________________
સુમે
૫૭
એવુ' વગર પરસેવાનું મહેનતાણું પચે નહિ. શ્રીમંત સરકારનું લૂણુ ખાઉ છુ તે હક્ક કરવાનું મારું કામ છે. અને દેશાઈ ! આ તે રાજ મારા બાપનું છે એમ હું સમજું છું. રાજાએ રૈયતના આપ થાય. એનું એ તે મારા બાપનું, ત્યારે ધૂળ જેવા નાણા માટે મારા બાપની તીજોરી ક્રમ લૂટાય ?”
દેશાઇ કુટુબવાળા મૂળ ખાદશાહી કાળથી જૂના ઈજારદાર, રાજકાજના કાવાદાવાના જૂના જોગી, એ સંસ્કારમાં ધડાએલા દેશાઈએ એ સિદ્ધાન્તા ખાંધ્યાં હતાં કે દરેકમાણસને વેચાતા લેવા હાય તેા લઈ શકાય. દરેક માણસને પેટ તેા હાય જ-કાઇનું નાતું તે ક્રાનું મેાટુ, અને પ્રમાણિકપણુ' એટલે કે આછી લાલચમાં ન લપટાવું તે. બાદશાહી કાળના તે ખીજાં વહીવટદ્વારા એના પહેલા ખેાળાના દીકરા ચને રહેલા. એનાથી માવજી મહેતાની વાત ન સમજાઈ. તે ખેાલ્યું “ મહેતા ! ગાયકવાડે તા આજ રાખ્યા તે કાલ કાઢી મૂકશે, માટે ધર ભરાતુ હોય તે। ભરી લ્યેાને, એ ગામને બો ત્રણ ગામની ઊભી ઉપજ તમારી; પછી છે કાં૪ ? મારા જેવી ચાખ્ખી વાત કહેનાર કાષ્ટ નહિ મળે.
,,
“ દેશાઈ જી તલમાં તેલ નથી હું! ! મારા જેવા ના પાડનાર પણ તમને બીજો કાઇ નહિ મળ્યા હોય. હવે એ વાત મૂકી દૃષ્ટ આપણા કામકાજની જ વાત કરીને ! ',
સવજી દેશાઈની ઉપજ ખૂબ ઘટી ગઇ. મહેતાએ ઇજારાની રકમ વધારવા માંડી હતી, અને ખાલસા ગામેા વસાવવા માંડયાં જેમ જેમ દેસાઇની ઉપજ ધટતી ચાલીને ખાલસા ગામેા આબાદ થવા માંડયાં તેમ તેમ દેશાના ગુસ્સા વધ્યે જતાં આખરે એનાથી ન જીરવાયુ અને ધોડે ચડીને તે વડેાદરે ગયા.
