________________
બજારને
ગામોગામ ખેતર ને વાડી, આડ ને વાડ, ચરખા ને સાળના સાધનમાં સંતોષ હતો.
એગણુસમી સદી સુધી નહોતી તાર, ટેલીફેનની સાઠમારી, નહેતી રેલ, વિમાનની દોડાદોડી કે નહોતો યંત્રવાદનો ઉન્માદ. હુન્નર હાથને હતો. કપાસને પીલવા ગામોગામ આડ મંડાય, સુતર માટે ઘરેઘરે રેંટીયા ચાલે ને હાથની સાથે ઢગલાબંધ કાપડ તૈયાર થાય. હાથકારીગરીની કલા એટલી આગળ વધેલી કે વાંસની નળીમાં મલમલને આખે તાકે સમાઈ શકે તેવું મુલાયમ ને બારીક કાપડ પણ બનતું. કહે છે કે તે કાપડ ઈગ્લાંડની સામ્રાજ્ઞી મહારાણું વિકટારીયાએ વાપરેલું ને તેની મુકતક ઠે પ્રશંસા કરી હતી.
આ રીતે રૂ, ઉન અને રેશમના કાપડની પેદાશ એટલી થતી કે જે દેશને પહોંચી વળવા ઉપરાંત પરદેશ પણ જતું, તેમજ રસાયણ, ખનીજ વગેરે લઈને હિંદના વહાણો પરદેશ વેચી આવતાં.
હિંદની આબાદી ને બરકત પરદેશનું ધ્યાન ખેંચતાં ટેપીવાલા (વલંદા–પોર્ટુગીઝ, અંગ્રેજો વિગેરે પશ્ચિમાત્ય વેપારીઓ) ખરીદી માટે હિંદમાં આવવા લાગ્યા અને વેપારી કંપનીઓ ઊભી કરીને પેઢીઓ (કાઠીઓ) ઉઘાડી રહ્યા.
પરદેશમાંથી સોળમા સૈકામાં પહેલા પોર્ટુગીઝ વેપારીઓ આવ્યા. તેમણે દીવ-દમણ-ગોવા-મુંબઈ વગેરે દરીયાકાંઠાના ગામોમાં પિતાની કોઠી નાખીને માલની લે-વેચ કરવા લાગ્યા હતા. આ પ્રસંગે મુંબઈના ટાપુ ઉપર થડા ખારવા અને માછીમારોના ઝુંપડાં ' હતાં. સં. ૧૭૧૭માં પોર્ટુગીઝેએ મુંબઈને ટાપુ ઈગ્લાંડના રાજા ચાટર્સ બીજાને દાયજામાં આપ્યો હતો.
આ અરસામાં કમનસીબે હિંદના રાજ-રજવાડામાં જર,
