કહ્યું કે “આ નેકને સ્વાલ છે, ખર્ચને વિચાર કરવાનું નથી. આજે સાંજની ભરતીએ વહાણ નીકળી જવું જોઈએ, માટે ગમે તેટલા માણસ રોકીને વહાણમાં દરીયા કાંઠેથી રેત નખાવીને ભરત કરાવી લે.”
આડતીયાના માણસો તુર્ત કતપરને કાંઠે પહોંચ્યા અને મજૂરોને એકઠાં કરી વહાણમાં રેત ભરવા માંડી. બીજી તરફથી દુકાનેથી એકઠી થતી રોકડનાં ગાડાં રવાના થયાં અને સાંજ પહેલાં ત્રણ લાખની થેલી રેતમાં દાબીને ડાહ્યા શેઠ વહાણે ચઢી બેઠા. *
મહુવાથી દરીયે સીધે હતા, પવન અનુકૂળ હતો અને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
સરકારી
ખારવા અનુભવી હતા તેથી ખીજા દિવસે બપારના વહાણુ સુ'બઇના કિનારે પહેાંચ્યું.
X
×
X
માણેકવાડેથી હુંડી લખી આપીને અમરશી શેઠ વિદાય થયા એટલે તુત સાહેખે હુંડીના નેોંધ કરાવી મુંબઇની હેડ ઓફિસે મેકલવાને લીફ્ફા તૈયારી કરાવી, સીલબંધ પાકીટ કાડેસ્વારને સાંપ્યુ. સ્વાર ટપાલ લઇ મજલ દરમજલ કાપતા ધંધુકા રસ્તે અમદાવાદ પહોંચ્યા ને ત્યાંથી સરકારી ટપાલ સાથે બીડેલ હુડી મુંબઇ રવાના થઇ. ચેાથે દિવસે અગ્યાર વાગતાં લીકાફે મુંબઇના ગવર્નરના હાથમાં આવતાં તેણે નાંધ કરાવી ખેંકને મેાકલ્યા. ને ખે"કના મેનેજરે હુંડીના દેખાડ કરવા સીપાઇને બહારકાટમાં રવાના કર્યાં.
*
X
×
કાનજી જીવાની પેઢી ખલાસી ચકલામાં પેલે દાદરે આવેલ હતી. પેઢીના વહીવટ લાખાના હતા છતાં તેને ન મળે મેડ` કે ન મળે પહેરેગીર ! ત્રણુ લાખની હુંડીના પ્રમાણમાં શાભાના માભે શેાધવામાં સીપાઇએ થાડા વખત કાઢવો અને પૂછપરછ કરતાં કાનજી જીવાની પેઢીએ પહોંચ્યા.
પેઢી ઉપર મુનીમ નામાના ચાપડા ફેરવતા હતાં. સીપાઇએ તેના હાથમાં હુડી મૂકી. મુનીમે અથથી ઇતિ વાંચી જોઇ. બગસરા ગામ અને દોશી દેવચંદ જેઠાનું નામ તેના માટે નવુ જ હતું, ત્રણ લાખના જવાબ લખનાર આડતીયા તેનાથી અજાણ્યા જ હતા, તેથી ફ્રી વાંચી ગયે.. એનું એ ખગસરા અને એના એ ોશી દેવચંદ જેઠા લખનાર છે તેમ ખાત્રી થઇ. શેઠ બજારે ગયા હતા. ગામ તે નામ અજાણ્યાં હતાં, ચેાપડામાં ખાતું ન હતું તેથી મુનીમ મુઝાયા.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાફ
શું જવાબ દેવો તે ન સૂઝયું એટલે “ શેઠ બહાર ગયા છે, તે આવે એટલે આવો.” તેમ જવાબ દઇ હુંડી સીપાઈના હાથમાં પાછી આપી.
- સીપાઈ બે ઘડી આસપાસ ફરી આવવા નીચે ઉતરતો હતો ત્યાં શેઠ સામે મળ્યા. પિતાની પેઢીમાંથી સીપાઈ ઉતરે છે તેમ જોઈ. તેને કેનું કામ છે ? એમ પૂછયું. સીપાઈએ કાનજી શેઠ ઉપરની હુંડી દેખાડવાની છે તેમ ખુલાસો કર્યો. એટલે તેને પાછો વાળી શેઠ ઉપર આવ્યા અને ગાદીએ બેસતાં જ હુંડી જેવા માગી.
હુંડી વાંચીને શેઠ પણ પહેલી તકે વિચારમાં પડ્યા. બગસરા ગામમાં દેવચંદ જેઠા નામનો કોઈ તેમને આડતી હોય તેમ ખ્યાલ ન આવ્યો તેથી મુનીમ સામે જોયું. મુનીમે પડખે બેસીને “આ નામના માણસનું આપણે ત્યાં ખાતું નથી.” તેમ કહી દીધું.
તે જ ક્ષણે શેઠને વિચાર છે કે આ ગામ કે નામ ભલે મને અજાણ્યા હોય, ભલે દુકાનમાં તેને એક પૈસે પણ જમા ન હેયર છતાં જે માણસ એક જ કલમે ત્રણ લાખની હુંડી લખે છે અને તે પણ કંપની સરકારના રાખ્યાની છે તે પછી આ માણસ સામાન્ય ન હો ઘટે. આ તો નેકને સ્વાલ છે, માટે હુંડીના દેખાડને એક ઘડો પણ રોક ન જોઈએ.
શેઠે ક્ષણમાત્રમાં મનમાં ઉપર વિચાર કરીને તુર્ત સીપાઈને કહ્યું: “ચાલે, રેકડ ગણનારા કયાં છે?”
શેઠજી! મને તો હુંડી દેખાડી આવવાને હુકમ છે, તમે કહો તે મેનેજર સાહેબને જણાવું.”
જાઓ, તમારા મેનેજરને કહે કે હુંડી તરત મુદ્દતની છે,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
સરકારી
અમારી દુકાને બેઠા દેવાની છે, માટે હમણાં જ નાણું તળનારપારખનારને મોકલે. સાંજ પહેલાં જે નાણું નહી ઉપાડી જાવ તે સચવામણ બેસશે. આ ખબર તાકીદે જઈને આપજે.” - બપોર પછી કાનજી છવાની પેઢીએ કોટે મંડાય. હુંડીનાં નાણાંને જેખ શરૂ થયો. મુનીમ શેઠના સાહસ માટે વિચારમાં પડે અને શેઠ હુંડીના લખનારની હિંમતની મનમાં ને મનમાં જ રસ્તુતિ કરતા હતા. તેવામાં નીચે કઈને કાનજી છવાની દુકાન પૂછો સાંભળ્યો. તે કોણ છે તેમ જુએ તેવામાં તો દાદર ઉપર કોઈના ચઢવાને અવાજ આવ્યો એટલે શેઠે દાદર તરફ નજર કરી.
“ભાઈ, કાનજી છવાભાઇની પેઢી કયાં છે?” દાદર ચઢનારે પૂછયું.
“આ, શેઠ આવે, આ રહી, ઉપર આવે. કયાં રહેવું?”
ઓહ, આપ જ કાનજી શેઠ કે? ઠીક બાપા, હમણું જ આવું છું.”
અરે શેઠ! ઉપર તે આવે, કયે ગામ રહે છે ?”
રહેવું તે શેઠ બગસરે, તમારી દુકાન શોધો જ આવ્યો છું / તે કયાં જવાનું હતો? આ જરા ભાર છે તે લઈને આ આવ્યો.”
કાઠિયાવાડી બાંધણીને ફેટ અને બગસરાનું નામ સાંભળી શેઠ સમજી ગયા કે હુંડીને લખનાર આવી પહોંચે છે. કાનજી શેઠને જરાએ અધીરાઈ ન હતી. તેમાં આવનારની લાગણી જોઈ તેને બેવડું ભાન થયું અને આગ્રહપૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે “અરે શેઠ! દુકાન શોધતા આવ્યા છે ત્યારે મળ્યા વિના ચાલ્યા ન જવાય. તમારું નામ શું? ઉપર આ ઉપર.”
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
શેઠજી ! મારું નામ ડાયે. અમે તમારું નામ સાંભળીને આંખનીચે ઓળખાણુ વિના દેવચંદ જેઠાના નામથી તમારા ઉપર ત્રણ લાખની હુંડી લખી છે તેને વેજ લાવ્યા છું. તે અંદરેથી ઉપડાવીને હમણાં જ આવું છું. ”
સરાફ
66
“ અરે ભલા માણુસ ઉપર આવે। ઉપર ! તમારી હૂંડીનેા જ તાલ ચાલે છે. આટલા માટે તમારે અહી સુધી ધક્કો શામાટે ખાવા પામ્યા ? આ રૂપિયા અમારે અહિંયા ક્ષેત્રાના નથી, માટે અધીરાઈ ન કરા“
કાનજી શેઠની પેઢીમાં એક તરફ જોખ શરૂ હતા. થેલા ઠલવાતા ને શીત્રાતા હતા તે જોઇ ડાયે। શેઠે ગળી ગયા. આંખની પશુ ઓળખાણુ વિના અને નામ-ઠામના અનુભવ વિના ત્રણ લાખની રકમ લીલી–ટાંકે ભરી દેનાર કાનજી શેઠને ચરણે તેનુ માથું નમી ગયુ, હું અને ઉપકારથી હૃદય ભરાઈ આવ્યું એટલે એક અક્ષર પણ ખેલી શકયા નહિ.
કાનજી શેઠે ઊભા થઈને તેને આથમાં લીધા, તે પેાતાની પાસે એસારી ઠંડું પાણી તે પાન-સાપારીથી સ્વાગત કર્યું. અને સરાીના એ તેા પરસ્પર સબંધ છે એમ જણાવી ખબર-અંતર
પૂછવા લાગ્યા.
ડાયા શેઠ રૂપિયા લઈને આવેલ તે તેથી વહાણુમાંથી રીકડા મંગાવી જમે વતન જવાને રજા માગી, પરન્તુ કાનજી શેઠે અઠવાડીયા સુધી મુંબઇ રોકી
આગ્યે જ છૂટકા હતો, કરાવી દીધા અને પાછા તેને બહુ જ આગ્રહ કરી સમાનપૂર્વક સાચી વિદાય આપી.
×
X
*
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
સરકારી
હડી તે જ દિવસે સીકરાઈ ગયાનો જવાબ મુંબઈ બેન્ડવાળે કાઠિયાવાડ પિલીટીકલ એજન્ટને લખી નાખ્યો. સરકારી ખરીતા અને ટપાલની ખાસ ગોઠવણું પ્રમાણે ટપાલ અમદાવાદ આવી અને કલેકટર ઓફિસે રોકાએલ માણેકવાડાના સ્વાર સાથે તે મેકલવામાં આવી.
નાણા મુંબઈ સરકારને વખતસર ગળી ગયાના ખબર આવતાં કેપ્ટન બાર્નેલે માવજી મેતાને વાત કરી અને કાઠિયાવાડની સરાણીથી તાજુબ થતાં અમરશી શેઠને તેડાવવા જણાવ્યું.
અમરશી શેઠ તે મહિના પછી રૂપીયા લેવાનું કહેતા હતા તે પછી દસ દિવસમાં તેડાવવાની ઉતાવળ શું છે? માવજી મેતાએ લાગ જોઇને અમરશી શોઠની પાત્રતાનો વધુ પરિચય કરાવ્યું.
“મિ. મહેતા! તમારા લોકોને ભાંગડ ભથો પહેરવેશ અને જાડી ભાષા જોતાં મને હુંડી માટે શંકા હતી, પરંતુ તે પણ પહેલી જ તકે મળી ગયાનું જાણીને અમરશી શેઠની સરાણી માટે મને ઘણું જ માન થાય છે. અને આજે હું તેમને તેડાવી અવેજ આપી દેવા ઉપરાંત કંપની સરકારનું ભરણું તેમને ત્યાં થાય તેવો બંદોબસ્ત કરવા ધારું છું. ”
માવજી મહેતાએ અમરશી શેઠને તેડાવ્યા. હુંડીના પૈસા વટાવ સાથે આપવા ઉપરાંત સાહેબે તેમને સરકારના સરાફને પરવાને આ અને માવજી મહેતાએ “અમર દિવાનને અભિષેક કરી પ્રેમ દર્શાવ્યો.
( ૨ ) અમરશી શેઠ જેમ સરાફીમાં અટકી હતા તેમ નાનપણથી રવમાનમાં પણ સમર્થ હતા. કંપની સરકારના હજી સેરઠમાં પગલાં
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશફ
૧૧૩
mama નહાતા મંડાયાં ત્યારે વાળા અને ખાચરની શક્તિના તેજે સારો ય - સૌરાષ્ટ્ર કાઠીઓની વાડથી ઓળખાઈ ચૂક્યો હતો. વાળા કાઠીની સત્તા જેતપુર-બગસરા ને છેક ચીત્તળ સુધી પથરાએલી હતી અને ખાચર કાઠીના રાજ ગઢડા-પાળીયાદ તરફ હતા. ગાયકવાડની શિકસી ઉઘરાવવામાં કે જુનાગઢની જોરતલબી લેવામાં કાઠીઓ નવનેજા પાણું ઉતરાવતા અને ભાલાની અણુએ ધરતી ધ્રુજાવતા. ધીમે ધીમે તેમનામાં અફીણના કસુંબા અને દાયરાના દબદબા વધવાથી અને ભાઈએ ભાગ પાડવાની રૂઢીથી માંહોમાંહે અથડાઈને તેઓ ઘસાવા લાગ્યા હતા છતાં તેમને હાકલા-પડકાર એ છે થયા નહે.
બગસરામાં વાળા કાઠીઓની બે પાર્ટી હતી. કંપની સરકારનાં પગલાં થયાં તે પહેલાનાં પાંચેક વર્ષ અગાઉ એક દિવસે અમરશી શેઠ રહેતા તે પાટીના દરબાર જગાવાળા ગઢની ડેલીએ ડાયરે માંડી બેઠા હતા. ડાયરામાં પચીસ-ત્રીશ માણસ જામી પડ્યાં હતાં. વચમાં વચમાં હોકે હાથફેર થતાં અને એક છેડેથી બીજે છેડે ફરતો રહેતો. એક ખૂણામાં બેઠે બેઠે એક હજામ ખરલમાંથી અફીણને કસુંબો ગાળી રહ્યો હતો. લાલ હિંગળોક જે કસુંબો એક હાથમાં લઇ બીજા હાથમાં રૂનું ઊજળું દૂધ જેવું પુમડું લઈ દરબાર કસુંબો પીવા બેઠા હતા.
કાઠીના ડાયરા જામે ત્યારે વાતને તે મેળ ન રહે. તેમાં ય દરબારના કામદારને દીકરે તાજેતરમાં મુંબઈથી આવ્યો હતો. દરબાર એને મુંબઈની વિગતો પૂછી રહ્યા હતા.
હે ગગા! ઇ મુંભી આપણું બગસરા જેવડી હશે? કે ઇથી કંઈક મેટી !
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
સરકારી
અરે! બાપુ!” કામદારના દીકરાએ કહ્યું: “વાતે મ કરો, દરિયામાં ઈ મુંબઈ બાંધી છે, તે આંહીથી ઠેઠ જાણે કે વાઘણીયા સુધીના પથક જેવડી મોટી.”
માળું ! એવડું બધું મેટું ! પણ તઈએ ઈ મુંબી દરિયામાં શું કામ બાંધી ? ઇ ટોપીવાળાને કયાંય જમીન ને મળી તે ઠેઠ દરિયામાં પૂગ્યો ! કીધું હોત તો આપણે પાટીમાંથી એકાદ કટકું કાઢી દેત ના!” અભિમાનથી છાતી ફૂલાવતાં કાઠીએ પિરસ કર્યો, અને પોતાની ભરાવદાર દાઢી-મૂછ ઉપર હાથ ફેરવી ફાટી આંખે ડાયરાને ડારવા મથત આસપાસ જેવા લાગે.
હજામની અદકપાંસળી જીભ સળવળી ઊઠી હોય એમ તે બોલ્યાઃ “બાપુ! ઇ ટોપીવાળાને કારણે એ ન સમજે. એણે મુંબી દરિયામાં શું કામ બાંધી કે જે આગ લાગેને તો દરિયામાંથી પાણી લઈને ઠારી દેવાય. બાપુ! ભી તે ટોપીવાળાને ચોરાશી બંદરને વાવટે !”
ચોરાશી બંદરને વાવટ! ઈ વળી કેવડેક મોટા હેય ?”
અરે બાપુ ! ઈ પીવાળાની તે વાત જ ન કરે. ગામનાં બધાં ય ગોદડાંને ફાળીયાં ભેગાં કરીને સીવીયે તે ય એનાથી એ મોટે. ઠેઠ મલક બધામાં દેખાય ! ઈ વાવટો કાંઈ ના હોય ? ઇ પવનમાં ફરફરે ને એને ફડ! ફડ ! ફડ! અવાજ થાય તે બાપુ! ઠેઠ સુરત સુધી સંભળાય. અમસ્તી સુરત મુંભીથી દબાઈ ગઈ હશે?” *
દરબાર હજામ સામે ભાવથી જોઈને ડાયરા તરફ ફરીને બોલ્યાઃ “ માળો, હજામ તે કાંઈ હજામ ! ઈ પણ મલક આખાની ખબરું રાખે છે ને? મારે બેટે કામદાર થાવાને લાયક.”
હજામ ફૂલાઈને બેઃ “બાપુ! ઇતો હું ભણ્યો નહિ;
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાક
નહિતર તો મુંજીના ગવંડર પાસે પણ સલામું લેવરાવું એવો સુ હ !”
આ પ્રમાણે ગામ–ગપાટા ચાલે છે તેવામાં જગાવાળાની ડેલીએ ઊજળી ઘડીને અસ્વાર આગે. એને જોઈને આ ડાયરો ઊભો થઈ ગયો. જગાવાળા પણ ઊઠીને આવકાર દેતાં બોલ્યા :
આ બાપ! આવો! અમારી ડેલીએ રાણીંગવાળો ક્યાંથી ?” ઘેડીએથી ગવરીદડને રાગવાળ ઉતર્યો અને એ તથા જગાવાળે એક બીજાને હેતથી ભેચ્યા.
“અલ્યા હજામ ! અંદર જેને ! ઘરમાં જઇને મજાનું કહેલું દૂધ લઈ આવ દૂધ! દોડ, દેડ, જરા સાબદો થઈ જા !”
“હવે બાપ ! દૂધની શી જરૂર છે? જેટલા જ ખાશું.” રાણુંગવાળાએ વિવેક કર્યો.
બાપ રોટલા તે મોડા થાય ને તમે આ છો લાંબે પંથથી. જા, જા, અલ્યા ઝટ જા.”
હજામે ડેલીમાં જઈ દૂધ માગ્યું. કાઠીયાએ જણાવ્યું કેભેંસ હજી હમણું જ પરથી ચાલી આવે છે. પાણીએ પાયાં નથી એટલે દવાને વાર છે. ”
હજામે ડાયરામાં આવી જગાવાળાના કાનમાં એ સમાચાર દીધા. જગાવાળો કહેઃ “ જાને ! અમરશી શેઠની ભેંસો પરથી વેલી આવે છે એટલે દરવરાવતો આવ. . અમરશી શેઠની ડેલી પાસે જ હતી. એટલે હજામ તેમને ઘરે પહોંચ્યા. શેઠની ગમાણમાં ભેંસે ઓગાળી રહી હતી. ખડકીના મોહે એક તરફ પીતળના ઉટકેલ હાંડા પડ્યા હતા અને દહાવા. માટે ભરવાડની રાહ જોવાતી હતી ત્યાં હજામ ગમાણે પહોંચ્યા.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
સરકારી
અને ભરવાડ આવેલ ન હેાવાથી પાતે જ એક હાંડા લઇને ‘ભગરી’ ઢાવા બેસી ગયા.
અમરશી શેઠ સવારે ઊઠીને દુકાનને એટલે દાતણુ કરવા એસતા. તે જ્યારે દાતણુ કરતા હોય ત્યારે ગાદીને ખૂણે વછીયાતા સૂકી ગયેલ હુ’ડીએ! અને કાગળા એક છેાકરે! વાંચે અને શેઠ તેની વ્યવસ્થા માટે સૂચના કરે. પછી ઘરે જતાં રસ્તામાં દ્વાર-ઢાંખરને નીરણુ-પુળા થયાં છે કે કેમ ? તે જોવા ઢારને વડે ડાકુ નાખતા જાય. ગાયા, ભેંસા અને ઘેાડીઓની બાંધેલી હાર વચ્ચે કરે અને તેમને હાથ ફેરવી ચામડે.
નિયમ પ્રમાણે શેઠવડામાં પેઠા ત્યાં ‘ ભગરી ’ ને કાઇ અજાણ્યા દાવા બેઠેલા જોઇને પૂછ્યું; ‘ એ કાણુ દાવા બેઠું છે ? ’ “ એ તા હું ભગલા થ્રુ બાપા. બાપુ જગાવાળાને ત્યાં મેમાન આવ્યા છે તે મે શેડ પાડવા બેઠા છુ.” હજામે દેાતાં દાતાં ખુલાસા કર્યાં.
“ મેમાન આવ્યા તા બાપુને ત્યાં ભેંસે આવી ગઇ છે. વગર પૂજ્યે ભગરીને દાવા કેમ બેસી ગયા ? જા તારા દરબારને કહે કે ભગરી માથે તે। સવા મણ લાખાન મળે છે. તેના દૂધ કષ્ટ રેઢાં નથી પડ્યાં. ઊઠ, હાંડા મૂકીને રસ્તે પડી જા.
