________________
સોરઠનો
માવજી મહેતાને વહીવટદારી અમલ એટલે જૂની અને નવી પદ્ધતિને સંધિકાળ. જૂના જમાનામાં રાજાએ ગામે ઇજારે આપતા. ને ઇજારદારો ગામમાંથી ઉઘરાત લેતા. રાજા અને ખેડૂત વચ્ચેને સંબંધ તે નામને જ. અને રાજાઓને ઇજારદારની સાથે ઊઠબેસ હેવાથી પરિણામે એ પદ્ધતિમાં ખેડૂતો સાતા ને ચૂંસાતા. એમને કોઈ ધણધેરી નહે.
માવજી મહેતાએ પિતાના અમલકાળમાં એ પદ્ધતિ બંધ કરી ખાલસા વહીવટ શરૂ કર્યો. ખેડૂતો પાસેથી રાજ સીધું જમેબંધી લે. વચમાં ઇજારદારની દલાલી નહિ. એમણે જાતે આખા અમરેલી પ્રાંતની આંકડાવારી તૈયાર કરી. ઇજારદારી યુગમાં અમરેલી પ્રાંતના પંચમહાલની કુલ ઉપજ અઢી લાખ બાબાશાહીની હતી તે આંકડાવારીના પરિણામે ખાલસા વહીવટથી માવજી મહેતાએ સત્તર લાખની કરી બતાવી. અને છતાં ય ખેડૂતો વધારે સુખી ને વધારે આબાદ થયા. ગામડાં તરતાં થયાં ને વેપાર ધંધા વધ્યા.
ખંડેરાવ મહારાજ આ કામથી ખૂબ ખુશી થયા અને માવજી મહેતાને ગેઝિન્દાપરૂ ગામ આપવાની વાત ચલાવી; પણ લેખ તૈયાર થાય તે પહેલાં વિધિએ નવા લેખ લખી નાંખ્યા. વળતે વરસે એટલે કે સં. ૧૯૨૬ના માગસર માસમાં ખંડેરાવ ગાયકવાડ સ્વર્ગસ્થ થયા. ને મહા માસમાં જાણે કે હારીકારી કરતો હોય એમ એનો આ એકલ ટેકી મહેતો એની પાછળ ચાલ્યા ગયા. પછી ખટપટ વધી. દેસાઇનું ફરી જેર જામ્યું. ને રાજકાજના નિત્ય નવીન રંગમાં માવજી મહેતાની સેવાઓ ભૂલાઈ ગઈ. માવજી મહેતાના સ્મારક તરીકે રહી માત્ર એની યાદગીરી-એના કામનું પ્રત્યક્ષ પરિણામ. ઈજારદારી વહીવટનો અંત લાવનાર માવજી મહેતા ગયો ત્યારે ગાયકવાડને એક એકનિષ્ઠ સેવકની ખોટ પડીને જેન કામે એક ભડવીર બોયો.
* રા. ગુણવંતરાય આચાર્ય.
