Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 05
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022489/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcazataprakaraNaprAsAda-sUtraNasUtradhAra-pUrvadharamaharSi-vAcakapravarazrI umAsvAti-bhagavat-praNItaM svopajJakArikA-bhASyayorupari catuzcatvAriMzadadhika caturdazazata-prakaraNakartR zrImad-haribhadrasUri-viracitavRttisamalaGkRtam zI tavArizamA sImA. ke che. hAtha-5 (gujarAtI anuvAda) ane A * bhAvAnuvAdakAra kera pU. AcArya zrI vijayarAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvadharma parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekhara II ha IT ivastaka rada karI yorkAuntuH guMthAyeSTi yarA) rAIpiMDanuZ) 7 rana ra ra kora vitAvI ya AcAryadeva nI dikarI rAjazokharasUrIzvarajI mahArAja (be bhAga) patIla ii aiRhAjahile vAhe la ii viIi 1 mizcita hita rahela upadezapada graMtha hA, // BHILWAFT GUPTlatationvidya gyinloEITttten testinguism gujarAtI mAdhApara gurutattvavinizcayaH /FPIRINITIPIR NI ATTI III finni dhI nAmayAM pArTa sarataill try Plwaa sadana mAdi-1| zrI aSTaka prakaraNa INTill tellin ujyAlobAdhAjI mahArAja 1, tA. 1ii zAmIyAjI mahArAja (be bhAga) (be bhAga) pUjA khAdyAmAM zrI harimahamUri viracita phanI bA paMcAzaka prakaraNa 21vaja navapada prakaraNa zAlIka pAyala prajAkI thI hemalatavijirita GzayAlA (puSpamAlA) (brajAnI ) (bhAga-2) zrAvakadharma adhikAra ApanI mAvAnuvAda che . pUla bAlAI jI jAlImArI mAtAnA | = navA yAda karI paSa zAmaiu l zrI rAjaronI+]/HI ANIELT (be bhAga) vRdhdha vyAyAIol dudbhai !Na thai zrAddha dadir, -bhiprabo pacaka prakaraNa bhAga-1 prAvakadhama adhikAra gujarAtI bhAvAnuvAda ll kidiA kale che pUrA thanAzaal , za, rAparIvAra | masAja pU. AcAryadeva zrImad vijaya arbomaNUrIzvarA maKIPID (be bhAga) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jazekharasUrIzvarajI mahArAjA Adie kareluM sAhitya sarjana 1980 28 thka yA thI zALAmAM pirIkSA pAkA caratra AcAchIMgi bAnamA. paMcapihANaM pU sa dhI somyotiSI >> paesa-baMdho iiiiiiiiiiit jA.) - AcAryadeva-zrImada vijypremsuuriishvraaH| ajItI--situavasi aufmani thiTAT/ zani thI amane mIna rAja kyA saMganya viveka zrI samIra * zaMkA-samAdhAna dharmabiMdu prakaraNa sohAmaNuM Raa na hae vAratA kAma dhAryuM che pAna ka ravAnA (be bhAga). zrI saMbodha prakaraNa - zrI yazovijayajI vizcita dhanyavaMdanA mAdhya atilakSaNa samuracaya prakaraNa ka salAhathI jamaNA nA ha yAhayAja ne kAma karI traNa bhAga) thI pANI ApavA zrI vadi mahAna vizvaka tatvArthAdhigama satra ke , nA. zrI svAdhigama sUtram thI 5ofmUold pUba nabaLa vApanAkizAyarI zrI pAsenA caritrA nAMar kAma ja kara mApha kAkA na kara (daza bhAga) vaEIRAdaillustuAdhAraHIN/htI haN sAyeya sika pAMca mANAli Rti U12 vItarAga stotra zrAvaka prajJapti prakaraNa (kANa pU. A. zrI rAjazokharasUrIjI ma. sA ", A, pI rAjazekhara sUrIzvarajI maLI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaH - zrI kAMkozcaropanAthAya nama: che / zrImad vijayadAna-prasastAmacaMdrahIrasuri sadagurubhyo namaH || OAhI - nama: || | ka ka @ paJcazataprakaraNaprAsAra-sUtraNasUtradhAra-pUrvadharamaharSi-vAcakapravarazrI umAsvAti bhagavat praNItaM svIpajJakArikA-bhASyayorupari catuzcatvAriMzadadhika - caturdazazata prakaraNakartR zrImad haribhadrasUri viracitavRttisamalaGkRtam ) pravara (c) I ]] zrI (0) hAthathI chUTI ]] adhyAya-5 (gujarAtI anuvAda) * bhAvAnuvAdakAra : pa.pU.A. zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra pa.pU.A. zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra pa.pU.A. zrImad vijaya lalitazekharasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna aneka graMthonA bhAvAnuvAdakAra pa.pU.A. zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA naMda saMpAdaka gaMda pU. munirAja zrI dharmazekharavijayajI gaNI ki sahayogI gaH pU. munirAja zrI divyazekharavijayajI prathama AvRtti : vi.saM. 2070, vI.saM. 2540, nakala : 1000 * prakAzaka dra zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa pUjya AcAryazrI rAjazekharasUri bhAvAnuvAda bhavana 4936 , sIlvara lIphanI sAme, kAmataghara roDa, bhivaMDI-421 305. - gaMda prApti sthAna ke | hindustAna mila sTorsa 481, ganI epArTamenTa, ratana TokIjhanI sAme, AgrA roDa, bhivaMDI-421 305. phona : (02522) 232266, mo. 93212 32266 mUlya : rUA. 1,500/- (bhAga : 1 thI 10) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna vAcaspati parama pUjaya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyavartI siddhahasta lekhaka parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya pUrNacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna tapasvI munirAja zrI prazamapUrNavijayajI mahArAja sAhebanI pAvana preraNAthI "zrI AlavADA jaina saMgha" taraphathI zrI saMghanA jJAnanidhimAMthI A 'zrI tattvArthAdhigama sUtra" pustaka prakAzanano saMpUrNa lAbha levAmAM Avela che. zrI arihaMta ArAdhaka TrasTa tenI khUba khUba anumodanA kare che. * sUcanA : A pustaka jJAnadravyamAMthI chapAvyuM hovAthI gRhastha mUlya cUkavyA vinA A pustakanI mAlikI karavI nahIM. vAMcavA mATe A pustakano upayoga karavo hoya to yogya nakaro jJAnabhaMDAra khAte Apavo jarUrI jANavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 10th ( pIpA pIpara, karavAnIma | agni saMskAra bhUmi para navanirmita pa.pU.A.bI.triI thazekharasurIzvarajI mahArAjanuM gukiyA nilamAM vihAra pAlItANA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 * bhUmikA * prastuta zAstranuM (sUtranuM) mukhya nAma tattvAthadhigama che. A zabdano artha saMbaMdhakArikAnI 22mI kArikAnI TIkAmAM jaNAvyo che. paNa vartamAnamAM tene tattvArthasUtra evA saMkSipta nAmathI oLakhavAmAM Ave che. A graMthanA kartA pUjya umAsvAti mahArAjA che. A sUtro upara bhASya paNa temaNe ja raceluM che. digaMbaro "jyAM vastra tyAM mukti nahi" evI emanI mAnyatAne bAdha Avato hovAthI bhASyane umAsvAti mahArAjA kRta mAnatA nathI. teo bhale na mAne paNa keTalIka dalIlo vagerenA AdhAre bhASya umAsvAti mahArAjAnuM ja che ema siddha thAya che. jijJAsue e dalIlo pa.pU. AcArya zrImad AnaMdasAgarasUrIzvarajI mahArAjAe lakhelA upakramamAMthI jANI levI. e upakrama A graMthanA pahelA bhAganA aMte mudrita karavAmAM Avyo che. graMthano paricaya A graMtha mukhyatayA dravyAnuyogano viSaya che. jainazAsanamAM dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga ane dharmakathAnuyoga ema cAra anuyoga prasiddha che. anuyoga eTale vyAkhyAna ke varNana. jemAM jIvAdi dravyonA(tattvonA) vyAkhyAnanI pradhAnatA hoya te dravyAnuyoga. jemAM AcAronuM vizeSathI varNana hoya te caraNakaraNAnuyoga. jemAM gaNita AvatuM hoya te gaNitAnuyoga. jemAM dharmakathAnuM varNana AvatuM hoya te dharmakathAnuyoga. A cAra anuyogomAM dravyAnuyoga ane caraNakaraNAnuyoga e be anuyogo mukhya che. te bemAM paNa apekSAe dravyAnuyoganuM mahattva vadhAre che. prastuta tattvArthasUtra dravyAnuyoganI pradhAnatAvALuM che. kAraNa ke temAM jIva vagere sAta dravyonuM(katattvonuM) varNana che. AthI A graMthanuM mahattva ghaNuM che. A graMthane barAbara samajavAthI samyagdarzana pragaTe che ane pragaTa thayeluM samyagdarzana daDha ane nirmaLa thAya che. jemake pAMcamA adhyAyamAM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra 32 "nnidhakSattAt vazva:" vagere sUtromAM kareluM pudgalonA baMdhanuM varNana ApaNane spaSTa samajAve che ke sarvajJa vinA bIjo koI AvI bAbato kahI zake nahi. A to mAtra eka daSTAMta rUpe jaNAvyuM. bIjI ghaNI bAbato evI che ke je sarvajJa vinA bIjo koI kahI zake nahi. prazna- umAsvAti mahArAjA kayAM sarvajJa hatA? e to chamastha hatA ethI emanuM kaheluM sarvajJoe kahyuM che ema kema kahI zakAya ? uttara-pU. umAsvAti mahArAjAe A badhuM potAnI matikalpanAthI nathI kahyuM. kiMtu temanI pUrve thayelA vidvAna ane mahAna AcAryoe je kahyuM tenA AdhAre kahyuM che. temanI pUrve thayelA AcAryoe paNa potAnI pUrve thayelA mahAna jJAnI AcAryonA kathana mujaba kahyuM che ema AgaLa vadhatAM vadhatAM pUrvakAlIna AcAryoe gaNadharonA upadeza mujaba kahyuM che ane gaNadharoe sarvajJa bhagavaMte kahelA upadezanA AdhAre kahyuM che. tethI A zAstranA mULamAM sarvajJa bhagavaMta che. jenA mULamAM sarvajJa bhagavaMta na hoya tevA anya darzanakAronuM kathana sAcuM na gaNAya. ahIM kahevAno Azaya A pramANe che- janmathI aMdha hoya tevA eka puruSe hAthIne sparzIne hAthI kevo hoya teno nirNaya karyo. teNe bIjA janmathI aMdha puruSane hAthI kevA prakArano hoya te kahyuM. teNe(=bIjAe) trIjAne kahyuM. Ama janmAMdha puruSonI game teTalI lAMbI paraMparA sudhI hAthInA AkAranuM varNana thatuM rahe to paNa koIneya hAthInA sAcA AkAranuM jJAna na thAya. kAraNa ke prathama janmAMdha puruSane hAthInA AkArano sAco nirNaya thayo nathI. AMkhothI dekhato puruSa hAthInA AkArano jevo nirNaya karI zake tevo nirNaya janmAMdha puruSa game teTalo buddhizALI hoya to paNa na karI zake. (ahIM "janmathI aMdhapuruSanI paraMparA" kahevAnuM kAraNa e che ke A paraMparAmAM koI puruSa dekhato hoya to tene hAthInA sAcA AkAranuM jJAna thavAno saMbhava rahe paNa paraMparAmAM badhA ja janmAMdha hoya eTale koIneya hAthInA sAcA svarUpanuM(AkAranuM) jJAna na thAya.) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 tevI rIte prastuta jainadarzana sivAyanA badhA ja darzanakAro chadmastha hovAthI temanI cAlelI paraMparAmAM AvanArA badhA ja chadmastha puruSone AtmA Adi padArthonA sAcA svarUpanuM jJAna thatuM nathI eTale teo "amArI ATalI lAMbI paraMparAthI A jJAna amane maLatuM AvyuM che" ema kahe to paNa emanuM jJAna satya nathI. (yogabiMdu gA.429 vagere) 5 jainadarzanamAM to AtmA Adine sAkSAt jANanArA sarvajJapuruSathI paraMparA cAlI che, eTale jainadarzananI sAcI paraMparAmAM AveluM jJAna yathArtha che, mATe A tattvArtha sUtrane jANavA mATe khAsa prayatna karavo joie. A graMtha mAtra 200 zlokathI ochA pramANavALo hovA chatAM temAM saMpUrNa jainazAsanano sAra samAvI dIdho che. jANe ke gAgaramAM sAgarane samAvI dIdho che. tethI ja kalikAlasarvajJa A.zrIhemacaMdrasUri mahArAja svaracita siddhahema zabdAnuzAsanamAM a.2 pA.2 sU.39 mAM 35omAsvAti saMgrahItAra:=ghaNA viSayano thoDAmAM saMkSepa karavAnA viSayamAM umAsvAti mahArAjA jevA bIjA koi zreSTha nathI. ema jaNAvyuM che. graMthakArano paricaya graMthakAranI mAhitI graMthakAre pote graMthanA aMte prazastimAM saMkSepathI jaNAvI che. te A pramANe- "jemano yaza jagatamAM pragaTa che te zivazrI nAmanA vAcakamukhyanA praziSya agyAra aMgonA jJAtA ghoSanaMdI kSamAzramaNanA ziSya, vAcanAthI (bhaNAvanAranI apekSAe) mahAvAcaka zramaNa maMDapAdanA ziSya, vistRta kIrtivALA mUla nAmanA vAcakAcAryanA ziSya kaubhISaNa gotravALA svAti nAmanA pitA ane vAtsI gotravALI umA nAmanI mAtAnA putra nyagrodhikA gAmamAM janmelA, kusumapura (pATalIputra) nAmanA zreSTha nagaramAM vicaratA, ucca nAgara zAkhAnA vAcaka zrI umAsvAtijIe guruparaMparAthI maLelA uttama arihaMta vacanone sArI rIte samajIne (zarIra-mananA) duHkhothI pIDita tathA asatyaAgamathI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 naSTabuddhivALA jagatane joIne jIvonI anukaMpAthI spaSTa arthavALA A tattvAthadhigama nAmanA zAstranI racanA karI." A vize huM vizeSa vivecana lakhato nathI. kAraNa ke bahu vistArathI lakhavuM paDe. bahu vistArathI lakhAyelA lakhANane vAMcavAno rasa bahu alpajIvone hoya che tathA huM AMkhanI takalIphanA kAraNe vistArathI lakhavA mATe samartha paNa nathI. AthI jijJAsuoe A vize vizeSa mAhitI mATe "umAsvAti mahArAjA kyAre thayA? kayA vaMzamAM thayA" ityAdi vigato jainaparaMparAno itihAsa bhAga-1 mAMthI tathA paMDita zrI sukhalAlajI kRta tattvArtha vivecanavALA pustakamAMthI tathA pU.A. bhagavaMta zrIkesarasUrijI mahArAjAnA samudAyanAM A. zrI hemaprabhasUrijInA ziSya vidvAna muni zrIudayaprabhavijayajIgaNivare lakhela siddhasenagaNikRta TIkAnA prathama adhyAyanA TIkAnuvAdamAM lakhelI bhUmikAmAMthI tathA pa.pU. AgamoddhAraka zrIAnaMdasAgarasUri mahArAjAe lakhela tatvArthavRtanmanirNaya: nAmanA pustakamAMthI joI levuM. TIkAkAra maharSino paricaya tattvArthakArikA ane bhASyanI TIkA karanArA zrIharibhadrasUri mahArAjA jainazAsanamAM yAkinImahattarA dharmaputra tarIke prasiddhine pAmelA ane caudazo graMthanA praNetA haribhadrasUri mahArAjA samajavA. emaNe DupaDupikA nAmanI TIkA racI che. zabdakoSamAM DupaDupikA zabdano artha jovAmAM Avyo nathI. paNa DupaDupikA eTale nAvaDI evo artha mane jaNAya che. A TIkA pUrve vi.saM. 1992mAM ratalAma nivAsI zreSThI RSabhadevajI kesarImala jaina zvetAMbara saMsthA dvArA mudrita thaI hatI. temAM lakhAyelA upakrama pramANe A TIkA sauthI prAcIna che. arthAt siddhasena gaNikRta moTI TIkAthI paNa prAcIna che, tenA kAraNo upakramamAMthI jANI levA tathA tattvArthasUtranA bhASyanA kartA paNa umAsvAti mahArAjA hatA. 1. upakrama A pustakane aMte Apelo che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 tenA kAraNo paNa upakramamAMthI jANI levA. bhaviSyamAM vidvAnone upayogI bane te mATe A upakrama A graMthanA prathama bhAganA aMtamAM mudrita karavAmAM Avyo che. A. zrIharibhadrasUri mahArAjAe chaThThA adhyAyanA trevIsamAM sUtranA "vinayasaMpannatA" pada sudhInI TIkA karI che. tyAra pachI emanI TIkA jovAmAM AvatI nathI. kadAca e daramiyAna e mahApuruSa bimAra paDyA hoya ane kALadharma pAmyA hoya e banavA joga che. bAkI rahelI e TIkAne AcAryazrI yazobhadrasUrie uddhAra karavAno prAraMbha karyo. temaNe tyAMthI( vinayasaMpannatA pachIthI) dazamA adhyAyanA chaThThA sUtra sudhInI TIkA uddharI che. bAkInI TIkA temanA ziSya uddhata karI che. A vigata dazamA adhyAyanA chaThThI sUtranI TIkAnA aMte lakhAyelA pAThathI spaSTa thAya che. AnA uparathI e paNa nizcita thAya che ke siddhasena gaNinI moTI TIkAthI A TIkA prAcIna che. anuvAda aMgenI mAhitI vi.saM. 2013mAM mAruM cAturmAsa pAlItANAmAM thayuM. te vakhate sAdhusAdhvIjIoe mArI pAse cAturmAsamAM vAMcanA ApavAnI mAMgaNI karI. AthI tattvArthasUtra upara vAcanA ApavAnuM nizcita thayuM. tattvArthasUtra upara vartamAnamAM siddhasena gaNikRta moTI TIkA ane zrIharibhadrasUrikRta nAnI TIkA e be TIkAo prasiddha che. A be TIkAone jotAM mane lAgyuM ke siddhasena gaNikRta moTI TIkA ghaNI kaThina che. AthI haribhadrasUrikRta 1. ahIM uddhata=uddhAra karyo e zabdathI zuM samajavuM? dazamA adhyAyanA chaThThA sUtranI vRttinA aMte lakhelA pAThanA AdhAre mane ema samajAya che ke siddhasena gaNikRta TIkAmAMthI uddhAra karyo che. ahIM zabdazaH uddhAra karyo che ema na samajavuM. kiMtu jyAM siddhasena gaNikRta TIkAmAM pATha lAMbA hoya tene TUMkAvI dIdhA, jyAM zabdanI kaThinatA hoya tyAM saraLa zabdo mUkyA ane kyAMka potAne yogya lAgyA tevA zabdo mUkyA. A rIte temaNe uddhAra karyo ema mane jaNAya che. 2. zrIharibhadrasUrie apUrNa TIkA lakhI e daramyAna siddhasena gaNie e TIkAne pUrNa karavAne badale svataMtra potAnI moTI TIkA lakhI. pachI yazobhadrasUrie e TIkAnA AdhAre haribhadrasUrinI bAkIno TIkAno uddhAra karyo. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthodhigamasUtra adhyAya-5 nAnI TIkA upara vAcanA ApavAno nirNaya karyo. zAzvatI oLI AdinA divaso sivAya cAra mAsa sudhI niyamita vAcanA cAlI. A samaye meM zrI tattvArthasUtranI zrIharibhadrasUrikRta TIkAno anuvAda karavAno saMkalpa karyo paNa anya graMthonA anuvAdanA kAraNosara A anuvAda thaI zakyo nahi. vi.saM. 2064mAM dahANu sTezananA IrAnI roDa upara AvelA upAzrayamAM Ano anuvAda zarU karyo paNa temAM zArIrika bimArI Adi ghaNA vighno AvyA. Ama chatAM vighno rUpa khaDako sAthe athaDAtI kuTAtI paNa A anuvAda naukA ghaNA vilaMbathI paNa pUrNatAnA kinAre AvelI joIne mAruM mana harSavibhora banI jAya e sahaja che. A anuvAdamAM vidvAnone ghaNI kSatio dekhAze, kyAMka vistArathI lakhavAnuM hovA chatAM vistArathI na lakhyuM hoya, kyAMka saMskRta zabdane anurUpa gujarAtI zabda lakhavAmAM bhUla karI hoya, kyAMka bhAvArtha samajavAmAM niSphaLa banyo houM, kyAMka sUtra-TIkAno artha khoTo thayo hoya ityAdi ghaNI kSatio dekhAze. Ama chatAM vidvAnone huM pU. umAsvAti mahArAjAnA zabdomAM vinaMtI karuM chuM ke putrAparathama mayitavya vRdhe sarvam ! (prazamarati gA.312) pitA putranA aparAdhane mApha kare tema vidvAnoe mApha karavuM. huM eka tarapha mArI buddhinI maMdatAne jouM chuM bIjI tarapha A anuvAdane jouM chuM to mArI sAme "huM A kevI rIte karI zakyo?' evo praznArthacihna khaDo thAya che paNa mArA upakArI siddhAMta mahodadhi pa.pU.A. zrI premasUrIzvarajI mahArAjA ane nispRhatAmUrti parama gurudeva zrIhIrasUrIzvarajI mahArAjAnI divya kRpAdRSTinuM smaraNa thatAM ja e praznArthacihna adazya thaI jAya che. AthI A prasaMge e be mahApuruSone harSa bharelA hRdayathI vaMdana karuM chuM tathA vardhamAnataponidhi (vardhamAnatapa AyaMbilanI 100+ 88 oLInA ArAdhaka) pU. gurudeva zrI lalitazekharasUrIzvarajI ma.ne paNa bhAvabharyuM namana karuM chuM. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sahAyakonuM saMsmaraNa anuvAda pUrNa karI devA mAtrathI kArya pUrNa thaI jatuM nathI. anuvAda taiyAra thayA pachI jyAM sudhI pustaka rUpe prakAzita na thAya tyAM sudhI ghaNI javAbadArI vahana karavAnI hoya che. muni zrIdharmazekharavijayajIe A badhI javAbadArI potAnA zire laIne mane e javAbadArImAMthI mukta karyo. Ama karIne temaNe mArA pratye rahelA hArdika bhAvanI abhivyakti karI che. arthanI ke zabdanI azuddhi na rahe e mATe emaNe prathama adhyAyathI AraMbhI dazamA adhyAya sudhInuM meTara zAMtithI ane ekAgratAthI vAMcyuM. pachI prupha saMzodhanamAM paNa ghaNI mahenata karI rahyA che. prupha saMzodhanamAM muni divyazekharavijayajI paNa ghaNo sahayoga ApI rahyA che. mane AMkhanI takalIpha thayA pachI badho anuvAda lakhavAmAM (huM boluM ane te lakhe e rIte) temaNe ja lakhI Apyo che. TIkAnA prAraMbhanA cAra adhyAyanA anuvAdanI presakopI muni zrI hitazekharavijayajIe karI che. bAkInA saMpUrNa bhASyasahita TIkAnA anuvAdanI presakopI muni zrIsumatizekharavijayajIe suvAcya akSaromAM taiyAra karI che tathA koI koI sthaLe anuvAda lakhavAno rahI gayo hoya te anuvAda paNa temaNe lakhI Apyo che. A prasaMge mane sAdhusevA karavAno guNa jenA svabhAvamAM rahelo che tevA muni zrIkaivalyadarzanavijayajI yAda AvyA vinA rahetA nathI. vi.saM. 2064nAM vApInAM cAturmAsamAM mane AvelI bimArImAM temaNe lagabhaga be mahinAthI paNa adhika samaya sudhI niHsvArthapaNe mArI hArdika sevA karI. muni zrIdivyazekharavijayajI mATe huM zuM lakhuM? ane keTaluM lakhuM? e prazna mane mUMjhavI rahyo che. emanA mATe TUMkamAM eTaluM ja lakhuM chuM ke zarIra aneka takalIphothI gherAtuM jAya che ane atyaMta kRza banatuM jAya che evI avasthAmAM mArA mATe e ja sarvasva che. dararoja savArabapora-sAMje e traNe samaye mAtA jema bALakane khavaDAve tema mane AhAra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 vaparAve che ane eka pachI eka davAo Ape che. mane kyAreka A dazyanI smRti thAya che tyAre mArI AMkho AMsuothI bhInI thaI jAya che. mane jyAre bhUtakALanI smRti thAya che tyAre munizrI (hamaNA paMnyAsa) ravizekharavijayajI yAda AvyA vinA rahetA nathI. varSo sudhI mArI sevA karIne mArI saMyamayAtrAmAM ane sAhityayAtrAmAM sAtha Apyo che. vi.saM. 2050mAM roSakALamAM mane pUnA - TIMbara mArkeTamAM gADha bimArI AvI tyAre meM jIvavAnI AzA choDI dIdhI hatI tevI avasthAmAM ekalA hAthe mArI sevA karanArA muni zrIharSazekharavijayajIne paNa huM kema bhUlI zakuM? sahavartI sarvamahAtmAo mArI sevA karavAmAM sadA utsuka rahe che Ama chatAM mAruM zArIrika ArogyanuM puNya atyaMta nabaLuM hovAnA kAraNe jemAM samAdhi rAkhavI kaThina banI jAya tevI navI navI takalIpho utpanna thayA kare che. Ama chatAM AvA sevAbhAvI mahAtmAonA prabhAvathI mAruM saMpUrNa jIvana samAdhimaya banI rahe e ja abhyarthanA. A anuvAdamAM graMthakAranA AzayathI, bhASyakAranA AzayathI, TIkAkAranA AzayathI ane jinAjJAthI viruddha kaMI paNa lakhAyuM hoya tenuM micchA mi dukkaDa ApavApUrvaka mArI lekhinIne ahIM thobhAvI dauM chuM. - AcArya rAjazekharasUri vi.saM. 2016, Aso vada-12 kalpanagarI, muMbaI-muluMDa 1. A samaye muni zrIdharmazekharavijayajI paNa pUnA hatA, teo kempamAM gADha bimArInA kAraNe pathArIvaza thayelA muni zrIkarmajitavijayajI ma.sA.nI sevAmAM rokAyelA hatA. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ In zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 * saMpAdakanI saMvedanA * siddhAMta mahodadhi pUjayapAda AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA gurukulavAsamAM vasIne siddhahasta bhAvAnuvAdakAra parama saMvegI pUjayapAda gurudeva AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekhara sUrIzvarajI mahArAjAe 55 varSanA nirmaLa saMyamanI kSaNone saMyama, svAdhyAya ane gurusamarpaNabhAvanI pavitra gaMgotrImAM avagAhana karatAM lagabhaga ATha varSanA alpa cAritra paryAye to atyaMta kaThIna gaNAtA "paesabaMdho' nAmanA karmagraMtha viSayaka graMtharatnanI TIkA racI. tyArathI prAraMbhAyelI pUjyazrInI sAhityayAtrA avirata cAlatI rahI. atyaMta nAjuka nAdurastI vacce paNa AMtarika majabUta lokhaMDI manobaLanA kAraNe AtmAne taMdurasta banAve tevA keTalAya graMtharatnonA bhAvAnuvAda, lekhana, saMpAdana, saMkalana karyA. sAhityayAtrAnuM aMtima mAilasTona kahIe to prastuta "tattvArthAdhigama sUtra A graMtha sAthe aneka ghaTanAo saMkaLAyelI che. "zreyAMti vavinani mahAmapi gAyate' A ukti A sarjanamAM sArthaka nIvaDI che. presara (ucuM lohInuM dabANa)nI takalIpha vadhatAM tenI asara pUjayazrInI cakSu upara thaI. tAtkAlika upAyo karAvavA chatAM eka AMkhe lagabhaga daSTi jatI rahI. eka AMkhathI paNa kAma cAluM rahyuM. temAM bhIvaMDInA cAturmAsa daramiyAna bIjI AMkhamAM motIyo utarAvyo. lensa je naMbarano hovo joIe tenA karatAM jUdo besADyo. pariNAme bIjI AMkhe paNa lagabhaga dekhAvAnuM baMdha jevuM thayuM. A daramiyAna tattvArthAdhigama sUtrano bhAvAnuvAda cAluM hato. muMbaimAM DaoN. sujala zAha ke jeo prabhuzAsananA tattvajJAnanA parama pipAsu, sAdhu veyAvaccanA rasiyA hatA. temanA satata satata prayAsathI lagabhaga 15 TakA jeTalI daSTino ughADa thayo. je anuvAdanuM kArya bAkI hatuM tenA vizALa kadanA akSarovALI jherokSa nakalo karAvI. pUjayazrInI AMkhe covIza naMbaranA cazmA paherAvyA. bilakula nikaTamAM lAvIne akSaro vaMcAya tenA AdhAre pUjyazrI teozrInA vinayI ziSya mu.zrI divyazekhara vi.ne kahetA jAya ane graMthanuM kArya AgaLa vadhatuM jAya. A rIte daza adhyAyanuM kArya pUrNa thatAM khyAla Avyo ke prAraMbhanA pAMca adhyAyanA "bhASyano anuvAda to bAkI rahI gayo che. te paNa AvI AMkhe pUjayazrIe pUrNa karAvyo. savAra thatAM ja guru-ziSyanI joDI A kAryamAM joDAI jAya e sukhada dazya to jeNe joyuM te dhanya banyA ! jainazAsananA rAjA jevuM tRtIyapada maLyuM hovA chatAM pUjya upAdhyAyajI mahArAjAnI pelI paMkti "hindaSTa vArevuM muteSa mahAtmanaH, mantare vAvamAsane TA: sarva samRddhayaH | - jJAnasAra' ne pUjyazrIe svajIvananI pratyeka kSaNomAM sArthaka karI hatI. athAka prayatna pUrNa karelA anuvAda pachInI je kArya siddhinI sukhada kSaNo hatI tenA sAkSI je banyA hoya te kahI zake ke pUjayazrI keTalA prasanna hatA ! siddhinI anubhUtione akSara deha ApIne prastAvanA rUpe lakhavAno jayAre avasara Avyo te kSaNe huM (muni dharma za.vi.) tathA mu.zrI divya ze.vi. sAme beThA hatA. pUjyazrI jema jema lakhatA jatA hatA tema tema netro paNa sajaLa banatA jatA hatA. atyaMta Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 saMvedanazIlatApUrvaka lakhAyelI prastAvanAmAM nAnAmAM nAnA sAdhue ke koi zrAvake kaMika madada karI hoya to te badhAne smRtipathamAM lIdhA hatA. anuvAdanuM kArya pUjya gurudevazrIe pUrNa karyuM te vakhate eka puNyAtmAne patra dvArA jaNAvyuM hatuM ke 'tattvArthAdhigama sUtranuM anuvAdanuM kArya pUrNa thayuM che. presamAM paNa mokalI ApyuM che. chapAvavA vagerenuM kArya mArA ziSyAdi saMbhALI leze. tethI have uMmaranA kAraNe ke zArIrika asvasthatAne kAraNe mArI gerahAjarI hoya to paNa pustaka chapAi jaze !' jANe pUjyazrIne potAnA jIvanasamAptino saMketa maLI gayo haze ! 12 anuvAda karatI vakhate aneka pratono sahAro levAyo hato. je mudrita pratanA AdhAre anuvAda zarU karyo hato temAM ghaNI azuddhio hatI, kyAMka kyAMka anusaMdhAna paNa maLatuM nahotuM. varasothI anuvAdanI siddhahastatAne kAraNe pUjyazrIe potAnA anubhavathI te te pAThonuM anya anya pratonA AdhAre anusaMdhAna goThavI dIdhuM hatuM. khAsa karIne 'zrI siddhasena gaNi' kRta tattvArthanI TIkAnA AdhAre ghaNA sudhArA karyA hatA. zrutopAsikA sAdhvIjI zrI caMdanabALAzrIjI mahArAje paNa hastalikhita prata meLavI ApavAmAM ghaNI sahAya karI hatI. A rIte anuvAda karI zeSa kArya chapAvavA vagerenI javAbadArI mane soMpI pUjya gurudevazrI pAlitANA mukAme vi.saM. 2068 nA caitra vada 4 nA smRtizeSa thayA. gurudevazrInI hAjarImAM to kyAMka kSati rahI hoya to pramArjanA karAvavA mATe turaMta temanI pAse doDIne pahoMcI jato hato. have teozrInI gerahAjarImAM A kArya konI pAse karavuM ? temAM pU. bApajI mahArAjAnA samudAyanA vidvarya pU. AcAryadeva zrI municandra sU.mahArAjAne A prupha saMzodhana mATe vinaMti karatAM varasothI sAhitya saMzodhanAdi kAraNe jeo pUjyazrI sAthe AtmIya bhAve joDAyelA hatA tethI A aMge hRdayodvAra jaNAvatAM eozrIe jaNAvyuM ke 'RNa cUkavavAnI suMdara taka ApI.' pU. paMnyAsazrI nayabhadravi.mahArAje paNa prupha saMzodhana karyuM. mu.zrI divyazekhara vijayajI to sadA upayogI banyA rahe che. mu.zrI padmazramaNa vi.mahArAje paNa prupho meLavavAmAM sahakAra Apyo. pUjya gurudevazrIe keTalAka sthaLo jovA mATe prema-bhuvanabhAnu sU.ma.nA samudAyanA vidvAna paMnyAsapravara zrI yazovijayajI mahArAjane meTara mokalI ApyuM hatuM. temaNe paNa kArya khaMtathI karI anuvAda mokalyo te paNa A graMthamAM samAviSTa che. meTara presamAM ApyA pachI traNa traNa varSa pasAra thai gayA. tejasa prinTarsanA tejasabhAie paNa khUba dhIrajathI cIvaTapUrvaka kArya pUrNa karyuM che. eka graMtharatnanuM sarjana jyAre aneka ArAdhakonI sahAyathI pUrNa thai rahyuM che tyAre pUjya gurudevazrInI hAjarImAM na thayAnI adhurAza che. chatAM paramagurudeva gacchasthavira pU. AcAryadeva zrImad vijaya lalitazekhara sU.mahArAjAnuM vAtsalya, pre2NA, avasare kAryabhArane vahelI take pUrNa karavAnI maLatI Takore A kArya pUrNa thai rahyAno saMtoSa anubhavuM chuM. A sarjanamAM jeno jeno sahakAra maLyo te sahuno huM RNI chuM. - muni dharmazekhara vijayajI gaNi vi.saM. 2070, poSa suda 6, somavAra, tA. 09-01-2014, vardhamAnanagara, rAjakoTa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................. .................. ...... zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 * viSayAnukrama * viSaya * mULasUtra * pAMcamo adhyAya .... * ajIvatattvanA mukhya bhedo .............. * sUtra-1: manIyA dharmAdhAputAra + dharmAstikAya Adi tattvonI vizeSa saMjJA ................ + sUtra-2: dravyAkha nIvArtha..... .............. * dharmAstikAya Adi dravyomAM sAdharma samAnatA............ * sUtra-3H nityavasthitA pILa .... + rUpI dravyo ..... * sUtra-4 rUpiNa: "AtA:..... * AkAza sudhInA dravyonI ekatA . 1 sUtra-5 : mADaDazAvedavyA. ........ * AkAza Adi dravyomAM niSkriyatA ............... * sUtra-6 : nikriyALi dharma-adharma dravyomAM pradezonuM parimANa... * sUtra-7H 3yA: praveza thayo ja pratyeka jIvanA pradezonuM parimANa ......... * sUtra-8: nIvastha ....... * AkAzanA pradezonuM parimANa ....... * sUtra-9: kAzayAnantA.... * pudgalonA pradezonuM parimANa ... ....... * sUtra-10: saMdhyeyArtheza putAnA................ * paramANamAM pradezono abhAva. ...................... + sUtra-11 : nAkho .......... * dharmAstikAya Adi dravyonuM AdhArakSetra ............ ......... ........ ........... .......... Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 - sUtra-12 : joAAroGavAha: dharmAstikAya-adharmAstikAyanA sthitikSetranI maryAdA . - sUtra-13 : dharmAdharmayo: hle: * pudgalanA sthitikSetranI maryAdA ... * sUtra-14: * jIvanA sthitikSetranI maryAdA * sUtra-15 : akSayamAviSu nIvAnAm . * jIvanI bhinna avagAhanAmAM hetu * sUtra-16 : pravezasaMhAravisAmyiAM pratIpavat. * dharmAstikAya-adharmAstikAyanuM lakSaNa .. sUtra-17 : tisthityugraho dharmAdharnayoruvAra: AkAzanuM lakSaNa . pravezAvivu mAnya: putpAtAnAm. sUtra-18 : Azasya gavAha: zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 20 21 21 22 22 25 25 26 26 31 31 35 35 38 38 42 42 49 49 50 50 63 63 65 65 75 75 78 * pudgalono upakAra. * sUtra-19 : zarIravAtmanaHprALApAnA: puAtAnAm pudgalono upakAra ..... ziyA * sUtra-20 : suvu:vanIvitamaropagrahAtha * jIvono paraspara upakAra ......... * sUtra-21 : parasparopagraho nIvAnAm * kALano upakAra ..... -sUtra-22 : vartanA pariLAma: yiA parAparatve 2 jAtasya pudgalanuM lakSaNa -sUtra-23 : sparzasAndhavarNavanta: purvAHtAH pudgalonA zabdAdi pariNAmonuM varNana * sUtra-24 : zavandhasaumyasthItyasaMsthAnamevatamachAyA . * pudgalanA mukhya be bhedo * sUtra-25 : aLava: rundhArthe - skaMdhanI utpattinA kAraNo Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 - sUtra-26 : sAtameakhya utpagho aNunI utpattinuM kAraNa * sUtra-27 : mevAvanu: * traNa kAraNomAMthI kayA kAraNathI utpanna thayelA skaMdho joi zakAya che tenuM nirUpaNa * sUtra-28 : mevala'AtAmyAM cAkSuSA: * sanuM lakSaNa * sUtra-29 : utpAlavyayadhrauvyayukta sar ekAMta anityapakSamAM doSo - ekAMta nityapakSamAM bAdhA nityanuM lakSaNa .. * sUtra-30 : tAvAvyayaM nityak * syAdvAdanI siddhi . * sUtra-31 : arpitAnapritasiddhe * cAra prakAranuM sat * dravyAstikanuM varNana . mAtRkApadAstikAyanuM varNana. saptabhaMgI *. baMdha prakaraNa * pudgalanA baMdhamAM hetu . * sUtra-32 : sidhakSAdanya: - baMdhanA viSayamAM prathama apavAda * sUtra-33 : na nayanyanuLAnAm. baMdhanA viSayamAM bIjo apavAda * sUtra-34 : muLasAye sadazAnAm + baMdhanA viSayamAM trIjo apavAda * sUtra-35 : dhiSThAviSNukhAnAM tu . * kayA pudgalono paraspara baMdha thAya (koSTaka) 15 78 81 81 82 82 85 85 93 96 100 100 101 101 110 110 111 122 123 123 123 126 126 128 128 131 131 136 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 138 ............... .......... , , , , , , , , , 144 145 145 ... zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 * kayA pudgalono paraspara baMdha na thAya (koSTaka).................. 136 * baMdha thayA bAda skaMdhamAM thato sparzano pariNAma................ * sUtra-36H vaLe sau pariNAma ........... ... 138 * dravyanuM lakSaNa ............ 141 * sUtra-37: kuLavadravyam.. 141 * kALanuM nirUpaNa ........ * sUtra-38 : vAtaSetre...... * kALanuM vizeSa svarUpa ....... * sUtra-39H soganantasamaya:.. ............ + guNonuM lakSaNa .. 148 * sUtra-40 : dravyAzrayA nirmuLA mukha: ........ 148 je pariNAmanuM lakSaNa ......... sUtra-41 : taddhAva: pariNAma....... ...150 * pariNAmanA be bheda 15ra * sUtra-4ra : anAlisAhimAMza...... ... 152 * AdimAna pariNAma............. 154 * sUtra-43 rUpiSyAtimAna ................. 154 + jIvomAM AdimAna pariNAma .......... 155 * sUtra-44 : yopiyo nIveSa. 155 * bhAvAnuvAdakAranI prazasti... ....... ....... . 15O , , , , , , , , , , , ..... *. 157 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 pAMcamo adhyAya ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 5-1 // dravyANi jIvAzca // 5-2 // nityAvasthitAnyarUpINi // 5-3 // rUpiNaH pudgalAH // 5-4 // A''kAzAdekadravyANi // 5-5 // niSkriyANi ca // 5-6 // asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 5-7 // jIvasya ca // 5-8 // AkAzasyAnantAH // 5-9 // saGkhyeyAsaGkhyeyAzca pudgalAnAm // 5-10 // nANoH // 5-11 // lokAkAze'vagAhaH // 5-12 // dharmAdharmayoH kRtsneH // 5-13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 5-14 // asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 5-15 // pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavad // 5-16 // gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 5-17 // AkAzasya avagAhaH // 5-18 // zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 5-19 // sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // parasparopagraho jIvAnAm // 5-21 // vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 5- 23 // zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca 18 aNavaH skandhAzca // 5- 25 // saGghAtabhedebhya utpadyante // 5- 26 // bhedAdaNuH // 5-27 // bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5- 28 // utpAdavyayadhrauvyayuktaM sad // 5- 29 // tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // arpitAnarpitasiddheH // 5-31 // snigdharUkSatvAdbandhaH // 5-32 // na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // dvayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // bandhe samAdhikau pAriNAmikau // 5-36 // guNaparyAyavaddravyam // 5-37 // kAlazcetyeke // 5-38 // so'nantasamayaH // 5-39 // dravyAzrayA nirguNA guNAH // 5-40 // tadbhAvaH pariNAmaH // 5-41 // anAdirAdimAMzca // 5-42 // rUpiSvAdimAn // 5-43 // yogopayogau jIveSu // 5- 44 // // 5- 24 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 bhASyAvataraNikA- uktA jIvAH / ajIvAnvakSyAmaH // bhASyAvataraNikArtha- jIvo kahyA. ajIvone kahIzuM. TIkAvataraNikA- adhunA paJcama Arabhyate-iha coktA jIvAH, ajIvAn vakSyAma iti sambandhagranthaH, abhihitA jIvAH 'saMsAriNo' ityAdinA granthena prAguddiSTA jIvAjIvAdisUtre, ajIvAn vakSyAmaH, uddezakramaprAmANyAdityAha TIkAvataraNikArtha- have pAMcamA adhyAyano prAraMbha karavAmAM Ave che. ahIM sastA nIvAra, anIvAna vahyAH e graMtha(vAkya) cothA adhyAyanI sAthe pAMcamA adhyAyanA saMbaMdhane jaNAvanAro che. pUrve gIvALIvALa (a.1 sU.4) e sUtramAM nirdiSTa jIvone saMsAriNI (a.2 sU.10) ItyAdi graMthathI kahyA. have (a.1 sU.4 mAM) je kramathI uddeza karyo che, te krama pramANe nirdeza karavo joie. ethI sUtrakAra kahe che- ajIvatattvanA mukhya bhedoajiivkaayaa dharmAdharmAkAzapudgalAH // 5-1 // sUtrArtha- dharma, adharma, AkAza ane pudgala e cAra dravyo ajIvakAya che. (pa-1) bhASyaM- dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pudgalAstikAya ityajIvakAyAH / tAn lakSaNataH parastAdvakSyAmaH / kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ca // 5-1 // bhASyArtha- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane pudgalAstikAya- e pramANe ajIvakAyo che. temane lakSaNathI AgaLa (a.5 sU.17 vageremAM) kahIzuM. pradezarUpa avayavo ghaNA hovAthI ane Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 - sUtra-1 addhA samayamAM pradezarUpa avayavono niSedha karavA mATe "a"nuM grahaNa thu cha. (5-1) TIkA- ete dharmAdayaH ajIvakAyAH ucyante iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'dharmAstikAya' ityAdinA gatipariNataM jIvAdidravyaM, tanniyamadhAraNAt dharmaH, astayaH-pradezAH kAya:-saGghAtaH, astInAM kAyaH astikAyaH, dharmazcAsAvastikAyazceti samAsaH, evamadharmAstikAyo'pi, navaraM yathoditaniyamAdhAraNAd adharmaH, rUDhiSu kriyA vyutpattyarthA nArthakriyArtheti, evamAkAzAstikAyo'pi, navaraM sarvadravyasvabhAvadIpanAdAkAzamiti, evaM pudgalAstikAyo'pi, navaraM pUraNagalanadharmANaH pudgalA iti, sUtre'stizabdAnupAdAnaM padaikadeze padaprayoganItyA, sUcanAt sUtramitikRtvA iti, ajIvakAyAH jIvakAyAdanye etAvanta eveti, tAn svalakSaNataH pratyekaM AtmalakSaNabhedena parastAvakSyAmaH ityagre pratipAdayiSyAmaH, kAyagrahaNaprayojanamAha-'kAyagrahaNamiha sUtre pradezAvayavabahutvArthaM tatra prakRSTA dezAH-nivibhAgAH vibhAgAH dharmAdharmAkAzAnAmasaGkhyeyAH, lokAkAzamadhikRtya, apRthagbhavanAcca prakRSTatvaM, evamavayUyanta ityavayavAH skandheSu bahava eva, saGkhyeyAsaGkhyeyAnantA iti, nanu paramANurapi pudgalAstikAya eva, yathoktaM"khaMdhA khaMdhadesA khaMdhapadesA paramANupuggalA" iti, kathaM sAvayava iti, atrocyate, bhAvAvayavaivarNAdibhiH, tathA coktaM-"kaivihe NaM bhaMte ! bhAvaparamANU paNNatte ?, goyamA ! cauvvihe, taMjahA-vaNNamaMte gaMdhamaMte rasamaMte phAsamaMte" ityAdi, kathaM paramANutvaM ?, dravyAvayavairniravayavatvAditi, dvitIyaM kAyagrahaNe prayojanamAha-'addhe'tyAdinA addhA cAsau samayazca addhAsamayaH-samayakSetravartI samaya eva nirvibhAgaH, tasya pratiSedhArthaM, sa hi samaya eva, na kAya ityarthaH, kAyatve tu tatpradezAvayavAnAM sadaiva bhAvAt sadA tatsAcivyajadharmabhedabhAva(bhedAbhAvaH) iti bhAvanIyaM, cazabdaH prakArA(kAraNA)ntarasamuccayArtha iti // 5-1 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-1 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 TIkArtha- A dharma vagere ajIvakAya kahevAya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra "thati ?" ityAdithI kahe che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane pudgalAstikAya (A cAra) ajIvakAyo che. temane lakSaNathI AgaLa kahIzuM, arthAt temanA darekanA lakSaNane AgaLa kahIzuM. ya zabdano ullekha te dravyonA pradezarUpa avayavo ghaNAM che ema jaNAvavA mATe ane kALanA samayo ghaNAM hotA nathI evo niSedha karavA mATe che. dharmAstikAya-gatirUpe pariNata jIvAdi dravyane avazya dhAraNa kare che mATe dharma kahevAya che. ati eTale pradezo. kAya eTale samUha. astiono (=pradezono) samUha te astikAya. dharma evo te astikAya che e pramANe ahIM karmadhAraya samAsa che. e pramANe adharmAstikAyano paNa artha che. phakta A vizeSa che. pUrve kahyuM tema "avazya dhAraNa na karavAthI adharma kahevAya che." prazna-dharmAstikAyanI vyutpattimAM "gati pariNatajIvAdidravyane avazya dhAraNa kare che mATe dharma kahevAya che ema kahyuM. dharmAstikAya dravya jIvAdi dravyone dhAraNa karatuM nathI tethI yathokta artha dharmAstikAyamAM ghaTato nathI. uttara- rUDha zabdomAM kriyA mAtra vyutpatti pUratI ja hoya che, temAM vyutpatti pramANe kArya hotuM nathI. e pramANe AkAzAstikAyano paNa artha che. phakta A vizeSa chesarva dravyonA svarUpane dIpAve che mATe AkAza kahevAya che. e pramANe pagalAstikAyano paNa artha che. phakta A vizeSa chepUraNa(=pUrAvuM) ane galana =gaLI javuM, nIkaLI javuM) dharmavALA hovAthI pugala kahevAya che. 1. A pUrvaka r dhAtuno dIpavuM artha hovAthI vyutpatti pUrato ja A artha samajavo. kemake rUDha zabdomAM vyutpatti pramANe artha na hoya. 2. paudgalika dareka vastumAMthI jUnA paramANuo nIkaLatA rahe che ane navA paramANuo AvatA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-1 padanA eka dezamAM padano prayoga thAya" e nItithI sUtramAM mastiya zabdano ullekha karyo nathI, arthAt jIva vagere zabdonA ullekhathI "padanA eka dezamAM padano prayoga thAya" e nyAyathI jIvAstikAya vagere zabdo samajI zakAtA hovAthI sUtramAM astikAyA zabdano ullekha karyo nathI. vaLI sUtra to mAtra sUcana kare ethI paNa astikAyano ullekha karyo nathI. jIvakAyathI bIjA ajIvakAya che. ajIvakAya ATalA(cAra) ja che. ajIvakAyonuM pratyekanA potAnA lakSaNanA bhedathI(=darekanuM bhinna bhinna lakSaNa jaNAvavApUrvaka) AgaLa (a.5 sU. 17 vageremAM) pratipAdana karAze. vAya zabdano ullekha karavAnA prayojanane kahe che- kAya zabdano ullekha dharma vagere dravyomAM pradeza ane avayavo ghaNA che e jaNAvavA mATe che. temAM prakRSTa deza te pradeza. eTale ke nirvibhAga bhAga te pradeza, arthAtu kevaLI paNa jemAMthI vibhAga na karI zake tevo dravyano aMtima bhAga te pradeza. dharma, adharma ane AkAzanA pradezo asaMkhya che. lokAkAzane AzrayIne AkAzanA asaMkhya pradezo che. (alokAkAzanA pradezo anaMta che.) prakRSTa deza hovAthI ane dravyathI alaga na thavAnA kAraNe pradeza kahevAya che. e pramANe je judA karAya te avayavo. skaMdhomAM avayavo ghaNA ja hoya che. koI skaMdhomAM saMkhyAtA, koI skaMdhomAM asaMkhyAtA to koi skaMdhomAM anaMtA avayavo hoya che. prazna- paramANu paNa pugalAstikAya che. kahyuM che ke "skaMdho, skaMdhadezo, skaMdhapradezo ane paramANupudgalo pudgalAstikAya che." pudgalAstikAya avayava sahita hoya che. paramANu avayava sahita kevI rIte hoya? (kAraNa ke skaMdhamAMthI chUTo paDelo aMtima aMza te paramANu che AthI paramANumAM avayavo na hoya.). 1. vilasAprayogAbhyAmavayUyanta ityavayavAH pRthak kriyanta iti yAvat zrIsiddhasenagaNikRtaTIkA (5-6) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-2 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 uttara- ahIM paramANune varNa vagere bhAvaavayavothI sahita kahela che. kahyuM che ke- "bhAvaparamANu keTalA prakAranA che? he gautama! bhAva paramANu cAra prakAranA che. te A pramANe- paramANuo varNavALA, gaMdhavALA, rasavALA ane sparzavALA hoya che." ityAdi. prazna- jo paramANuo avayavavALA che to paramANu kema kahevAya ? uttara- dravya avayavonI apekSAe avayava rahita hovAthI paramANu kahevAya che. manIvAyAemAM pharI kAya zabdano ullekha karavAnuM kAraNa "mA" ityAdithI kahe che- addhA evo samaya te addhAsamaya evo samAsa vigraha che. samayakSetramAM rahelo ane jenA be vibhAga na karI zakAya tevo aMtima vibhAgarUpa samaya e ja addhAsamaya che. addhAsamayanA pradezarUpa avayavo ghaNA hotA nathI evo niSedha karavA mATe kAya zabdano ullekha karyo che. kALa samaya rUpa ja che, kAya rUpa nathI evo artha che. jo kALakAya (samayonA samUha) rUpa hoyato kALanA pradeza rUpa avayavo sadaiva rahe. ema thAya to kALanI sahAyathI thanArA dharmabhedono abhAva thAya. (amuka amuka Rtu AvatA amuka amuka phaLa, dhAnya, phula vagerenI utpatti, ThaMDI, garamI, bheja vagere pheraphAro bAlyAvasthA vagere avasthA, uMmarathI nAno-moTo vagere je bheda dekhAya che te bheda na rahe.) zabda anya kAraNano saMgraha karavA mATe che. (pa-1) TIkAvataraNikA- ete dharmAdayaH kimityaahTIkAvataraNikArtha- A dharma vagere padArtho zuM che? evA praznanA uttarane kahe che- - dharmAstikAya Adi tattvonI vizeSa saMjJAdrvyaanni jIvAzca // 5-2 // sUtrArtha- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya ane jIvo (e pAMca) dravyo che. (pa-2) 1. aDhIdvIpa samayakSetra che, kemake temAM kALa che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-pa sUtra-2 bhASyaM- ete dharmAdayazcatvAro prANinazca paJca dravyANi ca bhavantIti / uktaM hi "matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu" "sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" iti // 5-2 // bhASyArtha- dharmAstikAya vagere cAra ane jIvo ema pAMca dravyo che. "mati ane zrutajJAnano viSaya sarvadravyo ane thoDA paryAyo eTale 332405 5yAyo cha." mema. pUrve (ma.1 2.27 wi) yuM che. " zanano viSaya sarvadravya bhane sarvapayAyo cha." mema. pUrve (1.1 sU.30 vi) dhuM che. (5-2) ___TIkA- dravantIti dravyANi, na guNAdimAtraM, paJca eveti suutrsmudaayaarthH| avayavArthaM tvAha-'ya eta' ityAdinA ya ete dharmAdayaH prathamasUtropadiSTAH catvAro dharmAdharmAkAzapudgalA jIvAzca prAguktAH, kimityAha-paJca dravyANi bhavanti, tathA tathA dravaNAt, tadete kAyAzca dravyANi ca, ubhayavyavahAradarzanAt, etadAha-'uktaM hI'tyAdinA, uktaM yasmAdihaiva prathame'dhyAye, kimityAha-matizrutayoniyonibandho grahaNatA dravyeSu dharmAdiSvasarvaparyAyeSu tathA'vizuddhagrahaNatayA, vizuddhagrahaNatastu kevalasyetyAha-sarvadravyaparyAyeSu kevalasya nibandha iti, etena tathA dravaNamAha, viziSTajJeyatayA'pariNatasya grahaNAyogAditi // 5-2 // TIkArtha- je drave che, arthAt paryAyarUpe pariNata thAya che te dravya. dharmAstikAya Adi mAtra guNAdi svarUpa ja nathI. (kiMtu dravya svarUpa paNa che.) dharmAstikAya Adi pAMca ja che. dharmAstikAya Adi ane jIvo e pAMca dravyo che. A pramANe samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra "ya ete" ityAhithI 43 cha- prathama sUtramA 48 // yAstiya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane pudgalAstikAya e cAra ane pUrvokta jIvo e pAMca dravyo che(=dravyo kahevAya che). kemake te te rIte 1. dravati gacchati tAMstAn paryAyAn prApnoti iti dravyam / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 pariName che. te te