""
શેઠના તાલુકા સાંભળીને ભગàા ધરબાઈ ગયા. દાતા ટ્ઠાતા ઊભા થઈ દાએલ તાંખડી ત્યાં જ પડતી મૂકી ચાલી નીકળ્યા તે રાયતું મેળવી દેવાના આવેશમાં દરબાર પાસે મીઠું -મરચું ભભરાવીને રાવ રેડી.
દરબારની ભાળાઇ ઉપર નભી ખાનાર ભગલાની વાત સાંભળી ડાયરા તાજીબ થઇ ગયા. દરબાર જગાવાળા જેવા કાઠીરાજનું એક ત્રણ ટકાને વાણિયા આવુ અપમાન કરે તેા ધરતી રસાતળ જાય તેમ તેઓને લાગ્યું. મહેમાન જેવા મહેમાન અને ડાયરા વચ્ચે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાફ
૧૧૭
પેાતાનું થયેલું અપમાન જગાવાળા ન ખંમી શકયેા. તેની લાલ થઇ ગઇ અને જાણે રણે ચડતા હોય તેમ પડકાર કર્યો કે—
ખા
“ અલ્યા ! ઈ વાણિયાને આંહી પકડી લાવા ! શેઠ હાય તા એના ધરના ! વાણિયા હાટ માંડીને પૈસા પૈસા રળનારા મને આવા જવાબ દીએ ! અલ્યા, એ જણા જાએ તે ઢાંઢ મારીને અને ઝાલી આવા !”
તરત જ બગલમાં તરવાર નાખી દરબારના એ પસાયતા અમરશી શેઠને પકડી લાવવા દાડ્યા.
અમરશી શેઠે હજી તેા ધરે પહેાંચ્યા હતા ત્યાં તા દરબારના • માકલેલા એ માણુસેાએ ખડકીમાં પેસતાં કહ્યું—“ હાથેા શેઠ, બાપુ . તેડાવે છે. ’
અમરશી શેઠ જેમ શ્રીમત અને સુખી હતા તેમ જાડા ખળીયા અને કાંડાખળીયા પણ હતા. એટલે દરબારના હુકમથી દખાઇ જાય તેમ નહેાતું; છતાં વણિકબુદ્ધિ વાપરીને દરબાર પાસે જવા ઊઠયા અને અંગરખું પહેરવા લાગ્યા.
અમરશી શેઠના અંગરખાની આંય શરીરના પ્રમાણમાં જેમ પહેાળી રહેતી તેમ હાથ કરતાં ખેવડી લાંખી રખાવીને કાંડે કાચલી પડતા. અંગરખા ઉપર પછેડીની ભેટ અને માથે સીરઅંધ મુકતા, એટલે કપડાં પહેરતાં સહેજે પાંચ દસ મિનિટ નીકળી જાય તે સ્વાભાવિક હતું.
અમરશી શેઠને તૈયાર થતાં જે વખત જતા હતા તે સીપાઇઓને અસહ્ય લાગ્યા. એક તા બાપુના હુકમ મળેલા અને જાતિ સ્વભાવ પણ તીખા રહ્યો એટલે જમાદારી બતાવવાને એક જણે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
સરકારી
તાકીદ કરતાં કહ્યું—“ શેઠ ઉતાવળ કરા, નહિતર બાવડે બાંધીને લાવવાના બાપુએ હુકમ કર્યો છે.
""
અમરશી શેઠને આવા ભાડૂતી માણસે। સાથે વિવાદમાં ઉતરવું ઠીક ન લાગ્યુ તેથી · ચાલે! આવું છું' કહીને બહાર નીકળ્યા.
6
અમરશી શેઠની ઉદારતા અને રખાવટથી આખા ગામના તેના તરફ્ પૂજ્યભાવ હતા. શેઠનું અદેદ્દળું શરીર હાવાથી તે ભાગ્યે જ દુકાનથી આધે જતા. આજે બાપુના એ સિપાઇ સાથે શેઠને જતા તેને સૌને નવાઇ લાગી. જોતજોતામાં માણુસા તેની આસપાસ વી’ટાઇ ગયા અને પ્રેમ શેઠ અત્યારમાં કેમના ?” કહીને પૂછવા લાગ્યા. શેઠે જાણે કંઇ ન બન્યું હોય તેમ ‘જરા બાપુ ખેલાવે છે તે। આંટા જઇ આવુ” તેવા ટૂંકા ખુલાસેા કરીને એકઠી મળેલી જનતાને આશ્વાસન દીધું. છતાં જગાવાળાના તણખાના ભણકારા આસપાસ સંભળાયા હતા, તેથી ખેચાર જણા સાથે ચાલ્યા અને બાકીના શેઠની દુકાન પાસે ઊભા રહ્યા.
અમરશી શેઠ હાથીની જેમ ઝુલતા ધીમે પગલે વાળાની ડેલીએ પહેાંચ્યા અને બાપુને રામરામ કરી દરબારની બાજુના ચાકળે એસી. ગયા અને ત્યાં રાણીંગવાળાને બેઠેલા જોઇ તેમને રામ રામ કરી ખુશીખબર પૂછવા લાગ્યા.
દરબાર જગાવાળા તેા લાલચેાળ આંખાથી વાણિયાને તાકી રહ્યો હતા, પણ અમરશી શેઠની પ્રભા અને બહાર ટાળે મળેલા લોકાને જોઇ રંગ સમજી ગયે; છતાં ડાયરામાં શેઠને તેડાવ્યા પછી દરબારના દમદમાટ દેખાડવા અમરશી શેઠને ઉદ્દેશીને કહ્યું “ કેમ અમરશી ! તારાં એ બદામના ડાખાનું મુતર મને પાવું છે એમ કે "
અમરશી શેઠ દરબાર સામુ જોઇ સ્વસ્થતાથી ખેલ્યા– “તે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાફ
૧૧૯ બાપુ ઇ બે માથાને એવો કેણું છે જે તમને મુતર પીવાનું કહે?”
“હવે ડાહ્યો થા માં ડાહ્યો. તારી બધી શેઠાઈ કાઢી નાંખીશ. એ તો નથી બોલતાં એમાં; બાકી સાંજ પહેલાં તને ભાંગીને ભૂક્કો કરી નાંખુ એમ છું. તું વાણિયો મારી પાટીમાં રહીને મને મુતર પાવા નીકળ્યો છે કેમ?” દરબાર જગાવાળા ગાદીએથી અર્ધી બેઠા થઈ બોલ્યા.
પણ બાપુ! મેં એમ કહ્યું કયારે?” “પુછને આ હજામને ?”
હજામે વાતને વધારી હતી એટલે વાતમાંથી વતેસર થઈ ગયેલું જોઈને તે આ પાછો ખસી ગયો હતો અને અમરશી શેઠને આવા ચાકરીયાત માણસ સાથે મેં-કબૂલા કરાવવાની દરકાર પણ નહતી, તેથી ખડખડાટ હસીને દરબારને કહ્યું: “અરે બાપુ! આ તે વાત જ બેચરાઈ ગઈ. મને શું ખબર કે આ હજામ આપના માટે દૂધ લેવા આવે છે. મેં તો જાણ્યું કે બાપુના નામે ગોલા
જેમ ચરી ખાય છે તેમ આજે ભગલો અમારા વડે ભાવી - ચો હશે.” ''
“એ બધે ડોળ જવા દે, વાણિયાની ફાટ વધી ગઈ છે તે હું જાણું છું. અમારી પાર્ટીમાં રહીને ગદરી ખાવું છે ને સામે જવાબ શું દઈ રહ્યો છો. ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ઉખેડી નાખીશ તે યાદ રાખજે.” દરબારે દમ છાંટો. - અમરશી શેઠ જે કે સરલ સ્વભાવી હતા છતાં સ્વમાન સમજતા હતા. એટલે દરબારની દબામણીને સાંખી શકે તેવા નહેતા, છતાં ધીરજથી કહ્યું. “બાપુ અમે તમારાથી રૂડા છીએ ને એ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
સરકારી
તમારા રૂડા પરતાપ છે. પણ પછી પેશકસી ને જોરતલબીનાં તેડાં આવે ત્યારે તમે ય અમારાથી જ ઊજળા છે. ખરૂને બાપુ ?”
દરબાર જગાવાળા એકદમ ગમ ખાઈ ગયા. જુનાગઢની જોરતલખી કે ગાયકવાડની પેશસી વખતે અમરક્ષી શેઠ અરધી રાતે ઉપયેગી થતા અને સર અવસરે જોઇતી રકમના વળ પશુ ત્યાંથી જ ઉતરતા તે આજે પણ નામુ કરે તેા શેઠનુ દેવુ" નીકળે તે બાપુને યાદ આવ્યું. પણુ હવે ભીનું સંકેલે તે। દરબારનું હીણુ દેખાય તેથી જણાવ્યું કેઃ “ એ બધું થઇ રહેશે. અમારા નામનુ અપમાન કરે તેવા માણસને હું મારી પાટીમાં રહેવા દઇ શકુ નહિં, માટે તમારે ચાવીશ કલાકમાં અમારી હૃદમાંથી નીકળી જવું.” અહુ સારું આપુ !' કહીને અમરશી શેઠે ઊડવા. એટલે તેની સાથે આવેલા માણસે પણ ઊભા થઇ ચાલવા લાગ્યા. દરબાર સમજતા હતા કે અમરશીને આટલો મેટા પથારા મારી પાટીમાં છે, અને ઘરઆરના ઊભા ઇમલામાં ખૂબ ખર્ચ થઈ ગયા છે તે કયાં જવાના હતા ? તેથી હદપારના હુકમ કાઢી તેને દબાવી દેવા, પરંતુ અમરશી શેઠ તે! જાણે કઇએ. દરકાર ન હેાય તેમ ચાલી નીકળવાથી દરબાર અને દાયરા તાજ્જુબ થઇ ગયા.
''
×
*
અમરશી શેઠને ગઢમાં તેડાવ્યા છે તે વાત ગામમાં ફેલાતાં શેઠની દુકાન પાસે .માણુસેાની ઠઠ જામવા લાગી હતી. શેઠના ચારે દીકરા દુકાને એકઠાં મળેલાં લેાકેાને શાંત્વન આપતા હતા. વડૈ ભગલે લગરી દાવા બેઠે। હતા, તેને શેઠે કાઢી મૂકવાની વાત તે વડે છાણુવાશીદું કરતી બાઇએ પાસેથી મળી આવી હતી, પણ તેમાં જગાવાળાનું તેડું શા માટે ? એ ન સમજાવાથી સૌ કાઇ નવા નવા
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાકે
૧૨૧
તર્ક-વિતર્ક કરતા હતા. એટલામાં અમરશી શેઠ દુકાન તરફ આવતા દેખાયા. “ કાઠીની આંખ કરી છે એટલે કાકડીનું ઝેર કયારે ઉતરે તે ન કહેવાય. તેને પહોંચી વળવામાં વાંધો નથી, છતાં જયાં સે વર્ષના નાના અને રખાવટની કદર ન થઈ ત્યાં એક ક્ષણ પણ રહેવું ઉચિત નથી.” એ પ્રમાણે વિચાર કરતાં અમરશી શેઠ ચાલ્યા આવતા હતા ત્યાં દુકાન પાસે માણસનું ટોળું એકઠું થએલ જોઇ ત્યાં પહોંચ્યા અને દુકાનને એટલે જઇ બેઠા. એટલે એકઠા મળેલા લોકો આસપાસ વીંટળાઈ ગયા અને કેમ શેઠ શું હતું? ના ચોતરફથી પ્રશ્ન થવા લાગ્યા.
અમરશી શેઠ અને જગાવાળા વચ્ચે કંઇ મનદુઃખ થયું છે. તેવી વાત જોતજોતામાં ગામમાં ફેલાઈ જવાથી શેઠની પેઢી ઉપર તેના ખેડૂતો-નાતાદારે અને ખાતેદારેનું જૂથ જામ્યું હતું. તેઓને
સહેજ જગાવાળાએ લેણદેણની વાત કરવા બેલાલ' તેમ કહીને વાતને ટાઢી પાડી ત્યાં બગસરાના અર્ધ જાગીરદાર મુળુવાળાના કામદાર આવી પહોંચ્યા. રામ રામ કરી શેઠ પાસે બેસીને કામદારે આસ્તેથી જણાવ્યું. “બાપુ મૂળવાળાએ ખબર પૂછાવ્યા છે અને કહેલ છે કે અમારા લાયક કામકાજ હોય તો જુદાઈ માનશે નહિ.”
અમરશી શેઠે ઉપકાર માનતાં ક્ષણમાત્રમાં પ્રોગામ ઘડી કાઢયો હોય તેમ કામદારને કહ્યું કે “ દરબારને મારા રામરામ કહેજો ને જણાવજે કે અમરશી તમારી વસ્તી થવા ઈચ્છે છે માટે ખોરડાખાબડની વેતરણ થઈ શકે તો અત્યારે જ આવી જાઉં.”
“દરબાર મૂળુવાળાની પાટી એ તમારી જ છે. શેઠ દેવચંદ જેઠાની વારીથી તમે અમારા જ છે. માટે ખુશીથી તમને જોઈએ તે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
સરકારી
સગવડ કરી દેશું. તમે ડેલી સુધી આવી જાવ તો ઠીક, કેમકે તમને મળવા દરબાર પણ ઝંખે છે.”
“હમણું જ આવું છું” કહીને કામદારને વિદાય કર્યા અને અમરશી શેઠે ત્યાં બેઠા બેઠા જ હુકમે છેડવા શરૂ કર્યો.
“ડાયા, આપણે અત્યારે જ મૂળવાળાની પાટીમાં રહેવા જવું છે માટે ઘરવખરી સંકેલવા માંડે.”
દુકાન પાસે માણસની ઠઠ ઊભી હતી. કામદાર અને અમરશી શેઠ વચ્ચેની વાત પૂરી થતાં જ શેઠે ડાયાભાઈને ઘર ફેરવવાનું જણાવ્યું તે જોઈ બધા ચેતી ગયા અને વગરમાગ્યું કેઈ ઉચાળા ભરવાને ગાડીઓ જોડવા તો કોઈ અનાજના કોઠાર ફેરવવાને હાથહાથ મદદ કરવા દેવા. અને અમરશી શેઠ મૂળવાળાની ડેલીએ જવા ઉપડ્યા.
દરબાર મૂળુવાળાને કામદારે વાત કરી કે તુ રાજી થઈને તેને જોઈતા મકાનની સગવડ માટે માણસે દેડાવ્યાં હતાં ત્યાં અમરશી શેઠને આવતા જોઈ આવકાર આપવા ઊડ્યા અને “આવ બાપ અમરશી” કહીને તેને પડખે બેસારી “આજ મારી પાર્ટીમાં જૂનું નાણું આવે છે તેમ હરખ કરી સાકર વહેચાવી અને અમરશી શેઠને પાઘડી બંધાવી.
સાંજ પડતાં જ શેઠની બધીએ ઘરવખરી ફરી ગઈ. દાણાના કેકાર, ઘાસના ખેરડાં ખાલી કરી નાખ્યા. ઢોરઢાંખર દેરી ગયા.. પણ અનર્ગલ માલમત્તાને ફેરવતાં દિ આથમવા આવ્યું ત્યારે તેલની ભરેલી ચાર કાઠીઓ ન ફેરવાણી. શેઠને ચોવીસ કલાકને બદલે દશ કલાકમાં જગાવાળાની જમીન છેડવી હતી. એટલે ચાર મણ તેલને ત્રાગ કયાંથી આવે? માણસ પૂછવા આવ્યો કે શેઠ,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાફ
૧૨૩
હવે તેલની ચાર કાઠીઓ જ રહી છે તો કુડલા ભરીને સોપો પડયા પહેલાં ફેરવી નાખશું. તમે સવારના ભૂખ્યા છો તો હવે દિ છતાં વાળુ કરી આવો.”
“જગાવાળાની પાટીમાં મારો ઉચાળે પડયો હોય ત્યાં સુધી મારે અન્ન ન ખપે ! તેલની કેડી ફેરવવામાં મોટી વાત શું છે ? જાવ એ ચારે કઠીને આડી પાડી નાખો એટલે તેલ એની મેળે ચાલ્યું જશે અને કેડીઓ પગે દેડવીને મૂળવાળાની પાટીમાં મૂકી દે, એટલે આ પાર્ટીમાં આવવું મટયું.”
જોતજોતામાં બગસરાની બજારમાં તેલની નદી ચાલી. વગર વરસાદે ડેલી પાસેથી ધોધમાર જલપ્રલય જેવું પુર આવતું જોઈને દરબાર જગાવાળા થંભી ગયા. વાણંદની વાત ઉપર વડવાનળ સળગાવવાની ઉતાવળ માટે મનમાં પસ્તાવો થવા લાગ્યો. અમરશીને મનાવી લેવાને લાલચ થઈ પણ તેના ટેકી સ્વભાવ પાસે એ ડહાપણ અસુરું હતું.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારી વીરાંગના
"
""
“ જા, ભાઇ જા. અમારી ‘ લીલમ · ધણીયાતી છે. મલકમાં મામાં એટીના કરાય કે ખીખીના ? તે મુનશીજીને પૂછી જો. અમ્રુત શેઠાણીએ મુખ્ય કારભારીના કારકુનને જવાબ આપ્યા.
* શેઠાણી, જાનવરની સરખામણી માણસ સાથે કરીને તમે વાતને ઉડાડી દેવા ધાયું" હાય તા તે કાંમાં છે. આ કંઇ વાણિયાભાઇની વાતા નથી, માટે સમજીને ‘ લીલમ ' સાંપી દ્યો તે સારું ' કારકુને સત્તાનુ પ્રદર્શન પાથરવાની શરૂઆત કરી.
9
"
"
નથી પણ
“ એમ ! વધારે ડાઘો લાગે છે. જાનવર જેવી બુદ્ધિને બધુ જાનવર જેવું જ દેખાય. જા, બાપ, જા,ડહાપણુ ડાળતા ચાલ્યા જા. લીલમ એ ઘેાડ઼ારનું ટાય ુ અમારા વડીલાના ધ્રુવપ્રસાદ’ છે. મુનશીજીને કહેજે કે આમ પાણી લેાવવા જેવી માગણી કરવાથી કંઇ તમને અડધી રાત્રે ધીરેલી પચાસ હજાર કારીની રાંગ પચી શકશે નહિ, માટે ડાહ્યા થઇને છાનામાના કારભાર હાંકતા હૈ। તેમ હાંક્યે રાખા, તેમાં જ શાભા છે.”
“ ભાઇ, હું અત્યારે કાના તરફથી વાત કરું છું તે તમને પાખર છે કે ? ખુદાવીંદ સલામમ્મુ બાપુનુ ક્માન થયું છે કે ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં - લીલમ ' તમારે આંગણેથી છેડી લાવવી.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૫
આપણુ રાજવીને હુકમ કે હાય છે તે તો તમે જાણે છે. આમાં તો વજીર સાહેબે તમારો નાતો જાળવીને મને મોકલ્યો છે, તે લાંબી પહોળી વાત છેડી દઇને “લીલમ' સોંપી લો. તેમાં તમારી શોભા છે. હું તે તમારા સારા માટે કહું છું શેઠાણું
એમ. તારા વજીર સાહેબે અમારે સંબંધ સાચવવા તને મોકલ્યો છે એમ કે? તારા વજીરને કહી દે કે–શેખ બાપુને અવળે માર્ગે ચડાવીને તેમના નામે માંગરોલમાં આગ પાથરવા જતાં ક્યાંક તમારે હેમાઈ જવું ન પડે તે સાચવજે.”
બાઈ હું વિનયથી વાત કરું છું તેમ તેમ તમે મારા મૂકતાં જાય છે તેમાં અંતે તમારે વધારે સહન કરવું પડશે. જુનાગઢના રણછોડજી દીવાનના આપણુ વજીર સાહેબ સંબંધી થાય છે. તે ધારે તો તમારાં ઘરબાર સુધ્ધાં રાજને કબજે લઈ લેતાં વાર ન લાગે. હજીએ હું તો જતાં જતાં ચેતવો જઉં છું કે સમજી જાવ તો સારું. આ કંઈ વાણિયાભાઈના ખેલ નથી”
“ખબરદાર મારે તારી શિખામણ નથી સાંભળવી. કયારને જેમ આવે તેમ બેલ્યો જાય છે પણ આ વાણિયા વસમા છે સમયે કે? તારા વજીર સાબને જુનાગઢના વજીરનું જોર હેય તે ધરમશી હેમચંદના ઘરને નવાબ બાપુને નાતો છે. આવી ધૂળ જેવી વાત માટે પારકે બળે ઝૂઝવાની જરૂર નથી. તું ચીઠ્ઠીને ચાકર છે તે સાજે-નરો ડેલી બહાર નીકળી જા ને તારા વજીરને ચેતવી દેજે કે અમલની અધીમાં કરી લેવા જતાં પાટણ પરવારવું ન પડે.” “અને એ ડેલીએ કહ્યું છે? આમ આવે.”
અમૃત શેઠાણું ખાટે બેઠાં બેઠાં તાણુને વાત કરતાં હતાં
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
સોરઠી
તેના તરફ સૌનું ધ્યાન ખેંચાયું હતું એટલે કોણ છે? ના પડકારથી જ ડેલીએ ઊભે પહેરો ભરતા હથિયારબંધ બે આરબો શેઠાણને હુકમ ઝીલવા દેડી આવ્યા. તેની પાછળ ડેલીએ દેવડીએ આરામ લેતી આરબોની એક ટુકડી પણ દેડી આવી. પાછલના વડેથી ઠેરઢાંખર દેવા-લેવા આવેલ ભરવાડો અને મજૂરે દેડયા. પરસાળ અને રસોડામાં બેઠેલ બરાં મંડળ થંભી ગયું. કારકુન આ લશ્કરી દેડદમામ અને શેઠાણીનું ઓજસ જોઈ દંગ થઈ ગયે, ને ચોકીયાતનું શેઠાણી તરફ ધ્યાન હતું તે તકનો લાભ લઈને ડેલી બહાર નીકળી ગયે. દરમિયાન શેઠાણીએ પહેરેગીરેને તેના જમાદરને બંદરની બેરખેથી બોલાવવાને હુકમ કર્યો હતો તેમ તે જાણી શકો.
શેઠ ધરમશી હેમચંદનું નામ સેરઠમાં આગળ પડતું પ્રસિદ્ધ હતું. તેમણે ગરીબેને અન્ન આપીને અને શ્રીમંતોને નાણાની ધીરધાર કરી તેના પર હાથ રાખેલા. મનની મેટાઈને જીભની મીઠાશથી તેમણે લોકોને પ્રેમ ને વિશ્વાસ જીતી લીધેલા. માંગરોળના મહાજનમાં તેમનું નગરશેઠનું સ્થાન હતું. મહાજનમાં તે મેવડી હતા અને આસપાસના રાજરજવાડાને પણ ભીડ પડયે વળ ઉતારતા.
માંગરોલમાં શેખનું રાજ હતું. તેઓ જુનાગઢના જહાંગીરદાર અને નવાબી સંબંધથી ગુંથાએલા હેઇને જુનાગઢ સાથેના ચાલતા આવેલ રિવાજ મુજબ દશરા-દીવાળીની સ્વારીમાં ભાગ લેવા સિવાય માંગરોળના રાજવીને સ્વતંત્ર દરજજો ભોગવતા હતા.
ધરમશી શેઠના વખતમાં માંગરેલમાં શેખ બડામીયાંને રાજઅમલ હતા. ધરમશી શેઠના કુટુંબ અને રાજને સારા સંબંધ હતા. પોતાના રાજમાં પરગણું પ્રિય વસ્તી હોય તેમાં તે માન સમજતાને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૨૯
શાદી–મમી જેવા સુખ-દુઃખના પ્રસંગે કુંટુંબ જેમ પડખે ઊભા રહેતા.
હલા
એ વખતે હિંદુ-મુસ્લીમના ભેદ નહાતા. હિંદુરાજમાં મુસ્લીમ અધિકારી હોય ને મુસ્લીમ રાજમાં હિંદુ અમલદાર હાય. જુસબ કાકાના ઘરની જાનમાં પદ્મમા પટેલ પણ હાય ને વીઠલ વાણીયા વરના બાપ થઇને ઘુમતા હેાય. આપણે વાત કરીએ છીએ તે દિવસે *મનસીબે ગામને પાદર નધણીયાતા ઢારને કાઇ હરામ લીએ મારી નાખ્યુ. વસ્તીને ખબર પડતાં નગરશેઠ પાસે રાવ આવતાં ધરમશી શેઠે મહાજન ભેગું કર્યું. મહાજનમાં નિત્ય ધારણે દરેક નાત-જાતના વયાવૃદ્ અનુભવી પ્રતિનિધિઓ આવી બેઠા. નાના ગામમાં આવી ખબર ફરી વળતાં શું વાર લાગે ? નિર્દોષ જાનવરને હલાલ કરેલું જોઇ બધાના હૃદય દુભાય તે શેખ મળીને આવા કીસ્સા ક્રી ન બને તે માટે અઢાઅસ્ત થાય અરજ કરવા જવાનુ હતુ..
શેખ અડામીયાંની અત્યારે જુવાની હતી. તેને આવી નધણીયાતા ઢારની વાત, ને તે પણ ગામને પાદર કેાઇ મારી ગયું તેમાં સાંભળવા જેવું ન લાગ્યું.
K
ઠીક ન લાગ્યું.
સાથે
રાજવી શેખને સતાષકારક જવાબ ન મળવાથી મહાજન પાછુ ક્ીતે નગરશેઠને મકાને એકઠું થયું. આમાં ડેાસી મરી જાય તેનું દુઃખ નહેાતું પણુ જમ ઘર ભાળી જાય તે શેખ બાપુને નધણીયાતા કે ધણીયાતા કામ નહોતું, તેને આંગણે તે। મહાજન ગયેલું હતુ તેને આ ઉડાઉ જવાબ એ મહાજનનું જ અપમાન લાગ્યુ. શેખ બાપુને રાજઅમલનું ગુમાન ચડી ગયુ હાય તેા ભલે ગામના મકાન ને ધરનાં સીપાઇ–સપરાં ઉપર રાજ કરે. જ્યાં મહાજનના માન-મરતએ। ન રહે ત્યાં વસવું
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
સોરઠી
તે સ્મશાનવાસ જેવું લાગવાથી ઉચાળા ભરી ગામ ખાલી કરવાની વાત આવી..
આ અને આવી દલીલો સાંભળીને ધરમશી શેઠે લોકલાગણીનું માપ કરી લીધું. તેમને મહાજનને ગૌરવની કિમત હતી, ને ગમે તે ભેગ આપવાની શક્તિ હતી.વાત વધી ગયેલ હોવાથી શેઠની ડેલીએ “માણસ ઘણું એકઠું થઈ ગયું હતું. શેઠે સૌ ભાઈઓને સાંભળી લીધા પછી કહ્યું કે –“ આપણે રાજ્ય સાથે વાંધો નથી પણ રાજની રીતભાત સાથે વધે છે. રાજા ને પ્રજા વચ્ચે માવતર-છોરુનો સંબંધ જોઈએ. બાકી બડામીયા બાપુના મનમાં રાજસત્તાના કેડ જાગ્યા હોય તો આપણે અત્યારે જ ઉચાળા ભરવા વ્યાજબી છે. જેમ પીછાની શોભા મોર સાથે છે તેમ મોરની શોભા પીછા છે તે શેખ બાપુને સમય શીખવશે.”
અત્યારે જ ઉછાળા ભરવાનો નિર્ણય થતાં સૌ નીકળી જવાની તૈયારી કરવા દેડ્યા ને બે કલાકમાં તે બળદ અને ઘડા, એક કે ઊંટ જે ફાવ્યું તે લઈને અને બાકી માથે પિટલાં મૂકીને સ્ત્રીપુરુષોની કતાર ચાલી.
રાજગઢમાં આ વાતની ખબર રાજમાતાને પડયા. વયોવૃદ્ધ મમાએ બડામીયાંને બોલાવ્યા ને સાફ કહી દીધું કે- “ આપણી વસ્તી રીસાઇને બીજે ચાલી જાય છે તેની તને ખબર છે કે?”
“મમા ! મેં કંઈ કાઢી મૂક્યા નથી. તેની મેળે જવા લાગ્યા છે તેમાં હું શું કરું? તેની મેળે થાકશે ત્યારે આવશે. આપણે દરવાજા કયાં બંધ કરવા છે?”
બડાભાઈ આ તું શું બોલે છે? રૈયત રીસાઈ જાય તે પ્રજા વિનાનું રાજ કેની ઉપર કરીશ ભાઈ? મારે તે તારી જેમ વસ્તી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૨૯
આપણી
પણ મેટા—મેટી જ છે. વસ્તી ધામ તાકે ચાલી નીકળે ને હું માંગરાળમાં બેસી રહું તે મને જ નહિ. તારે હિસાબે તા હુયે વસ્તી છું એટલે જ્યાં તે ત્યાં હું શાણુ. તેમની સાથે રહીને ખુદાની બંદગી કરીશ, માટે મને ગાડું' મગાવી કેકે મારા ઉચાળા ભરાવીને સાંજ પહેલાં તેની ભેગી થઇ જાઉં. ’
રાજમાતાનું પ્રજાવાત્સલ્ય ખમીર અને માતૃભાવના જોઇને બડામીયાંનું હૃદય ગળગળું થઇ ગયુ. અમાની પગચુ કરી પોતાની ભૂલ સુધારી લેવાને ખાત્રી આપી ને તરત જ ત્યાં જ ધેડી મગાવીને રૈયતના રસાલા પાછળ ચાલી નીકળ્યા.
ગામથી ત્રણેક મૈલ દૂર આંબાવાડીયા પાસે પાણીની સગવડ હાવાથી સૌને ત્યાં ભેગા થવાનુ મહાજને રાખ્યું હતું. એક તરફ ગાડાં–ધાડાની હઠ પથરાઈ ગઈ હતી ને વડ નીચે માનવમેદની જામ્સે જતી હતી. નગરશેઠ વગેરે મહાજનના મેાવડીઓ છાંયડે એસીને સૌને સાંજના જમાડવા, સુવા અને નવા વસવાટના સ્થળની પસંદેંગી માટે વિચારણા કરી રહ્યા હતા. ત્યાં દૂરથી મારતે ધાડે આવતા સ્વાર તરફ સર્વેનું જ્યાન ખેંચાયું. દૂરથી માંગરાળના ધણી ખડા સીયાંને જ આવતા જોઇ સૌ ઊભા થઈ ગયા. આગેવાના સામે દાચ્યા, અને ધાડેથી ઉતરતાં “ બાપુ તમે...??” ક્રુહીને ડામીયાંને આથમાં લેતાં ધરમશી શેઠનુ હૈયુ' ભરાઈ આવ્યું.
રાજા અને પ્રજા વચ્ચે તે વખતે અધિકારીઓનાં આંતરાં ગાઠવાયાં નહેાતાં. સૌના એક ભાણામાં હાથ ને ધરવટ જેવી વહેવારની ફૂલગુંચી હતી. ખામીયાં ચાલીચલાવીને આટલે દૂર આવ્યા પછી હવે તેા પ્રજાને પ્રાધમ બજાવવાની ફરજ ઊભી
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
રહી
થઈ હતી. આ કંઈ હક્ક-હકુમતની શેત્રંજ નહતી કે તેમાં વિષ્ટિની સરત કે બાંધછોડની સાઠમારી હેય.
એક ખેડૂતે ગાડેથી બુંગણ આયું, એક ઘેડા ઉપરથી આરી ભારતની દળી લાવ્યો ને ક્ષણમાત્રમાં ત્યાં રાજકચેરી જામી ગઈ. બડામીયાંને બહુમાનપૂર્વક ત્યાં બેસાર્યા અને પરિશ્રમ ઉતારવા પવન હેળાવા લાગે. એક જણે બુરું લાવી સરબત કર્યું. એક જણ વાડીમાં દેડી લીંબુ લાગે. કોઈને કંઈ કહેવાનું નહતું કે કોઇને અંતરના વેર કે હદયમાં ઝેર નહેતું. વીસામે લઈ સૌ ગામ તરફ વળી નીકળ્યું. મહાજનના મવડીઓ બડામીયાંની સાથે રાજમાતાને પગે લાગવા ગયા. અમાએ સૌને આવકાર આપીને બડામીયાંને કહ્યું કે-“ભાઈ, વસ્તીનું રક્ષણ કરવું તે રાજધર્મ છે, ને ઢોરઢાંખર એ તો રાજની રસાવળ છે. આપણા રાજમાં કઈ ઢોર ન મારી શકે તેવી તારે ગોઠવણ કરવી જોઈએ.”
( ૨ ) માંગરોળ એ વખતે કાઠિયાવાડમાં ધીકતું બંદર હતું. તેને મેટો વેપાર અરબસ્તાન અને મુંબઈ સાથે રહેતો. ધરમશી શેઠને મુખ્ય વેપાર રૂઉ અને ધીરધારને હતો. વેપારવણજમાં તેમને રસ હતા. માંગરોળમાં ખરીદતું રૂઉ મુંબઈ આડતીયાને વેચવા મોકલતા. છેલ્લા બનાવથી તેમનું મન મુંબઈ તરફ ખેંચાયું ને તુરત જ મુંબઈ જઈને કેટના છેડે બજારગેટના છાપરીયાવાસમાં ધરમશી શેઠે પેઢી ખેલી દીધી..
માંગરોળમાં પણ તેમણે વેપાર ખીલવવા માંડે હતો. અરબસ્તાનથી કાઠિયાવાડ માટે માંગરોળ બંદરે ખજુરના બગલા વેચાવા આવતા ને તે વેરાવળ, પોરબંદર કે માંગરોળમાં જયાં ખપે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૧
ત્યાં વેચી જતા. હેમચંદ શેઠે અરબસ્તાનથી આવતા ખજુરના વેપારીઓ સાથે આડત બાંધી લીધી કે તેને અહીં-તહીં ફરવું ન પડે ને નાણું તુરત મળી જાય.
ધરમશી શેઠને હામ, દામ ને ઠામને સુયોગ હતો. ખજુરના વહાણે આવે ત્યારે ઘરાકી મંદ હોય તો પિતે બંદરકઠિ ઉતરાવી લેવા વખારે બંધાવી. ટંડેલ, ખલાસી વગેરે માણસને ઉતારા માટે વખારો નજીક બેરખ બંધાવી દીધી ને તેમને જમવા માટે પિતા તરફથી ભઠીયારખાનું (રસોડું) ખુલ્લું મૂકી દીધું.
તેમની રાખપત, રખપત અને ધીરપથી આરબ વેપારીઓનું તેમના તરફ વલણ વધવા લાગ્યું. શેઠમાં તેમને એ વિશ્વાસ બેસી ગયો કે તેઓ મોટા ભાગે ખજુરના બગલા માંગરોળ ચડાવવા લાગ્યા. મેસમ ઉકયે વેપારીઓ નામા કરવા આવે ત્યારે ત્યાંથી તાજ મેવા શેઠ માટે લેતા આવે ને જતી વખતે શેઠને ઘરે અરબસ્તાની સાચા મોતીની સેરો બરા-છોકરા માટે સંભારણામાં આગ્રહથી આપતા જાય.
આરબ કામની પ્રમાણિકતા અને વફાદારી માટે એવી છાપ પડી હતી કે રાજરજવાડામાં અને શેઠ સોદાગરોના જાનમાલના રક્ષણ સ્થળમાં આરબોને રોકવા લાગ્યા. શેઠે આરબના ઉતારા માટે બંદરકાઠે બંધાવેલ બેરખ અને ભઠીયારખાનાની સગવડ રાખેલી હોઈ અરબસ્થાન અને સોરઠ વચ્ચે માંગરોળ તેમનું નિવાસસ્થાન થઈ પડયું. દેશમાં જતા-આવતા સે પચાસ આરબાની પડી પથારી ત્યાં હોય જ. કેઈને ચેકી-પહેરા માટે આરબ જોઈએ તો ધરમશી શેઠને લખવાથી તેઓ મેળ બેસારી દેતા. રાજરજવાડામાં ધરમશી શેઠને નાતો-સંબંધ આવા અનેક પ્રસંગોથી વળે જતો હતો.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
સેરઠી
આ વાતને બારેક વર્ષ વીતી ગયાં. દરમિયાન શ્રી ધરમશી શેઠ મુંબઈ અને અરબસ્તાનના વેપારના પાયા નાખી પાંચેક વર્ષે ગુજરી ગયા. તેમના પુત્ર કપુરચંદ કે જેની ઉમર તે વખતે પચીશેક વર્ષની હતી તેમની શરીરસંપત્તિ બરાબર રહેતી નહી. જો કે બન્ને સ્થળે મહેતા-મુની ખાનદાન અને શેઠના હાથ નીચે તાલીમ લઈને તૈયાર થયેલા હતા એ અનુકૂળ સંયોગ હતા. કપુરચંદ શેઠને તેમના પિતાની પાછળ પાંચેક વર્ષે (સં. ૧૮૯૧) દેહવિલય થયે. આ વખતે તેમના પુત્ર ચત્રભુજ તેર વર્ષના અને બીજા પ્રેમજી દશ વર્ષના હતા. આમ ઘડીયે ઘર થઈ જવાથી ચાલતા વહીવટનું શું કરવું તે વિચારણીય પ્રશ્ન હતો. પુરચંદ શેઠના ધર્મપત્ની અમૃત શેઠાણી સંસ્કારી હતાં. માંગરોળમાં જ તેમનું પિયર હોવાથી નાનપણથી જ તેમને ધરમશી શેઠના પરાક્રમ અને પ્રતિષ્ઠાને અનુભવ હતો. દાયકા પહેલા ગામે ઉચાળા ભરેલા ત્યારે તો તેમના લગ્ન થઈ ગયેલાં એટલે પિતાના અટંકી સસરાનું આત્મબળ અને અગમ બુદ્ધિના તેમને સંસ્કાર પડેલા. હવે ઘરને ભાર તેના ઉપર આવી પડયા. તેમણે આવી પડેલ આપત્તિમાં હૈયે રાખીને બને પુત્રોને ઉછેરવા અને તેને આદર્શ સંસ્કાર આપવા ઉપરાંત પેઢીઓને વહીવટ પણ સંભાળી લીધો.
સવારમાં છોકરાઓને ઉઠાડી દેવદર્શન વગેરે નિત્યકર્મ કરવા પ્રેરે, પછી દાતણ કરવા બહારને ઓટલે બેસારે ત્યારે અનાજભરેલી ટોપલી અને દોકડાની થેલી તેની પાસે મુકાવે. બને ભાઈએ દાતણ કરતાં ગરીબ-ગુરબાંને વાટકે ભરી અનાજ અને કોઈ અપંગ કે રોગી દુખીયાને મુઠી ભરીને દોકડા આપે. પછી ભાજીને વંદન કરી ધુળી નિશાળે જાય-આ તેનો નિત્યને કાર્યક્રમ રાખેલો.
ઘરમાં અમૃત શેઠાણ વહેલાં ઊઠી નિત્ય નિયમથી ફારેગ થાય
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
અને છોકરાને દાતણ કરવા બેસારે તેટલામાં વાડેથી ભરવાડ દૂધ દોહીને આવી ગયા હેય. ઘરમાં છાશ તૈયાર થઈ ગઈ હોય. “મા” નિવૃત થઇને પરસાળમાં બેસે ને ગામમાંથી છાશ લેવા આવે તેને આવકાર આપી ખબર-અંતર પૂછે. સુખ-દુઃખની વાતો સાંભળતાં કોઈને મદદ દેવા જેવું લાગે તે તેની છાશની દેણમાં છાની માની(દીવાનશાહી) કેરી નાખી દેતાં, કેાઈના ઠામમાં છોકરાં માટે શેડું માખણ મૂકી છે. વાત કરતાં ગામમાં નાતજાતના ભેદ વિના ગમે તેની વસમી વેળાના ખબર જાણે તો તેને બપોરના આંટે તેડાવે ને બે કાન ન જાણે તેમ તેની ભૂખ ભાંગે. ત્રીસ વર્ષનાં અમૃત મા સાઠ વર્ષના ડોશીમાના જેવા પ્રૌઢ દેખાતાં. ટાણે અવસરે જ્યાં જોઈએ ત્યાં
મા” પહોંચ્યા જ હેય. તેઓ દુ:ખીયાને દિલાસ ને ગરીબોના બેલીનું કામ કરતા. મુંબઈની પેઢીએ અંગત માણસો હતાં, છતાં વખતો વખત વહાણ સાથે ત્યાંના ખબર ભગાવે ને જરૂર પડે તે સલાહ આપે,
અરબસ્તાનને વેપાર વધાર્યો હતો તેથી પાંચ દશ આરબ ડેલીમાં બેઠા જ હોય. બંદરકાંઠે બેરખે સે-પચાસ ને કોઈ કોઈ વખત બસો ત્રણસો આરબાને જામો થસે. આસપાસ નોકરી કરનાર આરબોને દેશમાં આવતાં-જતાં માંગરોળની બેરખ આરામગૃહની ગરજ સારતી.
કપુરચંદ શેઠના સ્વર્ગવાસને વર્ષ વીત્યે સહકુટુંબ ને લાગતાવળગતા સંબંધીઓને લઈ અમૃતમા ગિરનારજી ઉપર તેમના સસરાએ જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલ શ્રી શાંતિનાથ જિનાલયના દર્શને અને શત્રુંજયની યાત્રાએ જઈ આવ્યાં. આ પ્રસંગે બન્ને પુત્રો માટે ખાસ રથો, તંબુઓ વગેરે સાધન સામગ્રી તૈયાર કરાવ્યાં. સેનાના કળશથી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
સાડી
સુસજ્જિત જિનાલય સાથે લીધું ને માકળા મનથી ખર્ચ કરીને આત્મસાધના કરી આવ્યા.
*
આ દોઢ દાયકામાં રાજતંત્રમાં પણ અનેક પલટા આવી ગયા હતા. રાજવી અડામીયાં તેમ જ તેમના અમા બેહસ્તનશીન થવાથી અને તેમના પાટવી કુમાર બાર વર્ષના બાળક હાવાથી રાજમાતાએ શેખ કુટુ'ખમાંથી સલામણુ સાહેબને રાજવહીવટ સાંપેલા.
X
X
દેશની દષ્ટિએ આ અરસામાં `પની સરકારે કાઠિયાવાડમાં પગપેસારો કરી દીધા હતાં. તલવારનુ રાજ એસરતું જતું હતું, દાયકા પહેલાં કાંડાબળે જેણે જેટલુ જીતેલુ તેને તેટલુ રહ્યું હતુ.. પ્રજા સાથે રહી ખાંડાના ખેલ ખેલવાના વખત વહી ગયા હતા. ને વાકર સરવે સેટલમેન્ટથી રાજ્યેાની હદ મર્યાદા બંધાઇ ગઇ હતી. કાંડાબળનુ સ્થાન કલમે લીધુ હતુ. ક્રાંતિ યુગ હાવાથી માંગરાળમાં એકાદ કલમબાજ હાય તે। ઠીક તેમ રાજમાતાને વિચાર થતાં જુનાગઢથી ખરખરે આવેલ મહેમાનાને કાઇ રાજકાજને જાણુકાર મુનશી ત્યાં હેાય તા કામદારુ' કરવા જોઇએ છીએ તેમ વાત કરેલી.