rIte pariName che tethI A pAMca kAya che ane dravyo che. kemake temano kAya ane dravya ema ubhaya rUpe vyavahAra jovAmAM Ave che. Ane bhASyakAra kahe che. kAraNa ke ahIM ja prathama adhyAyamAM kahyuM che. prathama adhyAyamAM zuM kahyuM che tene kahe che- "mati ane zrutanI grahaNatA dharmAstikAya vagere sarvadravyomAM ane thoDA paryAyomAM che, arthAta matizrutano viSaya sarvadravyo ane thoDA paryAyo che. (.5 sU.1) mati-zrutathI thatuM grahaNa(traMbodha) vizuddha na hoya. vizuddha grahaNa to kevaLajJAnathI thAya ema kahe che- "kevaLajJAnano viSaya sarvadravyo ane sarvaparyAyo che." (a.1 sU.30) AnAthI dravyonuM te te rIte paryAyarUpe pariNamana kahyuM. kAraNa ke viziSTa zeyarUpe pariNata na thayelA dravyanuM grahaNa(=bodha) thaI zake nahIM. (5-2) TIkAvataraNikA- etAni cTIkAvataraNitArtha- ane A(=dharmAstikAyAdi dravyo)dharmAstikAya Adi dravyomAM sAdharma samAnatAnityaa'vsthitaanyruupiinni // 5-3 // sUtrArtha- (A dharmAstikAya Adi dravyo)- nitya, avasthita=sthira ane arUpI che. (pa-3) bhASyaM- etAni dravyANi nityAni bhavanti / 'tadbhAvAvyayaM nityam' iti vakSyate // avasthitAni ca / na hi kadAcitpaJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti // arUpINi ca / naiSAM rUpamastIti / rUpaM mUrtiH, mUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti // 5-3 // bhASyArtha- A dravyo nitya che. "je vastu tenA potAnA bhAvathI avyaya rahe eTale ke potAnA bhAvathI rahita na bane te nitya." ema AgaLa (a.5 sU.30 mAM) kahevAze. A dravyo avasthita che. A dravyo Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-3 kyAreya paNa pAMca saMkhyAne ane potAnA svarUpane choDatA nathI. A dravyone rUpa nathI. rUpa eTale mUrti ane mUrtinA AzrayavALA sparza vagaire. (5-3) TIkA- samudAyArthaH prakaTaH / avayavArthaM tvAha-'etAnI'tyAdinA etAni dravyANi dharmAdIni nityAni bhavanti, tadbhAvAvyayatayA, nApracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatayA, ihopapattimAha-'tadbhAvAvyayaM nityamiti vakSyate, naite dharmAdayaH kadAciddharmAdibhAvaM parityaktavantaH parityajanti parityakSyanti ceti, avasthitArthaM parivyAcaSTe-avasthitAni na nyUnAdhikAni cetyarthaH, etadevAha-'na hI'tyAdinA, na hi yasmAt kadAcit kasmin kAle paJcatvaM saGkhyAmadhikRtya bhUtArthatvaM svatattvalakSaNaM vyabhicaranti, atadbhAvApattyA, arUpipadaM vyAcaSTe-arUpINi ca apudgaladravyANi, ata evAha-naiSAM rUpamastIti viziSTarUpapratiSedho'yaM, tathA na samudAyapratiSedhaH, kiM tarhi ?, AdyAnAM caturNAM vidvatsadasyekamUrkhabhAve'pi mauryuniSedhavat, kimidaM rUpamityAha-rUpaM mUrtiH rUparasagandhasparzAnAM tathAvidhaviziSTaikapariNatirUpA cakSurAdigrAhyA, tathA cAha-mUrtyAzrayAzca sparzAdayaH, kadAcidapi viziSTasaMsthAnazUnyAnAmabhAvAditi // 5-3|| TIkArtha sUtrano samudita artha spaSTa che. avayavArthane to bhASyakAra "etAni" tyAhithI. cha- bhAstiya vagaire dravyo nitya che. hA nityatva potAnA svarUpathI rahita na banavAnA kAraNe che. aprazruta, anutpanna ane sthira eka svarUpanI apekSAe nathI. ahIM yuktine kahe che- "potAnA bhAvathI(=svarUpathI) rahita na bane . nitya cha" (ma.5 2.30) jhema bhAga 4. mA pastiya 1. ahIM nityatvanI prarUpaNA dravyAtikanayanI pradhAnatAnI apekSAe che. dravyAsika ane paryAyAstika e ubhaya nayanI apekSAe niyatvanI vyAkhyA A pramANe che- vastu utpanna thAya, nAza pAme, chatAM sthira rahetu=potAnA mULa svarUpane na choDe) te nitya. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-3 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 vagere dravyoe kyAreya paNa potAnA dharmAdi svarUpane bhUtakALamAM choDyuM nathI, vartamAnamAM choDatA nathI ane bhaviSyamAM choDaze nahi. avasthita zabdanA arthane kahe che- ochA na thAya ane vadhe nahIM te avasthita. Ane ja "ra di' ityAdithI kahe che. kAraNa ke A dravyo kyAre ya paNa pAMcanI saMkhyAne ane potAnA svarUpane choDaze nahi. (satAvI tya=) jo dravyo potAnA svarUpane choDI de to potAnA svarUpathI rahita banavAnI Apatti Ave. arUpipadane kahe che- "garUpafNa va=pudgala sivAyanA dravyo arUpI rUpathI rahita che. AthI ja kahe che- A (cAra) dravyomAM rUpa na hoya. rUpano A niSedha viziSTa che. eTale ke samudAyamAM(=pAMceya dravyomAM) niSedha nathI. to konAmAM niSedha che? prAraMbhanA cAra dravyomAM rUpano niSedha che. prazna- to pachI "pI ema sAmAnyathI kahIne sUtrakAre pAMceya dravyomAM rUpano niSedha kema karyo? uttara- vidvAnonI sabhAmAM eka mUrkha hoya to paNa A sabhA mUrkhAonI nathI ema mUrkhatAno niSedha karAya che tema ahIM pudgalomAM rUpa hovA chatAM samudita rUpe rUpano niSedha karyo che. rUpa zuM che? to kahe che ke- rUpa eTale mUrti( AkAra). rUpa, rasa, gaMdha, sparze tevA prakAranA viziSTa eka pariNAma svarUpa che ane cakSu AdithI grAhya che( jANI zakAya che). te pramANe kahe che- sparza vagere mUrtinA AzrayavALA che, arthAta jyAM mUrti(=AkAra) hoya tyAM ja sparza vagere hoya. kAraNa ke sparza vagere kyAreya paNa viziSTa saMsthAnathI rahita padArthomAM na hoya. (5-3) 1. TIkAkAre karelA viziSTa saMsthAna evA prayogathI prastutamAM rUpa zabdathI kRSNa vagere varNa vivakSita nathI paNa "AkAra' vivakSita che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrI tatvASirAmasUtra adhyAya-5 ..... sUtra-4 TIkAvataraNikA- nityAvasthitAnyarUpANIti vizeSAbhidhAne vizeSavAdamAha TIkAvataraNikArtha- dharmAstikAya Adi dravyo nitya, avasthita, arUpI che evA vizeSa kathanamAM apavAdane kahe che 3pI dravyorUpiNaH pudgalAH // 5-4 // sUtrArtha- pulo 3pI che. (5-4) bhASyaM- pudgalA eva rUpiNo bhavanti / rUpameSAmastyeSu vAstIti rUpiNaH // 5-4 // bhASyArtha- pudgalo ja rUpavALA hoya che. emane rUpa che, arthAta amanAmA 35 che. te. 350=35vaa|| che. (5-4) TIkA- dharmAdInAM madhya iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'pudgalA eve'tyAdinA, pudgalA eva paramANuprabhRtayo'nantapradezaskandhAvasAnAH rUpiNo bhavanti, mUrtimattayA pariNatimAsAdayanti, na dharmAdayaH rUpiNaH, vyAcaSTe-'rUpameSA'mityAdinA, rUpaM mUrtiH eSAM pudgalAnAM paramANvAdInAM asti vidyate, SaSThIpradarzanAt kathaJcidabhinnaM, eSu vA pudgaleSvastIti, tilatailavat kathaJcidbhinamiti saptamyoktaM, tadevamete rUpiNaH, nityatvamavasthitatvaM caiteSAmapi samastyeva, sAmAnyena tadbhAvAvyayatayA nyUnAdhikatvAbhAvena ceti // 5-4 // TIkArtha- dharmAstikAya Adi dravyomAM pudgalo rUpI che e pramANe sUtrano samuhita artha cha. savayavArthane to bhASya12 "pudgalA eva" ItyAdithI kahe che. paramANuthI prAraMbhI anaMtapradezI DhaMdha sudhInA pudgalo ja rUpI hoya che, arthAt mUrti(=AkAra) rUpe pariNAmane pAme cha. pAstiyA dravyo 3pI nathI. mAne 'rUpameSAm' ityAhithI 4 che- paramANu Adi pugalone rUpa che. ahIM chaThThI vibhaktinA kathanathI rUpa ane pugalono kathaMci abheda jaNAvyo che athavA pudgalomAM rUpa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-5 11 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 che ema saptamI vibhaktithI talamAM telanI jema kathaMcita bheda kahyo che. pudgalonuM paNa potAnA svarUpathI rahita na banavAthI niyatva ane nyUnatA-adhikatAnA abhAvathI avasthitatva che ja. (pa-4) TIkAvataraNikA- etdvishessaabhidhitsyovaacTIkAvataraNikArtha- dravyo saMbaMdhI vizeSa kahevAnI icchAthI sUtrakAre A kahyuM che- AkAza sudhInAM dravyonI ekatA- A''kAzAdekadravyANi // 5-5 // sUtrArtha- AkAza sudhInA dravyo eka eka che. (pa-5) bhASyaM- A AkAzAd dharmAdInyekadravyANyeva bhavanti / pudgalajIvAstvanekadravyANIti // 5-5 // bhASyArtha- dharmAstikAyathI prAraMbhI AkAza sudhInA dravyo eka eka ja dravyarUpa che. pugala ane jIvonA aneka dravyo che. (pa-5) TIkA- AkAzAntAni dharmAdIni ekadravyANIti sUtrasamudAyArthaH // avayavArthaM tvAha-'(A) AkAzAdi'tyAdinA abhividhivAcitvAdAGo dvitvaM, tatazca saMhitayA sUtrapAThastaM vivRNoti, A AkAzAd, adhyAyAdisUtropapannaM kramamuddizyAkAzaM yAvat dharmAdharmAkAzAni sUtrAnupUrvoktAni, kimityAha-ekadravyANyeva, teSAM samAnajAtIyAni dravyAntarANi na santItyarthaH, avadhAraNaphaladarzanAyAha-pudgalajIvAstvanekadravyANIti samAnajAtIyadravyAntarabhAvAt, anenAtmaikatvapratyekatvanirAsaH, tadekatve saMsArAdyabhAva iti bhAvanIyaM // 5-5 // TIkArtha- AkAzasudhInA dharmAstikAya Adi dravyo eka-eka dravya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra "nA mArA" ItyAdithI kahe che- mA abhividhivAcI che. AthI(=be 'mA' maLavAthI) dvityu thayuM che, tethI sUtrapATha saMhitAthI(=bhego) che. te(=bhegA) sUtrapAThanuM vivaraNa kare che. mA mAt A adhyAyanA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-6 pahelA sUtrathI prApta thayelA kramanI apekSAe AkAza sudhInAM, arthAt sUtramAM kahelA kramathI dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAza eka eka ja dravya che, arthAt temanA jevA bIjA dravyo nathI. (padravyApeva evA) avadhAraNanA phaLane batAvavA mATe kahe che-pudgalo ane jIvo anekadravyo che, kemake temanA jevA bIjA dravyo che. AnAthI(trapugalo ane jIvo aneka dravyo che evA kathanathI) ekatvanuM ane pratyekatvanuM nirAkaraNa karyuM. ekatva-pratyekatvano bhAvArtha- vedAMtIo eka ja brahma che=AtmA che ema mAne che. jagatamAM jeTalA zarIro che te badhA zarIramAM eka ja AtmA che. kahyuM che ke "eka ja bhUtAtmA zarIramAM rahelo AtmA) pratyeka zarIramAM rahelo che. te eka ja AtmA jalamAM caMdranI jema eka rUpe ane aneka rUpe dekhAya che." A zlokamAM "eka ja bhUtAtmA eTale ekatva. pratyeka zarIramAM rahelo che eTale pratyekatva. AvA ekatvanuM ane pratyekatvanuM ahIM khaMDana karyuM che. (pa-5) TIkAvataraNikA- etdvishessaabhidhitsyaivaahTIkAvataraNikArtha dravyo saMbaMdhI vizeSa kahevAnI icchAthI sUtrakAra kahe che AkAza Adi dravyomAM niSkriyatAniziyALi ra Apa-dA sUtrArtha- AkAza sudhInA dravyo niSkriya =kriyArahita che. (pa-6) bhASyaM- A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti / pudgalajIvAstu kriyAvantaH / kriyeti gatikarmAha // 5-6 // bhASyArtha- AkAza sudhInA dharmAstikAya vagere dravyo niSkriya che(=kriyA rahita che.) pudgalo ane jIvo to kriyAvALA che. kriyA eTale gatikArya, (5-6) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-6 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 13 TIkA- agamanazIlAnIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'A AkAzAdi'tyAdinA A AkAzAdeva AkAzameva yAvat dharmAdInyanantaroditAni, kimityAha-niSkriyANi bhavanti, viziSTakriyApratiSedho'yaM, yadAha-pudgalajIvAstu pudgalajIvAH punaH kriyAvantaH, abhimatakriyAvizeSamAha-kriyeti gatikarmAha sUtrakAraH, gatikriyAmityarthaH, nApekSikAM utpAdakriyAmiti, sA hi dharmAdInAmapi samastyevetyabhiprAyaH // 5-6 // TIkArtha- AkAza sudhInA dravyo eka sthaLethI bIje sthaLe javAnA svabhAvavALA nathI. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to A mAzA ityAdithI bhASyakAra kahe che- AkAza sudhInA ja hamaNAM ja kahelA dharmAstikAya Adi dravyo kriyArahita che. A pratiSedha viziSTa kriyA saMbaMdhI che jethI kahe che ke- pudgalo ane jIvo to kriyAvALA che. ahIM vizeSa prakAranI je kriyA ISTa che tene kahe che- ahIM sUtrakAra kriyA zabdathI gatirUpa kriyAne kahe che, ApekSika utpattirUpa kriyAne nathI kahetA. ApekSika kriyA dharmAstikAyAdimAM paNa che ja. (dareka samaye dareka dravya paryAyarUpe utpanna thAya che ane nAza pAme che. AthI AvI utpattinAzanI kriyAnI apekSAe dharmAstikAyAdimAM paNa kriyA che. mATe ahIM kriyA zabdathI ApekSika utpattirUpa kriyA sUtrakArane ISTa nathI. (pa-6) bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM kAyasaMjJamiti / tasmAtka eSAM dharmAdInAM pradezAvayavaniyama iti / atrocyate- sarveSAM pradezAH santyanyatra paramANoH / avayavAstu skandhAnAmeva / vakSyate hi "aNavaH skandhAzca" "saGghAtabhedebhya tvadyate" rUti bhASyAvataraNitArtha- prazna- Ape pradezarUpa avayavonA bahupaNAne kAya saMjJA kahI che ema kahyuM, arthAt jene pradezarUpa avayavo ghaNA hoya te kAya kahevAya ema (A adhyAyanA sU.1 mAM) Ape kahyuM. to dharmAstikAya vagerenA pradezarUpa avayavono niyama zo che? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-6 uttara- paramANu sivAya badhA dravyone pradezo hoya che. (ajIva dravyamAM) to skaMdhonA ja avayavo hoya che. "pudgalanA paramANu ane 45 abha mulya mahocha" (ma.5 sU.25). saMghAta, ma bhane saMghAta-bheda e traNa kAraNomAMthI koI paNa eka kAraNathI skaMdhanI utpatti thAya cha (1.5 .26) bhema vAze TIkAvataraNikA- sUtrAntarasambandhamAha-'atrAhokta'mityAdinA atrAhoktaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM sAmAnyena kAyasaMjJaM dharmAdikAyAbhidhAnamiti tat ka eSAM dharmAdInAM kAyAnAM pradezAvayavaniyamaH ?, keSAM pradezAH keSAM vA avayavA iti, amUrteSvavayavavyavahAro durghaTaH, mUrteSu cAntyAvayaveSu paramANuSu pradezavyavahAra ityabhiprAyaH, evaM parAbhiprAyamAzaGkyAha-atrocyate, sarveSAmamUrtamUrtAnAM dharmAdInAM pradezAH sannikRSTA dezAH pradezA itikRtvA, paramANorityetat prApte'nyatra Ahaanyatra paramANoH paramANuM muktvA, dravyato'zakyabhedasya paramANutvAt, samAnajAtIyapradezapratiSedho'yaM, rasAdayastu paryAyA vidyante, avayavAstu visakalitabhedavRttayaH skandhAnAmevAnantAnantapradezakAntAnAM, vakSyati yasmAt sUtrakAraH, kimityAha-'aNava'ityAdi aNavaH-paramANavaH skandhAzca-tatsaMhatirUpAH saGghAtabhedebhyaH skandhAH bhedebhyo'Nava utpadyante, ata evaite avayUyamAnatvAdavayavA iti caitat, skandhAvasthAyAM sarvathA'NutvAsiddheH, siddhau vA pratyekaparamANupudgaleSviva skandhAyogAd, etena tatpradezatvasiddhiriti evaM pradezAvayavavibhAgameSAmabhidhAya tadiyattAmabhidhAtumAha tIrtha- "atrAhoktam" ityAhithI anya sUtrana saMbaMdhane kahe che. ahIM ziSya kahe che ke Ape (A adhyAyanA pahelA sUtranA bhASyamAM) sAmAnyathI kAyasaMjJAvALA dharmAstikAyAdi dravyo bahu pradezavALA ane bahu avayavavALA che ema kahyuM che. tethI dharmAstikAyAdimAM pradezono ane avayavono niyama zo che? arthAt kone pradezo Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-6 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 hoya ane kone avayavo hoya? A prazna thavAnuM kAraNa e che ke arUpI dravyomAM avayavano vyavahAra thavo azakya che. rUpI dravyomAM aMtya avayavarUpa paramANuomAM pradezano vyavahAra thavo azakya che. A pramANe anyanA abhiprAyane kalpIne kahe che. ahIM uttara kahevAya che. arUpI-rUpI sarva dharmAstikAyAdi dravyone pradezo che. najIkanA dezo te pradezo evo artha hovAthI dharmAstikAyAdi sarvadravyone pradezo hoya che. A kathanathI paramANune paNa pradezo hoya AthI paramANu sivAya ema kahe che- sarvadravyone pradezo hoya e kathana paramANune choDIne che. paramANune pradezo na hoya. kemake dravyathI jeno bheda(=be vibhAga) na thaI zake te paramANu che. potAnA jevA pradezono A pratiSedha che. rasa vagere paryAyo to paramANune paNa hoya che. judA karAyelA ane bheda vRttivALA( judA thayelA) avayavo to anaMtAnaMtapradezavALA sudhInA skaMdhone ja hoya che. jene svayaM sUtrakAra AgaLa kaheze. sUtrakAra AgaLa zuM kaheze? tene bhASyakAra kahe che- "pudgalanA aNu ane skaMdha ema mukhya be bheda che." (pa-25) "saMghAta, bheda ane saMghAta-bheda e traNa kAraNomAMthI koI paNa eka kAraNathI skaMdhanI utpatti thAya che." aNu eTale paramANu skaMdha eTale paramANuono jaththo. skaMdho saMghAtathI ane bhedathI tathA aNuo bhedathI utpanna thAya che. AthI ja A aNuo judA karAtA hovAthI avayavo che. jyAre aNu skaMdhAvasthAmAM hoya(=skaMdhamAM joDAyela hoya) tyAre tenuM aNutva koipaNa rIte siddha thatuM nathI, arthAt tyAre te aNu na kahevAya. jo skaMdhAvasthAmAM aNutvanI siddhi thAya to pratyeka paramANurUpa pudgalonI jema skaMdha na bane skaMdha na kahevAya. tAtparyArtha- jema skaMdho avayavarUpa che tema paramANu paNa avayavarUpa che. have jyAre chUTo paramANu skaMdhamAM joDAI jAya tyAre te aNu na 1. avayavo vignasA ane prayoga ema be rIte thAya che. temAM vignasAthI thayelA avayavo judA thayelA che (arthAt koIe karyA nathI) ane prayogathI thayelA avayavo bIjAothI judA karAyelA che. Ama thavuM ane karavuM ema be bheda che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-7 kahevAya kiMtu pradeza kahevAya. have jo skaMdhamAM joDAyelA aNune aNu mAnavAmAM Ave to jema pratyeka(chUTA) paramANuone skaMdha na manAya tema A skaMdhane paNa skaMdha na mAnI zakAya. AnAthI skaMdhamAM rahelA paramANunA pradezatvanI siddhi thAya che. tAtparyArtha- aNu jyAre chUTo hoya tyAre avayava kahevAya che. e ja paramANu jyAre skaMdhamAM joDAI jAya che tyAre pradeza kahevAya che. A pramANe dhamastikAyAdinA pradeza ane avayavana vibhAgane kahIne dharmAstikAyAdinA pradezonA parimANanuM pratipAdana karavA mATe kahe che- dharma-adharma dravyomAM pradezonuM parimANa- asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 5-7 // sUtrArtha- dharmAstikAya ane adharmAstikAya pratyekanA asaMkhyAta pradezo che. (pa-7). bhASyaM- pradezo nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti // 5-7 / / bhASyArtha- pradeza eTale paramANunuM Apezika sarvasUkSma avasthAna. (5-7) TIkA-samudAyArthaH prakaTaH / avayavArthaM tvAha-'pradezo nAme'tyAdinA pradeza uktArthaH, nAmazabdaH kila evArthaH, sa ca parokSAptAgamavAdasUcakaH, evamAptAH kathayanti, yaduta apekSAprayojanastannirvRttaye vA ApekSikaH, sthirA vibhAgApekSayA, sarvalaghurityarthaH, tadayaM mUrtetareSu sAdhAraNasattAnibandhanatvAt, spaSTatarAbhidhitsayA''ha-sarvasUkSmasya paramANoH sarvalaghorityarthaH, avagAha ityavagAho'vasthAnamityeSaH pradezaH, evambhUtA asaGkhyeyA dharmAdharmayoriti // 5-7 // TIkArtha sUtrano samudita artha spaSTa che. avayavArthane to bhASyakAra "pravezI nAma" ItyAdithI kahe che- pradezano artha pUrve kahyo che. nAma zabda Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-8-9 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 17 tti arthavALo ja che. sita artha parokSa AtanA AgamavAdano sUcaka che. Ato A pramANe kahe che ke pradeza ApekSika che. apekSAnA prayojanavALo ke apekSAthI nivRtta te apekSika'. je sthira hoya ane jenA be vibhAga na thaI zake tevA dezanI apekSAe ahIM pradeza zabda che, arthAt sarvathI laghu deza te pradeza. A pradeza rUpI-arUpI dravyomAM sAdhAraNasattAnuM kAraNa che, arthAta A pradeza rUpI-arUpI sarvadravyomAM che. AthI adhika spaSTapaNe jaNAvavAnI icchAthI bhASyakAra kahe che- sarva sUkSma, arthAt sarva laghu evA paramANunuM avasthAna pradeza che. tAtparyArtha- paramANu jeTalA pradezamAM rahe teTalo deza te pradeza. AvA pradezo dharmAstikAyanA ane adharmAstikAyanA asaMkhyAta che. (pa-7) pratyeka jIvanA pradezonuM parimANa- gavaca ra -TA sUtrArtha- pratyeka jIvanA asaMkhya pradezo che. (pa-8) bhASyaM- ekajIvasya cAsaGkhyeyAH pradezA bhavantIti // 5-8 // bhASyArtha- eka jIvanA asaMkhya pradezo hoya che. (pa-8) TIkA- etad vyAcaSTe-'ekajIvasye'tyAdinA ekajIvasya-ekajIvavyakteH caH samuccaye asaGkhyeyAH saGkhyAtItAH pradezA bhavanti, na kevalaM dharmAdharmayoreveti // 5-8 // TIkArtha- jIvanA asaMkhya pradezo che ene bhASyakAra "nIvaya" ityAdithI kahe che. kevala dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA ja nahi kiMtu eka jIva vyaktinA =pratyeka jIvanA) paNa asaMkhyAta pradezo che. (pa-8) AkAzanA pradezonuM parimANa AkAzasyAnantAH // 5-9 // 1. ApekSika- apekSA zabdane prayojana arthamAM ke nivRtta arthamAM taddhitano ru pratyaya lAgavAthI mApakSo zabda banyo che. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtrArtha- AkAzanA anaMtapradezo che. (5-9) bhASyaM - lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH / lokAkAzasya tu dharmAdharmaikajIvaistulyAH // 5-9 // bhASyArtha-- lokAkAza ane alokAkAzanA anaMtA pradezo che. lokAkAzanA to pradezo dharmAstikAya, adharmAstikAya ane eka jIvanA pradezonI tulya(=asaMkhyAtA) che. (5-9) TIkA - etad vyAcaSTe - 'loke' tyAdinA lokAlokAkAzasya saamaanyenAvitasya, jimityAha-anantA: pravezA:, aparyavasAnA kRtyartha:, vizeSeNa lokAkAzasya punaH dharmAdharmaikajIvaiH kimityAha-tulyAH sadRzAH samAnAH pradezA iti, iyAMstu vizeSaH - dharmAdInAM vitatA eva, jIvasya tu saGkocavikAzadharmANa iti // 5-9 // ', TIkArtha- AkAzanA anaMtapradezo hoya che ene bhASyakAra to' ityAdithI kahe che- sAmAnyathI lokAkAza ane alokAkAza ema saMpUrNa AkAzanA anaMtapradezo che. anaMta eTale jeno aMta na hoya te. vizeSathI lokAkAzanA to dharmAstikAya, adharmAstikAya ane eka jIvanI tulya(=asaMkhyAta) pradezo che. ahIM A vizeSa che ke dharmAstikAyAdinA pradezo vistRta hoya che. jIvanA pradezo to saMkoca-vikAsanA svabhAvavALA hoya che. (5-9) 18 sUtra-10 pudgalonA pradezonuM parimANa saGkhyeyAsaGkhyeyAzca pudgalAnAm // 5- 10 // sUtrArtha- pudgalonA saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMtapradezo hoya che. (5-10) bhASyaM - saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA bhavanti / anantA iti vartate // 5-10 // bhASyArtha- pudgalo (dravyo)nA pradezo saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMtA hoya che. "anantA:'' e pramANe uparanA sUtrathI cAlyuM Ave che. (5-10) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-11 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 TIkA- etad vyAcaSTe-'saGkhyeyA' ityAdinA yathA sambhavati pariNAmavaicitryAt, keSAmityAha-pudgalAnAm, iha pudgalAH paramANvAdayaH acittamahAskandhAvasAnA gRhyante, pUraNagalanadharmAt, anantAH sUtre'nupAttA api cazabdAt labhyante, anuvRtteriti, etadAha-anantA iti vartate, tadetaduktaM bhavati-anuvartante nAma vidhayo na cAnuvartanAdeva bhavati, kiM tardi ?, yAviti pa-gAM TIkArtha-sUtrokta viSayane bhASyakAra "sayeya' ityAdithI kahe chepudgalono pariNAma vicitra hovAthI pugalonA saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMtapradezo yathAsaMbhava hoya che. ahIM paramANuthI prAraMbhI acitta mahAtkaMdha sudhInA pudgalo grahaNa karavAmAM Ave che. pUraNa-galana svabhAvavALA hovAthI pudgalo kahevAya che. sUtramAM anaMta zabda na lIdho hovA chatAM va zabdathI prApta thAya che. kemake anuvRtti che. Ane ja bhASyakAra kahe che. mananA e prayoga uparanA sUtrathI cAlyo Ave che. ahIM tAtparyArtha A che- jo ke vidhionuM(=vidhAnonuM) anuvartana thAya che. Ama chatAM anuvartanathI ja vidhi thatI nathI. to kevI rIte thAya che? yatnathI vidhio thAya che. prastutamAM zabdano prayoga karavA rUpa yatnathI vidhi thaI che.) (pa-10). paramANumAM pradezono abhAvanALo: -2 sUtrArtha- aNunA=paramANunA pradezo hotA nathI. (pa-11) bhASyaM-aNoH pradezA na bhavanti / anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH IIM-88aa. bhASyArtha- aNunA pradezo na hoya. paramANuo Adi bhAgathI, madhya bhAgathI ane pradezathI rahita hoya che. (pa-11) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-12 TIkA- pUrvasUtrApavAdo'sya piNDArthaH / akyavArthaM tvAha'aNo'rityAdinA aNo:-paramANupudgalasya pradezAH-ArambhakAH paramANavaH na santi, na caivamapyabhAvo'syetyAha-'anAdiramadhya pradezo hi paramANu riti, yasmAdAdimadhyAntapradezaiH rahita evAyamiSyate, na caivambhUto'pi na sambhavati, vijJAnavadbhAvAvirodhAt kAryagamyatvAcceti // 5-11 // TIkArtha- pUrvanA sUtrano A apavAda che evo A sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra gaLo ityAdithI kahe che- aNunA= paramANu pudgalanA pradezo(AraMbhaka paramANuo) hotA nathI. aNunA paramANuo na hovA chatAM aNuno abhAva nathI. ethI kahe che- paramANu Adi-madhya-pradezathI(=aMtathI) rahita che. aNunA pradezo hotA nathI. kemake aNu Adi pradeza, madhya pradeza ane aMta pradezathI rahita ja abhipreta che. Avo aNu na saMbhave ema na mAnavuM. AmAM vijJAnanuM daSTAMta che. (bauddha matamAM prasiddha vijJAna vijJAnakSaNa Adi, madhya ane aMtathI rahita hoya che chatAM hoya che tema paramANu paNa Adi-madhya-aMtathI rahita hovAchatAM che.) vijJAna kSaNa)nI jema paramANu hovAmAM virodhanA hovAthI ane kAryathI jANI zakAto hovAthI paramANu che. (ghaNA paramANuo joDAya tyAre ja ghaTa-paTa vagere padArtho bane che. ghaTa-paTa vagere kAryathI paramANu che ema jANI zakAya che, mATe paramANu kAryagamya che.) (5-11) TIkAvataraNikA- vyvhaarnymdhikRtyaavgaahinaamvgaahmaahTIkAvataraNitArtha- vyavahAranayane AzrayIne praveza karanArAonA pravezane(=rahenArA padArthone rahevAnA sthAnane) kahe che- dharmAstikAya Adi dravyonuM AdhArakSetralokaakaashe'vgaahH // 5-12 // sUtrArtha- dharmAstikAyAdi dravyono avagAha(=rahevA mATenuM sthAna) lokAkAzamAM che. (pa-12) 1. nizcayanayathI dareka padArtha potapotAnAmAM rahela che. AthI ahIM vyavahAranayane AzrayIne ema kahyuM che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-13 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 21 bhASyaM- avagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati // 5-12 // bhASyArtha- avasthAnavALA dravyonuM avasthAna lokAkAzamAM hoya che. (pa-12) TIkA- etad vyAcaSTe-'avagAhinA'mityAdinA avagAhinAmityanupravezavatAM dharmAdInAM, kimityAha-avagAha:-pravezaH, kvetyAha-'lokAkAze' caturdazarajjvAtmaka eva bhavati, nAlokAkAze, tasya ettsvbhaavvAhiti IIdha-rA TIkArtha- rahenArA dharmAstikAyAdi dravyonuM rahevA mATenuM sthAna caudarAja pramANa lokAkAzamAM ja che. alokAkAzamAM nathI. lokAkAzano ja A(=rahevA sthAna, arthAt jagyA ApavAno) svabhAva che. (pa-12) TIkAvataraNikA- tathA caahTIkAvataraNitArtha graMthakAratene (kyAdravyano keTalA lokAkAzamAM avagAha che tene) kahe che- dharmAstikAya-adharmAstikAyanA sthitikSetranI maryAdathatharmayo: tre pa-rUA sUtrArtha- dharmAstikAya ane adharmAstikAyano avagAha saMpUrNa lokamAM che. (pa-13) bhASyaM- dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti // 5-13 // bhASyArtha- dharmAstikAya ane adharmAstikAyanuM avasthAna saMpUrNa lokAkAzamAM hoya che. (pa-13) TIkA- etad vyAcaSTe-'dharmAdharmayo'rityAdinA dharmAstikAyAdharmAstikAyayoH kRtsne-sampUrNe lokAkAze-caturdazarajjvAtmake'pi, kimityAha-avagAho bhavati, anAdikAlInaH, parasparAzleSapariNateriti bhAva: II-rUA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-14 TIkArtha- Ane(=kayuM dravya keTalA lokAkAzamAM rahe che e viSayane) ghaNayoH ItyAdithI kahe che- dharmAstikAya-adharmAstikAyano caudarAja pramANa saMpUrNa lokAkAzamAM avagAha(=rahevA mATenuM sthAna=jagyA) che, arthAt A be dravyo saMpUrNa lokAkAzamAM rahelA che. jeTalA sthAnamAM lokAkAza che teTalA ja sthAnamAM A be dravyo paNa che. A avagAha anAdikALathI che(amuka samayathI thayo che evuM nathI). paraspara (saMyoga)saMbaMdhanA pariNAmathI avagAha anAdikALathI che. (pa-13) pudgalanA sthitikSetranI maryAdA zAlivu mAnya: putAnA -24 sUtrArtha- lokAkAzanA eka pradezathI AraMbhI (lokAkAza pramANa) asaMkhya pradezomAM pudgaladravyano(skaMdhano) avagAha bhAjya cheH vikalpa karavA yogya che. (pa-14) __ bhASyaM- apradezasaGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAhaH / bhAjyo vibhASyo vikalpya ityanarthAntaram / tadyathA-paramANorekasminneva pradeze / vyaNukasyaikasmin dvayozca / tryaNukasyaikasmin dvayostriSu ca / evaM caturaNukAdInAM saGkhyeyAsaGkhyeyapradezasyaikAdiSu saGkhyeyeSvasaGkhyeyeSu ca / anantapradezasya a II-24o. bhASyArtha- pradeza rahita, saMkhyAtapradezavALA, asaMkhyAtapradezavALA ane anaMtapradezavALA pudgalonuM avasthAna eka AkAzapradeza vageremAM bhAjaya che=vikalpa karavA yogya che. bhAjya, vibhASya, vikadhya e zabdono eka artha che. te A pramANe- paramANunuM avasthAna eka ja pradezamAM hoya caNakanuM avasthAna eka ke be AkAzapradezomAM hoya, caNakanuM avasthAna eka, be ke traNa AkAzapradezomAM hoya e pramANe 1. arthAtu A be dravyo ane AkAza eka ja sthAnamAM samavAya saMbaMdha vagere saMbaMdhathI nahi paraMtu saMyoga saMbaMdhathI rahelA che. Ano bhAva e thayo ke ghaTa ane ghaTanA rUpanI jema nahi kiMtu dUdha-pANInI jema rahelAM che. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-14 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-5 23 caturaNuka vagere saMkhyAtapradezavALA, asaMkhyAtapradezavALA ane anaMtapradezavALA skaMdhanuM avasthAna eka vagere saMkhyAtapradezomAM ke asaMkhyAtaprshomaa Doya. (5-14) TIkA- 'ekapradezAdiSvi'ti samAnAdhikaraNe bahuvrIhiH, ekazcAsau pradezazceti, pradezaH uktalakSaNaH, ekaH pradeza AdiryeSAM teSvekapradezAdiSu bhAjyo'vagAha: pudgalAnAmiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha 'apradeza'ityAdinA avidyamAnadravyAntarapradezo'pradezaH-paramANuH, svayameva pradezatvAt, pudgalazcAyaM pUraNagalanadharmatvata eva, saGkhyeyapradezaiH pracayavizeSAt saGkhyeyaH skandhaH, so'pi pudgalaH, evamasaGkhyeyAnantapradezAvapi vAcyau, teSAM pudgalAnAM sarveSAmeva ekAdiSvAkAzapradezeSu, kimityAha-'bhAjyo'vagAha' iti, anekArthatvAddhAtUnAm, etad vyAcaSTe'bhAjyo vibhASyo vikalpya ityanarthAntaram' vizeSeNa atizayena paramANvAdinA bhASaNIyo vyAkhyeyaH, vikalpyastu bhedasambhave, yathA dvayaNukasyaikasmin dvayozca, pariNAmavaicitryAditi, etadevAha'tadyathe' tyAdinA paramANorekasminneva pradeze'vagAhaH, tasya pradezatvAt, vyaNukasyaikasmiMzca dvayozca, pariNAmavaicitryAt, vajrabhANDAdau tathopalabdheH, evaM tryaNukAdiSvapi bhAvanIyaM yAvadanantapradezasya ca asaGkhyeyapradezeSveva, tathA pariNAmavaicitryAt, lokAkAza eva tadbhAvAditi // 5-14 // TIrtha- ekapradezAdiSu bhe 54vi* samAna5:29. 43 sabhAsa. cha. ekazcAsau pradezazca iti ekapradezaH mema prathama bhadhAraya samAsa cha 57. ekapradezaH AdiH yeSAM te ekapradezAH teSu ekapradezAdiSu ma sAno 1. bahuvrIhinA samAnAdhikaraNa ane vyadhikaraNa ema be bheda che. baMne padamAM samAna samAna vibhakti hoya te samAnAdhikaraNa bahuvIhi che. be padamAM bhinna bhinna vibhakti hoya te vy4i25|| bahuprIla che. bha3 citrA gAvaH santi yasya sa iti citraguH mema bane 56i samAna (prathamA) vimati cha. vajraM pANau yasya sa iti vajrapANiH sA vyaghi 29 gatIla che. kemake vajana ane pANi baMnenI vibhakti bhinna che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-14 samAsa bahuvrIhi che je kAzaprA nuM vizeSaNa che. eka pradeza che Adi jemanI te eka pradezAdi. temAM ekapradezAdimAM. pudgalono avagAha ekAdi AkAza pradezomAM bhajanIya(=vikalpa karavA yogya) che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhAgakAra praveza ityAdithI kahe che. jemAM anya dravyano pradeza nathI te apradeza. apradeza eTale paramANu. paramANune pradeza na hoya, kemake paramANu pote ja pradezarUpa che. apradeza pudgalarUpa che, kemake te pUraNa-galana dharmavALo ja che. saMkhyAtapradezo bhegA thaine banatA samUhavizeSathI saMkhyAtapradezavALo skaMdha thAya che. e skaMdha paNa pudgala che. e pramANe asaMkhyAtapradezavALA ane anaMtapradezavALA skaMdho aMge paNa kahevuM samajavuM, arthAt asaMkhyAtapradezo bhegA thaIne banatA samUhavizeSathI asaMkhyapradezavALo skaMdha thAya che. anaMtapradezo bhegA thaIne banatA samUhavizeSathI anaMtapradezavALo skaMdha thAya che. A baMne prakAranA skaMdho pudgalarUpa che. te saghaLA ja pudgalono avagAha eka vagere AkAzapradezamAM bhAjya che. dhAtuonA aneka artha thatA hovAthI A kahe che- bhAjya, vibhASya ane vikaSNa e badhA zabdono eka ja artha che. (vibhASya zabdanI vyutpatti A pramANe che-) vizeSathI bhASya te vibhASya. vizeSathI eTale atizayathI. bhASya eTale kahevA yogya=vyAkhyAna karavA yogya. paramANu vagere' svarUpa je atizaya=vizeSa te atizayathI-vizeSathI kahevA yogya=vyAkhyAna karavA yogya hoya te vibhASya, arthAt eka paramANuno, karaNukano, saMkhyAtapradezavALA skaMdhano avagAha keTalA pradezamAM hoya ema vizeSathI kahevA yogya hoya te vibhASya. koI padArthanA bhedo hoya(=bhedo kahevA yogya hoya) tyAre vikaltha zabdano prayoga thAya. jemake- caNakano avagAha eka pradezamAM ke be pradezamAM 1. vagere zabdathI saMkhyAta pradeza skaMdha, asaMkhyAta pradeza skaMdha vagere samajavuM. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-15 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 25 hoya che. kemake padArthano pariNAma vividha hoya che. A ja viSayane tathA ItyAdithI kahe che- paramANuno avagAha eka ja pradezamAM hoya. kemake paramANu pradezarUpa che. caNakano avagAha eka pradezamAM ke be pradezamAM hoya. kemake padArthano pariNAma vicitra hoya che. vajanA (=hIrAnA) pAtra AdimAM te pramANe jovAmAM Ave che. e pramANe caNukathI AraMbhI anaMtapradezavALA skaMdha sudhI vicAravuM anaMtapradezavALA skaMdhano avagAha asaMkhya pradezomAM ja hoya. Ama thavAmAM kAraNa e che ke tevA prakAranA pariNAmanI vicitratA che ane lokAkAzamAM ja avagAha hoya che. (pa-14) jIvanI sthitikSetranI maryAdAasngkhyeybhaagaadissu jIvAnAm // 5-15 // sUtrArtha- lokAkAzanA aMgulano asaMkhyAtamo bhAga vageremAM jIvono avagAha che jIvo rahe che. (pa-15) bhASyaM- lokAkAzapradezAnAmasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati / AsarvalokAditi // 5-15 // bhASyArtha- jIvonuM avasthAna lokAkAzapradezonA asaMkhyAtamAM bhAga vagerethI mAMDIne saMpUrNa loka sudhI hoya che. (pa-15). TIkA- etad vyAcaSTe-'loke'tyAdinA, lokAkAzapradezAnAM yathoktAnAM, kimityAha-asaGkhyeyabhAgAdiSu kadAcidekasmin asaGkhyeyabhAge kadAcid dvayoH kadAcitriSvityAdi, jIvAnAM pRthivIkAyikAdInAM, kimityAha-avagAho bhavati, pravezaH, kiyadyAvadityAha-A sarvalokAditi, sarvalokaM yAvat, kevalinaH samudghAta iti // 5-15 // TIkArtha-sUtramAM je kahyuM che tene bhASyakAra tojA ityAdithI vizeSathI kahe che- yathokta(=asaMkhya)pradezovALA lokAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgathI AraMbhIne saMpUrNa lokAkAza sudhImAM pRthvIkAyAdi jIvono avagAha che=jIvo rahe che. kyAreka eka asaMkhyAtamA bhAgamAM, kyAreka Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-16 be asaMkhyAtamA bhAgamAM to kyAreka traNa asaMkhyAtamA bhAgamAM jIva rahe che ityAdi. kevalI samuddhAtamAM kevaLI bhagavaMtono avagAha saMpUrNa loka che. (pa-15) bhASyAvataraNikA-atrAha- ko heturasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavatIti / atrocyate bhASyAvataraNiyArtha-prazna- jIvonuM avasthAna asaMkhyAtamA bhAga vageremAM hoya emAM kAraNa zuM che? ahIM uttara kahevAya che- TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH kaNThyaH , ko hetuH-kA yuktiH, asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati lokasya, te'pi tulyapradezA eva, na ca tulyapradezAnAM paTAdInAmavagAhabheda ityabhiprAyaH, atrocyate samAdhiH TIkAvataraNitArtha- prazna- jIvono lokanA asaMkhyAtabhAgAdimAM avagAha thAya che temAM kaI yukti che? jIvo paNa AkAzanI tulya pradezavALA che, arthAt AkAzanA jeTalA pradezo che teTalA ja jIvanA pradezo che. tulyapradezavALA paTAdinA avagAhamAM bheda paDato nathI. Avo praznakArano abhiprAya che. ahIM praznanuM samAdhAna kahevAmAM Ave che- jIvanI bhinna avagAhanAmAM hetuprdeshsNhaar-visrgaabhyaaN pradIpavad // 5-16 // sUtrArtha- jIvapradezono dIpakanI jema saMkoca-vikAsa thato hovAthI jIvanI bhinna bhinna avagAhanA thAya che. (pa-16) bhASyaM- jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / tadyathAtailavaya'gnyupAdAnapravRddhaH pradIpo mahatImapi kUTAgArazAlA prakAzayati, aNvImapi, mANikAvRtaH mANikAM, droNAvRto droNam, ADhakAvRtazcADhakaM, prasthAvRtaH prasthaM, pANyAvRto pANimiti / evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidhaM zarIraskandhaM dharmAdharmAkAzapudgala Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 sUtra-16 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAyajiivprdeshsmudaayN vyApnotIti, avagAhata ityarthaH / dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttirna virudhyate, amUrtatvAt / atrAha- sati pradezasaMhAravisargasaMbhave kasmAdasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati naikapradezAdiSviti / atrocyate- sayogatvAtsaMsAriNAM caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAmiti // 5-16 / / bhASyArtha- uttara-dIpakanI jema jIvanA pradezomAM saMhAra ane visarga ISTa che. te A pramANe- telavALI vATa ane agninA grahaNathI vadhelo dIpaka moTI paNa kUdAkAravALI zALAne ane nAnI paNa zALAne prakAzita kare che. mANikAthI AvarAyelo dIpaka mANikAne, droNathI AvarAyelo dIpaka droNane, ADhakathI AvarAyelo dIpaka ADhakane, prasthathI AvarAyelo dipaka prasthane, pANithI(=hAthathI) AvarAyelo dIpaka pANine (hAthane) prakAzita kare che. e ja pramANe pradezonA saMhArathI ane visargathI jIva mahAna ke nAnA pAMca prakAranA zarIra skaMdhamAM, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, pudgala ane jIvanA pradeza-samudAyamAM avasthAnathI vyApI jAya che(=phelAI jAya che). dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza ane jIvonuM paraspara avasthAna ane pudgalomAM avasthAna virodhavALuM nathI, kema ke dharmAstikAya vagere arUpI che. prazna- pradezono saMhAra ane visarga thaye chate jIvonuM avasthAna asaMkhyayabhAga AdimAM kema thAya che? skaMdhanI jema eka pradezAdimAM kema thato nathI? uttara- saMsArI jIvo yogasahita hovAthI ane siddho aMtima zarIranA trIjA bhAgathI nyUna avagAhanAvALA hovAthI jIvonuM avasthAna eka pradezAdimAM thatuM nathI. (pa-16) TIkA- anyo'nyAnupravezAdinA pradIpavattulyatve'pyavagAhabheda iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'jIvasya hI'tyAdinA jIvasya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 yasmAt pradezAnAm uktalakSaNAnAM saMhAravisagauM saGkocavikAzAviSTauabhyupagatau pradIpasyeveti dRSTAntaH, enameva vyAcaSTe - ' tadyathe 'tyAdinA tailavartyagnyupAdAnapravRddhaH ityanena avikalAM hetusAmagrImAha, pradIpo viziSTajvAlAtmakaH pratibaddhaprabhAsaGghAtaparivAraH mahatImapi zAlAmapi kUTAkArazAlAM sannivezavizeSarUpAM prakAzayati, aNvImapi laghvImapi aparityaktaparivAra eva, evaM mANikAvRtto mANikAM prakAzayati, mANikA mAnabhedaH, evaM droNAvRtto droNaM prakAzayati, droNo'pi mAnabheda eva, ADhakAvRttazcADhakaM prakAzayati, mAnabhedameva, evaM prasthAvRttaH prasthaM mAnabhedameva, pANyAvRttaH pANimeva prakAzayati, evaM dRSTAntaH, ayamarthopanayaH - evameva pradezAnAmuktalakSaNAnAM saMhAravisargAbhyAM karmasacivatatsvabhAvatayA saGkocavikAzAbhyAM jIvaH - AtmA mahAntaM pramANataH hastyAdyapekSayA aNuM vA pramANata eva (?) kuDyAdyapekSayA, kimityAhapaJcavidhaM zarIraskandhamaudArikAdilakSaNamabhihitasvarUpaM, ayameva vizeSyate-'dharme'tyAdinA dharmazcAdharmazcAkAzaM ca pudgalajIvapradezAzceti samAsasteSAM samudAyaH taM vyApnoti jIva iti, kimuktaM bhavati ? - avagAhata ityarthaH, taditthaM 'dharmAdharme 'tyAdi dharmazcAdharmazceti dvandvaH, eSAM dharmAdharmAkAzajIvAnAmiti, amUrtatvasAdharmyAditthamupanyAsaH, paraspareNa vRttiritItaretarAnuvedhastatsvabhAvatayA na virudhyate, pudgaleSu ca skandhAdiSu na virudhyate, kuta ityAha- amUrtatvAd dharmAdInAM, evaM vyavahAranayamatAdavagAhyAdi, nizcayatastu sarva eva bhAvA: svAvagAhA iti / 'atrAhe'tyAdi sati pradezasaMhAravisargasambhave uktanItyA kasmAdasaGkhyeyabhAgAdiSu lokasya jIvAnAmavagAha :- pravezo bhavati ? sarvapradezopasaMhAreNa naikapradezAdiSu ?, pratibandhakasyAbhAvAt saMharaNAditi tathA saMharaNopapatterityabhiprAyaH, atrocyate- 'sayogatvA ' dityAdi sayogatvAt saMsAriNAM yogamadhikRtya naikapradezAdiSvavagAhaH, sarUpatvAdityabhiprAyaH, siddhAnAM sUtra-16 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-16 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 29 kiM na ityAzaGkApohAyAha - 'carame 'tyAdi caramazarIram - apazcimaM tat tribhAgahInatvAcca caramazarIratribhAgonAvagAhitvAt zuSirApUraNataH siddhaanAmiti bhAvanIyaM -6aa TIkArtha- AkAza ane jIvanA pradezo tulya hovA chatAM dIpakanI jema eka-bIjAmAM praveza ityAdithI avagAhabheda thAya che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to 'nIvasya di' ityAdithI kahe che- pradIpanA pradezonI jema jIvanA pradezono saMkoca-vikAsa svIkArela che. tadyathA ityAdithI A ja viSayane kahe che- tela, vATa, agnirUpa' upAdAnathI atyaMta vRddhi pAmela viziSTa jvALAsvarUpa, pratibaddhaprabhAnA samUharUpa parivAravALo dIpaka vizeSa prakAranI racanAvALI moTI paNa kUTAkAra zALAne prakAzita kare che. jeNe potAnA parivArano tyAga karyo nathI evo dIpaka nAnI paNa kUTAkAra zALAne prakAzita kare che. e pramANe mANikAthI AvarAyelo(=mANikAmAM rahelo) dIpaka mANikAne prakAzita kare che. e pramANe droNathI AvarAyelo dIpaka droNane prakAzita kare che. e pramANe ADhakathI AvarAyelo dIpaka ADhakane prakAzita kare che. e pramANe prasthathI AvarAyelo dIpaka prasthane prakAzita kare che. pANithI(=hAthathI) AvarAyelo dIpaka hAthane prakAzita kare che. mANikA vagere mApanA bhedo che. A pramANe dRSTAMta che. arthano upanaya A pramANe che- e pramANe ja jenuM lakSaNa pUrve (prastuta adhyAyanA pahelA sUtranI TIkAmAM) kahyuM che te pradezono karmanI sahAyathI 1. "tela, vATa, agnirUpa upAdAnathI atyaMta vRddhi pAmela" ema kahevAthI hetunI saMpUrNa sAmagrIne kahI che, arthAt pradIpa prakaTAvavA mATe je je kAraNo joie te te badhA kAraNone ahIM jaNAvyA che. 2. prAkRta zabdakoSamAM kUTAgArazALA zabdano "SayaMtra karavA mATe banAveluM ghara" evo artha jaNAvyo che. 3. mANikA eTale ATha palanA mApavALuM eka sAdhana. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-16 saMkoca vikAsa thavAno svabhAva hovAthI saMkoca-vikAsathI jIva hAthI AdinI apekSAe pramANathI moTA athavA kIDI AdinI apekSAe pramANathI nAnA evA audArikAdi pAMca prakAranA dharma, adharma, AkAza, pudgala, jIvapradezonA samudAyarUpa zarIraskaMdhane vyApe che, arthAta vyApIne rahe che. dharmAdha' ityAdi. ahIM dharmaza adharmaza e pramANe dvanda samAsa che. A dharma, adharma, AkAza, jIvonI parasparavRtti viruddha nathI. vRtti eTale anyonyanuM mizraNa thavuM. dharmAstikAya vagere anyonyamAM mizrita thaIne rahelA che, arthAt jyAM dharma vagere koI eka dravya che tyAM adharma vagere bIjA dravyo paNa che. jyAM jIvadravya che tyAM dharma, adharma vagere bIjA dravyo paNa che. Ama dharma vagere dravyo mizrita thaIne rahelA che. ahIM (pudgalane choDIne) dharma, adharma, AkAza, jIva e cAra dravyono ullekha e cAramAM rUpAbhAvanuM sAdharma hovAthI karyo che. aMdhAdi pudgalomAM dharma, adharma, AkAza ane jIvonuM rahevuM viruddha nathI. kAraNa ke dharma vagere arUpI dravyo che. TIkAnA taei e padono saMbaMdha A pramANe che- tat tethI(=jIva dharma, adharma, AkAza, pudgala, jIvapradezonA samudAya rUpa zarIra DhaMdhane vyApe che tethI) rUlyuM A pramANe dharma, adharma, AkAza, jIvonI paraspara vRtti viruddha nathI. tathA pudgalomAM dharma, adharma, AkAza, jIvonuM rahevuM viruddha nathI. A pramANe avagAhya(=vyApIne rahevA yogya) Adi vyavahAranayanA matathI che, arthAt amuka padArtha amuka padArthamAM rahe che ityAdi varNana vyavahAranayanA matathI che. nizcayanayathI to badhA ja padArtho potAnAmAM rahe che. prazna ukta rIte jIvapradezono saMkoca-vikAsa thAya che to jIvono avagAha lokanA asaMkhyAtamA bhAgAdimAM ja kema thAya che? sarva pradezonA saMkocathI eka pradezAdimAM avagAha kema thato nathI? eka Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-17 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 31 pradezAdimAM avagAha thavAmAM koi pratibaMdhaka nathI, kemake te rIte saMkoca ghaTI zake che. uttara- saMsArI jIvo yogathI sahita hovAthI, arthAt rUpI hovAthI saMsArI jIvono eka pradezAdimAM avagAha thato nathI. prazna- siddhono eka pradezAdimAM avagAha kema thato nathI ? uttara- caramazarIranA polANo purAi javAthI siddhanA jIvonI avagAhanA 1/3 bhAga ochI thAya che paNa enAthI vadhAre ochI eka pradezAdivALI thatI nathI. mATe siddhono eka pradezAdimAM avagAha thato nathI. (5-16) bhASyAvataraNikA - atrAha - uktaM bhavatA dharmAdInastikAyAn parastAllakSaNato vakSyAma iti / tatkimeSAM lakSaNamiti / atrocyate bhASyAvataraNikArtha-- prazna-- Ape dharmAstikAya vagere astikAyone lakSaNathI AgaLa kahIzuM ema (a.pa sU.1 nA bhASyamAM) kahyuM che tethI emanuM lakSaNa zuM che ? ahIM uttara kahevAya che-- TIkAvataraNikA- 'atrAhe' tyAdi sambandhagranthaH uktaM bhavatA'dhikRtAdhyAyaprathamasUtre dharmAdInastikAyAn parataH tallakSaNato vakSyAma iti, tat kimeSAM dharmAdInAM lakSaNamiti, atrocyate TIkAvataraNikArtha annAha ityAdi paMkti have pachInA sUtranI sAthe saMbaMdha jaNAvanArI che. Ape prastuta adhyAyanA prathama sUtramAM dharmAstikAya AdinA lakSaNane AgaLa kahIzuM ema kahyuM hatuM. tethI (pUchavAmAM Ave che ke) A dharmAstikAyAdinuM lakSaNa zuM che ? ahIM uttara ApavAmAM Ave che-- dharmAstikAya-adharmAstikAyanuM lakSaNa-- gati - sthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 5- 17 // sUtrArtha- dharmAstikAya ane adharmAstikAyano anukrame gati-upagraha ane sthiti-upagraha upakAra(=kArya) che. (5-17) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-17 bhASyaM-gatimatAM gataH sthitimatAM ca sthiterupagraho dharmAdharmayorupakAro yathAsaGkhyam / upagraho nimittamapekSAkAraNaM heturityanarthAntaram / upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanAntaram // 5-17 // bhASyArtha- uttara- gativALA padArthone gatimAM ane sthitivALA padArthone sthitimAM upagraha karavo e anukrame dharmAstikAya ane apamAstiyano 35.62 . upagraha, nimitta, apekSA, 31291, hetu e zabdono eka artha che. upakAra, prayojana, guNa ane artha e zabdono me 4 artha cha. (5-17) TIkA- gatisthityorupagrAhakau dharmAdharmAviti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'gatimatA'mityAdinA 'gatimatAM' svata eva gatipariNAmavatAM jIvAdInAM gateH-dezAntaraprAptilakSaNAyAH sthitimatAM ca sthitipariNAmavatAM ca svata eva sthiteH-ekadezAvasthAnalakSaNAyAH upagraha iti nimittaM dharmAstikAyAdharmAstikAyayoH upakAraH prayojanaM, yathAsaGkhyaM, na vyatyayena, nApyeka eva dvayoH, tadetaduktaM bhavatigatilakSaNo dharmAstikAyaH sthitilakSaNazca adharmAstikAya iti, gatisthitI apekSAkAraNavatyau kAryatvAd ghaTavat, upagrahazabdaM vyAcaSTe 'upagraha' ityAdinA ete paryAyazabdAH, ete sAmAnyena, navaraM upagrahakAraNaM upagrAhakaM, vayAditaddhamAdenimittakAraNaM sahakAri daNDAdivad ghaTAdeH, apekSAkAraNaM bhikSAdivattathAvidhavAsAdeH, bhikSAH tatra vAsayantIti, kArISo'gniradhyApayati, nizcauratA panthAnaM vAhayatItivacanAt, heturupAdAnakAraNaM mRdAdi ghaTAderiti, upakArazabdavyAcikhyAsayA''ha-'upakAra' ityAdi ete'pi paryAyazabdA eva sAmAnyena, navaraM yathoktopagrahAdiSu yathAsaGkhyamiti, upagrahakAraNasyopakAraH kAryaM nimittakAraNasya prayojanaM, apekSAkAraNasyAnupaghAto guNaH, hetorartha iti, evaM gatipariNAmapariNatasya matsyasya jalavadgaterupagrAhako yathoktajIvAnAM dharmAstikAyaH, evaM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-17 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-5 tiSThAsoH puruSasya samabhUmivat upagrAhakaH adharmAstikAya iti, evaM gatisthityupagrahaprayojanatA'nayoH, sadobhayAbhAvazca jIvAdInAM dharmAdibhAve svagatatathAvidhapariNAmakAdAcitkatayA, sa tvanAditadbhAva(?sadbhAva)kAlAdisApekSa iti bhAvanIyaM, na hi matsyAnAmapi jalamityeva gatiH, api tu tathApariNatasya jalAt, evaM puruSasyApi na samA bhUmiriti sthitiH, api tu tathApariNatasya samabhUmeH, mahI pAtAlaM kiM tataH ?, ta(da)tadbhAvapariNatizUnyasya pAtAlAgamanAdityatra bahu vaktavyaM tattu nocyate granthavistArabhayAt akSaragamanikAmAtraphalatvAt prArambhasyeti Idha-chA. TIkArtha- dharmAstikAya ane adharmAstikAya anukrame gatimAM ane sthitimAM upagrAhaka che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra gatimatAm ityAdithI kahe che. potAnI icchAthI gatipariNAmavALA(gati karavAnAM pariNAmavALA) ane sthitipariNAmavALA(=sthiti karavAnA pariNAmavALA) jIvonI gatisthitimAM nimitta banavuM e yathAsaMkhya dharmAstikAya ane adharmAstikAyano upakAra kAya) che. ahIMyathAsaMkhya kahyuM hovAthI dharmAstikAya gatimAM ane adharmAstikAya sthitimAM nimitta che, paNa ulaTI rIte nimitta nathI. athavA (dharmAstikAya-adharmAstikAyamAMthI) koI eka ja gati-sthiti baMnemAM nimitta nathI. ahIM kahevAno bhAva A che- dharmAstikAyanuM lakSaNa gati che. adharmAstikAyanuM lakSaNa sthiti che. (gatimAM sahAya karavAne kAraNe dharmAstikAyanuM lakSaNa gati che, sthitimAM sahAya karavAnA kAraNe adharmAstikAyanuM lakSaNa sthiti che.) gati ane sthiti apekSAkAraNavALI(=nimittakAraNavALI) che, kemake ghaTanI jema kArya che. (je je kArya hoya te te nimittakAraNavALuM hoya) arthAt nimittakAraNa hAjara thAya to kArya thAya. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-17 gati eTale anya dezanI prApti, arthAt eka sthaLethI bIje sthaLe javuM. sthiti eTale eka sthaLe rahevuM. 3paprada ItyAdithI upagraha zabdane kahe che- upagraha, nimitta, apekSAkAraNa, hetu A badhA zabdono eka ja artha che, arthAt A paryAyavAcI zabdo che. sAmAnyathI A zabdo paryAyavAcI che paNa vizeSathI thoDo arthabheda che. te A pramANe- (1) upagrahakAraNa upakAra karanAruM che. jemake agni vagere temAMthI nIkaLatA dhumADA Adi upara upakAra kare che. (agni vinA dhUmADo na hoya.) (2) nimittakAraNa eTale sahakArI kAraNa( kAryamAM sahakAra kare te sahakArI kAraNa.) jemake daMDa ghaTAdinuM sahakArI kAraNa che. (3) kAryamAM jenI apekSA rahe te apekSAkAraNa. jemake tevA prakAranA nivAsamAM bhikSA apekSAkAraNa che. (AthI ja kahevAya che ke) tyAM bhikSA nivAsa karAve che. (te sthaLe bhikSA sulabha hovAthI nivAsamAM bhikSA apekSAkAraNa che.) sukAyelA chANAno agni bhaNAve che. corono abhAva lokone mArgamAM calAve che. lokamAM AvA vacano bolAya che mATe bhikSA vagere apekSAkAraNa che. (4) hetu eTale upAdAnakAraNa. jemake ghaTa vageremAM mATI vagere hetu(=upAdAna)kAraNa che. upakAra zabdanuM vyAkhyAna karavAnI icchAthI kahe che-3pakAra rUtyAddhi, upakAra, prayojana, guNa ane artha - A zabdono eka artha che. sAmAnyathI A zabdo paNa paryAyavAcI zabdo ja che. phakta A taphAvata che ke yathokta upagraha Adi zabdomAM yathAsaMkhya jANavuM. te A pramANeupagrahakAraNanuM upakAra kArya che, nimittakAraNanuM prayojana che, apekSAkAraNanuM upaghAtano abhAvaguNa che, tukAraNanuM artha che. jevI rIte gatipariNAmathI pariNata(=gati karavAnI icchAvALA thayelA) mAchalAne gati karavAmAM pANI upagrAhaka(=upakAraka) che, tevI rIte (yathokta) gatipariNAmathI pariNata jIvone gati karavAmAM dharmAstikAya upagrAhaka(=upakAraka) che. evI rIte UbhA rahevAnI IcchAvALA puruSane UbhA rahevAmAM adharmAstikAya upagrAhaka che. A pramANe Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 gatisthitimAM upagraha(=upakAra) karavo e kramazaH dharmAstikAyaadharmAstikAyanuM prayojana che. dharmAstikAyAdi sadA hovA chatAM jIvo vagerenI gati-sthiti sadA thatI nathI. kAraNa ke potAnAmAM thanArA tevA prakAranA(=gati-sthiti karavAnA) pariNAma kyAreka thAya che. prazna- gati-sthitino pariNAma sadA kema thato nathI? uttara- ( vanadrikamAvAtAtisApekSa =) te pariNAma anAdithI vidyamAna kALa AdinI apekSAvALo che(tevA kALAdi upasthita thAya to te pariNAma thAya, anyathA na thAya.) paNa tevo pariNAma sadA thato nathI. A pramANe vicAravuM. pANI che tethI mAchalAonI gati thatI nathI, paraMtu tevA prakAranA pariNAmathI pariNata mAchalAnI jalanA kAraNe gati thAya che. e pramANe samAnabhUmi che ethI puruSanI sthiti thatI nathI, kiMtu sthitinA pariNAmathI pariNata puruSanI samAnabhUminA kAraNe sthiti thAya che. zuM dharmAstikAyathI pRthvI pAtALamAM jAya? arthAtu na jAya. kemake te te bhAvanI pariNatithI rahitanI pAtALamAM gati thatI nathI. ahIM bahu kahevA jevuM che. graMthano vistAra thaI javAnA bhayathI kahevAtuM nathI. kAraNa ke prastuta TIkAnA) prAraMbhanuM phaLa mAtra akSaronuM vyAkhyAna che, arthAt mAtra akSaronuM vyAkhyAna karavA mATe A TIkA racavAno prAraMbha karyo che. (pa-17) AkAzanuM lakSaNa AkAzasya avagAhaH // 5-18 // sUtrArtha- AkAzano avagAha(= jagyA ApavI) upakAra kArya che. (pa-18) bhASyaM- avagAhinAM dharmAdharmapudgalajIvAnAmavagAha AkAzasyopakAraH / dharmAdharmayorantaHpravezasambhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizceti I-28 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-18 bhASyArtha- avasthAna karanArA dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgala ane jIvone avasthAna ApavuM e AkAzano upakAra che. dharmAstikAya ane adharmAstikAyane potAnAmAM samAveza karIne tathA pudgalo ane jIvone saMyoga ane vibhAgathI upakAra kare che. (5-18) 36 TIkA - avagAha upakAraH AkAzasyeti samudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'avagAhinA'mityAdinA avagAhinAM dharmAdharmapudgalajIvAnAM caturNAmapi avagAhaH tathAtatpravezalakSaNaH, kimityAha - AkAzasyopakAraH AkAzasya sambandhi prayojanaM, bhinnAdhAramiti vibhaktyalopaH, avagAhyAvagAhakayo rUpAdhInatve'pi cAvagAhasyAkAzena vyapadezaH tadasAdhAraNatvAt, asAdhAraNena ca hetunA vyapadezaH pravarttate, tadyathA - bherIzabdo yavAGkara iti, dharmAdayo hyavagAhahetavo gatyAdihetavazca, AkAzaM tvavagAhahetureva, AkAzasyopakAra ityuktaM kathaM keSAmayamityetadAha'dharme' tyAdinA dharmAdharmayoH uktalakSaNayoH antaHpravezasambhavena svamadhye dharmAdipravezadAnena, AkAzapradezAbhyantaravarttino hi dharmAdharmapradezA:, sambhavagrahaNamaloke tadasambhavAt, na tarhIdaM vyApyAkAzalakSaNaM iti cet ko vA kimAha ?, lokAkAzasyaivaitadabhidhAnAt, ata evoktaM lokAkAze'vagAha iti, tathA pudgalajIvAnAM uktalakSaNAnAM kimityAhasaMyogavibhAgaizca tathA niyatairbahubhisteSAmanyatra gamanAt, cazabdAdanta: pravezena AkAzasyopakAra iti // 1- 18 // , -- TIkArtha-- AkAzano avagAha upakAra che A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to kahe che- avagAha karanArA (pravezIne rahenArA) dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgala ane jIvo e cAreyane te rIte temAM pravezarUpa avagAha e AkAzano upakAra che=AkAzanuM prayojana (= DArtha) che. prazna- khahIM sUtramAM AkAzasya avagAhaH khevo prayoga ryo pA vilatino soparIne AkAzAvagAhaH khevo prayoga prema na ryo ? Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sUtra-18 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 uttara- AdhAra bhinna hovAne kAraNe samAsa karIne vibhaktino lopa karyo nathI. ghaTa pANIno ane rUpano paNa AdhAra che. pANIno AdhAra bhinna che. kemake pANI ane ghaTabaMne bhinna-alaga thaI zake. jyAre rUpano AdhAra abhinna che. kemake rUpa ane ghaTa baMne alaga thaI zakatA nathI. avagAha avagAhya(=sthAna ApanAra ke praveza ApanAra) ane avagAhaka(=rahenAra ke pravezanAra) ema baMnene AdhIna hovA chatAM avagAhano AkAzanI sAthe vyavahAra thAya che, avagAha AkAzanuM lakSaNa che ema je manAya che tenuM kAraNa AkAza asAdhAraNa kAraNa che. vyavahAra asAdhAraNa kAraNathI thAya che. te A pramANe- bherImAM zabda utpanna thavAmAM puruSanA hAthano ane daMDano saMyoga ane bherI vagere aneka) kAraNo hovA chatAM bherIzabda(=bherIno zabda che) evo vyavahAra thAya che. kAraNa ke zabdanI utpattimAM bherI asAdhAraNa kAraNa che. yavanA aMkura utpanna thavAmAM bhUmi vagere aneka kAraNo hovA chatAM yavano aMkura evo vyavahAra thAya che. kAraNa ke temAM yava asAdhAraNa kAraNa che. prastutamAM dharmAstikAya vagere avagAhanA ane gati AdinA hetuo che. AkAza to avagAhano ja hetu che. ethI avagAha AkAzano upakAra che ema kahyuM che. AkAza kone kevI rIte avagAha Ape che te dharma ityAdithI kahe chejenuM lakSaNa pUrve (prastuta adhyAyanA 17mA sUtramAM) kahyuM che te dharmAstikAya ane adharmAstikAyane aMdara pravezanA saMbhavathI potAnAmAM dharmAstikAya Adine praveza ApavA vaDe AkAza upakAra kare che. dharmAstikAyaadharmAstikAyanA pradezo AkAzapradezonI aMdara rahenArA che. alokamAM dharmAstikAya-adharmAstikAyano saMbhava na hovAthI ahIM saMbhava zabdano prayoga karyo che. 1. avagAhya ane avagAhaka e baMne hoya to avagAha thAya. bemAMthI koI ekanA abhAvamAM avagAha na thAya. Ama avagAha baMnethI thato hovAthI baMnene AdhIna che. 2. bIjA kAraNo hAjara hovA chatAM jenA vinA kArya na thAya te asAdhAraNa kAraNa kahevAya. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-19 pUrvapakSa-- jo dharmAstikAya-adharmAstikAyano saMbhava nathI to AkAzanuM lakSaNa vyApI nathI=saMpUrNa AkAzanuM nathI. uttarapakSa- koNa zuM kahe che ? arthAt emAM koNa nA pADe che ? kAraNa ke A lakSaNa saMpUrNa AkAzanuM nahi paraMtu lokAkAzanuM ja che. AthI ja tojAzeDavAha: (5-12) evuM sUtra che. tathA jenuM lakSaNa pUrve kahyuM che te pudgala ane jIvonA saMyogavibhAgothI AkAzano upakAra che. kemake ghaNA pudgala ane jIvo aniyatapaNe bIjA sthaLe jAya che. eka sthaLe AkAza pradezono saMyoga thAya ane bIjA sthaLe AkAza pradezono vibhAga=viyoga thAya. je pudgala-jIvo eka samaye je sthaLe rahelA che te pudgala-jIvo bIjA samaye bIjA sthaLe jovAmAM Ave che. 7 zabdathI pudgala-jIvone aMdara praveza ane saMyoga-vibhAgothI AkAzano upakAra che. (5-18) pudgalono upakAra- zarIra-vADa-mana:-prAbApAnA: yudghAnAm I-II sUtrArtha- zarIra, vANI, mana ane prANApAna(=zvAsocchavAsa) e pudgalono u5kA2=kArya che. (5-19) bhASyaM paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vAGmanaH prANApAnAviti pudgalAnAmupakAraH / tatra zarIrANi yathoktAni / prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtau / dvIndriyAdayo jihvendriyayogAdbhASAtvena gRhNanti nAnye / saMjJinazca manastvena gRhNanti nAnya iti / vakSyate hi 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatta' iti // 5- 19 // bhASyArtha- audArika vagere pAMca prakAranA zarIra, vANI, mana, zvAsocchvAsa A pudgalono upakAra che. temAM zarIro yathokta (a.2 sU.7 mAM) kahyA pramANe jANavA ane zvAsocchvAsanuM vyAkhyAna nAmakarmanA (a.8 sU.12 mAM) varNana karyuM che. 38 1. pudgalonuM lakSaNa 5-1 sUtranI bhASyanI TIkAmAM kahyuM che tathA kA2Na 5-26 sUtramAM kahevAze. jIvanuM lakSaNa 2-8 sUtramAM kahyuM che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-19 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 39 beindriya vagere jevo rasanendriyanA yogathI pugalone bhASArUpe grahaNa kare che, bIjA (ekendriya) jIvo nahi. saMjJI jIvo pudgalone manapaNe grahaNa kare che. bIjA jIvo nahi. jIva kaSAya sahita hovAthI karmane yoya pudIne aS43 mema (ma.8 sU.2 vi) pAze. (5-18) TIkA- zarIrAdayaH pudgalAnAmupakAra iti samudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'paJcavidhAnI'tyAdinA paJcavidhAni paJcaprakArANi zarIrANyaudArikAdIni prAguktAni pudgalAnAmupakAra iti yogaH, tathA vAGmana:prANApAnau, vAGmanaHparyAptyekatvavivakSayaikavacanaM, prANApAnayorapyucchAsanizvAsayorjAtyapekSamiti, itizabdazcArthe, vAGmanaH prANApAnau cetyarthaH, pudgalAnAM skandhAdInAM sambandhi prayojanaM, jIva iti gamyate, etadeva vizeSeNa vyAcikhyAsurAha-'tatre'tyAdi zarIrANi yathoktAni dvitIyAdhyAye tatheha draSTavyAni prANApAnau cASTame'dhyAye nAmakarmaNi 'gatijAtI'tyAdisUtre paJcaprakAraparyAptikarmaNi prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNazaktinivarttanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptirityatra bhASye vyAkhyAsyete, kiM tarhi vRttau vyAkhyAtAvityAha ?, ucyate-'AzaMsAyAmarthe bhUtavadvarttamAnavacca pratyayA bhavanti, upAdhyAyazcedAgamiSyate tad vyAkaraNamadhItam', evamihApi nAmakApi saMmatamityadoSaH, tathA 'dvIndriyAdaya' ityAdi, dvIndriyAdayaH kRmyAdayaH jihvendriyayogAt paryAptirasanendriyasambandhena bhASAtvena gRhNanti, taducitaskandhAnAmiti, nAnye jihvendriyarahitAH pRthivyAdayaH, jihvendriyapratibaddhatvAdbhASAparyApteriti, 'saMjJinazce'tyAdi, saMjJinaH samanaskA eva, cazabdasyAvadhAraNatvAt manastvena manobhAvena gRhNanti, mananAtha, nAnye ekendriyA(gha)saMjJipaJcedriyAvasAnAH, manaHparyAptikAraNAbhAvAditi / kathamAtmA zarIrAdiyogyAn pudgalAnAdatte ityAkSipte satyAha-'vakSyate hI'tyAdi, abhidhAsyate yasmAdaSTame'dhyAye bandhAdhikAre, kimityAhasakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandha iti, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-19 phaktamatrApa-"M/: sana TIpa:, stradaM vRjyAM yathA samaste ! AdAya zarIratayA, pariNamayati cApi taM snehaM // 1 // tadvad rAgAdiguNaH, svayogavRttyA''tmadIpa Adatte / skandhAnAdAya tathA, pariNamayati tA~zca karmatayA // 2 // " tasmAccharIrAdyAkAreNopakAriNaH prANinAM pudgalA iti IIM- al TIkArtha- zarIra vagere pudgalono upakAra che e pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to vidhAna ityAdithI kahe che- pUrve (2-37 sUtramAM) kahelA audArika vagere pAMca prakAranA zarIro pudgalono upakAra che. tathA vANI, mana ane zvAsocchavAsa pudgalono upakAra che. ahIM bhASAparyApti ane mana:paryAtinI ekatvanI vivAthI vAmanaH ema ekavacana che. prANApAna eTale ucchavAsa-niHzvAsa. ahIM jAtinI apekSAe dvivacana che. (jAtinI apekSAe eka ucchavAsa ane eka niHzvAsa ema be hovAthI dvivacana che.) prApinAviti e sthaLe rahela rUti zabda va zabdanA arthamAM che. zarIra vagere aMdhAdi svarUpa pudgalonuM prayojana=kArya che. nIva ta mukhyate-jIvamAM ema prakaraNa)thI jANI zakAya che. Ano bhAva e thayo ke zarIra pulono upakAra jIvamAM=jIva saMbaMdhI che. kAraNa ke zarIra vagere jIvanI sAthe sIdho saMbaMdha rAkhanArA che. AnuM ja vizeSathI vyAkhyAna karavAnI icchAvALA bhAgakAra kahe chetatra phatyAdi, zarIro bIjA adhyAyamAM (37mA sUtramAM) je pramANe kahyA che te pramANe ahIM jANavA. prANApAnanuM vyAkhyAna AThamA adhyAyamAM bAramAsUtranA bhASyamAM pAMca prakAranI paryApinAmakarmanA varNanamAM prANApana e sthaLe karavAmAM Avaze. prazna- jo tyAM prANApAnanuM varNana karavAnuM che to ahIM vRttimAM (? bhASyamAM) tenuM pudgalonA upakArarUpa vyAkhyAna kema karyuM? Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 sUtra-19 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 uttara- AzaMsA arthamAM bhUtakALa ane vartamAnakALanI jevA pratyayo thAya che. jema ke upAdhyAya AvyA hota to huM vyAkaraNa bhaNata. ahIM "kathItama' e bhUtakALano prayoga bhaviSyakALanA arthamAM che. e pramANe AzaMsAnA arthamAM vRttimAM prANApAnanI vyAkhyA karavAmAM AvI che. [Ano bhAva e che ke jo nAmakarmano udaya hoya to zarIra vagere pudgaladravyano upakAra che. ahIM zarIra vagere "nAmakarmanA udayathI che ja" e saMmata ja che ane "pugalono upakAra che" e paNa saMmata che. pudgalono upakAra che eTale pudgaladravya zarIra vagerenuM nimitta che.] dIndriyAyaH" rUtyAdi kRmi vagere beindriya jIvo jilaeNndriyanA yogathI=paryApti ane rasanA IndriyanA saMbaMdhathI (bolavA mATe) bhASAne yogya pudgalone bhASArUpe(=bhASArUpe pariNAvavA mATe) grahaNa kare che. jilaeNndriyathI rahita pRthvIkAya vagere jIvo bhASAyogya pudgalone grahaNa karatA nathI. kemake bhASAparyANi jihendriyanI sAthe saMbaMdhavALI che. jene jihendriya hoya tene ja bhASAparyApti hoya. "niza" rUtyAdi saMjJI jIvo manaHsahita ja hoya. saMjJI jIvo manana karavA mATe (manovargaNAnA pudgalone) manarUpe (manarUpe pariNAvavA mATe) grahaNa kare che. bIjA (mana rahita) ekendriyathI mAMDIne asaMjJI paMcendriya sudhInA jIvo manovargaNAnA pudgalone grahaNa karatA nathI, kemake temane manovargaNAnA pudgalone grahaNa karavAnuM kAraNa je mana:paryAmi che te hotI nathI. AtmA zarIrAdine yogya pugalone kevI rIte grahaNa kare che evo prazna upasthita thaye chate samAdhAna kahe che- AThamA adhyAyanA baMdha adhikAramAM kaheze ke "jIva kaSAya sahita hovAthI karmane yogya(=kArpaNa vargaNAnA) pudgalone grahaNa kare che. (8-2) grahaNa karelA pudgalone dUdhamAM pANInI jema AtmAmAM ekameka kare che. te ja karmano baMdha che, arthAt kAmaNavargaNAnA karmane yogya pudgalono AtmAnI sAthe kSIranIravat ekamekarUpe saMbaMdha te baMdha. (8-3) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-20 bIje paNa kahyuM che ke- jevI rIte uSNa guNavALo dIpaka vATa dvArA snehane grahaNa kare che ane tene zarIrarUpe pariNAve che, tevI rIte rAgAdi guNavALo AtmadIpaka potAnI yogarUpa vATathI pudgalaskaMdhone grahaNa karIne karmarUpe pariNAve che." tethI pugalo jIvone zarIrAdinA m||2thii. 3412 42n|2| che. (5-18) bhASyAvataraNikA- kiM cAnyat / bhASyAvataraNitArtha- vaLI bIjuM TIkAvataraNikA- kiJcAnyat prakArAntareNApi pudgalAnAmupakAritvamityAha TakAvataraNitArtha vaLI bIjuM- bIjI rIte paNa pudgalono upakAra cha mema 4 chpudgalono upakArasukh-duHkh-jiivit-mrnnopgrhaashc // 5-20 // sUtrArtha- tathA supa, 6:5, vita(=(r)4na) bhane bha29 pugatAno (757|2=ry che. (5-20) bhASyaM- sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagraho maraNopagrahazceti pudgalAnAmupakAraH / tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhasyopakAraH / aniSTA duHkhasya / snAnAcchAdanAnulepanabhojanAdIni vidhiprayuktAni jIvitasyAnapavartanaM cAyuSkasya / viSazastrAgnyAdIni maraNasyApavartanaM cAyuSkasya // atrAha- upapannaM tAvadetatsopakramANAmapavartanIyAyuSAm / athAnapavAyuSAM kathamiti / atrocyate- teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / kathamiti cettaducyate- karmaNaH sthitikSayAbhyAm / karma hi paudgalamiti / AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute / kiM kAraNam / zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyarthaM hyAhAra iti // 5-20 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 bhASyArtha-sukhopagraha, duHkhopagraha, jIvitopagraha ane maraNopagraha e pudgalono upakAra che. te A pramANe- sparza, rasa, gaMdha, varNa ane zabdavALA ISTa pudgalo sukhano upakAra che(sukha ApavA rUpa upakAra kare che.) aniSTa pudgalo duHkhano upakAra che. vidhithI prayojelA(karelA) snAna, AcchAdana, vilepana, bhojana vagere ane AyuSyanuM apavartana na thavuM e AyuSyano(=jIvitano) upakAra che. viSa, zastra, agni vagere ane AyuSyanuM apavartana e maraNanA upakAra che. prazna- sopakrama evA apavartanIya AyuSyavALA jIvomAM jIvitamaraNopagraha ghaTe che. paNa anapavartanIya AyuSyavALA jIvomAM A kevI rIte ghaTe? uttara- temane paNa jIvitopagraha ane maraNopagraha pugalono upakAra