આ
તે વખતે જુનાગઢ રાજકુટુ'ખમાં આંતરકલેશ જેવું હાવાથી રાજતંત્રની લગામ જેનું જોર હોય તેના પાસવાનના હાથમાં રહેતી, ને તે વજીર કે દીવાનના નામે રાજકારભાર ચલાવતા. માંગરેાળનાં રાજમાતાએ અનુભવી માણસની માગણી કરેલી તે સંદેશા રણછોડજી દીવાનને મળ્યો. તેમણે પેાતાને ત્યાં ધેલા ઠક્કર નાકરી માટે આવી પા હતા તેને માંગરાળ માકલી દીધા.
માંગરાળમાં આવીને તેમણે જોયું કે રાજમાતા આજલમાં
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૫
રહે છે. રાજકુમાર બાર વર્ષના બાળક અને રાજવહીવટ ચલાવનાર સલામબુ સાહેબ સરલ સ્વભાવી છે. આ રીતે આકડે મધ અને તે પણ માખીઓ વિનાનું જેમાં મુનશી ઠક્કરને પણ રણછોડજી દીવાનની પેઠે માંગરોળની શેખાઇ ભોગવવાને કોડ થયે.
કામદારું કરવા આવેલ ઠક્કર વછરાતને છાજતા દબદબાથી ' રહેતા અને પિતાના હાદાને “ વછર ના સંબંધનથી ઓળખાવવા લાગ્યા હતા. રાજા અને પ્રજા વચ્ચે મેળ ન હોય, એકબીજાને પરિચય ઓછો થાય તો જ કરશાહી જામી શકે તે મુદ્દો ધ્યાનમાં રાખીને રાજની લગામ પિતાના હાથમાં લઈ લીધી હતી. સલામબુ સાહેબમાં અમીરાત હતી તેથી રાજતંત્રનો ભાર મુનશી ઉપાડતું હોય તો તેટલી ઉપાધિ ઓછી તેમ સમજતા. મુનશીઠકકરને એકહથ્થુ સત્તાના કોડ પૂરા કરવાને આવી તક મળી જવાથી રાજના નામે તે મનસ્વી હુકમો કાઢવા અને નિરંકુશ રાજશાહી ભોગવવા ટેવાઈ ગયો ને કોઈ વખત તેના ગેરવ્યાજબી હુકમની સલામબુ સાહેબને કે રાજમાતાને ખબર પડી જાય ને પૂછપરછ કરે તો જવાબમાં “આ રાજના કામ છે, રાજને ભાર મને નવાબ સાહેબે સેપેલ છે તેથી તેમને ખબર પડે તો ઠપકે મને આપે” વગેરે શબ્દપ્રયોગથી તેમને ભડકાવી મૂકતો.
' અધિકારની આંધી એવી હોય છે કે તે પોતે જ ગઈકાલ કોઈ રાજની રમત હતો ને આવતી કાલે રૈયત તરીકે જીવવાનું છે તે તદ્દન ભૂલી જાય છે અને પિતાને મળેલી સત્તાને રાજશાહી લાભ લેવાના તુછ ઈરાદાથી રાજા અને પ્રજા વચ્ચે આંતરભેદ વધારવાની રમત રમે છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારી
મુનશીજીએ જોયું કે માંગરોલમાં રાજા-રૈયત વચ્ચે કુટુ‰ સબંધ છે અને તેનું કેન્દ્રસ્થાન નગરશેઠ છે. જેમ રાજકુટુ'અમાં અત્યારે ખાળરાજ હતું તેમ નગરશેઠના કુટુંબમાં પણ કપુરચંદ શેઠ ગુજરી જવાથી અમલ ચલાવવા ઠીક પઢશે તેમ માની લીધું. તે માંગરાલ આવ્યા ત્યારે જુનાગઢથી તેા કારાાકાર આવેલા. અહીં તેને દઢમાથી રહેવાનું હતું તેથી કપુરચંદ શેઠ પાસેથી પચાસ હજાર કારી વ્યાજે ઉપાડેલી ને તે પૈસા ઉપર ઠાઠમાઠે આરંભેલા. તે પછી કપુરચદં શેઠ વગે સીધાવ્યા તેને એ વર્ષો થવા છતાં કાઇએ ઉધરાણી કરી નહેાતી તેથી આ વાત કાઇ જાણનાર નથી તેમ માન્યું.
૧૩૬
નગરશેઠને ધરે ધરમથી શેઠના વખતથી · લીલમ' ઘેાડી હતી. તેના દેવતાઇ ચિહ્ન અને તેના પગલે બરકત હતી તેમ એક વખત કપુરચંદું શેઠ પાસેથી વાત વાતમાં તેણે જાણેલુ, એટલે તે ઘેાડી મગાવીને સલામમ્મુ સાહેબને દેવાથી ખુશી થશે, ને નહિ આપે તે શેખબાપુ તથા રાજમાતાના કાન ભેરી તેના ધરે મેાસલ મેકલી ઘેાડી ઉપાડી લાવશું એટલે રૈયત અને રાજ વચ્ચેના પ્રેમ-પૂલ તૂટી જશે તે નગરશેઠની વ્યાજી લીધેલ રકમ પચી જશે તે હાંસલમાં માની લઈને તેના કારકુનને ‘* લીલમ' લેવા માકલ્યા હતા.
×
×
X
કારકુને થરથરતે પગે મુનશીને ધરે જઇ અમૃત શેઠાણીના નકારને સ્પષ્ટ જવાબ ટૂંકમાં કહી સંભળાવ્યે.
ઘેલા ઠક્કરના મગજમાં રાજસત્તાનું જોમ હતું. વળી પડખામાં જ દીવાન રણુÈાજીની હુકું છે તેમ માનતા. કચ્છમાં પણ રાજતંત્ર લુહાણાના હાથમાં હતું. આવા પડખાંના પારસથી અભિમાનમાં
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૩૭
મધ અનેલા મુનશીને આ જવાબ અસહ્ય લાગ્યા. આવેશથી તપી જતાં તેણે કારકુનને હુકમ કર્યો કે “ આવા નાદાન જવાબ લઈને આવતાં તને શરમ નથી આવતી. આમ વિધવાથી ડરી જઇએ તેા રાજ સભાળી શકાય નહી. તારું શરીર કેમ ધ્રૂજે છે તાવની ટાઢ તે। નથી ચડી ને ? જા હમણા જ સેનાપતિ પાસે જઇને કહે કે વજીર સાહેબના હુકમ છે કે અત્યારે જ રસાલાની હથિયારઅંધ ટુકડીને લઇને કપુરચંદ શેઠને ધરે જવું તે તેને આંગણે ૮ ધોડી ' છે તે છેાડી લાવી મારી પાસે રજૂ કરવી. ’
"6
પણ...વજીર સાહેબ, શેઠાણીએ તેના આરબ જમાદારને મેાલાવ્યેા છે. તેમ હું કાનેાકાન સાંભળીને આવ્યેા છું. ત્યાંથી ‘લીલમ’ લાવવી તે સિહની ખેડમાં—”
66
ચૂપ કર નાદાન, હજૂર કચેરીમાં તારા જેવા નિર્માલ્ય માણસ ન જોઇએ. ખસ, બહાર નીકળ...અરે એ ! ડેલી ઉપર ક્રાણુ છે ?” વજીર સાહેબને પ્યાલા ફાટી ગયા છે તેમ જોને કારકુન વધારે ડહાપણુ ન ડાળતાં બહાર નીકળ્યા તે ડેલીએ ખેડેલ ચાકીદાર કુરનસ બજાવી વજીર્ સાહેબ સામે ઊભે રહ્યો.
.
જાવ સેનાપતિને હમણાં જ રાજગઢમાં માકલા. હું ત્યાં જ ડાઇશ. ખાટી ન થતા. ’”
વાણિયાભાઇ પાસેથી અને તે પણ એક વિધવા પાસેથી ટાય ુ' ઉપાડી લાવવું તે તેને મન રમત જેવું લાગવાથી તેણે સલામણુ સાહેબને કે રાજમાતાને વાત જ નહેાતી. એટલે તેના કાને વાત નાખવા ધેલા હર રાજગઢ જવા ઉપડ્યો.
કરી
ગઢમાં રાજવી સલામથ્રુ સાહેબ ઝુલે એસી આરામ લેતા હતા ત્યાં જતે મુનશી ઠક્કરે વાત “ આપને
શરૂ કરતાં કહ્યું:
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮.
સેરડી
સ્વારીને શોખ છે ને સારામાં સારાં નામી ઘોડાં વસાવવાને આપે જણાવેલું તેથી તપાસ કરતાં અહીં માંગરોળમાં જ કપુરચંદ શેઠને ઘરે એક ઘોડી રાજદરબારે શોભે તેવી છે એવી ખબર મળવાથી પુછાવી જોયું ત્યાં તે શેઠાણી તપી જઇને ન બોલવાનું બેલવા લાગ્યાં હતાં તેમ માણસે ખબર આપ્યા છે. મને તો રાજવહીવટ સંભાળતાં ઘોડા ખેલવાને કયાં નવરાશ છે? પણ આપના શેખને પૂરો પાડે તે મારી ફરજ સમજી તેને પૂછાવ્યું ને ઘોડીની મેં માગી કીમત આપવાનું પણ જણાવેલું, છતાં ઉધત જવાબ આપ્યો તે મારા રાજવીનું અપમાન માનું છું.”મુનશી શેખબાપુને તપાવવાને વાતને ચમકાવતું હતું તેટલામાં સેનાપતિ આવી પહોંચ્યા.
રાજવી સલામબુને આ વાતમાં કંઈ સમજણ ન પડી. તેને ઘોડાને એવો શેખ નહે કે રિયતને લૂંટીને રડી ખેલવાના કેડ થાય. વળી આ વાતથી માછ(રાજમાતા)ને પણ વાકેફ કર્યા નહતાં તે પહેલાં સેનાપતિને આવેલ જોઈને આ બધું શું રંધાય છે તેના વિચારમાં પડી ગયા. | મુનશીજીને તે હવે પિતાને નાક ગળે વળગ્યો હતો તેમાં શેખ સાહેબને મૌન જોઈ તેમના તરફથી સંમતિ મળી ગઈ છે તેમ માની લીધું, ને સેનાપતિ સામે જોઈ “અત્યારે આપણું સીબંધી મુછીફેજ કેટલી છે?' તેમ પુછયું.
ગઢ, જેલ, રસાલે ને ગામના ચોકીયાત મળી સે સવાસો માણસ થઈ જાય ખરું. કેમ કંઇ ફરમાન છે?”
હં. જે કપુરચંદ શેઠને ત્યાં એક ઘડું છે તે બાપુ માટે લઈ આવવાનું છે. તમે પોતે જ જજો ને જરૂર જણાય તે સબંધી રસાલો. સાથે લઈ જજે.” મુનશીએ સેનાપતિને સૂચના કરી.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
(૧૩૯
વિરમગામ
સલામણું સાહેબ વિચારમાં ગરકાવ થઈ ગયા હતા ત્યાં મુનશીના છેલ્લા શબ્દો સાંભળીને ચમકી જતાં બોલ્યાઃ “પણ હું મુનશીજી, એવડી શી ઉતાવળ છે? આપણી વસ્તી કંઈ પથારે મૂકીને રાતોરાત ભાગી જવાની નથી. ચાલો આપણે માજીને વાત કરીએ.” - “ભલે બાપુ, તે લેકે ઘર છોડીને ભાગી ન જાય એ હું પણ સમજું છું, પરંતુ વાણિયા ભાઇને જાનવર ભગાડી મૂકતાં કેટલી વાર લાગે ? ભલે ઘોડી લઈ આવવાનું પછી રાખશું પણ તે ઉપડી ન જાય તે માટે ચોકી પહેરાની ખબરદારી રાખવી જોઈએ.
આમ જે તદ્દન ઢીલું મૂકી દઈએ તો રાજ થઈ શકે નહિ. આપ " માજી પાસે પધારે ત્યાં હું સેનાપતિને જરૂરી વરધી આપીને
ત્યાં આવું છું.”
અમૃત શેઠાણીએ આરબ બેરખના જમાદારને તેડવા મોકલ્યા. પછી પિતાના અને પુત્રોને પાસે બેસારીને તેના ભણતરને ખબર પૂછવા માંડયાં.
“પણ માજી હમણું એક ભાયડે શું કામ આવ્યો હતો? ને તમે આપણું “લીલમ' દેવીનું નામ લઇને શું કહેતાં હતાં ?” મોટા પુત્ર ચત્રભુને પૂછયું.
ભાઈ, એ તો અમસ્થી “લીલમ' ની વાત કરતી હતી.” શેઠાણીએ બાળકને હૈયાળી દેતાં વાત સંકેલવા માટે ટૂંકમાં જવાબ દીધો.
“ હક-મને ખબર છે, આપણે “લીલમ'ને તે શેખ બાપુ માટે લઈ જવાનું કહેતો હતો. મને “લીલમ” બહુ ગમે છે, ને બાપુ ને તમે તેની પૂજા કરો છે તેને લઈ જવાનું કહે તેને હું
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
• સોરઠી
તે એક ધેલ મારીને કાઢી મૂકું. તમે તેને ના પાડી દીધી તે ઠીક કર્યું મા.” નાના પ્રેમજીએ પિતાને વિચાર વ્યક્ત કર્યો.
મા-દીકરાની વાત ચાલતી હતી ત્યાં પેઢીમાંથી મુનીમ દેવકરણ અમૃત મા પાસે આવી પહોંચે. મુનશીનું માણસ ઘરે ગયું હતું ને ત્યાં શેઠાણી સાથે કંઈ વડચડ થઈ હતી તેવી અધકચરી હવા પેઢીએ પહોંચતાં ખરી હકીકત જાણવા તે ઘરે દોડી આવ્યો હતો.
દેવકરણ કંપાણું ધરમશી શેઠના વખતને જૂને મુનીમ હતે. તેની પ્રમાણિકતા, ખંતીલે સ્વભાવ ને વ્યાપારી કુશળતાથી શેઠાણીએ માંગરોળની પેઢીને વહીવટ તેને સોંપેલ.
બંને બાળકોને અમૃત માએ તેના માટે અલાહેદા રાખેલ રમવાભણવાના એારડે મોકલી મુનીમ દેવકરણને બેસાર્યો ને મુનશીને કારકન “લીલમ ” લેવા આવ્યું હતું તે વાત કરી. તેટલામાં બેરખેથી આરબ જમાદાર સાલેબીન હમદ પણ આવી ગયો. જમાદારને આવકાર આપતાં શેઠાણીએ પૂછયું કે: “સાલેભાઈ, બંદરની બેરખે અત્યારે કેટલા માણસ છે?”
“ કમમેં કમ અઢાઈસે હોગા. કયા કુછ હુકમ હૈ?” જમાદારે ખુલાસો કરતાં વરધી માટે પૂછ્યું.
એવું ખાસ કંઈ નથી, પણ કદાચ રાજના લશ્કર સાથે આપણે મુકાબલો કરવો પડે તે કામ લાગે. માણસ પાસે પુરતાં બહથિયાર-દારૂગોળે છે કે?”
હાં માજીજમૈયા બંદુક વિના આરબ બ ન હોઈ શકે. આપકે હુકમ પર ઉસી વખ સબ ખડે હે જાયગા, દારૂગોલીયાં ભી ન હ, મગર ઉસી મામલે લંબે હેને પર ગેલીયા જ્યારે મંગવા લેની
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૪૧
“ દેવકરણ ભાઇ! એરખે ગાળીયા કમી હૈાય તે। જમાદારને લ’ડારમાંથી કારીઓના થેલા સાંપી દે. આગ લાગે ત્યારે કૂવા ખેાદવા ન એસાય, ગેાળી માટે જુનાગઢ માથુસ ાડાવીએ ને તેના ખાતર મોં ફાડી બેસી રહીએ તા પછી કારી શું કામની?”
“સાલેભાઇ, તમે તાકીદે તૈયારી કરા, ગાલીયું ખુટે તેા કારીયું વાપરજો. દારૂ કે જે કંઇ જોઈએ તે દેવડીએથી ઉપડાવતા જશે. દેવકરણભાઇ હમણાં જ એરખે આવે છે, તે તમને વરધી આપતા રહે તેમ તમારે કરવાનું છે.'
"
'
માજી કા હુક્મ. અન્નદાતા કે લીયે હમારા જાન ભી કુરબાન માર્મની તેજીનું ભાન કરાવતા જમાદાર કુરનસ બજાવી અંદરની એરખે તૈયારી કરવા ચાલ્યા ગયે.
93
દેવકરણ કપાણી જેમ કુશાગ્ર વ્યાપારી હતા તેમ લશ્કરી તાલીમ લીધેલા ચાહો હતા. જમાદારના જવા પછી શેઠાણીના ઉપકાર માનતાં તેણે જણાવ્યું કે “ભાજી,લડતનું સુકાન તમે મને સોંપવાને કૃપા કરી છે તેમ જમાદારની સાથે વાત ઉપરથી જાણ્યું, તે માટે આપના આભારી છું. આવી સત્તાશાહીને જો આપના જેવા નિભાવી લ્યે તા ગરીખ-ગુરમના શે આશરે ? અત્યારે વાતાના વખત નથી તેથી આપ આશીર્વાદ આપે! કે હું મેરખે પહેાંચી જઉં.
99
“ ભાઇ કપાણી, દાદા( ધરમશી શેઠ)ના હાથે તમે ધડાયેલ છા, અને ભલભલા રાજ્યેા સાથેની અથડામણુમાં તમે ખાંડાના ખેલ ખેલ્યા છે. તેવા પ્રૌઢ અને સબળ સુકાની માંગરાળમાં હાજર હાય તેથી મને તે નિરાંત છે. તમને સલાહ-સૂચનાની જરૂર નથી. આપણે રાજ સાથે મીઠા સંબંધ છે, તેમાં રાજમાતા કે શેખ આપુની જોણુ બહાર મુનશીએ દંડાખાજી ચલાવવાને આ પેંતરા રમ્યા હોય
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
રહી
તેમ મને વહેમ જાય છે, તે નકામું લેાહી ન રેડાય ને ઠક્કરની સાન ઠેકાણે આવી જાય તેમ કાળજીથી કામ લેશો. આપણી બેરખનું સુકાન તમારે જ સંભાળવાનું છે.”
શેઠાણીની ભલામણ વધુ લંબાય તે પહેલાં દેવકરણ માજીના આશીર્વાદ લઈ ડેલીએ પહેઓ ને પિતાને જોઈતાં હથિયાર સજી ત્યાં મંગાવી રાખેલ ઘડીએ ચડીને બંદર તરફ ઉપડી ગયે.
નગરશેઠને ત્યાંથી મુનશીએ “શેઠની નવરત્ન લીલમ' મંગાવેલી અને શેઠાણુએ તેને ચેખી ના સંભળાવી દીધી છે તેવી વાત છે જોતજોતામાં ગામમાં ફેલાઈ જવાથી આ શું તફાન છે તે જાણવા જનતા કાન માંડી બેઠી હતી, એટલામાં આરબની બેરખેથી જમાદારને શેઠને ઘરે ને રાજના સેનાપતિને રાજગઢ તરફ જતો જોઈ અનેક તર્કવિતર્ક થવા લાગ્યા. મુનશીના માથાભારે વર્તનથી રૈયત ત્રાસી ગઈ હતી. તેમાં આજ તે નગરશેઠના ઘર ઉપર ઘા કરવા નીકળ્યા હોય તે પછી ગરીબ વસ્તીનું શું ગજું? તેમ માંહોમાંહે વાતો થવા લાગી. પ્રજા પ્રત્યેની શેઠાણીની રખાવટે જનતાને જગાડી મૂકી હતી. જોતજોતામાં બજાર બંધ થઈ ગઈ ને ટોળે મળીને પ્રજાએ શું કરવું તેને વિચાર કરવા લાગ્યા.
બનાવ એક પછી એક વિજળીના વેગે બન્ચે જતા હતા. રાજને સેનાપતિ રાજગઢેથી નીકળી લશ્કરી કેમ્પ તરફ જતો જોવાયા ને શેઠને ઘરેથી આરબને જમાદાર બંદર તરફ ચાલ્યો. તેની પાછળ મુનીમ દેવકરણુ હથિયાર સજીને મારતી ઘોડીએ બંદર તરફ જતો જોવાય. આમ એક પછી એક બનતા બનાવનું તારણ વિચારાય તેટલામાં તે રસાલાના વીસેક હથિયારબંધ માણસ શેઠના ઘરની ફરતા ગોઠવાઈ ગયેલા જોવાયા.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
સિધ્ધરાજ જયસિંહના લશ્કરે જુનાગઢને ઘેરે ઘાલ્યાની વાત સાંભળેલી તેની પ્રતિકૃતિ જેવો દેખાવ જોઈ ગામનું અઢારે વર્ણ ઉશ્કેરાઈ ગયું હતું. ગામની દષ્ટિમાં નગરશેઠની આબરૂ ઉપર ધાડ પડે તે પિતાના ઉપરની આપત્તિ જેવું લાગતું હતું. મહાજનના આગેવાનેએ મળી રાજમાતા પાસે જવાનું નક્કી કર્યું ત્યાં તો બંદર તરફ બંદૂકના તાસીરા થતા સાંભળ્યા.
અણધાર્યો બંદૂકના બહાર સાંભળીને વળી આ નવી ધાડ શું આવી ? તેના વિચારમાં સૌ પડ્યા. માણસનું એક ટોળું તે તરફ જોવા-જાણવા તૈયાર થયું તેટલામાં પચીસેક આરબોની એક હથિયારબંધ ટુકડી શેઠના ઘર તરફ આવતી જોઈને સૌ થંભી ગયા.
દેવકરણ કંપાણી બંદર–બેરખે પહોંચ્યા. તે પહેલા જમાદારે આરબની પચીસ પચીશ માણસની આઠ ટુકડી અને ઘોડેસ્વારોની બે ટુકડી તેના ચાઉસ સાથે દારૂગોળા બંદ લઈને દેવકરણ શેઠની રાહ જેતી તૈયાર રાખેલી. દેવકરણે આરબ જમાદારને પાસે રાખી વરધી દેવી શરૂ કરી. પહેલી એક ટુકડીને શેઠના મકાનના રક્ષણ માટે જવાને સૂચવતાં તેઓ બંદૂકના બહાર કરી રવાના થયા. બીજી પચીસ ઘોડેડ ટુકડી ગામ ફરતી ગોઠવાઈ જવા ચાલી. ' દેવકરણ શાહે ગામમાં ને રાજગઢ તરફ બાતમીદારે મોકલી દીધા હતા. તેમાંથી એક સ્વાર શેઠના ઘર તરફ રસાલો જવાના ખબર લાવ્યા કે તુરત જ બે ટુકડીને ઘરે ગયેલા રસાલા સાથે મુકાબલો કરવાને રવાના કરી. દરેક ટુકડી બંદૂકના બહાર કરીને એક પછી એક પસાર થતી. ઉપરાઉપરી થતા ધડાકા-ભડાકાથી ધરતી ધણધણી ઊઠી.
શેઠના ઘર તરફ પહેલી ટુકડી આવીને ડેલીએ ગોઠવાઈ ગઈ.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેરડી
શેઠાણીની આવી તૈયારી જોઇને જનતાને હિંમત આવી. રસાલાના માણસે તે ખાલી મોસલીની મોજ માણવા જવું છે તેમ સમજતા હતા ત્યારે અહીં તો લોઢાના ચણા ચાવવા જેવી લશ્કરી તૈયારી જોઈને મુંઝાયા. શેઠના ઘરની ફરતાં છૂટા છૂટા માણસ ગોઠવાઈ ઊભા હતા તેઓને ત્યાં જ ઊભા મૂકીને સેનાપતિ રાજગઢ તરફ ખબર આપવા દોડ્યો. - સેનાપતિ રાજગઢ તરફ જતો હતો ત્યાં પચીસ આરબની એક ટુકડીને મુનશીના ઘરને ઘેરે ઘાલીને ઉભેલી જોઈ ને આગળ જતાં તેવી ચાર ટુકડીઓ તેના ચાઉસની આગેવાની નીચે રાજગઢને ચેતરફ ભીડવવા ચાલી આવતી હતી. બાકીના આરબાની ઘોડેસ્વાર ટુકડી લઈને દેવકરણને રાજગઢ તરફ ધસી આવતે જે.
*
મુનશી સેનાપતિને હુકમ આપી રાજમાતાને ઓરડે પહોંચે. રાજવી સલામબુ સાહેબ મા પાસે મૌન બેઠા હતા. મુનશીએ જઈ આડીતીડી વાતોથી શરૂઆત કરી, ને રાજમાતા પાસે રાજવી માટે શેઠને ત્યાંથી લીલામ ઘેડી મગાવવાની વાત કાઢી ત્યાં તો ઉપરાછાપરી બંદુકોના બહાર થતા સાંભળીને રાજમાતાને આશ્ચર્ય થયું ને મુનશીને તેની તપાસ કરવા ફરમાવ્યું.
“માજી એ તે કપુરચંદ શેઠના ઘરેથી શેખબાપુ માટે ઘોડી લેવા માણસો ગયાં છે ને શેઠાણું જરા આકરા સ્વભાવમાં રહ્યાં તેથી દાબ બેસારવા રસાલાએ કદાચ ખોટા ભડાકા કર્યા હશે, તેમાં ચિંતા કરવા જેવું નથી.”
“શેઠને ઘરેથી ઘેડી લેવા માણસો મોકલ્યાં છે ? કોણે? કોને પૂછીને મોકલ્યાં ? ભાઈ અબુ, આ બધું શું છે? આપણે રસાલે જોડીને કયાં કાળ છે? તું રાજ કરવા બેઠો છે કે રમત? બેલ, જે હોય તે કહી દે. મુંગે કેમ થઈ ગયે છે? કહે મુનશી, આ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
*
૧૪૫
બધું શું છે ? રૈયત એ તો અમારે મન બેટા-બેટી છે. તેને ઘરે ધાડું પાડનાર અને અમારાં બાળકો ઉપર બંદુકોના કુદે દાબ બેસારનાર કેણ છે? એવો હુકમ કરનારે રૈયતના ઘર ઉપર હાથ નથી નાખ્યા પણ રાજ્યની આબરૂ ઉપર ઘા કર્યો છે. આ માટે તેને રાખેલ છે એમ કે? કેણુ છે બહાર ?” આ અણધાર્યા ઉત્પાતથી રાજમાતાના અંતરમાં ક્રોધાગ્નિ પ્રજ્વલી રહ્યો હતો ને બીજી તરફથી બંદૂકોના બહાર ઉપર બહાર શરૂ થયા હતા.બડામીયાંની હયાતીમાં તેમના સાસુજી અમાએ પુત્રવત્ પ્રજાના કરેલાં મનામણુને પ્રસંગ રાજમાતાના મગજ ઉપર તાજો થઈ ગયો. પોતાની રૈયત જેમ રાજભક્ત છે તેમ ઓજસશાળી પણ છે તે તેઓના ધ્યાનમાં હતું. અમૃત શેઠાણું અને રાજમાતા વચ્ચે એટલે ગાઢ સંબંધ જામેલે કે પાંચ-દશ દિવસે શેઠાણું ન મળ્યાં હોય તે રાજમાતા તેમને તેડવા સીગરામ મોકલે. આવો ગાઢ સંબંધ એક ભાડુત નેકરના હાથે ધૂળમાં મળતા જોઈ રાજમાતાને અસહ્ય દુઃખ થવા લાગ્યું. રાજવી તે ચૂપચાપ આ તોફાની મામલો જોઇને હેબતાઈ ગયા હતા. તેને નોતી ખબર “લીલમ ની કે નહતી ખબર મુનશીની દાદાગીરીની. મુંઝાઈ ગયેલા અબુને જોઈ રાજમાતાએ તેના સરલ સ્વભાવનું પરિણામ પારખી લીધું. આ બધામાં તેને મુનશીની મદાંધતા જ દેખાઈ.
રાજમાતાના તાપમાં શેકાઈ જતો મુનશી બેઠો હતો ત્યાં જ થંભી ગયે. ડેલીને ચોકીયાત રાજમાતાના અવાજથી તાર ઉપર આવી ઊભો હતો. રાજમાતાએ જાણે ભાવી કાર્યક્રમ નક્કી કરી લીધો હોય તેમ હુકમ છોડવા માંડયા. - “પહેરેગીર, જા હમણું જ મારા માટે સીગરામ જોડાવી . ૧૦
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
સેવકી
લાવ.” “મુનશી તારું કાળુ મેં મારે નથી જોવું. રાજના કાનૂન મુજબ રાજદ્રોહીને જીવતે જવા દેવો ન જોઈએ, પણ તારા જેવા મરેલાને શું મારે ? જા, ગઢમાંથી નીકળી જા. સાંજ સુધીમાં માંગળની હદ છેડી દેજે.” “અને ભાઈ અબુ, આ કાળમુખા ઠકકરને હદપાર કર્યો છે તેમ ઢઢેરો પીટાવી દે ને આ બધું શું તફાન છે તેની તપાસ કરાવ.”
બંદરની બેરખેથી પચાસ માણસની આરબ ટુકડી શેઠના ઘર તરફ આવતી જોઈ રસાલાના માણસો ગભરાયા. તેને ઉપરી સેનાપતિ કયારને રાજગઢ તરફ ચાલ્યો ગયો હતો. આ સ્થિતિમાં અહીં ઊભા રહેવું તે માથા સાટે માલ ખાવા જેવું વિકટ લાગ્યું. આ જોખમમાંથી નાસી છૂટવાને સૌને એક સાથે વિચાર થયો હોય તેમ એક બાજુ બધા એકઠા થઈ ગયા ને નાસી છૂટવાને લાગ શોધવા લાગ્યા.
આરબ ટુકડીના ચાઉસે દૂરથી આ સંતાકુકડી રમાતી જોઇને “ ર” ને અવાજ કર્યો ને બીજી જ પળે રસાલાને ઘેરી લઈ તેના નાયકને બેલાવી કહ્યું: “જો તમારે મેદાને આવવું હેય તે હુશિયારીથી સામે આવે. અગર તે હથિયાર છેડી ઘો.”
જોતજોતામાં રસાલાના માણસો આરબ ટુકડીના ચાઉસ પાસે હથિયારે મૂકી દઈને એક બાજુ ઊભા રહ્યા.
મુનીમ દેવકરણે સે માણસની ટુકડી અગાઉ રાજગઢ તરફ રવાના કરી હતી ને તેની પાછળ પોતે પચાસ માણસ સાથે ધો આવતો હતો. તે આરબી સૈન્ય ગઢને દરવાજે આવી પહોંચે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરાંગના
૧૪૭
તેટલામાં ગઢમાંથી મુનશીને મુડી વાળીને નાસી છૂટતો જે. દેવકરણે તેના તરફ દષ્ટિ જતાં જ “ ખબરદાર, એક ડગલું આગળ ચાલ્યો તો જાનથી જઈશ”ને અવાજ કર્યો ને જોતજોતામાં આખું સૈન્ય તેના ફરતું બંદૂકની નાળ તાકીને ગોઠવાઈ ગયું. ઘેલો ઠક્કર કંગાલ વદને દેવકરણના પગમાં પડ્યો.
વીજળીની ઝડપે એક પછી એક બનાવ બને જતા હતા. મુનશીને બાંધીને રાજગઢમાં લઈ જવો કે શેઠાણીને સુપ્રત કરવો તેને દેવકરણ વિચાર કરતો હતો ત્યાં ગઢમાંથી રાજમાતાને સીમરામ બહાર આવ્યા. રાજમાતાએ આ દ્રશ્ય જોઇને સીગરામ થોભાવ્યો. દેવકરણ તેમના પાસે ગયો ને નમન કરી રાજમાતા શું કહે છે તે સાંભળવા ઊભે.
ગામમાંથી મહાજન રાજગઢ તરફ આવતું હતું તે પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યું. પ્રજની જાગૃતિ જોઈ રાજમાતાની આંખમાં હશ્રુ ભરાઈ આવ્યાં. “રાજદ્રોહી ઠક્કરને લઈને નગરશેઠને ઘરે આવજે' તેમ ગળગળા અવાજે કહીને રાજમાતાએ સીમરામ નગરશેઠના ઘર તરફ હંકારા.
અમૃત શેઠાણુ પરસાળમાં હમેશની બેઠકે બેસીને બહાર બનતા બનાવની બાતમી મેળવી રહ્યાં હતાં, તેટલામાં ડેલીએથી એક આરબ ત્યાં દોડી આવ્યો ને નમન કરી “રાજમાતા પધારે છે ના ખબર આપ્યા.
શેઠાણુ ઊભા થઈને સામા ચાલ્યાં ને રાજમાતાને માનભર્યો આવકાર આપતાં ભેટી પડ્યાં. બન્નેની આંખમાંથી પ્રેમાશ્ર વહેવા લાગ્યાં. એકાદ ક્ષણ આ કરુણ દ્રશ્યમાં પસાર થઈ ગઈ. અમૃત શેઠાણીએ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
સારી
66
માજી, આપે જાતે
હિમ્મત લાવીને વાતની શરૂઆત કરતાં કહ્યું : તસરી લઈને અમારા આંગણે પધારવાની કૃપા કરી તે માટે આભારી છુ. મને જણાવ્યું હાત તા હું આપની પાસે આવી જાત. પરસાળે પધારા ને જરા વિશ્રાંતિ લ્યે.
99
મ્હેન અમૃત, તમે તે। અમારાં ભાંડર છે. અહીં આવવામાં મને શરમ કે મેટાઇ ન હોય. તે આજે તે હું અમારા રાજદ્રોહીને ન્યાય કરાવવા તમારી પાસે આવી છું. એ નિમકહરામ ઠક્કર બહાર ઊભેા છે. તેને શુ` સજા કરવી તે તમારા ઉપર છે।ડું છું. ' માજી, ન્યાય તે રાજસત્તા જ કરી શકે. અમે તા તમારાં ારુ છીએ. તમારી પુત્રીને વધુ પડતી મેાટાઇ આપીને ન શરમાવે
29
("
وو
“ નહિ બહેન, હું ખોટા વિવેક નથી કરતી. ધરમશી શેઠ તે રાજના થંભ જેવા હતા. તેની પુત્રવધુ તરા અઢારે વરણને પ્રેમભાવ હુ અહીં આવતાં જોઇ શકી ધ્રુ. મારી સહચરીનુ પુણ્યતેજ જોઇ મારું હૈયું હર્ષોંથી ઉભરાય છે. અમારી ગલતના લાભ લને ટક્કરે પ્રજામાં ભારે ત્રાસ વર્તાવ્યા છે તે બધું અત્યારે હુ જાણી-જોઇ શકી છુ. એટલે આ અમારા પ્રમાદનું પરિણામ હૈાવાથી તટસ્થ તરીકે તમે જ ન્યાય કરે। તેમ ઇચ્છું છું'. '
""
બસ, માર્ક કરી માતા. ધેલા ઠક્કરના ન્યાય કુદરત કરશે. તે નિમકહરામીને સજા કરનાર આપણે ક્રાણુ ? મને પૂછતાં હા તા તેને માક્ કરી છોડી મૂકવા ઠીક છે. ને હું પણ તેના પાસેનુ શુ હેાડી દખને તેના પાપી પગલાંથી અભડાતી આપણી પુણ્ય ભૂમિને બચાવી લેવાય તેમ ઇચ્છું છું. ”
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસાગરને મહારથી
મોતીચંદ શેઠ! તમારી ભક્તિથી હું પ્રસન્ન થયે છું. તમારે જે જોઈએ તે માગી લે. અમારા વૈશ્નવ ભક્તોની સેવાને ભુલાવી છે તેવી તમારા જેવા ધર્મનિષ્ઠ શ્રાવકની ગુરુભક્તિ જોઇને મને બહુ આનંદ થયો છે.” મુંબઈમાં બિરાજતા ગોસ્વામીશ્રી ગોકુળનાથજી મહારાજે મોતીશા શેઠની સરભરાથી સંતોષ વ્યક્ત કરતાં કહ્યું.
“આપ જેવા ગોકળશના પગલાં મારે આંગણે થયાં તેથી વધારે મારે શું માગવાનું હોય? હું તો આપ જેવાના આશીર્વાદનો ભૂખ્યો છું.” મોતીશા શેઠે પિતાની નિ:સ્પૃહ ભાવના વ્યક્ત કરી.
તમે મને પગલાં કરાવીને જે માન આપ્યું છે તેની યાદગીરી રહેવી જ જોઈએ. માટે આનાકાની ન કરતાં જે જોઈએ તે માગી લે.”
“ આપનાં પગલાં કંઇ લોભ-લાલચથી મેં નથી કરાવ્યાં કે જે અમુક દ્રવ્યના બદલામાં વેચી દઉં. આપ ગૌ-પ્રતિપાલ છે તેથી જ આપ ગોસ્વામીનું પૂજ્ય બિરુદ ધરાવો છે. પ્રાણદયા એ માનવ ધર્મ છે. મુંબઈમાં આથડતા નિઃસહાય ગૌમાતા વગેરે અવાય પશુધનના પાલન માટે આપના મંદિરની બાજુમાં પાંજરાપોળ ખાલી છે તેની આપ સંભાળ રાખે તેમાં જ આજના આપના પગલાંની સાચી યાદગીરી માનું છું. ”
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
મહાસાગરને
ભુલેશ્વરને નાકે પટેલના તળાવના મેદાનમાં હમણ-હમણા ઢના ધણ બેસતાં જવાય છે તેની વાત કરે છે ને ? એ તમે ઠીક સંભાર્યું. અમે માનેલું કે ગામના ઢોર-ઢાંખર ગોંદરે ચરવા આવતા હશે. કહે એ ગૌધણ કોનું છે?'
એ આપનું જ છે મહારાજ! મુંબઈમાં ઘણયાતાં ઢેરાને રાખવાને તે પરામાં તબેલા છે. જ્યારે નયણુયાતાં જાનવરોને સાચવવા-સંરક્ષણ કરવા આપની છાયામાં એ પાંજરાપોળની સગવડ કરી છે.”
“અને તેના ખર્ચને માટે શું ગઠવણ કરી છે?” શ્રી ગોકુનાથજી મહારાજે વાતમાં રસ લેતાં જાણવા માગ્યું.
ખર્ચ માટે તો આપના જેવા મહાપુરુષની એથે બેઠેલા પ્રાણીઓને શેની કમીના હેય?”
“મોતીચંદ શેઠ! પશુરક્ષા માટે મુંબઈમાં પાંજરાપોળ ચાલુ કરવાના ખબર જાણી અમને બહુ આનંદ થયો છે. અમારા તરફથી તેમાં તમે કહે તે રકમ મોકલાવી આપું.”
આપના જેવા રોકળશ ગમે તેટલી રકમ આપીને છૂટી શકતા નથી. ગૌમાતાને આપ તે સંભાળતા આવ્યા છે, મુંબઈમાં આપની પધરામણ થવાથી બાર વર્ષ અગાઉ (સં. ૧૮૭૮) વૈશ્નવ મહાજને શ્રી ગોવરધનનાથજીનું મંદિર બંધાવ્યું તે જ વખતે હાલાઈ ભાટીયા મહાજને ઉઘરાણું કરીને હેરાને ઘાસચારો નાખવાને ગોઠવણ કરી હતી. પ્રાણુરક્ષા માટે આપની એ ભાવના આ ખાતાથી હમેશાં જળવાઈ રહે તેમ છે. એક વખત આપની જેના ઉપર અમદષ્ટિ થાય તેને પછી ભીડ ભેગવવાની
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
૧૫૧
ન જ રહેવી જોઈએ.” મોતીશાએ પાંજરાપોળની ઉપયોગિતા માટે ગાસ્વામીને ખ્યાલ આવે..
“મોતીચંદ શેઠ, આવા ધર્મના કામમાં તમારું ઘર પહેલ. કરતું આવ્યું છે. મુંબઇના ટાપુમાં પચીસ વર્ષ અગાઉ (સં. ૧૮૬૫) તમારા ભાઈ નેમચંદે આગેવાન થઈ કેટ-પારસી બજારમાં તમારા ધર્મનું મંદિર ( શાંતિનાથનું દેરાસર) બંધાવ્યું તે જોઈને અમારે ભક્ત પરિવાર અને મુંબઈ તેડી લાવ્યો. હજી તો અમે મુંબઈમાં આવ્યા ત્યાં તો પટેલના તળાવ ને કુંભારવાડાને છેડે તમારા ભાઈ હસ્તક તમારું બીજું મંદિર (ચિંતામણીનું દેરાસર) બંધાતું હતું. એ જોઈને અમારા ભક્તિ પરિવારે ભુલેશ્વરમાં હવેલીના પાયા નાખવા તૈયારી કરી ત્યાં તો તમે (૧૮૭૬) ભીંડી બજારને નાકે ત્રીજું દેવમંદિર ( શાંતિનાથનું દેરાસર) તૈયાર કરાવ્યું, ને અમારા સાથે ગુલાલવાડીને નાકે તમારા ભાઈઓએ ચોથું દેવાલય બંધાવ્યું. આ વાતને બાર વર્ષ થયાં ત્યાં તે તમે એક પછી એક દેવમંદિર બંધાવીને લાખો રૂપિઆ પ્રભુભક્તિમાં અર્પણ કર્યું જાય છે. પાયધુનીનું મોટું મંદિર (ગોડીજીનું) બંધાવવામાં તમારા ગુરુ દીપવિજયજીની ખંત હતી. તેઓ આવા ધર્મના કામમાં તમારી કાળજી માટે મારી પાસે વખાણ કરતા. તમારા ભાઈઓમાં ધર્મ માટે ઊંચી ભાવના અને મોટું મન છે, તમારા મુનીમ દમણ ને ભાયાત ભાઈદાસ શેઠ તથા મારવાડી ભાઈઓ પણ ધર્મના કામમાં એક રૂ૫ રહો છે તેવી ઘણી વાતે મેં તેમના પાસેથી સાંભળી હતી. અને આજે તમે અહીં, (ભાયખાલાની વાડીએ) મારા પગલાં કરાવ્યાં છે ત્યાં પણ સામે તમારું તાજું જ (સં. ૧૮૮૫) બંધાવેલું ભવ્ય દેવમંદિર તથા આજની બેઠકવાળી ધર્મશાળા જોઇને તમારી આગેવાની નીચે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
મહાસાગરને
પ્રાણી રક્ષાનું ઉપાડેલ કામ સફલ થાય તેમ આશીર્વાદ આપું છું. મેતીચંદ શેઠ, હવે કહે. આ કામમાં અમે તમને કેવી રીતે અનુકૂળ થઈ શકીએ ?”
મહારાજશ્રી, હું તે એક સામાન્ય માણસ છું. આમાં મેં તે ફરજથી વધારે કંઈ કર્યું નથી. આપ મેટા પુરુષ હોવા છતાં આટલી ઝીણી હકીકત જાણવાની કાળજી રાખો છો એ આપની ઊંચી ભાવના ને વિશાળ દિલનું પરિણામ છે. બાકી સારાં કામો તે સમુદાયના સહકારથી જ બની શકે છે.
આપને ભક્ત પરિવાર બહેળો છે. મુંબઈનું કાપડ બજાર ભાટીયા મહાજનના હાથમાં છે, વૈશ્નવ મહાજનને દેશ-પરદેશના વેપાર ઉપર સારો કાબૂ છે. તેઓ ધારે તે ઘણું કરી શકે. સેંકડો ને હજારોના ફાળા ભરવા કરતાં પિતાના વેપાર-ધંધામાં પાંજરાપોળની પાઈ કાઢે તો લાખની પાણ થઈ જાય, ને મૂંગા પાણીના આશીવિદથી બરક્ત વધે. આ કામમાં શેઠ જમશેદજી જીજીભાઈ બેરોનેટ, વાડીયા બમનજી હરમસજી વગેરે પારસી ભાઈઓ પણ લાગણી ધરાવે છે, ને કેમ કે ધર્મના ભેદભાવ વિના આ કામમાં કપાસ, અફીણ, ખાંડ-સાકર, મોતી, હુંડી વગેરે ઘણું વેપાર ઉપર લાગે નક્કી કર્યો છે તેમાં વૈશ્નવ મહાજનને સહકાર મળે તે આપના હાથમાં છે.”
થઈ રહેશે” ના લાગણીભર્યા શબ્દો સાથે શ્રી ગોકુલનાથજી મહારાજે વિદાય લીધી.
મુંબઇને વેપાર-વણજ ઓગણીસમી સદીની અધવચથી જામે જતો હતો. દેશી અને પરદેશી પેઢીઓ એક પછી એક નખાતી જતી
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
www
હતી. વેપારી કે નેકરીયાત સૌને અહીં ગજા મુજબ મળી રહેતું, છતાં વતન તરીકે મુંબઈ હજુ કેઈને ગળે વળગ્યું નહતું કે મહાજન મંડળની સંકલના નહતી.
સંવત ૧૮૮૦માં મુંબઈમાં કુતરાંનું પ્રમાણ વધી પડયું. કુતરાંની નીમકહલાલી-વફાદારી અજબ છે. બટકું રોટલો ખાઇને રાત-દિવસ ઘરની ચેકી કરનાર આ પ્રાણીને ન જોઇએ માન કે મરતબે કઇ પગાર કે પૈસો. ગંધ ઉપરથી સગડ શેપી ચોરને પકડાવી દેવામાં આ પ્રાણીની કુશાગ્રતા જાણીતી છે. અંગ્રેજ અને પારસી ભાઈઓ આ વગર–પગારના ચોકીદારને પાળે છે, જ્યારે ઇતર કેમ તેને વધ્યું-ઘટયું ખાવાનું નાખીને કૃતકૃત્ય થાય છે. જે કે આર્ય સંસ્કૃતિમાં ગાય-કૂતરાની રોટલી કાઢવાને રિવાજ છે, અને એવા પેટવરામાં પુણ્યવરાનું ધોરણ જળવાઈ રહ્યું છે પરંતુ તેને આંગણે બાંધવામાં સંકોચ રહે છે, તેથી જ તેને નણયાતાં ભટકવું પડે છે.
આ સ્થિતિમાં નધણુયાતાં કુતરાંની રંજાડ મુંબઈમાં વધી પડવાથી સત્તાધારીઓની નિદ્રામાં ખલેલ પડવા લાગી. આ ઉપદ્રવ ઓછો કરવાને કંઇ માર્ગ ન સુઝવાથી તેને જાનથી મારી નાખવાને સત્તાવાળાઓએ પોલિસને સોંપ્યું.
આ ક્રૂર ઘટનાથી લોકલાગણું ઉશ્કેરાઈ ગઈ. આવા પ્રસંગે લોક અવાજને પદ્ધતિસર ઉપલી સત્તા પાસે પહોંચાડવાની સંકલના નહેતી, કંઈ બંધારણ કે નિયમન નહેતું. પ્રસંગ દિલદ્રાવક હતો. પિલિસ જેમ જેમ ડાબાજી ચલાવતી ગઈ તેમ તેમ જનતા ઉશ્કેરાવા લાગી. હુલ્લડનું છમકલું થયું. કઈક પકડાયા. કેર્ટ કેસ ચાલ્યા ને સજાઓ ૫ બુથઈ. આ તોફાનમાં હિંદુ જ નહિ પણ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
મહાસાગરને
ગાય, સૂર્ય અને અગ્નિમાં પવિત્રતા માનનારા પારસી બિરાદરો પણ હતા.
આ બનાવથી મુંબઈમાં મહાજન મંડળની જરૂર જણાઈ. કોણે કોને કહેવું તે ન સુઝવાથી સૌ સમસમી રહ્યા હતા. તે વાત તરફ મોતીચંદ શેઠનું ધ્યાન ખેંચાયું.
મેતીચંદ શેઠના વડવા શેઠ અમીચંદ સાકરચંદમૂળ ખંભાતના વતની હતા. તેરમી સદીમાં જ્યારે ગુજરાતનું પાયતપ્ત પાટણ હતું, ત્યારે ખંભાત ગુજરાતનું ધીકતું બંદર હતું. માળવાના નાકાની રખવાળો માટે અને દરિયા રસ્તે અરબી સમુદ્રમાંથી કાઠિયાવાડ ઉપરની હકુમત સંભાળવાને પાટણને દંડનાયક અહીં રહેતો. અહીંથી દૂર દેશાવરના વહાણવટાની સારી સગવડ હતી. મોટા વેપારીઓ ને શરાફેની પેઢી ચાલતી. અકીકના પથ્થર અહીંથી નીકળતા. રૂઉની પેદાશ અને આમદાનીનું તે મોટું મથક હતું. અહીંની કાપડની વણાટ વખણાતી ને વહાણ રસ્તે દેશ-પરદેશ માલની અવરજવર થતી. મુંબઈનું બારું જામવા છતાં ગુજરાતકાઠિયાવાડને માલ અહીં ઘસડાઈને એકઠો થતો ને ખંભાતથી મુંબઈ દરિયા રસ્તે જતા. કાઠિયાવાડનાં મુખ્ય મથકે સાથે ડાક બોટની સગવડ હતી અને રક્ષણ માટે પાટણને ફૌઝી કેમ્પ પણ અહીં રહે.
ખંભાતની જાહોજલાલીમાં આબાદી ભેગવતા અમીચંદ શેઠના કુટુંબને બંદર તૂટવાની અસર થઈ ને નજીવી નેકરીમાં ઘરતંત્ર ચલાવવાનો વખત આવ્યા, તેથી કંટાળીને અમીચંદે મુંબઈ જવાની પિતાના પિતા પાસે વાત મૂકી.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
૧૫૫
મુંબઈ તે વખતે પરદેશ મનાતું. લાભ-લભે પણ સાકરચંદ શેઠને પિતાને પુત્ર પરદેશ જાય તે ગમ્યું નહિ, પરંતુ અમીચંદની હશિયારી અને હસ જોઈને અંતે તેને જવા દેવાને હા પાડી. ત્યાંથી રૂઉની ગાંસડીઓ ભરીને જતાં સંબંધી વેપારીના વહાણમાં નખુદાને ભલામણ કરીને સં. ૧૮૧૪ માં તેર વર્ષના એ બાલયુવાનને આશીર્વાદ આપી મુંબઈ જવા દીધે.
મુંબઈ તે વખતે હજી તે ત્રીશેક હજારની વસ્તીનું ઊભું થતું શહેર હતું. અમીચંદ મુંબઈ આવ્યો ત્યારે બજાર મંદીમાંથી પસાર થતો હતો એટલે વેપારીઓને નો નોકરખર્ચ વધારવાને તક નહોતી, તેથી આશા-નિરાશા વચ્ચેની અથડામણમાંથી પસાર થતાં એથે દિવસે ઝવેરી બજારમાં એક જયપુરના ઝવેરીની પેઢીએ જઈ ચડયે. ઝવેરી મારવાડી વણિક-શ્રાવક હતો. પિતાને જાતભાઈ ને વાણુમાં મીઠાશવાળો છોકરો જઈ આ હાથવાટકો પટવડી મળી જવાથી તેને રાખી લેવાનું મારવાડીને મન થયું. અમીચંદને પણ સૂવા-ખાવાનું આશ્રયસ્થાન જોઈતું હતું એટલે ત્યાં નેકરીને મેળ મળી ગયો.
અમીચંદે ખંભાતમાં નોકરી કરેલી તેથી તેને પેઢીની સંભાળ અને સફાઈ રાખવાની આવડત હતી. ઝવેરીને સંતતી નહતી. અમીચંદ કહ્યાગરો ને ઉત્સાહી હતો. ઝવેરીના ઘરના માણસને પણ આ છેકરા તરફ રાગ વધવા લાગ્યો. ઝવેરીએ પેઢી ઉપર છૂટુંછવાયું જોખમ ભૂલી જઈને તેની પરીક્ષા કરી છે. તેમાં તે પસાર થવાથી પ્રમાણિકતા માટે અમીચંદની સુંદર છાપ પડી.
ઝવેરીની પેઢી પરદેશથી હીરા, માણેક, મોતી, પિપરાજ વગેરે મગાવી વેચવાનું કામ કરતી. પારસીઓની ઘરાકીને તેને ત્યાં આગ હતે. ધીમે ધીમે અમીચંદને તેણે ઝવેરાતની જાત ઓળખતાં શીખ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
મહાસાગર
વવા માંડયું. ચિકિત્સકબુદ્ધિ અને ખંતથી અમીચંદ ધંધામાં પાવર થવા લાગે. આ રીતે વર્ષ દિવસના અનુભવથી ખુશી થઈને રોકે તેને સાઠ રૂપીયા આપ્યા. ખાવા-સુવાનું ત્યાં જ હતું. તેમ તેને કોઈ જાતનું વ્યસન કે નાટક-ચેટકને નાદ ન હોવાથી આ રકમ શેઠને કહીને તેના પિતાને ખંભાત મોકલી દીધી. છોકરો લાઈને ચડી ગયો છે ને રળતા થયા છે તે જોઇને માતાપિતાને નીરાંત થઈ.
હવે ઘરાકોને સમજાવવા અને બપોર પછી તૈયાર દાગીના લઈ બંગલાઓમાં ફરી આવવાનું કામ અમીચંદે ઉપાડી લીધું. પારસી અને યુરોપીયન કુટુંબોમાં આ છોકરો સૌને ભાવી જવાથી વકરો વધવા લાગ્યો. પાંચ વર્ષમાં શેઠે તેને પચાસ રૂપિયાને માસિક પગાર કરી દીધે.
અમીચંદ હવે પાંચ માણસમાં પુછાવા લાગ્યા હતા. શેઠના તેના ઉપર ચારે હાથ હતા. દીપતે ચહેરો, હસમુખો સ્વભાવ અને સંબંધીઓમાં મળતાવડું વર્તન જોઇને તેના તરફ નાતીલાનું ધ્યાન ખેંચાવા લાગ્યું. ખાનદાન કુટુંબ ને પુણ્ય પ્રકૃતિના ઉદયવાળ છોકરે જઈ તેની સગાઈ માટે તેના પિતા સાકરચંદ પાસે શ્રીફળ આવવા લાગ્યાં. સાકરચંદે તેના શેઠને આ ખબર કહેવરાવ્યા ને અમીચંદને એક આંટે મળવા તેડાવ્યા.
અમીચંદ તરફ શેઠ-શેઠાણીને પુત્રવત પ્રેમ જામ્યો હતે. તેને પિતાને પત્રથી આશીર્વાદ અને બેણી-ઇનામ આપી તેને વતન જવાને રજા આપી.
દેશમાં પહોંચતાં તેના પિતાએ નક્કી કરી રાખ્યા મુજબ ખંભાતમાં જ લગ્ન થયાં અને બે મહિના બાદ અમીચંદ કુટુંબ સહિત મુંબઈ આવી ગયો.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
૧૫૭
એ વર્ષ વધારે વીત્યાં તે દરમિયાન અમીચંદે પેઢીનેા વહીવટ ઉપાડી લીધા હતા ને ધંધાની ખીલવણીથી પેઢીએ કમાણી પણ સારી કરી હતી.
તેના શેઠની ઉમ્મર પાકી જવાથી અને સતતિ ન હોવાથી પેઢી અમીચંદ્રુને સુપ્રત કરીને પાતે ઉત્તરાવસ્થા ગાળવાને જયપુર જવાની ઇચ્છા જણાવી. અમીચંદે પેઢીમાં જમે રહેતી મુડીની જવાબદારી માથે લઈને શેઠ અમીચંદ્ર સાકરચંદુના નામથી પેઢીને વહીવટ સભાળી લીધે.
અમીચંદ ઝવેરીની પેઢીએ પારસી તથા યુરોપીયનાને આગ સારા બધાઇ ગયા હતા. તેમને ત્યાંથી વાડીયા કુટુ એ રૂા. દશ હજારની કિંમતના હીરાના હાર ખરીદ્યો. પેઢીના મુનીમે તેનું બિલ બાર હજારનું કર્યું" ને તે રકમ વસુલ થઈ ગઈ.
અમીચંદ શેઠનું તે તરફ ધ્યાન ખેંચાયું. એક વાત થવા પછી તેમાં હેરફેર થાય તે તેને ઠીક ન લાગ્યુ. વધારાના બે હજાર રૂા. તેમને પરત કર્યાં. અમીચંદ શેઠની આ પ્રમાણિક નીતિથી ધરાકામાં સારી છાપ પડી. વેપાર વધવા લાગ્યા તે વાંડીયા કુટુંબ સાથે તેમના કુટુંબ જેવા સબંધ બંધાયા.
અમીચંદ શેઠની ગણના હવે લક્ષાધિપતિમાં થવા લાગી હતી. તેમણે વેપાર ખીલવવા ઉપરાંત સ્થાવર મિલ્ક્ત વસાવવા અને ધીરધારમાં નાણાં રાકવાનું કામ વધાર્યું.
ક્રમનસીબે તે સમયે મુંબઇમાં રૂના સટ્ટાના પગરણુ થયા. લક્ષ્મીના લાભ એવા છે કે ગમે તેટલી સપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છતાં લેણને ચેાલ નથી રહેતા. ભાવીએ કૃપા અને કફ્ાની ચાવી પેાતાના હાથમાં રાખી છે. ઘડીમાં માણસને ક્રૂકરમાંથી અમીર ને અમીર
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
મહાસાગરને
માંથી ફકીર બનાવી દે છે. અને ખાસ કરીને સટ્ટાને ચેપ કયારે ફટકે મારશે તે ભલભલા પણ જાણી શકતા નથી. - સદાને નાદે ચડેલા અમીચંદ શેઠનું ચાલુ અંધામાં ધ્યાન રહ્યું નહિ. જોતજોતામાં મેળવેલ સંપત્તિ ખારે કુવે ખુતી ગઈ.
લક્ષ્મીનું તેજ હરાઈ ગયું. ને બગડી બાજી સુધારી લેવા તક મળે તે પહેલાં નેમચંદ, મોતીચંદ અને દેવચંદ એ ત્રણ પુત્રો અને વિધવા રૂપબાઈને રડતાં મૂકી તે દેહમુક્ત થયા.
જગતમાં ભાંગ્યાના ભેર કાઈક જ નીકળે છે. આવી પડેલી આપત્તિમાંથી માર્ગ શોધવામાં રૂપબાઇની પ્રૌઢતા માર્ગદર્શક થઈ પડી. તેમને વાડીયા કુટુંબ સાથેનો સંબંધ યાદ આવ્યા. તેમના દુઃખના દહાડાની હકીકત અને અમીચંદ શેઠના ભવિષ્યના ખબર તેમના મોટા પુત્ર નેમચંદ સાથે કહેવરાવ્યા. વાહીયા કુટુંબના વડેરા શેઠ હોરમસજીને આ ખબર મળતાં તેને લાગી આવ્યું ને રૂપબાઇને આશ્વાસન આપી નેમચંદને પોતાની પેઢીની દલાલીનું કામ સોંપ્યું.
દલાલીમાં તેમને ઠીક લાભ મળવાથી ખુતેલ ગાડું પાછું સરેડે ચડી ગયું. ધીમે ધીમે તેઓ પાછા શ્રીમતની ગણનામાં આવી ગયા. પિતાના બજારગેટના મકાન નજીક પારસી બજારમાં જિનાલય બંધાવવાના કામની નેમચંદે આગેવાની લીધી, પરંતુ કમનસીબે ક્રર કાળે નેમચંદને ઝડપી લીધે ને તેટલી આફત ઓછી હોય તેમ એક જ વર્ષમાં નાને ભાઇ દેવચંદ તથા નેમચંદને પુત્ર ગુલાબચંદ પણ ગુજરી ગયા. આ અસહ્ય આપત્તિના આઘાતમાં રૂપબાઈ પણ સ્વર્ગવાસી થતાં તેમને વચેટ પુત્ર મેતીચંદ એકલવાયા થઈ ગયે. મોતીચંદની ઉમર અત્યારે ૩૧ વર્ષની હતી. અત્યાર સુધી તે માતા-પિતાની છાંયામાં અને મોટા ભાઈની હૂંફમાં નિશ્ચિત હતું.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
તેણે હૈયે રાખીને વાડીયા પેઢીની દલાલી શરૂ કરી દીધી.
મોતીશા'ના સાદા નામથી ઓળખાતા મેતીચંદ શેઠનું ભણતર ગામઠી નિશાળનું હતું પરંતુ તેમની કુશાગ્ર બુદ્ધિ, વેપારી સાહસ અને ગણત્રીબાજ દીર્ધદષ્ટિથી તેઓ દલાલ ઉપરાંત બાહેશ વેપારી તરીકે ટુંક વખતમાં ઝળકો નીકળ્યા.
વાડીયા પેઢીની દલાલીનું કામ સંભાળવા ઉપરાંતને વખત તેમણે મુંબઇમાં ખીલતા ધંધાને અનુભવ મેળવવામાં રોકવા માંડયો. એ વખતે યુરોપમાં ૨ઉ અને ચીનમાં અફીણના નીકાસને વેપાર પગભર થતો જતો હતો.
માણસને જેમ તડકા-છાયાના પરિવર્તનમાંથી પસાર થવું પડે છે તેમ એક વખતના કળાપ્રધાન ચીન દેશમાં અફીણે પગપસાર કર્યો હતો. ત્યાંના ચડેલખાનામાં શ્રીમતો અફીણના ધુમ્રપાનની લહેજત ઉઠાવવા લાગ્યા હતા. સમજદાર રાજદ્વારીઓએ આ પાપને આવતું અટકાવવાને અંગ્રેજ સત્તાને આજીજી કરી જોઈ, પણ તેમાં દાદ ન મળવાથી શૃંગાહીમાં ઉતરેલ અફીણને સમુદ્રમાં હેમી દીધું. પ્રજાના આ પગલાને બળવાખરી ગણુને “કાયદો ને વ્યવ
સ્થા' ના શસ્ત્રથી દાબી દઇને ચીન માટે અફીણના વપરાશને નિર્ભય બનાવી મૂક્યો હતો.
અફીણની પેદાશ હિંદમાં થતી હોવાથી ચીનમાં જેમ વ્યસની વધ્યા તેમ માંગ વધવાથી જોતજોતામાં હજારો બલકે લાખના લેખાથી અફીણની પેટીઓ ચીન ઉપડવા માંડી હતી.
સર જમશેદજી જીજીભાઈ(બેરોનેટ )ના ભાગમાં મોતીશાએ ચીનમાં અફીણ ચડાવવું શરૂ કર્યું, ને ધીમે ધીમે ચીન સાથેના
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસાગરનો
વેપારને અનુભવ મેળવ્યું તથા તે માટે પ્રમાણિક આડતીયાની ગોઠવણ કરી.
ધંધાની ખેલવણીને આધાર તેની કેળવણી ઉપર છે. મોતીશાએ ચીનમાં અફીણ ઉપરાંત સુતર-કાપડ મેકલવા અને રેશમ તથા ચીની સાકર મગાવવાનું શરૂ કર્યું. આ કય-વિદયની પદ્ધતિથી તેમને ગીડર અને કલદાર વચ્ચેના હુંડીયામણની બચત થવા લાગી. ઉપરાંત બન્ને સ્થળેથી માલના ક્રય-વિક્રપનો લાભ મળવા લાગ્યા. આ ખુલા ફાયદા ઉપરાંત ચીન જતા માલના બદલામાં ત્યાંથી માલ ચડાવવાને હેય તેથી ત્યાંના આડતીયાને બેવડી આડત મળવાથી મોતીશાને માલ પહેલી તકે ઉપડી જવા લાગ્યા.
માલની માંગ જેમ જેમ વધવા લાગી તેમ તેમ તેઓ જોઇ શક્યા કે માલ ધાર્યાં પહોંચાડવા—મંગાવવાને આધાર વહાણની સગવડ ઉપર રહે છે.
કલાપ્રધાન હિંદ સૈકા પહેલાં પોતાનું વહાણવટું ધરાવતો. કચ્છકાઠિયાવાડ ને ગુજરાતમાં તેમજ કાચીન-કલકત્તામાં મોટાં ફરી વહાણે બંધાતાં. તેઓ હિંદને સારાય સાગર કિનારો ખેડતા એટલું જ નહિ પણ જાવા (ઇસ્ટ ઇન્ડીઝ), બર્મા, મકા–મસ્કતની ખેપ કરતાં યુરોપીયન વહાણવટીઓને તે પછી પગસંચાર થતાં હિંદી વહાણવટું હરીફાઈને કારણે તેમજ રાજકીય અનુમોદનાના અભાવે ઘસતું ચાલ્યું. તેનું સ્થાન યુરોપીયન વહાણવટીઓએ હસ્તગત કરી લીધું. તેઓ વહાણવટી ઉપરાંત વેપારી હેવાથી પહેલી તકે પિતાના માલની સગવડતા સાચવવા પછી જ મે-માંગ્યા નોરથી બીજાને માલ લઈ જતા. ધંધાના વિકાસમાં રહેલી આ પરવશતા મોતીશાને ટકવા લાગી.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
મોતીશાની માનસિક ઠીકસનેરીમાં “અશકય’ શબ્દને સ્થાન નહેતું. તેઓ પાંચ વર્ષમાં લખપતિની ગણનામાં આવ્યા એટલે પહેલી તકે તેમણે દરીઆઇ સફરના સાધનની પરવશતા નીવારવા લગભગ પાંચ છ ટનનાં ત્રણ વહાણે ખરીદી લીધાં.
- હામ, દામ ને કામને ત્રિવેણી સંગમ થવાથી મોતીશાને વેપાર એકધારા વધવા લાગ્યો. હવે તેમણે ચીન ઉપરાંત યુરોપ સાથેનો વેપાર વધાર્યો અને જોઇતા માલની ખરીદી માટે તે તે માલની પેદાશના મુખ્ય મથકમાં પેઢીઓ બોલવા માંડી. રૂહ માટે તે વખતના કાઠિયાવાડના ધીકતાં બંદર-ધોલેરા તથા ઘોઘામાં મેતીશાએ ઓફિસે
લી. અફીણ માટે માળવામાં ખરીદીયા રેકયા. તેમના મૂળ વતન ખંભાત અને ગુજરાતના ભરૂચ સુરતના મથકોમાં પણ પગડો જમાવ્યા. - આ રીતે વેપાર વધવાથી તેમને ત્રણ વહાણુથી પહોંચી વળવું મુશ્કેલ થઈ પડયું. આ વખતે ગણ્યાગાંઠ્યા પારસી વેપારીઓએ પિતા પુરતાં એક-બે વહાણે રાખેલા તેમ મોતીશાએ પણ ત્રણ વહાણે ખરીદ્યાં છે તેવી ગણત્રીથી યુરોપીયન વહાણવટીઓએ તેમાં મહત્વ ન માન્યું. તેમને ખબર નહોતી કે મેતીશા જે કામ હાથમાં ચે છે તેમાં ઓતપ્રોત થઈ શકે છે. મેતીશાને તો મૂંગે મેઢે મક્કમતાથી આગળ વધવાને તાલાવેલી લાગી હતી. ટૂક વખતમાં તેમને વહાણવટાને સારો અનુભવ થતાં તે જોઈ શક્યા કે તૈયાર વહાણુ કરતાં પિતાની જાતિદેખરેખ નીચે વહાણ બાંધવાથી તેમાં લંડક, કેબીનની મનમાનતી સગવડ કરી શકાય છે અને વહાણની મજબૂતી વધે છે. મોતીશાને આ વિચાર સુઝતાં તુર્ત આઠહજાર ટનનાં મોટાં સફરી વહાણે મુંબઈ તેમજ દમણને કાંઠે ૧૧
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસાગરને
ખાનગી ગાદી રાખી ત્યાં બંધાવવા શરૂ કર્યા. પિતાની અંગત સફર માટે સગવડવાળી નાજુક ફતેહમારી પણ બંધાવી. વહાણ માટે જોઈતાં દળદાર અને પહેળાં લાકડાં ગીરમાં મળતાં હોવાથી એક વખત પોતે જાતે મહુવા બંદર ઉતરી ગીરમાં ફરી આવ્યા ને કા માલ લાવવા-લઇ જવાનો ખર્ચ બચે માટે કાઠિયાવાડના કિનારે કારીગરે રોકીને ફતેહમારીઓ અને ગંજાએ બંધાવવાને ગેઠવણ કરી. તેમના વહાણને મોતીચંદ અમીચંદ' વગેરે નામો આપીને વડીલના નામસ્મરણ તાજા કર્યા. એક દાયકામાં તે તેમણે ચાલીશ વહાણેને મોટે કાજલ મહાસાગરમાં વહેતું મૂકી દીધું. અને જોતજોતામાં તેઓ હિંદના દરીયામાં સુવાંગ સફર કરતા અંગ્રેજ વહાણવટીઓની હોલમાં પહેલા જ હિંદી “મહાસાગરના મહારથી તરીકે બહાર આવ્યા.
મોતીશાની ખાનદાની-કહે કેવિશિષ્ટતા એ હતી કે તેમની મુંબઇની પેઢીએ સેંકડે મહેતા, મુત્સદ્દી અને અનેક શાખા-પ્રશાખાઓ દેશપરદેશમાં પથરાવા છતાં અને કોટ્યાધિપતિની ગણનામાં મુકાવા છતાં એક વખતના ઉપકારક વાડીયા કુટુંબના દલાલ તરીકે ઓળખાવામાં તેઓ માન સમજતા. વાડીયા હેરમસજી શેઠનું બહેળું શ્રીમંત કુટુંબ છતાં તેમના પરલોકગમન પ્રસંગે (સં. ૧૮૮૨) તેમની કરેડની મિલ્કત-વહીવટના શેઠ મોતીશાને એકલા જ ટ્રસ્ટી નીમેલા. તે વાડીયા કુટુંબમાં “મોતી કાકા” ના નામથી પૂજાતા અને બમનજી શેઠ ઉમરલાયક થતાં તેની મીલ્કત વધારીને સુપ્રત કર્યો પછી પણ ખસી ન જતાં જિંદગીના છેડા સુધી મતી કાકા' વાડીયા કુટુંબના વડીલ તરીકે ધ્યાન રાખતા હતા.
સર જમશેદજી જીજીભાઈ સાથે તેમણે ભાગીદારી કરેલી. તે પછી બન્નેની એકદિલીથી ધંધામાં છૂટા પડવા છતાં અને ચીનના
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
ધંધામાં એક જ લાઇન હોવા છતાં તેમના વચ્ચે કદી પણ હરિફાઈ કે અથડામણુને પ્રસંગ આવ્યો નહોતે, બલ્ક તેમને સ્નેહ-સંબંધ એકધારે વધતો રહ્યો હતો.
મોતીશાના આ વિશિષ્ટ ગુણે અને ધંધાની ખીલવણીથી જેમ જેમ તેમની આવક-સંપત્તિ વધવા લાગી, તેમ તેમ લક્ષ્મીના મદમાં અંધ ન થઈ જતાં તેમણે સખાવતને પ્રવાહ વહેવરાવવા માંડયો.
ગરીબે તરફ તેમની હમેશાં દિલસોજી રહેતી. છુપા દાન અને જાહેર સખાવતેમાં તેઓ કદી પાછી પાની કરતા નહિ. અગ્રગણ્ય વેપારી તરીકે તેમનું યુરોપીયન પેઢીમાં પણ સારું માન હતું. તે વખતે મુંબઈમાં નહેતું મહાજનનું બંધારણ કે નહતી નગરશેઠશરીફની ચુંટણું, છતાં મુંબઈમાં વસતા હિંદુ-મુસ્લીમ કે પારસીમાં મોતીશાનું મુખ્ય સ્થાન હતું.
કતરા પ્રકરણને અંગે રાજસત્તા પાસે પ્રજાને અવાજ પહેચાડવાને બંધારપૂર્વક કંઇક થવું જોઈએ તે વિચાર મોતીયાને આવવાથી તેમણે વાડીયા હોરમસજી શેઠ તથા સર જમશેદજી જીજીભાઈને વાત કરી. અમદાવાદના નગરશેઠ વખતચંદ ખુશાલચંદની પેઢી તે વખતે મુંબઈમાં ખુલ્લી ગઈ હતી. તેના પ્રતિનિધિ અને બીજા પ્રતિષ્ઠિત શહેરીઓનું ડેપ્યુટેશન કુતરાની થતી ક્રૂર હિંસા અટકાવવાની અરજી કરવા મુંબઈના ગવર્નર પાસે ગયું. તેમની સાથેની વાતચીતને પરિણામે વસ્તીની ધાર્મિક લાગણી ન દુભાય અને અગવડ ટળે તે માટે કુતરાને રેવેના ડબામાં ભરી બહાર મોકલી દેવાને નિર્ણય થવાથી હિંસા અટકાવવાને ગવર્નરે હુકમ કાઢવો.
આ રીતે તાત્કાલિક હિંસા બંધ થઈ શકી, પરંતુ તેમાં વહેવાર પરિણામ ન લાગવાથી મુંબઈમાં ભમતાં નધણીયાત-અપંગ હેર
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસાગરને
ઢાંખરને સંભાળવાને પાંજરાપોળ ખોલવાની તેમને જરૂર લાગી.
મેતીશા શેઠ જેમ મહાજનમાં મેવડી હતા તેમ સંધમાં સર્વમાન્ય હતા. અમદાવાદ, સુરત અને ભારવાડના જૈન શ્રીમાનેની પેઢીઓ ધીમે ધીમે મુંબઈમાં ખુલ્યું જતી હતી. તેમનું સંગઠન અને સંઘ બંધારણની સંકલનામાં પણ તેમને અગ્રભાગ હતે. મુંબઈમાં પાંજરાપોળ ખોલવા માટે વિચાર કરવા તેમણે સંઘને એકઠા કર્યો. પ્રાણુરક્ષા માટે પાંજરાપોળની અગત્ય એકમતે સ્વીકારવામાં આવી, એટલું જ નહિ પણ સંઘે જ પાંજરાપોળને પાયે નાખીને મહાજનને સુપ્રત કરવાને નિર્ણય થયો. સંઘપતિ મેતીશાએ તેમના પિતાના નામથી શાળામાં અને મકાન બંધાવવા માટેની ટીપમાં લગભગ એકસઠ હજાર ભર્યા ને તે બેઠકમાં હાજર રહેલ ૩૭ ભાઈએમાંથી રૂા. ૧૪૧૭૫૦નું બીડીંગ ફંડ થઈ ગયું.
વિશાળ જમીન માટે તપાસ કરતાં કાવસજી પટેલના તળાવના નામે ઓળખાતું હજાર વારનું મેદાન ભુલેશ્વર નજીક ખાલી પડયું હતું. કાવસજી પટેલના પુત્ર રૂસ્તમજી પટેલે કુતરાના રક્ષણ માટે જાતિભોગ આપેલ. તેમને મોતીશા મળ્યા અને પાંજરાપોળ માટે તે મેદાન ચાલીશ હજારમાં અઘાટ વેચાણ લઈ લીધું, ને ત્યાં (સં. ૧૮૯૧) પાંજરાપોળના મકાનનું ખાતમુહૂર્ત થઈ ગયું.
હવે સવાલ હતું તેને કાયમી નિભાવને. પાંજરાપોળની અગત્ય માટે તેમને સર જમશેદજી જીજીભાઈ સાથે પહેલેથી જ વાત થયેલી. જમશેદજી શેનું દિલાવર દિલ પ્રાણદયા માટે કવતું હતું. કુતરા પ્રકરણમાં પણ તેમની લાગવગ ને વગવસીલો યશભાગી હતાં. પાંજરાપોળની પ્રાથમિક તૈયારીની વાત જમશેદજી શેઠને કરતાં તે બહુ ખુશી થયા. વાડીયા કુટુંબમાં તે “મેતી કાકા'નું
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાતા વિશ
મહારથી
૧૬૫
સૂચન પ્રમાદ્ભૂત મનાતું. સર જમશેદ્ભજી શેઠના પ્રમુખપણા નીચે મહાજનની મીટીંગ મળી. કપાસ, અીશુ, ખાંડ, ચીની સાકર, મેારસ, ચા, હુંડી વગેરે ધીકતા ધંધા ઉપર પાંજરાપેાળને લાગે નક્કી કરવામાં આભ્યા, તે તે લાગે। દેવાને ચારસાથી વધારે હિંદુ પેઢી, પચાસેક પારસી એરીસે! તે એક વ્હેારા વેપારીએ કબુલાત આપી.
પાંજરાપેાળના વહીવટ માટે સર જમશેદજી જીજીભાષ્ટના પ્રમુખપણા નીચે કમીટી નીમવામાં આવી, જેમાં વાડીયા મનજી શેઠ, મેાતીશા શેઠ, વખતચંદ શેઠ તેમજ કામ–ધમના ભેદ વિના દરેક પધાદારીઓામાંથી કાર્યવાહક મંડળ ચુંટી કાઢવામાં આવ્યું.
આ પુણ્યકાર્ય માં મુંબઈના બાકી રહેલા ખીન્ન બજારાના સાથ મેળવવા માતીશા શેઠે નજર ફેરવી જોઇ. તે વખતે કાપડ અજારનું સુકાન ભાટીયા ભાઇઓના હાથમાં હતું. હાલાઇ ભાટીયા મહાજને મળાને આવા ઢારાને ધાસચારા નીરાને બારેક વ અગાઉ ચેાજના કરી હતી. તેને વહીવટ કાનજી ઠક્કરે સંભાળેલ. અત્યાર અગાઉ તેએ! તથા તેમના પુત્ર ગુજરી ગયા હતા, એટલે ભાટીયા મહાજને પ્રાણીરક્ષા અર્થે ચાલુ કરેલ નીક પાછી વહેતી થાય તે માટે તે વખતે મુ`બઈમાં બિરાજતા વૈશ્નવ આચાર્ય શ્રી ગાકુલનાથજી મહારાજના પોતાને ધરે પગલાં કરાવીને પ્રાણીરક્ષાના આ કામમાં સહાનુભૂતિ આપવા વિનતિ કરી તે અગાઉ જોઇ ગયા છીએ.
*
ભુલેશ્વર–ભાયવાડામાં શ્રી ગોવરધનનાથજીની હવેલી પાસે સવારના `માસાની ઠ્ઠ જામી હતી. શ્રી કૃષ્ણ ભગવાન કે શ્રીનાથજીના ભકતો, શ્રીરણછેડરાયજી કે વીઠલનાથજીના ઉપાસ। પશુ તેમાં હતા. જાણે
*
×
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસાગરનો
મુંબઈના સારાયે વૈશ્નવ સમુદાયને મેળો હેય. તેઓ હવેલીએ દર્શન અને ગોસ્વામી મહારાજને ચરણસ્પર્શ કરીને પછી જ કામધધે ચડતા. નેકરીયાતવર્ગને પેઢીએ જવાને બેડું થતું હતું, પરંતુ ગોસ્વામી મહારાજનાં દર્શન કર્યા પહેલાં કેમ જઈ શકે ? ગાસ્વામીની બેઠકના દ્વાર હમેશાં ખુલ્લાં જ રહેતાં. સવારના ગોસ્વામી મહારાજ ત્યાં બિરાજેલા હેય. આજે શ્રી ગોસ્વામીની બેઠકના બારણે ડેરો ખેંચાયેલ છે કે શ્રી ગોકુલનાથજી મહારાજે દર્શન બંધ કરાવ્યાં છે તે મુખીયાજીને ખુલાસો સાંભળી સૌ આશ્રયસ્તબ્ધ બની ગયા હતા. ગોસ્વામી મહારાજની છતરાજીનું કારણ જાણવા સૌ આતુરતાથી કાન માંડી રહ્યા. કચ્છી ભાટીયા ભાઈઓ મહારાજના પરમભક્ત વીસનજી જીવરાજ બાલુને તેડવા. દોડ્યા. શેઠ ખટાઉ મકનજી, શેઠ લક્ષ્મીદાસ વગેરે આગેવાને ઘરની મહાપૂજામાંથી નિવૃત્ત થઈ આવવા લાગ્યા. મુખ્ય મારફત ગોસ્વામી મહારાજને નાખુશીનું કારણ પુછાવવું શરૂ થયું. જવાબ મળ્યો કે તમે ગોકુલનાથજીના ભક્ત છો ને ગોકુળના ધણની રક્ષા નથી થતી તે
મહારાજશ્રીના કચવાટનું કારણ છે. ગોરક્ષા માટે મહારાજશ્રી કહે -તેમ કરવા સૌએ ખાત્રી આપી.ડેરો ખુલી ગયે. મોતીશા શેઠને મળી વેપારમાં પાંજરાપોળને લાગે આપવાનું કબૂલ કર્યું. ભક્ત પરિવાર ગોસ્વામીના દર્શન કરીને તેમની ગે-સેવાની કાળજી માટે સ્તુતિ કરતા પિતપતાને ધધે વળગ્યા.
પાંજરાપોળના નીયત થયેલા લાગાની એકંદર વાર્ષિક આવક રૂા. પંચાવન હજાર ઉપર શરૂ થઈ. જયારે મેળા મનથી અપંગ જાનવરોને આશ્રય આપતાં વાર્ષિક ખર્ચ રૂપિયા અાવીશથી ઓગણત્રીસ હજારને આવ્યા. આ રીતે પંદર વર્ષમાં પાંજરાપોળ પાસે ખર્ચ કાઢતાં રૂા. ૪૧૫૭૪૪ની મુડી વધી. આ રકમ ચાર-પાંચ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
ટકાની પ્રેમીસરી લોનમાં રેકી કાર્યદાસર સલામતી માટે પ્રમુખ સર જમશેદજી જીજીભાઈ બેરોનેટે ટ્રસ્ટડીડ કરી ધર્મ કે કેમના ભેદ વિના અગ્યાર ટ્રસ્ટીને પાંજરાપોળને વહીવટ સુપ્રત કર્યો ને બીડીંગનું ટ્રસ્ટ શ્રાવકેએ સંભાળ્યું.
- પાંજરાપોળને હવે પૈસાને તો ન રહ્યા, પરંતુ એકઠા થતા ઢોરના સમૂહને રાખવાને પાંજરાપોળની જમા સાંકડી પડી. આ હકીકત તરફ મોતીશાનું ધ્યાન ખેંચાતાં તેમણે મુંબઇને લગતી ચીમેડ ગામમાં આવેલી પોતાની બહોળી જમીનનું મોટું મેદાન કે જ્યાં અત્યારે પાંચ હજાર ઢોરો રહે છે તે પાંજરાપોળને અર્પણ કર્યું.
- (૨) ચીન સાથે વેપાર અને ઘરના વહાણવટાની શરૂઆત એ મોતીશાના ઉદય કાળનું મંગળાચરણ હતું. તેમની જીભ ટૂંકી અને હાથ લાંબા જેવાતા.તેઓ બોલવામાં સંયમી અને કાર્ય કરવામાં ઉદારચરિત હતા. સવારમાં ઊઠીને પાંચ ફરે અનાજ પિતાના હાથથી ગરીબોમાં વહેંચી દીધા પછી દાતણ કરવા બેસતા. તેમની સખાવતમાં કામ કે ધર્મનો ભેદ નહોતે. માતુશ્રી રૂપબાઈએ તેમનામાં ધાર્મિક સંસ્કાર રેડેલા, વૃત-નિયમ, દેવદર્શન, યાત્રા-ભક્તિ અને ગરીબો પ્રત્યે દયા–વાત્સલ્યના સંસ્કાર તેમનામાં ઓતપ્રેત વણાઈ ગયા હતા. તેમના પત્ની દીવાળીબાઈનું જીવન પણ ધર્મપરાયણ હતું.
તેઓ ફતેહમારી બંધાવવાનું લાકડું લેવા ગીરમાં ગયેલા ત્યારે મહુવામાં જીવિતસ્વામીના દેરાસરનું કામ ચાલતું હતું. તે તકને લાભ લઇ (સં. ૧૮૭૯) સંભારણમાં તેને ધ્વજાદંડ કરાવી બાપેલ. તે વખતે તેઓ સિહાચળની યાત્રાને લાભ પણ લઈ આવેલા.
ધધાની બરકત જામી ગઈ હતી. મેંતીશાની ગણત્રી લખ
માં વહેચા ઉઠીને પાંચમી અને કાજ ટૂંકી અને
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
મહાસાગરના
પતિમાંથી કાઢ્યાધિપતિમાં થવા લાગી હતી. તે એક હાથે અઢળક રળતા થયા તેમ ખીજા હાથે છૂટથી પુણ્ય માર્ગ વાપરતા જતા હતા. તેમની છુપી સખાવત વધારે થતી તે પ્રાયઃ તે તેમના પિતાના નામથી આપતા..
એક વખત તેમને પેાતાનુ આળજીવન યાદ આવ્યું. પિતાની ઝવેરાતની પેઢીની જાહેાજલાલી, માતાની હું, અને પેાતાને નિશ્ચિંત ખાળવૈભવ યાદ આવ્યેા. પછી તેા પૂત્ર જીવનની પરીપરાના રમણે ચડ્યા. સટ્ટાના છ ંદમાં અમીચંદ ઝવેરીને લાગેવ લક્કાના આછાં સ્મરણુ માત્રથી તેમનું હૃદય દ્રવવા લાગ્યું. એક વખતના લક્ષાધિપતિ અમીચ' ઝવેરી નિરુપાયે દેવું મુકી ગયેલા તેના ખ્યાલ આવ્યેા. આ વાતને વીશ વર્ષ વીતી ગયાં હતાં. ખે દાયકામાં તે અનેક આસમાની સુલ્તાની અને કાળ પલટાના ચર બાઝી ગયા હતા. આ બધું છતાં મેતીચ' શેઠને એ દેવાની ડાંગ ખટકવા લાગી. જૂના માણસાને ખેલાવીને અને બારીક તપાસથી લેણુદારાને શોધી કાઢ્યા તે તેમને ધરે જઇ આના પાઈ ચુકાવી પાવન થયા ત્યારે જ તેમને શાંતિ થ.
મેાતીશાના કુટુ ંબને મૂળ વસવાટ કેટ-બજારગેટના મકાનમાં હતા, ઉપરાંત વ્યત્રસાયથી નિવૃતિ મેળવવાને ભાયખાલામાં પેાતાના વસવાટ માટે હજારો ગજ જમીન ( ગુજરાતનાં વીશેક ખેતર જેટલે વિસ્તાર ) લઇ આગળના ભાગમાં બંગલે અને આસપાસ બગીચા કરાવેક્ષા, પરતુ દેવદર્શીનની સગવડને અભાવે ત્યાં કાયમી વસાવટ કરેલા નહાતા.
દરેક કામમાં મેતીશા શેઠની મનેાભાવના અને લાંખી ગણુત્રી રહેતી. તેઓ શત્રુ યની યાત્રા કરવા ગયેલા ત્યારે તેમને
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
૧૬૯
મુંબઈમાં શત્રુ જય તીર્થની પ્રતિકૃતિ કરવાના કોડ થયા હતા. તેથી તક મળતાં ભાયખાલાની પિતાની જમીનમાં વિશાળ જિનાલય બંધાવવું શરૂ કર્યું. આગળ પુંડરીક ગણધર, પાછળ સુરજકુંડ, રાયણવૃક્ષ, ચરણપાદુકા વગેરે સિદ્ધાચળની ટુંકની પવિત્ર ભૂમિકાઓ સાથે આ ભવ્ય ટુંક તૈયાર થતાં ધામધુમથી સં. ૧૮૮૫ માં પ્રભુપ્રતિષ્ઠા કરી. દર્શને આવનારના આરામવિશ્રામ માટે બાજુમાં ધર્મશાળા પણ બંધાવી. મહત્સવ-સમારંભ ને સંધજમણમાં છૂટા હાથે ખર્ચ કરી મુંબઈને દર સોમવાર અને પર્વતિથિએ તીર્થયાત્રાને લાભ લેવાને ભાયખાલામાં યાદગાર તીર્થ વસાવી દીધું.
મુંબઈ શહેર જેમ જેમ વેપાર-વણજમાં ખીલતું હતું તેમ તેમ દેશ-પરદેશની પેઢીઓને જામ થવા લાગ્યો હતો. અમદાવાદના સંઘપતિ શેઠ વખતચંદ ખુશાલચંદ, શેઠ હઠીસંગ કેસરીસીંગ, શેઠ સુરજમલ વખતચંદ, મારવાડી અમરચંદ બદરીચંદ, કચછી કેશવજી નાયક, નરશી નાથા, વેલજી માલ, સુરતી ઉદયચંદ ઝવેરી એવી એવી જૈન પેઢીઓની એક પછી એક જમાવટ થઈ રહી હતી. આ સમકાલીન શ્રીમંતો સાથે ધંધાને અંગે તેમજ સંધ કાયમ મેતીશાને સંબંધ-સહકાર રહતે.
વખતચંદ શેઠે મુંબઈમાં પેઢી ખોલવા છતાં તેઓ જાતે ત્યાં આવ્યા ન હતા. તેમના પુત્ર હેમાભાઈ અમદાવાદના નગરશેઠ અને સંઘપતિની ગાદીએ આવ્યા હતા. તેમના કુટુંબની મુગલસતાના સમયથી રાજદરબારમાં લાગવગ હતી. પેશ્વાઈમાં પણ તેમને પગ હતો ને બ્રીટીશ અમલમાં પણ તેમને મરતબો જેવો ને તે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસાગરનો
-
જળવાઈ રહેલો. તેમણે દેશી રજવાડામાં ધીરધાર શરૂ કરી હતી. નાણાની સલામતી માટે તેઓ ગામ-ગરાસ મંડાવી લેતા ને જરૂર લાગે ત્યાં પિલીટીકલ ખાતાને સાક્ષી-સીક્કો પણ કરાવતા.
હેમાભાઈ મુંબઈની પેઠી સંભાળવા આવ્યા ત્યારે મોતીશા શેકે તેમનું સ્વાગત–સન્માન કર્યું. ભાયખાલાને બંગલે જમવા આવતાં મોતીશાએ બંધાવેલ જિનાલયના દર્શન કરીને મોતીશા શેઠની ધર્મભાવના અને શત્રુંજય તીર્થના સ્મરણ સ્થળો જે સંતેષ બતાવ્યો.
પાલીતાણાનો રાજવહીવટ તે વખતે હેમાભાઈના કબજામાં હતો. મોતીશાને તેમણે શત્રુંજયની યાત્રાએ આવવાને આગ્રહ કર્યો.
X
મોતીશા શેઠ સહકુટુંબ (સં. ૧૮૮૭) શ્રી સિદ્ધાચળજીની યાત્રાએ આવવા નીકળ્યા ત્યારે મુંબઈની પેઢીના મુનીમ–દીવાન અમરચંદ દમણું, ચીનની પેઢીના મુનીમ બાલાભાઇ, સહગામી શેઠ પુલચંદ કસ્તુરચંદ વગેરે બહોળા આખ-પરિવાર સાથે પિતાના વહાણેમાં મુસાફરી શરૂ કરી. ઘોઘા બંદરે શેઠ કીકાભાઈ કુલચંદે સ્વાગત કર્યું. મોતીશા શેઠને સંધ આવે છે તે ખબર ભાવનગરના દરબારશ્રી વખતસિંહજીને મળતાં તેમણે રાજના મહેમાન તરીકે માન આપ્યું. અમદાવાદથી શેઠ હેમાભાઈ મોતીશાની મહેમાની સાચવવા પાલીતાણે આવી ગયા હતા. ગામમાં દેરાસર પાસે એક તરફ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી ને બીજી તરફ હેમાભાઇની હવેલી પથરાએલી હતી. રાજવહીવટ સંભાળવા મેતામુસદી, કોરટ-કચેરી ને તહેમતદારોને પુરવાને હેડ-જેલ પણ ત્યાં જ રાખેલી. મોતીશા શેઠના સંઘને હેમાભાઈએ બહુમાનપૂર્વક હવેલીએ ઉતારો આપે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસ્થી
૧en
સવારના સૌ યાત્રા કરવા ચાલ્યા. ચામુખજી અને હેમાભાઈની ટુંકમાં થઇને દાદાના દર્શને જવાનું હતું. ચામુખજીની ટેકરી અને દાદાના દેવાલયની ટેકરી વચ્ચે ઊંડી ખાઈ હતી, જે કંતાસરના ગાળાને નામે ઓળખાતી. આ રસ્તે દાદાની ટુંકમાં જવાને ખાઇની કઢણું ઉપર એક પગદંડી-કેડી હતી. કુંતાસરના ગાળાની ઉંડાઈ એટલી હતી કે તેમાં નજર નાખતાં તમ્મર આવી જાય, ને પગ–દંડીએ ચાલતાં ચૂકે તે પાવળું પાણી પણ ન માગે.
હઠીભાઈની ટુંકમાં દર્શન કરી કુંતાસરની ખાઈને કાંઠે આવતાં મોતીશા શેઠ અને હઠીભાઈ વચ્ચે નીચેની વાતચીત શરૂ થઈ.
“હેમાભાઈ, તમે તે રજવાડું રહ્યા. તમે બંધાવેલ ટુંક–. ગઢ-કુંડ ને કારીગરીમાં કહેવાનું શું હોય?”
મોતીશા, અમે રજવાડું કહેવાઈએ તો તમે સરકાર ખરા ને ? મુંબઈ ગવર્નરના તમે કાઉન્સીલર છો, મુંબઈમાં તમે સુંદર ટુંક બંધાવી છે તેમ અહીં નામલેણું રાખો તે તીર્થભક્તિ પણ થશે.” - “શેઠ સાહેબ, તમારી સેના જેવી સલાહ માટે ઉપકાર થયો, પણ તમે તે મોટું મેદાન વાળીને અમારા જેવા ગરીબને. ઊભા રહેવાને જગા પણ કયાં રાખી છે?”
“ અરે મોતીચંદ શેઠ, તમારા જેવા ભાગ્યશાળીનાં પગલાં થતાં હોય તે જગાને કયાં કાળ છે? એમ ગરીબ થઇને તમારાથી છૂટી નહિ જવાય, સમજયા કે?”
હા, હેમાભાઈ હા. હું છૂટી જવાનું કયાં કહું છું? રાજ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
મહાસાગરને તમારું, પેઢી તમારી ને ગિરિરાજને વહીવટ તમારા હાથમાં રહ્યો. પાલીતાણામાં તમારી હકુમત છતાં અમને ઊભા રહેવાને-ગામ માં આશરો બાંધવા દેવાનું ઠેકાણું નથી ને આભમાં ઇમારત બાંધવાની વાત કરો છો.મોટા માણસ ગમે તેમ બેલે, તેના મેઢા આડે કંઇ થડે હાથ દેવાય છે?”
મોતીશા, હું તમારી મશ્કરી કરે તેમ કેમ માનો છો ? તમારા જેવા પુણ્યશાળી અમારા પાડોશી થાય તેમાં તે હું અહે૧ભાગ્ય સમજું છું. અમારા મકાન સામેને મેટ ચેક છે તે જમીનને નીચે જતાં વેંત જ તમારા નામ ઉપર અઘાટ લેખ થઈ જશે. આજે જ ત્યાં મોતીશાની મેડીના પાયા નાખે છૂટકે છે, ને ઉપર પણ જુઓને, આ ઉજમફઈની ટુંક બંધાય છે તેમાંથી કહે તે તમને ખાલી ભાગ અપાવી દઉં.”
ઉપકાર. શેઠ સાહેબ, ફઈબાની સાથે મને પણ ઠીક ખાડો બતાવ્યું. તમારા જેવાં રજવાડાને હુકમ અમારે તો માથે ચડાવવો રહ્યો.”
વાતવાતમાં મનદુઃખ ન થઈ જાય માટે હેમાભાઈએ આટલેથી વાત સંકેલી લીધી ને તીર્થમહિમાની વાતો કરતાં સૌ આગળ ચાલ્યા. મોતીશા પણ મૌન ચાલ્યા જતા હતા, છતાં કાર્યસિદ્ધિ માટે કુંતાસરની ગાળી પસાર કરતાં મનમાં જ “ભાગ્યશાળાને પગલે ” એ શબ્દ ઉપર સૃષ્ટિ ખડી કરવાને સંકલ્પ કરી લીધે. દાદાના દર્શન-પૂજન કરીને સૌ ઉતારે આવ્યા. થઈ વાત હસી ટાળવાને હેમાભાઈ શેઠે પિતાના કારભારી મલકચંદ ધરમચંદને સૂચના કરવાથી સામેના મેદાનની જમીનની માપણી કરાવી.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારથી
૧૪.
acea
શેઠને હક, રાજને ચોથ ને બાવાની કરી ચુકાવી દીધી ને “મોતીઢાની મેડી”ના પાયા નંખાયા.
મોતીશાને તો કુંતાસરને ગાળો પુરવાની લગની લાગી હતી. મુંબઇનું જિનાલય બાંધી ગયેલા સોમપુરા સલાટને ઉતારે બોલાવ્યા ને ઘડીયાં લગન જોવરાવ્યાં. મુહૂર્તની ચેખાઈ કે સાધન સામગ્રીની જોગવાઇની તેમને દરકાર નહતી. શુમા ત્રણના હિસાબે બીજી સવારે કુંતાસરને ગાળો પુરવાને પંચરનથી ખાત મુહૂર્ત કર્યું. પાતાળમાં બેઠેલ પાંડવમાતા-કુંતાની મૂર્તિને બહાર પધરાવીને માનની બાંધણુથી મેં નીપજાવવાનું કામ શરૂ થઈ ગયું.
ગામમાં તાકીદે મોતીશાની મેડી તૈયાર થઈ ગઈ તેને અમીચંદ સાકરચંદની ધર્મશાળા' ના નામથી ખુલ્લી મૂકી ને કાયમી રસોડું ઉઘાડયું.
પાતાળમાંથી પહાડ નીપજાવવાનું અસાધ્ય કામ મોતીશાના દૃઢ મને બળથી હેલે ચડી ગયું. એક પછી એક સ્થંભ અને તીરકસની કાટખુણે લંગાર લાગી ગઈ. ને આંતરે ભેબંધ થવા લાગ્યા. બે પહાડોની વચ્ચે પાતાળમાંથી જાણે હજારો ગજને લાંબો પહોળો નવો જ પહાડ ઉપચ્ચે જતો હેય.
મેતીશાને એક પગ મુંબઇ ને એક પગ પાલીતાણે રહેતો. ગમે તે ભાગે ને ગમે તે ખર્ચ આદરેલ કામ તાકીદે પૂરું કરવાની તેમને તાલાવેલી હતી- કર્યું તે કામ ને ખરચ્ચાં તે દામ” એ તેમને મુદ્રાલેખ હતો. શેત્રુંજી નદીમાંથી ચાર આને હાંડ પાછું મગાવીને અને મુંબઈથી સેંકડો ઘાટી મેકલીને કામ તડામાર ઉપાડયું. બીજી તરફથી મકરાણુથી આરસ મંગાવી પિતાની જાતિ–દેખરેખ નીચે કુશળ કારીગરેના હાથથી નવાં બિંબ ભરા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
મહાસાગરના
વવાનું શરૂ કર્યું. ત્રણ વર્ષમાં તે પાતાલ પાયા પુરાઇને વિશાળ મેદાન તૈયાર થઈ ગયું, ને મૂળ નાયકની ટુંક બંધાવવી શરૂ કરી. તેના મુનીમે ને મિત્રોને પણ આ પુણ્યક્ષેત્રમાં ફૂલ-પાંખડીને લાભ લેવાની ભાવના થતાં, શેઠની સંમતિથી નમંડળના ગ્રહઉપગ્રહની જેમ આ નવસર્જિત મેદાન ઉપર પ્રાસાદો રચાવા માંડયા.
મોતીશાની તબીઅત હવે ઘસાવા લાગી હતી. શત્રુંજય ઉપર ટુંકનું શરૂ થયેલ કામ પિતાના હાથથી જ પૂરું થાય તે તેમના જીવનનું મુખ્ય ધ્યેય હતું. તેમણે સં. ૧૮૯૨ ના મહામાસમાં પાલીતાણે આવીને તિષીઓને એકઠા કરી અંજનશલાકા અને પ્રતિષ્ઠાના વહેલામાં વહેલાં આવતાં યુદ્ધ જેવરાવ્યાં. ૧૮૯૩ના મહા માસમાં આવેલા મુહૂર્ત પોતે જ નક્કી કર્યા. કારીગરોને બોલાવીને તે પહેલાં કામ પૂરું કરી લેવા તાકીદ કરી. મૂળનાયકના મંદિરની પાછળ કોઠો બાંધવાને રવૈયા ચાલતા હતા તે બંધ રાખીને વખત બચાવી લેવાનો માર્ગ કાઢયે. ટુંકને કી,દેરીઓ, ટાંકા અને બાજુમાં તળાવ વગેરેની સજાવટ કરવાની ભલામણ કરી ગયા.
મોતીશાની તબીયત દિવસાનદિવસ નરમ થવા લાગી હતી. અનેક ઉપચાર કરવા છતાં પુરણ ને જેમ વહેતાં જામતાં, પિતાના હાથથી પ્રતિષ્ઠા કરવાની ઉમેદ હતી. મુહૂર્ત પણ નજીકનું લીધું, છતાં ક્ષણભંગુર દેહને ભરોસે ન રાખતાં એક કામ પિતાના હાથથી જ આપવું શરૂ કર્યું. પિતાના બહોળા વેપારવહીવટના ચેપડા મગાવી નબળા પડી ગયેલ ઘરાકે-સંબંધીઓ પાસે ખેંચાતું લાખેક રૂપીયાનું લેણું માંડી વળાવ્યું. શ્રી સિદ્ધાચળજીની ટુંક બંધાવવામાં હજી અઢી લાખનો ખર્ચ કરવાનો બાકી છે તે દૈવયોગે પિતાના શરીરની કા-રજાએ વારસદારએ કરે તેમ વીલમાં જણાવ્યું.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘મહારથી
-
- ૧૫
જન્મ મરણની અદશ્ય ઘટનાને કઈ મિથ્યા કરી શકતું નથી. પૂરતી સારવારને શુશ્રષા છતાં હજારાના પાલનહાર, સખાવતે મશહુરમતીશાને જીવન દીપક ફેલાઈ ગયો. પુણ્ય ક્ષેત્રોમાં કીર્તિસ્પં રોપીને તથા યાદગાર કાર્યોથી અમર નામના મુકીને ૫૪ વર્ષની ઉમ્મરે તેઓ ભાદરવા સુ. ૧ દેહમુક્ત થયા.
મોતીશાને એકનો એક પુત્ર ખીમચંદ લાખનો માલેક થયા. મોતીશાને અંતિમ કાળ સુધી પ્રતિષ્ઠાની તાલાવેલી હતી. તેમણે નિશ્ચય કરેલ મુહૂર્વે જ પ્રતિષ્ઠા થઈ જાય અને મરનારની વિશાળ ભાવના સફળ થાય તે માટે તેમના પત્ની દીવાળીબાઈ, તેમના મિત્રો અને મુનીમેએ ખીમચંદ શેઠને પ્રેરણા કરી, ને સારા કામમાં શોકને આડો ન લાવતાં સદ્ગતની ભાવના સફળ કરીને તેમના આત્માને શાંતિ અર્પવાની ફરજ સમજાવી.
ત્રણ મહિના પસાર થવા દઈ પ્રતિષ્ઠા માટે સંઘ સહ વર્તમાન પિષ માસમાં પ્રયાણ કરવાનું ઠર્યું. કંકોત્રી એ લખાણી. મહારાષ્ટ્ર અને ધાટમાંથી સંધ-સંબંધીઓને તેડાવ્યા. સુરત, ભરૂચ, અમદાવાદ અને ગુજરાત, માળવા, મારવાડ સુધી મેતીશાને સંબંધ-વહેવાર જામેલો હતો. કચછી ભાઈઓમાં પણ તેમને નેગ-નાતો હતો ને કાઠિયાવાડમાં આડત–ઓફિસેને પથારે બહાળે હતે. મોતીશા દ્રવ્યથી દેહમુક્ત થવા છતાં ભાવથી હૈયાત હતા. તેમની યશ-કીતિ ઉજજવળ હતી. મેતીશાને સંધ એટલે તેમના સંબંધી-નેહીઓને જ સંધ હોય તેમ ગામોગામથી સંઘ પ્રયાણ થયાં. અમદાવાદથી હઠીભાઈએ સંઘ કાઢ્યો. ખીમચંદ શેઠે પોતાના વતન–ખંભાતથી સંધ સહ પ્રયાણ કર્યું. જેમ મહાનદમાં ખળભળાટ કરતી ત્રિવેણુ ગંગાના નીર ભળતાં જાય તેમ તરફન સંઘ-સમુદાય ભળતે ગયો. પાટણ ને ઔરંગા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ભ * * - * * 176 મહાસાગરનો બાદ સંધ પણ આવી પહોંચ્યા. જામનગર–કચ્છ ને માંગરોળ તરફના છે બે દિવસ અગાઉ આવી ગયા હતા. પાલીતાણામાં તળેટીને મેદાનમાં તંબુ ને કેનતથી સંધિનગર વસી ગયું, દોઢ લાખ જેટલી માનવમેદની,ગના ભેદભાવ વિનાના આચાર્યો ને યાધુસાધ્વીના મુદાયની હાજરીમાં અઢાર દિવસને મહત્સવ શરૂ થશે. કહે છે કે ધુમધ ભોજન સમારોહમેશને ચાલીશ હજારને પર્ય થતું હતું. મેટીઃ ધામધુમથી લાખને અર્ચ કરીને ખીમચંદ શેઠે પોતાના પિતાએ નિશ્ચિત કરેલા મુર એજનશલાકા ને પ્રભુપ્રતિષ્ઠા કરીને સંધ સાથે ગિરનારજી થઈ ખંભાત ગયા. શેઠાણ દીવાળીબાઈ જાણે પોતાના પતિની ભાવના પૂરી થયેલ જોવા બેટી થયાં હેય તેમ પ્રતિષ્ઠા પછી તેમણે સ્વર્ગગમન કર્યું ખીમચંદ શેઠનું ભેળપણ ને બુદ્ધિ-સંસ્કારની ઊણપથી મોતીશાને રજવાડી પથાર સંભાળા અશક્ય થઈ પડ્યોખુશામતખોરોની સ્વાર્થ જાળમાં ફસાઈ ગયા. પુત્રના અભાવે તેમને વારસો ભાણેજે ઉતર્યો, છતાં મોતીશાના પુણ્યકાર્યોની કીર્તિકથા - આજે રોકે વીતવા પછી પણ ગવાઈ રહી છે કે મોતી શેઠ મુંબઇવાળે, બંધાવ્યો કુતાસરને ગાળે