che. kevI rIte ema pUchavAmAM Ave to kahevAya che- karmanI sthiti ane kSayathI jIvita upagraha ane maraNa upagraha ghaTe che. karma paugalika che. ane traNa prakArano AhAra badhA ja jIvone upakAra kare che. upakAra kare che enuM zuM kAraNa? tenuM kAraNa e che ke AhAra zarIranI sthiti, upacaya, bala, vRddhi ane prItimAM kAraNa bane che. (pa-20) TIkA- sukhAdinimittatA copakAraH pudgalAnAmiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'sukhopagraha' ityAdinA sragAdisambandhAdAtmanaH AhlAdaH sukhaM tasyopagraho-nimittatA pudgalAnAmupakAra iti yogaH, evaM duHkhopagrahaH, navaraM kaNTakAdisambandhAt paritApo duHkhaM, evaM jIvitopagrahaH, navaraM prANApAnakriyAnuparamo jIvitaM, evaM maraNopagraho, navaraM prANAdhuparamo maraNaM, ayaM ca pudgalAnAmupakAraH, pudgalasambandhi prayojanamAtmasamavAyi, cazabdAccharIrAdi ca, tasmin satyetaditi, bhedena sUtrAbhidhAnaM pudgalAtmobhayAdhInatve'pyadhikRtaphalasya pudgalAnAmasAdhAraNatayA vyudghaTiSyata ityuktaM, evaM sarvatra yojanIyamiti / sukhopagrahAditvameva spaSTayannAha'tadyathe'tyAdi iSTAH-sparzAdayaH avasthA'pekSaM vallabhA mano'nukUlatayA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sukhasyoktalakSaNasya upakAra iti, sukhamAtmapariNAmasvabhAvamupakurvantIti, karmaNi SaSThI draSTavyA, evamaniSTAH sparzAdayaH avasthApekSamavallabhA manaHpratikUlatayA duHkhasyoktalakSaNasyaiva upakAra iti pUrvavat, duHkhamAtmapariNAmasvabhAvamupakurvantItyarthaH, 'snAne 'tyAdi snAnAdIni pratItAnyeva, vidhiprayuktAnIti dezakAlamAtrAsAtmyayojitAni jIvitasyopakAra iti varttate, kena bhAvenetyAha- anapavarttanaM cAyuSkasyeti janmAntaropanibaddhasya anugrAhakahetusannidhAnatastu, tAvanmAtre vedanamityarthaH, evaM viSazastrAgnimantrAdIni pratItAnyeva, etAni kimityAha - maraNasyopakArA iti varttante, naitAnyevetyAha- apavarttanaM cAyuSkasya tathA pUrvabaddhasyaiva daNDAdibhiH hrasvatApAdanamitibhAvaH, sukhAdau, asAtasAtavedanIyAdyudayopalakSaNametat, 'atrAhe' tyAdi, upapannaM tAvadetajjIvitamaraNopagrahatvaM sopakramAyuSAM viSAdisambandhavatAM apavarttanIyAyuSAM (paraM anapavarttanIyAyuSAM viSAdi - sambandharahitAnAM kathaM upakAraH ?, atrocyate, teSAmapi ) jIvitamaraNayornimittatA, kimityAha - pudgalAnAmupakAra iti, pudgalAnAM sambandhi prayojanamAtmani, vibhaktyalope prayojanaM pUrvavat etat samyagdarzane - nAvadhArayannAha-kathamiti ced anantaroktaH pudgalAnAmupakAraH, ucyatekarmmaNa ityAdi, karmmaNaH jJAnAvaraNIyAdeH sthitikSayAbhyAmiti sthityAH kSayAcca tatsthityA jIvitopagrahaH taddvAreNa jIvanAtU, kSayeNa maraNopagrahaH, tadvipAkakSayAt maraNAt kriyAmAtratattve karmaNi kathametadityAzaGkApohAyAha- karmma hi paudgalamiti anantapradezAtmakaskandhavikArarUpaM na kriyAmAtratattvamevetyAzaGkAnupapattiH / AhArazca trividha ityAdi, AhAraH abhyavaharaNaM, caH samuccaye, ojaH lomaprakSepabhedatastatprakAraH, (ojaAhAraH) sarvapradezairAtmanaH sarvasya aparyAptakAvasthAyAM janmakAle ghRtamadhyaprakSiptApUpavat, paryAptakAvasthAyAM tu lomAhArastvagindriyagrahaNaH, prakSepAhArastu kAvalikaH so'pi paryAptakAnAmeva, 44 " sUtra-20 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 pRthivIkAyAdyekendriyanArakadevavarjAnAM, evamayaM sarveSAmapi saMsAriNAM, vigrahagatisamApannasamudghAtagatazailezIkevalyupakArAbhAve'pi stokatayA bAhulyamadhikRtyAha-upakurute, kiM kAraNamityanadhigatabhAvArthapraznaH, ihottaraM - 'zarIre' tyAdi sthitizca upacayazcetyAdirdvandvaH, zarIrasya sthityAdayaH, etadarthaM yasmAt AhAra iti, tasmAdAhAraH sarveSAmevopakuruta iti, tatra sthiti:-zarIrastha saMdhAranaM 35ttaya:-riyo: nanaM-zakti: vRddhi:AhArAvirUpA prIti:-paritoSakheti I-20 TIkArtha- sukhAdimAM nimitta banavuM e pudgalono upakAra che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to suopagraha ityAdithI bhASyakAra kahe che- mALAdinA saMbaMdhathI AtmAne AhlAda thavo e sukha che. sukhano upagraha=sukhamAM nimitta banavuM e pudgalono upakAra che. e pramANe duHkhopagraha aMge jANavuM. vizeSa e che ke kAMTAdinA saMbaMdhathI paritApa thavo e duHkha che. e pramANe jIvitopagraha aMge jANavuM. vizeSa e che ke zvAsocchvAsanI kriyA baMdha na thavI e jIvita(=jIvana) che. e pramANe maraNopagraha aMge jANavuM. vizeSa e che ke zvAsAdi aTakI javA e maraNa che. A pudgalono upakAra(=kArya) che. sUtra-20 45 puAlasambanyi prayoganamAtma samavAyi--jemAM AtmA upAdAnakAraNa che evuM pudgala saMbaMdhI kArya che. sUtramAM rahelA 7 zabdathI zarIra vagere pudgalono upakAra che. zarIra vagere hoya to sukha vagere hoya. (mATe pahelA zarIrAdino ane pachI sukhAdino ullekha karyo che.) prazna- zarIrAdi ane sukhAdi e badhAM pudgalono upakAra che to eka sUtra na karatA be sUtro kema karyAM ? uttara- prastuta zarIrAdi kArya pudgala ane AtmA baMnene AdhIna hovA chatAM(=baMne hoya to ja thatuM hovA chatAM) pudgalo asAdhAraNa kAraNa che ema have pachI spaSTa karaze, mATe be sUtro karyA che. A pramANe sarvasthaLe(=upakAra saMbaMdhI sarvasUtromAM) yojanA karavI. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-20 sukhopagraha Adine ja spaSTa karatA bhASyakAra kahe che- tAthA phatyAra te te avasthAnI apekSAe manane anukULa hovAthI priya evA sparza vagere uktalakSaNavALA sukhano upakAra che, arthAt priyasparza vagere AtmapariNAma svarUpa sukhanA upakAraka che. ahIM suvarNa e chaThThI vibhakti karmamAM che. e pramANe te te avasthAnI apekSAe manane pratikULa hovAthI apriya evA sparza vagere uktalakSaNavALA duHkhano upakAra che ema pUrvanI jema jANavuM, arthAt AtmapariNAma svarUpa duHkhanA upakAraka che. "jJAna" ityAdi, vidhipUrvaka yojelA snAna, AcchAdana, anulekhana, bhojana vagere jIvitano upakAra che. snAna vagere(=snAna vagerenA atha) jANItA ja che. vidhipUrvaka yojelA eTale deza, kALa, pariNAma ane prakRtine anukuLa hoya te pramANe yojelA. kayA prakArathI jIvitanA upakAraka che. te kahe che- anAvartana Ayujharsa AyuSyanA apavartanano abhAva jIvitano upakAra che. AyuSyanA apavartanano abhAva eTale anya janmamAM jeTalA parimANavALuM AyuSya bAMdhyuM hoya teTalA ja parimANavALuM bhogavavuM. viSa, zastra ane agni vagere tathA AyuSyanuM apavartana maraNanA upakAro che. viSAdi jANItA ja che. apavartana eTale pUrve bAMdhelA AyuSyane daMDAdithI (pApanA adhyavasAyathI) TUMkuM karavuM. sukhAdimAM upakAra rUpe jaNAvela A ISTa sparza vagere asAtAsAtavedanIya AdinA udayanuM upalakSaNa che, arthAt ISTa sparza vagerenA upalakSaNathI asAta-sAtAvedanIyAdi karmano udaya paNa sukhAdimAM upakAraka che. jemake sukhamAM sAtavedanIya ane duHkhamAM asAtAvedanIya, jIvitamAM AyuSya ane maraNamAM asatAvedanIya karma upakAraka che. ahIM bhAvArtha e che ke sAtAvedanIya karmasvarUpa yugalo paNa sukhAdimAM upakAraka che.) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-20 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-pa 47 prazna-- upakrama sahita ane (ethI ja) viSAdinA saMbaMdhavALA evA ja apavartanIya AyuSyavALA jIvomAM jIvita-maraNano upakAra ghaTI zake che paNa anapavartanIya' AyuSyavALA ane viSAdanA saMbaMdhathI rahita jIvomAM A kevI rIte ghaTe ? uttara- te jIvomAM paNa jIvita-maraNamAM nimitta banavuM e pudgalono upakAra che. pudgala saMbaMdhI jIvita-maraNarUpa kArya AtmAmAM thAya che, arthAt jIvita-maraNarUpa kAryanuM upAdAna kAraNa AtmA che, pudgalo nimitta kAraNa che. Ane samyag jovA vaDe(=sArI rIte joyo hovAthI) nirNaya karatA bhASyakAra kahe che prazna-- hamaNAM ja kahelo pudgalono upakAra kevI rIte che ? uttara- rmanaH kRtyAti jJAnAvaraNIyAdi karmanI (?AyuSyakarmanI) sthiti ane kSayathI pudgalono upakAra che. karmanI (AyuSyakarmanI) sthitithI jIvitopagraha che. kemake karmasthiti dvArA jIvana che. karmakSayathI maraNopagraha che. kAraNa ke karmavipAkanA kSayathI maraNa thAya che. mAtra kriyA svarUpa karmamAM A kevI rIte ghaTe ? evI zaMkAne dUra karavA mATe kahe che- maM hi pauAtam ahIM karma anaMtapradeza svarUpa skaMdhanA vikArarUpa che, mAtra kriyA svarUpa ja nathI. AthI zaMkA asaMgata che. mahAratha trividha: tyAdri traNa prakArano AhAra sarva jIvo upara upakAra kare che. AhAra eTale abhyavaharaNa. AhAranA ojAhAra, lomAhAra ane prakSepAhAra ema traNa prakAra che. ojAhAra- sarva jIvo janma samaye aparyAptAvasthAmAM ghInA madhya bhAgamAM nAkhelA puDalAnI jema sarva AtmapradezothI pudgalone grahaNa kare che te ojAhAra. 1. saupapati gharamaLehottamapu pAsa. dhyeyavarSAyuoDanapavAMyuSaH (2-52) 2. karma zabdanA aneka artho che. temAM karma eTale kriyA evo artha paNa che. AthI ahIM zaMkAkAre mAtra kriyArUpa kahela che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-20 lomAhAra-paryAptAvasthAmAM sparzanendriya dvArA grahaNa karAtA pudgalo te lomAhA2. kavalAhAra- koLiyAthI grahaNa karAto AhAra. A AhAra pRthvIkAyAdi ekendriya, nArako ane devo sivAyanA paryAptA jIvone ja hoya. A pramANe AhAra sarvasaMsArI jIvone hoya che. pUrvapakSa-- vigrahagatimAM rahelA, samuddAtane pAmelA ane zailezI avasthAvALA kevaLI jIvone AhAra upakAraka banato nathI. uttarapakSa- evA jIvo thoDA hovAthI bahulatAne AzrayIne ahIM kahe che ke- traNa prakArano AhAra sarvajIvo upara upakAra kare che. zA kAraNe AhA2 badhA ja jIvo upara upakAra kare che ? jeNe bhAvArthane jANyo nathI tevA jIvano A prazna che. ahIM uttara A pramANe che- zarIra phatyAvi za2I2nI sthiti vagere mATe AhAra che, arthAt zarIranI sthiti vagere AhArane AdhIna che. tethI AhAra badhA ja jIvo upara upakAra kare che. sthiti eTale zarIranuM saMdhAraNa, arthAt zarIra TakI rahevuM. upacaya eTale pirayoga, arthAt mAMsa-majjA AdinI puSTi. bala eTale zakti. vRddhi eTale AhAra Adine anurUpa zarIranI vRddhi. prIti eTale mAnasika paritoSa. (5-20) I bhASyAvataraNikA - atrAha - gRhNImastAvaddharmAdharmAkAzapudgalA jIvadravyANAmupakurvantIti / atha jIvAnAM ka upakAra iti / atrocytebhASyAvataraNikArtha- prazna-- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza ane pudgalo jIvadravyane upakAra kare che e ame svIkArIe chIe. have jIvono zo upakAra che ? ahIM uttara kahevAya che-- TIkAvataraNikA - 'atrAhe 'tyAdi sambandhagranthaH, gRhNImastAvat, kimityAha - dharmAdharmAkAzapudgalAH uktalakSaNA jIvadravyANAM saMsAriNA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-21 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 mupakurvanti ityuktanItyeti budhyAmahe-atha jIvAnAM pRthivyAdInAM ka upakAraH?, parasparataH, ityanavabodhAt praznite satyAha-anyo'nya ityAdi, TIkAvataraNikArtha- atrIda ityAdi graMtha(=vAkya) AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. ahIM kahe che ke jenuM lakSaNa pUrve kahyuM che te dharma, adharma, AkAza, pugalo saMsArI jIvo upara upakAra kare che ema pUrvokta nItithI(=varNanathI) ame jANIe chIe. have pRthvIkAya vagere jIvono paraspara zo upakAra che? na jANavAnA kAraNe Ama prazna karyo chate kahe che- govyo, ahIM uttara ApavAmAM Ave che- jIvono paraspara upakAraprspropgrho jIvAnAm // 5-21 // sUtrArtha- paraspara upagraha(sahAya) karavo e jIvono upakAra che. (pa-21) bhASyaM- parasparasya hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnAmiti // 5-21 // bhASyArtha- uttara-paraspara hitopadeza ane ahitopadezathI jIvono upagraha che. (pa-21) TIkA- anyo'nyopagraho jIvAnAmupakAra iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'paraspare'tyAdinA, parasparasya-anyo'nyaM hitAhitopadezAbhyAmiti hitapratipAdanena ahitapratiSedhena ca upagraho jIvAnAmiti, tathAbhavyatvAkSiptA hitAhitanimittatA jIvAnAM prayojanamiti, prAg upayogo lakSaNamityuktaM asAdhAraNaM, tatra sAdhAraNA ca nimittateti na sUtrastaropAvo: II-razA TIkArtha- paraspara upagraha(=sahAya) karavo e jIvono upakAra che e pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra "paraspara ityAdithI kahe che- parasparane eka-bIjAne hitanuM pratipAdana karavA vaDe ane ahitano niSedha karavA vaDe upagraha(=sahAya) karavo e jIvono Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-22 upakAra che. tathAbhavyatvathI Aliya(=bhegA thayelA) jIvonA hitaahitamAM nimitta banavuM e jIvonuM prayojana=kArya che. pUrvapakSa pUrve 3payogI sUkSaNam (2-8) sUtramAM asAdhAraNa jIva sivAya koInAmAM na hoya tevuM) lakSaNa kahyuM che. ahIM nimitta banavuM e sAdhAraNa che. (kemake jaDa padArtho paNa nimitta bane che.) AthI anya sUtrano upanyAsa karavAmAM doSa nathI. (5-21) bhASyAvataraNikA-atrAha-atha kAlasyopakAraH kiti|atrocyte bhASyAvataraNikArtha-prazna-have kALano zo upakAra che? ahIM uttara kahevAya che- TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH / atha kAlasya pAkSikatveneSTasya 'kAlazcetyeka' iti vacanAt, upakAraH prayojanAkhyaH # ? ti, matrocyate- TIkAvataraNikArtha- atrada ItyAdi graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha karavA mATe che. have kALano prayojana nAmano(=prayojanarUpa) upakAra zo che? zanatya (5-38) evA vacananA AdhAre kALa koIka pakSane dravya tarIke ISTa che. AvA kALano upakAra zo che? ahIM javAba ApavAmAM Ave che- kALano upakAravrtnaa pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // sUtrArtha- vartana, pariNAma, kriyA, paratva ane aparatva kALano upakAra che. (pa-22) bhASyaM- tadyathA-sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH / vartanA utpattiH sthitiH prathamasamayAzrayA ityarthaH // pariNAmo dvividhaH / 1. prazna- upakAranA adhikAramAM pharI upagraha zabda zA mATe che? (20mA sUtramAM upagraha zabda che ja tenI anuvRtti A sUtramAM thaI zake che. tethI pharI upagraha zabda nirarthaka che. uttara-sukhAdi paNa jIvone jIvakRta upakAra che, arthAt jema paraspara upagraha jIvono jIvakRta upakAra che, tema sukhAdi paNa jIvono jIvakRta upakAra che e jaNAvavA mATe pharI upagrahazabdano prayoga karavAmAM Avyo che. (tasvArtha upara digaMbarAcArye racelI sarvArthasiddhi TIkAnA AdhAre.) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 51 anAdirAdimAMzca / taM parastAdvakSyAmaH // kriyA gatiH / sA trividhA / prayogagatirvistrasAgatirmizriketi // paratvAparatve trividhe prazaMsAkRte kSetrakRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnamaparo'dharmo'paramajJAnamiti / kSetrakRte eka dikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati, sannikRSTo'paraH / kAlakRte dviraSTavarSAdvarSazatikaH paro bhavati, varSazatikAddviraSTavarSo'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti // 5- 22 // -- bhASyArtha- uttara- sarva padArthonI vartanA, pariNAma, kriyA, paratva ane aparatva e kALano upakAra che. vartanA eTale kALanA AzrayavALI vRtti. vartanA, utpatti, sthiti, prathamasamayaAzrayA e zabdono eka artha che. pariNAma anAdimAna ane AdimAna ema be prakAre che. pariNAmane AgaLa (a.5 sU.42 mAM) kahIzuM. kriyA eTale gati. gati prayogagati, visasAgati ane mizragati ema traNa prakAranI che. paratva ane aparatva prazaMsAkRta, kSetrakRta ane kAlakRta ema traNa prakAre che. temAM dharma para (zreSTha) che, jJAna para (zreSTha) che, adharma apara (halako) che, ajJAna apara (halakuM) che. ahIM paratva ane aparatva prazaMsAkRta che. eka dizAmAM rahelA bemAM kSetrakRta paratva ane aparatva A pramANe che- 52 eTale dUra. apara eTale najIka. soLa varSanI vayavALAthI 100 varSanI vayavALo para(=moTo) che. so varSanI vayavALAthI soLa varSanI vayavALo apara(=nAno) che. A kALakRta paratva aparatva che. A pramANe prazaMsAkRta ane kSetrakRta paratva ane aparatvane choDIne kAlakRta vartanA vagere kALano upakAra che. (5-22) TIkA- varttanAdilakSaNaM upakAraH kAlasyeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'tadyathe' tyAdi sarvabhAvAnAM dharmAdInAM varttamAnakAlA " Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-22 zrayAste hi vartante svayameva, teSAM vartamAnAnAM prayojakaH, kAlAzrayA vRttistathA varttanAzIlatA vartanA kAlasyopakAra iti vakSyati, tadbhAvanArthamevAha-utpattistathA tadbhAvaprAdurbhAvalakSaNA adhigatiH-avicyutistadA'syAH prathamasamayAzrayA arthavivakSitasamayA bhAvotpattiH varttaneti bhaNyate, tathA pariNAmo dvividha ityAdi, dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH pariNAmastadyathA-aGkarAvasthavanaspatemUlakANDatvakpatraskandhazAkhAviTapapuSpaphalalakSaNaH pariNAmaH, AsId aGkaraH, samprati skandhavAn aiSamaH puSpiSyatIti, puruSadravyasya vA bAlakumArayuvamadhyamAdyavasthAH pariNAmastadbhAvalakSaNaH, sa dvividhaHavidyamAnAdiranAdiramUrteSu dharmAdiSu, mUrteSu punarAdimAn abhrendradhanurAdiSu stambhakumbhAdiSu ca, cazabdo'vadhAraNArthaH, pariNAmo dvividha eva, taM cAdhyAyaparisamAptau vakSyAmaH tadbhAvaH pariNAma iti, sa ca vastUnAM RtuvibhAgavelAniyamakRtaH 'kriyA gati rityAdi bhASyaM, karaNaM kriyAdravyapariNAmastasyAnugrAhakaH kAlaH, tathA''kAzadezAvalyAmaGgalI vartate, atItAnAgateti ca, anyathA'tIta eva vartamAno'nAgatazca syAd, evamanAgato vartamAnazca saGkIryeta, aniSTaM caitat, tasmAdasti kAlo yadapekSayA'tItAdivyapadezAH parasparAsaGkIrNAH saMvyavahArAnuguNAH prathante, tatrAtIto dvividhaH bhAvaviSayabhedAt, vinaSTo ghaTa iti bhAvAtItaH, viSayAtItazcakSurAdigrahaNAnantaramadrAkSaM ghaTaM, tathA'nAgatadidRkSAbhyo ghaTo viSayAnAgataH, alabdhAtmabhAvo bhAvAnAgata iti, tatra prayogagati:jIvagatipariNAmasamprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparzasaMsthAnaviSayA, visrasAgatiH prayogamantareNa kevalA jIvadravyasvapariNAmarUpA paramANvabhrendradhanuHpariveSAdirUpA vicitrasaMsthAnA, mizrikA prayogavisrasAbhyAmubhayapariNAmarUpatvAjjIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNAmA kumbhastambhAdiviSayA, kumbhAdayo hi tena tAdRzA pariNAmenotpattuM svata eva Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 zrI tattvAthormiMgamasUtra adhyAya 3 " , zaktA: kumbhakArasAcivyAdupajAyante varttanApariNAmayoH kriyAjAtIyatvAdeva paryante kriyopAdAnaM, pariNAmazcAtra pradhAnamityato varttanAkriyayoH sa madhye'dhItaH sUtrakAreNa, pariNativizeSA eva varttanAkriyAbhedA iti, paratvAparatvetyAdi, prazaMsAkSetrakAlabhedAttraividhyaM tatra prazaMsAyAM paro dharmmaH sarvottamatvAt prazastaH sakalamaGgalanilayatvAt prakarSakASTAM gata iti, aparo'dharmo jaghanyaH svalpaguNatvAt nikarSAvasthAM prApta:, tathA paraM jJAnaM yathAvasthitavastuveditvAdaparamanyathA, taccAjJAnameva aprazastatvAt kutsitamasamyagdRSTeriti, kSetrakRte ityAdi, ekasyAM dizyekadA viprakRSTodUravartI paraH pratyAsanno'paraH, sannikRSTa ityarthaH dizaH prAdhAnyam, avinAbhAvitvAt kAlo'pyatrAkSipyate kAlaikatve'pyapadezo bhavatyekadigvyasthitayoH paro'para iti, kAlakRte ityAdivyatikareNa parasmin paramaparasmi~zcAparamiti yannimitte pratyayAbhidhAne sa kAlaH, tadyathA-SoDazavarSAt paro varSazatAyuH, varSazatAyuSo'paro dviSTavarSAyuH, prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve caite na bhavato, lubdhakAdAvapi darzanAt, yasmAllubdhake'pi dezakulajAtividyAparihINe paratvAparatvapratyayAbhidhAnasambhavaH, na ca bandhujanApekSe, ekAkinyapi bhAvAt, na tapazcaraNAlambane, atapasvinyapi darzanAt, na karmmasaMskArApekSe, tayoranadhikArAt, na cAdityanimitte, tatrApi dRSTitvAt, paro'bhiyogya: apara AdityaH paraH savitA aparo'bhiyogya iti, ataH sAmarthyAt kAlakRte tayovizeSaNArthamidamucyate-prazaMsAkSetrakRte varjayitveti, varttanAdayaH sarve kAlakRtAH kAlasyApekSAkAraNasyAnugraha upakAraH iti sUtrArthaH evaM cAyaM yat paratvAparatve sUtrabhedena samasya nirdiSTe sUriNA tadavagamakaMna prazaMsAkSetrakRtayoratra parigrahaH, varttanA pariNAmaH kriyAzca dravyasvabhAvaH kAlApekSo niradezi... paratvAparatve cAvadhitvena kAlaliGgamiti 114-2211 53 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-22 TIkArtha- kALano vartanAdirUpa upakAra che, arthAta vartanAdi kALano upakAra che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- tathA phatyAdi te A pramANe vartana-vartanA eTale vRtti, vRtti eTale te pramANe vartavAno-hovAno svabhAva. dharmAstikAyAdi sarva padArthonI vRtti kALanA AzrayavALI che, arthAt sarva padArtho kALamAM rahelA che. vartamAnakALanA AzrayavALA (=vartamAnakALamAM rahelA) dharmAstikAya Adi padArtho svayameva vartA rahyA che. svayameva vartI rahelA te padArthono kALa prayojaka che=preraka che. (jemake- khetaramAM mANaso kAma karI rahyA hoya tyAre tyAM rahela zeTha prayojaka-preraka bane che. svayaM kAma karI rahelA mANasone kAma karavAmAM zeThanI upasthiti prayojaka-preraka bane che. zeTha Ubho na rahe to mANaso vacce vacce kAma karatA aTakI jAya vagere bane. zeTha Ubho rahe to AvuM na bane. mATe zeTha mANasone kAma karavAnuM kaheto na hovA chatAM prayojaka bane che. tema kALa kazuM na karato hovA chatAM mAtra kALanuM astitva padArthonI vidyamAnatAnuM prayojaka che.) vartanA kALano upakAra che ema (A ja sUtranA bhASyamAM AgaLa) kaheze. vartanAnI vicAraNA mATe ja kahe che- utpatti eTale te padArthano te svarUpe prAdurbhAva. sthiti eTale padArthano nAza na thavo=padArthanuM TakI rahevuM. prathamasamayAzrayA=vivakSita samaye padArthanI utpatti ane sthiti) vartanA kahevAya che. [Ano sAra e Avyo ke dareka samaye thaI rahelA te te svarUpe padArthanI utpatti ane te te svarUpe sthitie vartana che. A vartanA kALano upakAra che. ahIM upakArano artha nimitta che. kALa vartanAmAM nimitta bane che. 1. ahIM utpatti ane sthitinA upalakSaNathI nAza paNa samajI levo. kAraNa ke dareka padArthamAM dareka samaye utpatti, sthiti, nAza e traNeya thai rahyA che. e traNeyamAM kALa nimitta bane che. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 pariNAma- "riNAmo vigha" tyati, pariNAma dravyanA svajAtino tyAga karyA vinA thanArA paryAya svarUpa che. A paryAya svayaM ke bIjAnA prayogathI thAya che. TUMkamAM- dravyamAM paryAyanuM parivartana e pariNAma che. te A pramANe-aMkura avasthAvALI vanaspatinA mULa, parva, chAla, patra, thaDa, DALIo, kuMpaLa, puSpa, phaLa rUpa pariNAma che. pahelAM aMkura hato hamaNAM thaDavALuM che ane A varSe(=bhaviSyamAM) puSpavALuM thaze. athavA puruSarUpadravyanI bAlyAvasthA, kumArAvasthA, yuvAvasthA ane madhyamAvasthA Adi avasthAo pariNAma che. pariNAma tadbhAva rUpa che-tenA=dravyanA ane guNonA bhAvarUpa che, arthAt dravyo ane guNo je svarUpe bane te rUpa dravyono ane guNono pariNAma che. pariNAma anAdi-Adi ema be prakAre che. jenI Adi nathI te anAdi. arUpI dharmAstikAya AdimAM thanArA pariNAma anAdi pariNAma che. AkAzamAM thanArA IndradhanuSa vageremAM tathA thAMbhalA, ghaTa vageremAM thanArA pariNAma Adi pariNAma che. A rIte pariNAma be prakAre ja che. A be prakAranA pariNAmane prastuta adhyAyanA aMte tadmAvaH pariNAma e sUtrathI kahIzuM. vastuono pariNAma RtuonA vibhAgathI ane kALanA niyamathI karAyelo che=thAya che. (jemake ziyALAmAM ThaMDI vAya che, unALAmAM garamI thAya che ane comAsAmAM varasAda varase che, vagere RtuonA vibhAgathI thAya che. sUryanA kiraNo prAtaHkALe ane saMdhyAkALe bahu uSNa hotA nathI ane bapore bahu uSNa hoya che, samudramAM amuka samaye bharatI Ave che to amuka samaye oTa Ave che. loko divase pravRttimaya hoya che ane rAtre nidrAdhIna bane che, divase prakAza hoya che ane rAtre aMdhakAra phelAya che ityAdi kALanA niyamathI thAya che.) kriyA- jyiAM tiH ItyAdi bhASyapATha che. karavuM te kriyA. kriyA dravyano pariNAma che. kALadravya pariNAmarUpa kriyAno anugrAhaka cheH anugraha karanAra che. AMgaLI hamaNAM AkAza pradezonI zreNImAM che, bhUtakALamAM hatI ane bhaviSyamAM thaze. jo A pramANe traNa kALa na hoya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-22 to je bhUtakALa che te ja vartamAnakALa ane bhaviSyakALa thaI jAya. e pramANe bhaviSyakALa ane vartamAnakALa (bhUtakALamAM) maLI jAya. A aniSTa che. tethI paraspara mizraNa thayA vinA ane samyapha vyavahArane anukULa evI bhUtakALa Adi saMjJAo jenI apekSAe prasiddha bane che te kALa che. temAM bhUtakALa bhAva ane viSayanA bhedathI be prakAre che. ghaDo vinAza pAmyo ema bhAvabhUtakALa che. cakSu Adi dvArA grahaNa thayA pachI meM ghaTane joyo. A viSayabhUtakALa che. e pramANe bhaviSyakALa viSaya ane bhAva ema be prakAre che. temAM bhaviSyamAM jovAnI icchAnI najIkamAM rahelo ghaTa, arthAt jene najIkanA ja bhaviSyakALamAM jovAnI IcchA che tevo ghaTa viSayabhaviSyakALa che. jeNe AtmalAbha meLavyo nathI, arthAt je hajI utpanna thayo nathI te ghaTa bhAvabhaviSyakALa che. kriyA eTale gati. gatinA prayogagati, vignasAgati ane mizrikAgati ema traNa prakAra che. prayogagati- jIvanI gati pariNAmathI saMyukta evI zarIra, AhAra, varNa, gaMdha, rasa, sparza ane saMsthAna saMbaMdhI kriyA prayogagati che. vignasAgati- jIvanA prayoga vinA kevaLa jIvadravyanI svapariNAmarUpa kriyA vignasAgati che. te paramANu, vAdaLa, IndradhanuSa, paridhi Adi aneka prakAranA saMsthAnavALI che. mizrikAgati- prayoga ane vinnasA ubhaya pariNAma svarUpa hovAthI prayoga-vignasAthI thanArI kriyA mizrikAgati che. mizrikAgati jIvaprayogavALI acetanadravyanA pariNAma svarUpa che. jemake kuMbha ane staMbha vagere. kuMbha vagere tevA prakAranA pariNAma rUpe svayaM ja utpanna thavAne samartha che, paNa temane kuMbhAra vagerenI sahAyatAnI jarUra che. ethI kuMbhAra vagerenI sahAyatAthI kuMbhAdi rUpe utpanna thAya che. vartana ane pariNAma kriyAjAtinA ja hovAthI ahIM vartanA, pariNAma pachI kriyAnuM grahaNa karyuM che. ahIM pariNAma mukhya hovAthI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-pa 57 sUtrakAre vartanA-kriyA e benI madhyamAM pariNAmano ullekha karyo che. kemake vartanA ane kriyAnA bhedo pariNAmavizeSa ja che. parAparatna rUtyAdi, paratva ane aparatvanA prazaMsAkRta, kSetrakRta ane kALakRta ema traNa prakAra che. prazaMsAkRta-- dharma para(=zreSTha) che. kemake te sarvottama che ane sarva maMgalono nivAsa che. adharma apara(=kaniSTha) che. kemake te guNahIna che, halakI avasthAne pamADanAra che. jJAna para(=zreSTha) che. kemake jJAna yathAvasthita bodha karAvanAra che. je jJAna vastune yathAvasthita paNe na jANe te a52(=kaniSTha) che. tevuM jJAna ajJAna ja che. kA2Na ke tevuM jJAna aprazasta che. samyagdarzanathI rahita jIvanuM jJAna niMdita(=halakuM) che. kSetrakRta-- kSetra te rUtyAvi, eka samayamAM eka dizAmAM A dUra rahelo che. A najIkamAM rahelo che evo vyavahAra thAya che. ahIM dizAnI pradhAnatA che. dizAthI avinAbhAva hovAthI(=jyAM dizA hoya tyAM kALa avazya hovAthI) kALa paNa grahaNa karavAmAM Ave che. eka kALamAM eka dizAmAM rahelA be padArthomAM A para che, A apara che, evo vyavahAra thAya che. ahIM bhAvArtha e che ke vivakSita koi eka kALamAM je padArtha para che ane je padArtha apara che tenAthI bIjA koi kALamAM je padArtha para che te apara banI jAya ane je padArtha apara che te para banI jAya mATe paratvaaparatvanI vivakSAmAM jema dizA eka hovI joie tema kALa paNa eka hovo joie. bhASyamAM vidhAtAvasthitayo: ema jaNAvyuM che. mATe ja TIkAmAM "syAM vijyevA" ema jaNAvyuM che. bhASyamAM eka kALanuM grahaNa zA mATe che tenI spaSTatA karavA mATe AgaLa avinAmAvitvAt jhAloDavyAkSipyate ityAdi jaNAvyuM che. kAlakRta-- Alate ityAdi varNanathI 52mAM para evo ane aparamAM apara evo bodha( buddhi) ane kathana jenA nimitte che te kALa che. te A pramANe- Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-22 16 varSanI vayavALAthI 100 varSanI vayavALo para(=moTo) che. 100 varSanI vayavALAthI 16 varSanI vayavALo apara(nAno) che. prazaMsAkRta ane kSetrakRtamAM paratva ane aparatva thatA nathI, arthAt A para che ane A apara che evo vyavahAra ahIM vivakSita nathI. kAraNa ke deza, kuLa, jAti ane vidyAthI hIna evA zikArImAM paNa paratva ane aparatvanuM jJAna( buddhi) ane kathana saMbhave che. (para eTale zreSTha. zikArI zreSTha na hovA chatAM tene zreSTha kahevAno vyavahAra saMbhave che mATe te vyavahAra sAco nathI.) baMdhujananI(=baMdhuonI) apekSAe paratva-aparatvano vyavahAra vivakSita nathI, kAraNa ke ekalAmAM eka vyaktimAM) paNa paratvaaparatvano vyavahAra saMbhave che. (A mANasa paratvazreSTha che. A mANasa apara halako che evo vyavahAra jovAmAM Ave che.) tapazcaryAnA AlaMbanathI paratva-aparatvano vyavahAra vivakSita nathI. kAraNa ke je tapasvI nathI temAM paNa paratva-aparatvano vyavahAra jovAmAM Ave che. kAmanI (AjIvikA mATe nokarI dhaMdhA vagere kAmanI) ane (zubhAzubha) saMskAranI apekSAe paratva-aparatva vivakSita nathI. kemake te beno ahIM adhikAra nathI. sUryanA nimittathI(sUryanuM nimitta laIne) paratva-aparatva vivakSita nathI. kAraNa ke tyAM paNa Abhiyogya(=nokara jevo deva) para che, sUrya apara che. sUrya para che, Abhiyogya apara che ema (ekamAM ja paratvaaparatvano vyavahAra) jovAmAM Avyo che. AthI sAmarthyathI (A samajAya che ke) paratva-aparatva kAlakRta cheHkALanI apekSAe che. paratva-aparatvanA kAlakRta evA vizeSaNa mATe(=vizeSatA batAvavA mATe) A kahevAya che ke- prazaMsAkRta ane kSetrata paratva-aparatvane choDIne vartanAdi sarva kAlakRta che, arthAt Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 sUtra-22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 vartanAdi sarva apekSAkAraNa evA kALano anugraha=upakAra che. A pramANe sUtrArtha che. A pramANe AcArya bhagavaMte paratvAparatve ema samAsa karIne sUtranA bhedathI paratva-aparatvano je nirdeza karyo te ema jaNAve che ke ahIM prazaMsAkRta ane kSetrakRta paratva-aparatvanuM grahaNa karyuM nathI. tathA vartanA, pariNAma, kriyArUpa dravyapariNAma kALanI apekSAe che ane paratvaaparatva avadhirUpe kALanuM liMga che ema jaNAvyuM che. (pa-22) bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti / pudgalAniti ca tantrAntarIyA jIvAnparibhASante / sparzAdirahitAzcAnye / tatkathametaditi / atrocyate- etadAdivipratipattipratiSedhArthaM vizeSavacanavivakSayA cedamucyate bhASyAvataraNikArtha- prazna- zarIra vagere pulono upakAra che ema Ape (a.5 sU.19 mAM) kahyuM. anyadarzanIo pudgalone jIva kahe che ane bIjAo pugalo spardhAdithI rahita che ema kahe che tethI A kevI rIte che? arthAta ahIM satya zuM che? uttara- anya darzanIo pudgalane jIva kahe che ItyAdi vivAdano niSedha karavA mATe ane vizeSa vacana kahevAnI icchAthI A kahevAya che- TIkAvataraNikA- atrAhoktaM bhavatetyAdi sambandhagranthaH, atra prastAve paro'bhidhatte-pratipAditaM bhavatA zarIrAdayaH sukhAdayazca pudgalAnAmupakAra iti, tantrAntarIyAzca mAyAsUnavIyAH pudgalA ityanena zabdena jIvAn paribhASante, pudgalazabdaM jIveSu saGketayanti vyavahArasiddhyarthamiti, nanu ca teSAM jIva eva nAsti kathaM tadviSayaM pudgaladhvani paribhASeraniti ?, ucyate-astyAryasammitIyAnAmAtmA, sautrAntikAnAM tu 1. sUtramAM vartanA, pariNAma ane kriyA e traNa zabdono samAsa karyA vinA nirdeza karyo ane paratva-aparatva e be zabdono samAsa karIne nirdeza karyo. sUtrano bheda thayo=sUtra samAna na thayuM. AthI TIkAmAM sUtraephe(=sUtranA bhedathI) ema ullekha karyo che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 zrI tatvAthadhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-22 'cittatadyuktasantatau tatpudgalaprajJaptiH", cittasantatau vedanAsaMjJAcetanAdidharmayuktAyAM cakSurAdisahitAyAM ca cittenAnyo'nyAnuvidhAnAdityeSA cittatadhuktAnAM dharmANAM santatirahaGkAraH vastutvAdAtmanyupacaryate, tathA punaH punargatyAdAnAt pudgala ityupacaryate, yogAcArANAM tu vijJAnapariNAmaH pudgalo, yathA''ha-"AtmadharmopacAro hi, vividho yaH pravartate / vijJAnapariNAmo'sau, pariNAmaH sa ca tridhA // 1 // " evaM tantrAntarIyaiH pudgalo jIva uktaH, tvayA punaH zarIrAdyupakAriNaH pudgalA ityucyante tadetat kathaM ?, vipratiSiddhatvAditi prazna iti, nanvanupapannaH saMzayaH, pUrvamuktameva 'rUpiNaH pudgalA' iti, na ca rUpyAtmA pratIta iti, ucyate, rUpazabdena tatra mUrtiruktA, sA ca mUrtiranyaiH asarvagatadravyaparimANamiSyate, yathA manaH, tacca sparzAdirahitaM, etannirAsArthamidamavazyaM vaktavyaM bhavati sUtraM sparzAdiyuktA mUrtiH, tathA catuHtridvayekaguNAni pRthivyAdIni kaNabhujoktAni tatpratiSedhArthaM cAvazyaMtayA vidheyaM, sarvANi tAni caturguNAnItyetA vipratipattIH sarvAzcetasyAdhyAyAtrocyate ityAha'etadAdI'tyAdi, eSA AdiryAsAM tA etadAdayaH, pudgalazabdenAtmocyata ityeSA vipratipattirAdyA, kutsitA pratipattirvipratipattiH, tathA asarvagataM dravyaM sparzAdirahitaM ceti dvitIyA vipratipattistaniSedhAya sUtrArambhaH, tathA pRthivyAdIni vizeSavacanairvaktumiSTAni pRthak pRthak caturguNAnItyetadabhidhIyateTItIrtha- atrAhoktaM bhavatA tyA graMtha mAgaNanA sUtranI sAtheno saMbaMdha jaNAvavA mATe che. A avasare anya kahe che ke Ape zarIra vagere ane sukha vagere pugalono upakAra che ema prastuta adhyAyanA 19mA ane 20mA sUtramAM kahyuM che. anya bauddhadarzanIo pudgalazabdathI jIvone kahe che, vyavahAranI siddhi mATe pugala zabdane jIvomAM saMketavALuM kare che, arthAt pudgalo eTale jIvo ema kahe che. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 61 prazna- emanA manamAM jIva ja nathI to jIvanA viSayamAM pudgalazabdane kevI rIte bole ? uttara-AryasamitinA anuyAyI (vabhASika bauddho)nA mate AtmA che. (2) sautrAntika bauddhono vittatayuvatIntaDI taputiprajJatiH evo mata che. Ano artha A pramANe che- cittasaMtatimAM pugalanI prajJapti=saMketa che, arthAt cittasaMtatine pugala kahe che. [vittAyuktasannatau citta ane cittathI yukta saMtatimAM, arthAt cittasaMtatimAM tatyutaprajJa =te pugalanI prajJapti=saMketa che. saLaMga artha A pramANe che- cittasaMtatimAM pudgalano saMketa che, arthAt cittasaMtatine pugala kahe che. A zabdane vizeSathI spaSTa kare che...] A prasaMge bIjA matavALA kahe che ke zarIrAdi ane sukhAdi e pudgalono upakAra che ema ApanA vaDe pratipAdana karAyuM. A bAbatamAM anya matavALA bauddho pudgalazabdathI vAcaka jIvone vAcya mAne che. eTale vyavahAranI siddhi mATe jIvone viSe pudgalazabdano saMketa kare che. prazna-bauddho jIvane mAnatA ja nathI to pachI pudgalazabdano viSaya jIva kevI rIte bane? uttara- bauddhomAM cAra bheda che- (1) Aryasamiti athavA vaibhASika (2) sautrAntika (3) yogAcAra ane (4) mAdhyamika. AmAM Aryasamiti pakSavALA bauddhonA AcArya AtmAnuM astitva mAne che ane sautrAntika bauddho citta ane cittasaMtati viSe pugalazabdano prayoga kare che (vyavahAra kare che). kAraNa ke vedanA, saMjJA, cetanAdi dharmothI yukta cittasaMtatimAM, cakSurAdi indriyathI sahita padArthanuM paudgalika jJAna cittanI sAthe parasparano anuvedha pirasparamAM maLI javApaNuM) (cittasaMtatimAM) thAya che. te citta ane cittathI yukta saMtati te ahaMkAra che. A ahaMkAra vastu che tethI te AtmAmAM upacAra karAya che. tethI AtmAne pudgala kahe che. [cakSurindriya pote pudgala che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-22 enAthI thatuM padArthanuM jJAna paudgalika che. A paugalika jJAna ane cittasaMtatinuM caitanyajJAna paraspara maLelA che. tethI cakSurindriyanAM paudgalika jJAnano upacAra cittamAM karIne sautrAntika bauddho cittane paNa pudgala kahe che.] ane yogAcAra nAmanA bauddhamatamAM vijJAna pariNAmane ja pudgala kahe che. Atmadharmano upacAra vividha rUpe pravarte che ane te vijJAna pariNAma che. te traNa prakArano che. prazna- evI rIte bIjA matavALA bauddho jIvane pugala kahe che ane Ape zarIrAdine pudgalano upakAra kahyo che to e kevI rIte ghaTe? kAraNa ke baMne kathanamAM visaMgati dekhAya che. uttara- bauddhAdinuM A kathana yathArtha nathI, arthAt A saMzaya ghaTI zakato nathI. pudgalo rUpI che te pUrve (a.5 sU.4 mAM) ame batAvI ja dIdhuM che ane AtmA rUpI nathI. rUpazabda vaDe tyAM mUrti kahevAI che. te mUrtine anya loko asarvagata dravyapariNAmarUpa mAne che. jemake mana. ane mana spazadithI rahita che evA kathananuM khaMDana karavA mATe A kahevuM jarUrI che ke je spardhAdithI yukta hoya te mUrta che ane pRthvImAM cAra guNa, pANImAM traNa guNa, tejamAM be guNa ane vAyumAM eka sparza guNa evuM je vaizeSiko mAne che tenuM khaMDana karavA ahIM avazya kahevuM joie, (jene spardhAdi na hoya tene paNa mUrta mAne che. jema mana.). e badhI vipratipattio (asaMgata kathano) che. tethI yathArtha nathI. pugalazabda vaDe AtmA kahevAya che te pahelI vipratipatti che ane asarvagata dravya spardhAdithI rahita che e bIjI vipratipatti che. AnA niSedha mATe A sUtrano AraMbha karavAmAM Ave che tathA pRthvI Adi pRthapha pRthapha cAra guNavALA che te vizeSavacanothI kahevA icchAyA che. tethI kahevAya che ke Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-23 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 pudgalanuM lakSaNasprsh-rs-gndh-vrnnvntH pudgalAH // 5-23 // sUtrArtha-pudagalo sparza, 2sa., mane famusoya che. (5-23) bhASyaM- sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevaMlakSaNAH pudgalA bhavanti / tatra sparzo'STavidhaH kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH snigdhaH rUkSa iti / rasaH paJcavidhastiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti / gandho dvividhaH surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti // 5-23 // ___ bhASyArtha- do sparza, 2sa, 5, 1[ 35 lakSa hoya che. temA sparza 5081-8omaNa, guru-laghu, zIta-31, sni25-36. mema 406 52no che. 2sa-tApI, vo, tUro, pATo, bha72 mema pAMya 12no che. gaMdha- sumihumi amale 2 . [-jo, dIco, ene, pIjo ane, sa34 ama pAMya 52no cha. (5-23) TIkA- prAgnirdiSTendriyakramApekSaH sparzAdivinyAsa iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'sparze'tyAdinA sparzAdivinyAse svaviSayabalavattvAdAdau sparzaH, satyasmin rasAdisadbhAvAt, karmasAdhanAzca sarve sparzAdayaH, spRzyanta iti, ityevaMlakSaNAH pudgalA bhavanti, sarvadaiva sparzAdi(mantaH) pudgalA iti nityayoge matuH, yatazcaivamato na jIvazabdavAcyAH, mUrtatvAtteSAM, evaM mano'pi, sparzAdimatpudgalamayatvAt, ApAdInyapi sparzAdimanti asarvagatadravyatvAt pArthivANuvat, 'tatra sparzo'STavidha' ityAdi nigadasiddhaM yAvat sUtrasamApteriti // 5-23 // TIkArtha-pUrve (2-20 sUtramAM) nirdiSTa indriyonA kramanI apekSAe spazadino ullekha che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-23 to bhASyakAra "sparza ityAdithI kahe che- sparza-rasa,-gaMdha, varNa evA lakSaNavALA pudgalo hoya che, arthAt A cAra jemAM hoya te pugala che. spardhAdinA ullekhamAM potAno viSaya baLavAna hovAthI AdimAM sparzano ullekha karyo che. je pugalamAM sparza hoya temAM rasa vagere hoya mATe sparzano viSaya baLavAna che. sparza vagere karmarUpa sAdhanavALA che. te A pramANe- je sparzAya te spaze. sparza, rasa, gaMdha, varNa evA lakSaNavALA pugalo hoya che. pudgalo sadAya sparzadivALA hoya che, e pramANe nityayogamAM ma0" pratyaya che. A pramANe hovAthI pudgalo jIva zabdathI vAcya nathI, arthAt pugalone jIva na kahevAya. kAraNa ke pudgalo rUpI che. e pramANe mana paNa rUpI che. kAraNa ke mana sparzadivALuM hovAthI pudgalamaya che. (ahIM dravyamanane ja pudgalamaya samajavuM. vicAra karavAmAM sahAyaka manarUpe pariNamelA manovargaNAnA pudgalo dravyamana che.) e pramANe pANI vagere paNa spazadivALA che. kemake pRthvInA paramANuonI jema asarvagata(=saMpUrNa lokAkAzamAM na rahenAra) dravya che. tatra pasNavidha ityAdithI sUtranI samApti sudhInuM bhASya bolatA ja(=vAMcatA ja) samajAI jAya tevuM che. te bhASyano artha A pramANe che. temAM sparza kaThina-komaLa, guru-laghu, zIta-uSNa, snigdha-rUkSa ema ATha prakArano che. tIkho, kaDavo, tUro, khATo, madhura ema pAMca prakArano rasa che. sugaMdha, durgadha ema be prakArano gaMdha che. kRSNa, nIla, lAla, pIta, zukla ema pAMca prakArano varNa che. (pa-23). bhASyAvataraNikA- kishcaanytbhASyAvataraNitArtha- vaLI bIjuM- TIkAvataraNikA- kiJcAnyaditi sambandhagranthaH / TIkAvataraNikArtha zizcAtu- vaLI bIjuM- e bhASya graMtha have pachInA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 pudgalonA zabdAdi pariNAmonuM varNanashbd-bndh-saukssy-sthauly-sNsthaan-bhed-tmshchaayaa ''tapodyotavantazca // 5-24 // sUtrArtha- pusa, 206, baMdha, sUkSmatA, sthUNatA, saMsthAna, me, aMdhakAra, chAyA, Atapa ane udyotavALA paNa che, arthAt zabdAdi pugatanA pri9||mo cha. (5-24) bhASyaM- tatra zabdaH SaDvidhaH-tato vitato ghanaH zuSiro gharSo bhASa iti // bandhastrividhaH / prayogabandho visrasAbandho mizra iti / snigdharUkSatvAd bhavatIti vakSyate / saukSmyaM dvividhamantyamApekSikaM ca / antyaM paramANuSveva / ApekSikaM vyaNukAdiSu saGghAtapariNAmApekSaM bhavati / tadyathA- AmalakAdbadaramiti / sthaulyamapi dvividhamantyamApekSikaM ca / saGghAtapariNAmApekSameva bhavati / tatrAntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati / ApekSikaM badarAdibhya AmalakAdiSviti / saMsthAnamanekavidham / dIrgha-hrasvAdyanitthaMtvaparyantam / bhedaH paJcavidhaH / autkArikaH caurNikaH khaNDaH pratara anutaTa iti / tamazchAyAtapodyotAzca pariNAmajAH / sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavantItyataH pudgalAstadvantaH // atrAha- kimarthaM sparzAdInAM zabdAdInAM ca pRthak sUtrakaraNamiti / atrocyate- sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavantIti / zabdAdayastu skandheSveva bhavantyanekanimittAzcetyataH pRthakkaraNam // 5-24 // bhASyArtha- pudo za6, 65, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, meha, 5 / 2, chAyA, mAta5 mane udhotoya che. te 204- tata, vitata, dhana, suSira, gharSa mane bhASa me 7 52no che. paMdha- prayoga, vignasA ane mizra ema traNa prakArano che. snigdha ane rUkSa sparzathI pudIno 5 thAya che." mema (ma.5 sU.32 bhAM) vAze. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-24 sUkSmatA aMtya ane ApekSika ema be prakAre che. aMtya sUkSmatA paramANuomAM ja hoya. ApekSika sUkSmatA caNuka AdimAM hoya. sUkSmatA saMghAta ane pariNAmanI apekSAe thAya. te A pramANeAmaLAthI bora nAno che(=sUkSma che). hRda sthULatA paNa aMtya ane ApekSika ema be prakAre che. sthULatA saMghAta ane pariNAmanI apekSAe ja thAya. temAM aMtya sthULatA sarva lokavyApI mahAskaMdhamAM hoya. ApekSika sthUlatA borAdinI apekSAe AmaLA AdimAM hoya. saMsthAna dIrgha, hrasva vagere anityaMtva sudhI aneka prakAranuM che. bheda- autkArika, caurNika, khaMDa, pratara ane anutaTa ema pAMca prakArano che. aMdhakAra, chAyA, Atapa ane udyota pariNAmathI thanArA che. A sparza vagere badhA pudgalomAM ja hoya, AthI pudgalo tenAvALA (sparzodivALA) che. prazna-- sparza AdinuM ane zabdAdinuM sUtra alaga zA mATe banAvyuM ? uttara- sparza vagere paramANu ane skaMdha baMnemAM pariNAmathI ja thAya che. zabda vagere to ekalA skaMdhomAM ja thAya che ane aneka nimittavALA aneka aNuo vagerethI utpanna thanArA che. e jaNAvavA mATe sparza vagerenuM ane zabda vagerenuM sUtra juduM karyuM che. (5-24) TIkA- na kevalaM sparzAdimantaH pudgalAH, zabdAdimantazca, zabdAdayaH kRtadvandvA matupA nirdizyanta iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'tatre'tyAdinA tatra-teSu pudgalapariNAmeSu zabdAdiSu zabdastAvat zrotrendrigrAhyaH Sadhi: padmAra:, prArAnevAha-'tata' jJatyAvinA, tato-mujakuMpaLavAghAtodysmutthH vitato-vINAtrisirakAditantrIprabhavaH ghanaH-kAMsyabhAjanakASThazalAkAdijanyaH zuSiro - veNuvivarAdisamutthaH gharSa:- cakrakrakacakASThAdi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 saMgharSaprasUtaH bhASyo-varNapadavAkyAkAreNa bhASyata itikRtvA, abhivyaJjakabhedataH pariNAmavaicitryata ete bhedAH, etena niravayavaguNavikArAkAzaguNavAsanAbhAvarUpazabdavyavacchedamAha, ekAntaniravayavAt sAvayavavikArAyogAt asya cAkArAdibhedena tadbhAvopalabdheH, kRtsnaguNarUpakatvAcca guNAnAM, sarvagataguNatve dezAbhivyaktyasiddhaH, vAsanAbhAvarUpatve grahaNAyogya iti paudgalika eva zabdaH ityatra bahu vaktavyaM tattu nocyate, granthavistarabhayAd, akSaragamanikAmAtrasAratvAt prArambhasya / evaM 'bandhastrividha' ityAdi, bandhanaM bandhaH-parasparAzleSalakSaNaH sa triprakAraH, prakArAnevAha-prayogabandho jIvavyApAranirvartitaH audArikAdizarIrajatukASThAdiviSayaH, visrasAbandhaHvisrasA-svabhAvaH tena bandho dvidhA-AdimAnanAdimAzca, vidhudulkAdiviSaya AdyaH, dharmAdharmAkAzagocarastvitaraH, mizrabandhaH prayogavisrasAbhyAM stambhakumbhAdiviSaya iti, sAmAnyabhavanavidhi bandhasyAha-snigdharUkSatvAdbhavati, bandha iti vartate, etaccopariSTAd darzayiSyAmaH, 'saukSmyaM dvividha'mityAdi, sUkSmabhAvaH saumyaM, tad dvividhaM-dviprakAraM, etadevAhaantyam-ante bhavam ApekSikaM ca pratIte, buddhiprayojakatvamapekSA sA prayojanamasyetikRtvA, antyaM saukSmyaM paramANuSveva, anyatrAsambhavAt, AkAzAdiSu dezAnAmamUrttatvAt, ApekSikam-apekSAprayojanaM, kimityAhavyaNukAdiSu, vyaNuke tryaNukApekSayA saumyaM, caturaNuke tryaNukApekSayetyevaM (?tryaNuke caturaNukApekSayetyevaM) saGghAtapariNAmApekSaM (bahubhedaM) bhavati, saGghAtapariNAmasyAnekabhedatvAt, 'tadyathe'tyAdi, tadyathetyudAharaNopanyAsArthaH, AmalakAdvadaramiti AmalakaM pratItya badaraM sUkSmaM, evaM sthaulyamapi sthUlabhAvalakSaNaM dvividhaM-dviprakAra, prakArAvevAha-antyamApekSikaM ca, etadapi saGghAtapariNAmApekSameva bhavati, paramANupracayapariNAmApekSamityarthaH, tatrAntyaM sthaulyaM sarvalokavyApini tathApariNAmabhedAt mahAskandha iti, ihAvayavavikAzamAtraM sthaulyaM gRhyate, na bAdarapariNAmarUpaM, tatra lokavyApini parvata iva lokAcchAdanasaGgAt, ApekSikaM tu sthUlatvaM badarAdibhyaH sakAzAt AmalakAdiSviti, AdizabdAt dADimAdigrahaH, na cAtAttvikametat saukSmyaM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-24 sthaulyaM vA, sanmUrttAcetanatvAdivadanantadharmAtmake vastuni tadvAcizabdena pratIte:, sarvArthe na nimittatvAd dhiyo bhedAyogAt, na hi nIlaM kRSNapItAdyapekSayApi nIlAnIladhIjanakamiti bhAvanIyaM, 'saMsthAna' mityAdi, saMsthAnaM racanAvizeSaH tadanekavidhaM - anekaprakAraM jIva (jIvAjIva) saMsthAnabhedena dIrghahrasvAdi, dIrghamAyataM hrasvaM tadviparItaM, samacaturasraparimaNDalAdyupalakSaNametat, anitthaMtvaparyantamiti dIrghAdinA prakAreNa yaditthamiti nirUpayitumazakyaM tadanitthaM tadbhAvo'nitthaMtvaM tatparyantaM saMsthAnamiti, dhIbhedagamyaM caitaditi bhAvitametad, bhedaH paJcavidha ityAdi, dravyaikatvapariNativizleSo bhedaH, sa paJcavidha:-paJcaprakAraH, prakArAnAha-'autkArika'ityAdi tatrautkArikaH samutkIryamANadArukaprasthakabherItvagAkarSAdiviSayaH, avayavazaH cUrNanaM cauNikaM kSiptapiSTamuSTivat, khaNDazo vizaraNaM khaNDabhedaH kSiptamRtpiNDavat prataro bhedo'bhrapaTalabhUryapatrAdiSu bahutithapuTottroTanalakSaNaH anutaTabhedastu vaMzekSuyaSTitvagutpATanam itizabdo bhedeyattAvadhAraNArthaH, 'tamazchAye'tyAdi samAnavicAratvAdekanirdezaH, tamazcetyAdi dvandvaH, ete ca pariNAmajA: pudgalapariNAmabhavA iti atra tamaH paudgalaM dRSTipratibandhakAritvAt kuDyAdivat evaM chAyApi pudgalamayI ziziratvAjjalavat, Atapo'pi pudgalAtmakaH tApakatvAdagnivat, udyoto'pi AhlAdAdihetutvAt vRSTivat, cazabdAt vRSTidIpodyotAvi (va) rodhAdipariNAmaparigrahaH, sUtradvayoktamarthamupasaMharannAha - 'sarva evaite ityAdi sparzAdaya iti sparzarasagandhavarNazabdAdayaH pudgaleSveva bhavanti tatpariNAmatvAditi, ata: pudgalAH paramANvAdayaH tadvantaH sparzAdimanta iti cAnena guNaguNinorbhedAbhedamAheti, bhAvitametat, 'atrAhe'tyAdi kimarthaM zabdAdInAM sparzAdInAM ca pRthak pRthak sUtraM, ekArthapratibaddhatvAditi, atrocyate - ekArthapratibaddhatve'pi cetyetadAhasparzAdayaH pUrvasUtroktAH paramANuSu kevaleSu skandheSu ca dvyaNukAdiSu pariNAmajA eva bhavanti, prayogAdestathA darzanAt, zabdAdayastu dvitIyasUtroktAH skandheSveva bhavanti, na dvyaNukAdiSu, kintvanekANukeSu, anekanimittAzca zabdAdayaH saGghAtabhedAdibhyo bhAvAdityataH pRthakkaraNaM sUtrayoriti // 5- 24 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 69 TIkArtha-pudgalo kevaLa sparzadivALA nathI paraMtu zabdAdivALA paNa che. zabda vagere zabdo dvanda samAsavALA che ane mAn pratyayathI nirdeza karAyA che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra tatra ityAdithI kahe che- temAM (pudgalapariNAma svarUpa zabdAdimAM) zabda zrotrendriyathI grAhya che=sAMbhaLI zakAya che ane che prakAre che. bhASyakAra tata ityAdithI zabdanA prakArone ja kahe che- zabda- tata, vitata, ghana, zuSira, gharSa ane bhASA ema cha prakAre zabda che. tata-mRdaMga ane Dhola vagere (carmanA) vAjiMtrothI utpanna thato zabda. vitata- vINA, sAraMgI AdinA tArathI utpanna thato zabda. ghana- kAMsAnA pAtra(jhAlarAdi) upara kASThanI saLI (dAMDI) AdithI utpanna thato zabda. zuSira- vAMsamAM karAyelA chidro vagerethI utpanna thato zabda. gharSa- cakra(=paiDuM), karavata ane kASThAdinA gharSaNathI(=athaDAvAthI) utpanna thato zabda. bhASA- varNa, pada, vAkyarUpe je bolAya te bhASA. prakAzaka(=pragaTa karanAra)nA bhedathI ane pariNAmanI vicitratAthI A bhedo che. AnAthI anya darzanavALA zabdane (1) niravayava (2) guNano vikAra (3) AkAzano guNa ane (4) vAsanAno abhAva evuM je mAne che temanuM khaMDana karavA uparanA zabdonI utpattinA cha bhedo kahyA che. (1) zabdane ekAMte niravayava mAnIe to niravayavamAM vikAra na ghaTI zake. sAvayavamAM ja vikAra ghaTe. jemAM AkAra hoya temAM vikAra thAya ane AkAra AdinA bhedathI zabdanI upalabdhi thAya che tethI zabda AkAravALo che tethI niravayava nathI. (2) guNano vikAra ane (3) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-24 AkAzano guNa. zabda guNano vikAra nathI. kemake je guNa hoya te guNImAM saMpUrNa rUpathI prApta thavo joIe. AkAza sarvagata che tethI AkAzanA guNa zabdamAM sarvagatapaNuM prApta thavuM joIe. zabdamAM sarvagatapaNuM hoya to zabdanI niyata sthAnamAM abhivyakti thAya che te na thavI joie. (4) vAsanAno abhAva- jema vIjaLI eka kSaNamAM utpanna thatAM ja nAza pAmI jAya che tema zabda eka kSaNamAM utpanna thatAM tirobhava thaI jAya che, arthAt zabdanI pUrva kSaNa, utpanna kSaNa ane pazcima kSaNa na hovAthI eka ja kSaNa hovAthI zabda, vAsanA(=saMskAra)no viSaya banato nathI. AvuM jo mAnavAmAM Ave to yukta nathI. kemake vAsanAnA abhAvavALA zabdanuM indriya dvArA grahaNa thaI zake nahi. zabdane avayavI Adi mAnavAmAM Ave to ja indriya dvArA grahaNa thaI zake. mATe zabda e paudgalika che ema siddha thAya che. A pramANe ahIM ghaNuM kahevA yogya che paNa te graMtha vistAranA bhayathI kahevAmAM AvatuM nathI. kAraNa ke A graMthano prAraMbha mAtra akSarano artha jaNAvavA mATe karavAmAM Avyo che. vanyastrivida: rUlyaki, baMdhana te baMdha, arthAt paraspara saMbaMdha (saMyoga) thavo te baMdha. baMdha traNa prakArano che. bhAgyakAra baMdhanA prakArone ja kahe che- prayogabaMdha, vignasAbaMdha ane mizrabaMdha ema traNa prakArano baMdha che. prayogabaMdha- jIvanA prayatnathI thayela. jIvanI sAthe audArika vagere zarIrano saMbaMdha ane lAkha-kASThano saMbaMdha vagere prayogabaMdha che. visasAbaMdha- vignasA eTale svabhAva. svabhAvathI(=jIvanA prayatna vinA svAbhAvika rIte) thato baMdha vignasAbaMdha che. vignasAbaMdha AdimAna ane anAdimAna ema be prakAre che. vIjaLI ane ulkA(=rekhAnA AkAra jevo AkAzamAMthI paDato tejano samUha) Adino saMbaMdha AdimAna vignasAbaMdha che. dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzano saMbaMdha anAdimAna vignasAbaMdha che. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 71 mizrabaMdha- prayoga ane vignasAthI thato staMbha-kuMbhAdino saMbaMdha mizrabaMdha che. baMdha thavAnI sAmAnya vidhine bhASyakAra kahe che- snigdha ane rUkSa sparzathI pudgalono baMdha thAya che. A viSayane AgaLa (prastuta adhyAyanA 32mA sUtramAM) batAvIzuM. sUkSmatA- saumAM dvividhay phatyAvi, sUkSmano bhAva te saukSya, arthAt sUkSmatA. te be prakAranI che. Ane ja bhASyakAra kahe che- aMtya ane ApekSika ema be prakAranI sUkSmatA che. A baMne prasiddha che. aMtya- aMte thanArI sUkSmatA aMtya che. aMtya sUkSmatA paramANuomAM ja che. kAraNa ke bIjI vastuomAM aMtya sUkSmatAno asaMbhava che. AkAza vageremAM pradezo amUrta hovAthI temAM aMtya sUkSmatAno asaMbhava che. ApekSika-- buddhi jemAM hetu che te apekSA. apekSA jenuM prayojana che te ApekSika. ApekSika sUkSmatA caNuka AdimAM che. U~caNuka skaMdhamAM RNuka skaMdhanI apekSAe ane RNuka skaMdhamAM caturaNuka skaMdhanI apekSAe sUkSmatA che. Ama saMghAtanA(=skaMdhanA) pariNAmanI apekSAe sUkSmatA thAya che. ApekSika sUkSmatA ghaNA bhedovALI che. kAraNa ke saMghAta pariNAmanA aneka bhedo che. "taghathA" hatyAvi, tadyathA evo prayoga udAharaNa mUkavA=batAvavA mATe che. AmaLAnI apekSAe bora sUkSma che. sthUlatA- e pramANe sthUlabhAva rUpa sthUlatA paNa be prakAranI che. bhASyakAra prakArone ja kahe che- aMtya ane ApekSika ema be prakAranI sthUlatA che. sthUlatA paNa saMghAtanA(=skaMdhanA) pariNAmanI apekSAe ja thAya che, arthAt paramANuonA pracayarUpa pariNAmanI apekSAe thAya che. aMtya- aMtya sthUlatA tevA prakAranA pariNAma bhedathI sarvalokavyApI (acitta)mahAskaMdhamAM che. ahIM mAtra avayavonA vikAsarUpa sthUlatA 1. AnI apekSAe A sUkSma che, AnI apekSAe A sUkSma che evI buddhi thatI hovAthI apekSAmAM buddhi hetu che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-24 grahaNa karavI, bAdara pariNAmarUpa sthUlatA grahaNa na karavI. bAdara pariNAmarUpa sthUlatA grahaNa karavAmAM Ave to lokavyApI parvatanI jema lokane DhAMkI devAno prasaMga Ave. ApekSika- borAdithI AmaLAdimAM sthUlatA che. Adi zabdathI dADamAdinuM grahaNa karavuM. A sUkSmatA ane skUlatA atAttvika(=khoTI) nathI. sattva, mUrtatva, acetanavAdivALI anaMtadharmasvarUpa vastumAM tad vAcaka zabdathI sUkSmatA sthUlatAnI pratIti thAya che, arthAt pudgala vastumAM sUkSmatA ane skUlatAno vyavahAra thAya che. sarvArthe na=sarva vastuomAM AvI pratIti thatI nathI. nimittatvAr fthayo meDhAyo -kemake nimittanA kAraNe thanAro buddhino bheda( bhinna buddhi) sarva vastuomAM thato nathI. ahIM bhAvArtha A che-jema trakAdimAM caturaNakAdinI apekSAe A sUkSma che ane kyaNukAdinI apekSAe A sthULa che evo buddhibheda=eka ja vastumAM bhinnabuddhi thAya che tevo buddhibheda sarva vastuomAM na thAya. jemake kRSNa ane pItAdinI apekSAe paNa nIlavastu A nIla che ane anIla che evI buddhine utpanna karatI nathI. "saMsthAna" tya, saMsthAna eTale vizeSa prakAranI racanA. te saMsthAna jIva (ane ajIva)nA saMsthAna bhedathI dIrgha-hRsva vagere aneka prakAranuM che. dIrtha eTale lAMbuM. tenAthI viparIta hRsva( TuMkuM) che. dIrghahRsvAdinA upalakSaNathI samacaturagna ane (nyagrodha)parimaMDala vagere saMsthAna paNa jANavA. nityaMtvaparyantama kRti dIrdhAdi prakArathI jenuM "AvuM che ema nirUpaNa na karI zakAya te nityaM. arthAt A dIrgha che, A hRsva che ItyAdi koi prakArathI jeno nirdezana karI zakAya te nityaM saMsthAna che. anityeno bhAva te aniyaMtvam. anityaMta sudhI saMsthAna che. dIrgha-hRsvAdi buddhi bhedathI jANI zakAya che, arthAtu dIrghanI apekSAe A hRsva che ane Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 73 hrasvanI apekSAe A dIrgha che ema buddhibhedathI=apekSAthI jANI zakAya che. A aMge pUrve(=apekSika skUla-sUkSmatAnA prasaMge) vicAryuM che. e: pazcavidha phatyAdi dravyanA ekatva pariNAmanuM alaga thavuM, arthAt eka vastunA bhAga paDavA te bheda. bhedanA pAMca prakAra che. bhASyakAra prakArone kahe che- "gaurirUtyAdi bhedanA autkArika, caurNika, khaMDa, pratara ane anutaTa ema pAMca prakAra che. (1) autkArika- kotarAtA kASTha, prasthaka, bherI(Adi)nI chAla utAravI vagerethI, arthAt kASThAdine kApavA vagerethI thato bheda. (2) caurNika-eka-eka avayavane cUrI nAkhavAthI thato loTa, arthAt ghauM vagerene pISavAthI thato loTa, kSipaSTapuSTiva=muThThImAM bharelA loTane pheMkavAthI jema kaNa kaNa vikharAI jAya tevo je bheda te caurNika. (3) khaMDa- mRtpiDa mATInA DhephAne pheMkavAthI jema kaNa kaNa vikherAI jAya tevo bheda te khaMDa. (e ja pramANe kAcane pheMkavAthI jema kaNa kaNa thaI jAya tevo bheda te khaMDa.) (4) prata- abhrakapaTala (peDa) ane bhojapatrAdimAM ghaNA paDone chedavAthI chUTA pADavAthI) thato bheda te pratara. (5) anutaTa-vAMsa, zeraDI, lAkaDI vagerenI chAlane cholavAthI thato bheda te anutaTa. rUti zabda ATalA ja bhedo che ema bhedonuM avadhAraNa karavA mATe che. "tamachIyA rUtyAdri pudgala pariNAma rUpa vicAra zabda vagerenI sAthe samAna hovAthI tamarachAyA Adino eka ja sUtramAM nirdeza karyo che. tamaza vagere dvanda samAsa che. aMdhakAra vagere pudgalanA pariNAmathI thanArA che. aMdhakAra paulika che. kemake bhIMta vagerenI jema dRSTino pratibaMdha kare che. e pramANe chAyA paNa pudgalamaya che. kAraNa ke pANInI jema ThaMDI che. tApa paNa yugalasvarUpa che. kemake agninI jema bALe che. udyota paNa pudgala svarUpa che. kemake varSAdAdinI jema AlAdanuM kAraNa che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-24 = zabdathI (paraspara) avirodhI evA vRSTi ane dIpoghota vagere pudgala pariNAmanuM grahaNa karavuM. (vRSTi paudgalika che), kAraNa ke sparzanendriyathI tenA AlpAdikano anubhava karAya che. temaja dIpoghota paudgalika che kAraNa ke dIpakano prakAza najIkamAM hoya tyAre ThaMDIne dUra karato hovAthI AlhAdaka che ane sparzanendriyathI anubhava karAya che. indriya mAtrathI anubhava karAya te badhuM paudgalika che. A paugalika pariNAmo paraspara avirodhI che= ekabIjAne bAdhaka banatA nathI. be sUtromAM kahelA arthano upasaMhAra karatA bhASyakAra kahe che- sarva ate tyAdi sparza, rasa, gaMdha, varNa ane zabda vagere pudgalomAM ja hoya. kemake e badhA pudgalanA pariNAma che. AthI paramANu vagere pudgalo sparzodivALA che. AnAthI guNa-guNIno bhedAbheda saMbaMdha kahyo, arthAt guNa-guNI kathaMcit bhinna che ane kathaMcit abhinna che. A pUrve (a.5 sU.4 nI TIkAmAM) vicAryuM che. 'atrAha' phatyAdi prazna- zabdAdinuM ane sparzAdinuM sUtra juduM kema karyuM ? kAraNa ke baMne sUtro eka arthathI pratibaddha che, arthAt baMne sUtrono artha eka che. uttara- baMne sUtro eka arthathI pratibaddha hovA chatAM pUrvasUtramAM kahelA sparzAdi (kevaLa=)ekalA paramANuomAM ane caNukAdi skaMdhomAM pariNAmathI ja hoya che. kAraNa ke prayogAdithI te pramANe jovAmAM Ave che. [prayogathI=jIvanA prayatnathI. Adi zabdathI svAbhAvika rIte. aNuomAM ane skaMdhomAM svAbhAvika rIte ja sparzAda hoya che paNa keTalIka vastuomAM jIvanA prayatnathI sparzAdi thAya che.] bIjA sUtramAM kahelA zabda vagere kaMdhomAM ja hoya che. skaMdhomAM paNa caNukAdi skaMdhomAM nahi paraMtu anekANukAdi skaMdhomAM hoya che. vaLI zabdAdi saMghAta ane bhedothI utpanna thatA hovAthI aneka nimittovALA che. AthI alaga be sUtro karyA che. (5-24) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 sUtra-25 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-5 bhASyAvataraNikA-ta ete pudgalAH samAsato dvividhA bhvnti| tdythaabhASyAvataraNiyArtha- te A pudgalo saMkSepathI be prakAre che. te A pramANe- TIvatarAiviA- "ta ti' phatyAdri punA prastutA: samAnatA sAmAnyena dvidhA bhavanti, tadyathA TIkAvataraNikArtha- ta pata rUtyAdi, prastuta pugalo saMkSepathI= sAmAnyathI be prakAre che. te A pramANe- pudgalanA mukhya be bhedo sUtrArtha- pudgalanA paramANu ane skaMdha ema be bhedo che. (pa-25) bhASyaM- uktaM ca"kAraNamatra tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca" // iti // tatrInavoDavaddhA, skandhAstu vaddhA parva II-ra1/l bhASyArtha- te A pugalo saMkSepathI be prakAranA che. te A pramANe- kahyuM che ke paramANupudgala skaMdhanuM kAraNa ja che (kArya rUpa nathI), skaMdhano aMtima vibhAga che, sUkSma che ane nitya che. eka rasa, eka gaMdha, eka varNavALo che ane be sparzavALo che. kAryathI jaNAya che. temAM aNuo koinI sAthe baMdhAyelA hotA nathI. skaMdho to bIjAonI sAthe baMdhAyelA ja hoya che. (pa-25) TIkA- aNyante ityaNavaH pRthakpariNAmAH, skandhAzca tathAvidhaikapariNAmabhAjaH, pUrvAcAryoktamadhikRtavastusaMvAdyevANukalakSaNamAha-uktaM ca pUrvAcAryaiH, kimityAha-'kAraNamatre'tyAdi, karotIti kAraNaM, atra pudgalAdhikAre, antyamiti ante bhavamantyaM, dravyato'zakyabhedasya Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-25 paramANuvastutvAt, sUkSmaH sarvalaghuratIndriyaH nityazca tadbhAvAvyayatayA bhavati paramANurevambhUta iti, sa caikarasastiktarasAdyapekSayA ekagandhaH surabhigandhAdyapekSayA ekavarNaH kRSNAdivarNApekSayA dvisparzaH zItakaThinatAdyaviruddhasparzApekSayA, kAryaliGgazceti bAdaraghaTAdikAryadarzanAnyathA'nupapattigamya iti, anye tu kAraNameveti paThanti, tattvasAmpratikamiti guravaH, bhedasya kAryatayA'pi tadantyatvAvadhAraNAnupapatteH, pAThe'pi kAraNaM antyameveti kecid vyAcakSate, etadapi yatkiJcid, bhedasya kAryasyApi tadantyatvAditi, 'tatre'tyAdi, aNavaH-paramANavaH abaddhAH, paraspareNAsaMyuktA ityarthaH, skandhAstu skandhAH punaH baddhA eva bandhapariNAma eva skandhatvopapatteriti // 5-25 // TIkArtha- je nAnA thAya te aNuo, arthAt alaga pariNAmavALA hoya-samUhamAM joDAyA na hoya tevA chUTA pariNAmavALA hoya te aNuo. tevA prakAranA eka pariNAmavALA hoya te skaMdha. pUrvAcAryoe kahelA prastuta padArthanA saMvAdI ja aNunA lakSaNane kahe che- pUrvAcAryoe kahyuM che. zuM kahyuM che? e praznanA javAbane kahe chekAraNamatra tyA, je kare te kAraNa. ahIM eTale A pudgalanA adhikAramAM. je aMte thAya te aMtya. paramANu aMtya che. kAraNa ke paramANupadArtha dravyane AzrayIne azakya bhedavALo che, arthAt paramANu dravyano aMtima bheda che tethI teno bheda na thaI zake mATe aMtya che. rAma=je kare te kAraNa. tra=ahIM eTale pudgalanA adhikAramAM. anya-je aMte thAya te aMtya. paramANu aMtya che. kAraNa ke dravyane AzrayIne paramANupadArtha azakya bhedavALo che, arthAt paramANupudgala dravyano aMtima bheda hovAthI teno bheda na thaI zake mATe te aMtya che. sUkSma=sUkSma eTale sauthI nAno. paramANu sarva padArthothI nAno che ane atIndriya che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 77 nityazrva=paramANu potAnA bhAvathI(=mULa svarUpathI) rahita na banato hovAthI nitya che. mavRti=paramANu AvA prakArano che. sUtra-25 sAndhavarNa:=paramANumAM kaDavA vagere rasanI apekSAe koi eka rasa, sugaMdhAdinI apekSAe koi eka gaMdha, kRSNa vagere varNanI apekSAe koi eka varNa hoya che. dvi=paramANumAM aviruddha evA zIta ane kaThina vagere be sparzohoya. jAyaMtti zrva=moTA ghaTAdi kAryo je dekhAi rahyA che te paramANu vinA ghaTI zakatA na hovAthI paramANu jANI zakAya che. AthI paramANu kAryaliMga=kAryathI jANI zakAya tevo che. bIjAo vhAraLamatra e pAThanA sthAne raLameva evo pATha kahe che te barAbara nathI ema guruo kahe che. kAraNa ke paramANu jema aMtya kAraNa che tema aMtya kArya paNa che. jyAre skaMdhamAMthI bhedarUpa kArya thAya tyAre aMtyabhedarUpa kArya paramANu che. ALameva evA pAThathI paramANu aMtya ja kArya che ema pa2mANunA aMtyatvanA avadhAraNanI upapatti na thAya. vhAraLameva evA pAThamAM paNa koika jAramanyameva aMtya ja kAraNa evI vyAkhyA kare che e paNa barobara nathI, kAraNa ke bhedarUpa kAryano paNa paramANu aMtya che. (vhAraLameva ema kahevAmAM kAryarUpa nathI evo artha thAya. AraLamattvameva evo artha karavAmAM aMtya kAryarUpa nathI evo artha thAya. mATe Dva kAra vinA jAraLamatra evo pATha barobara che ema TIkAkAranuM kahevuM che.) taMtra phatyAvi, temAM(=paramANu ane skaMdha e bemAM) paramANuo abaddha che, arthAt paraspara asaMyukta(=joDAyA vinAnA chUTA) che. paNa skaMdha to baddha ja che, kAraNa ke baMdhapariNAmamAM(=paraspara joDAyelAomAM ja) skaMdhapaNuM ghaTI zake. (5-25) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-26 __ bhASyAvataraNikA- atrAha- kathaM punaretadvaividhyaM bhavatIti / atrocyate- skandhAstAvat bhASyAvataraNitArtha- prazna- pudgalonA AvA be prakAra kema thAya che? temAM skaMdho kevI rIte thAya che te kahe che- TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi kathaM punaretadvaividhyamaNuskandhalakSaNaM bhavatIti praznaH, atrocyate samAdhiH, skandhAstAvat, kimityAha TakAvataraNikArtha-matrAda phatyAti, aNu ane aMdha evA be prakAra kevI rIte thAya che? evo prazna che. ahIM samAdhAna kahevAmAM Ave che. temAM skaMdho kevI rIte thAya che te kahe che- skaMdhanI utpattinAM kAraNo- saGghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // sUtrArtha- saMghAta, bheda athavA saMghAta-bheda e traNa kAraNomAMthI koI paNa eka kAraNathI skaMdhanI utpatti thAya che. (pa-ra6) bhASyaM- saGghAtAjhedAtsaGghAtabhedAditi / ebhyastribhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante dvipradezAdayaH / tadyathA-dvayoH paramANvoH saGghAtAddvipradezaH / dvipradezasyANozca saGghAtAttripradezaH / evaM saGkhyeyAnAmasaGkhyeyAnAmanantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM saGghAtAttAvatpradezAH // eSAmeva bhedAt dvipradezaparyantAH // eta eva saGghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante / anyasya saGghAtenAnyato bhedeneti II-raddA bhASyArtha- uttara- saMghAtathI, bhedathI ane saMghAta-bhedathI ema traNa kAraNothI dvidezI vagere skaMdho utpanna thAya che. te A pramANe- be paramANuonA saMghAtathI dvipradezI DhaMdha thAya che. kripradeza skaMdha ane paramANunA saMghAtathI tripradezI DhaMdha thAya che. e pramANe saMkhyAtA, asaMkhyAtA, anaMtA ane anaMtAnaMta pradezonA saMghAtathI teTalA pradezavALA skaMdho thAya che. skaMdhonA ja bhedathI dvipradezI sudhInA skaMdho Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-26 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 78 utpanna thAya che. eka ja samayamAM thayelA saMghAta ane bhedathI ddhipradezI vagere skaMdho utpanna thAya che. eka tarapha) anyanA=paramANunA saMghAtathI ane bIjI tarapha paramANunA bhedathI ema eka ja samayamAM saMghAta-bhedathI navo OM5. utpanna thAya che. (5-26) TIkA- itthaM bhavatIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'saGghAta'ityAdinA saGghAtAt kevalAt, evaM bhedAt kevalAdeva, saGghAtabhedAdvA mizrAditi, evaM ebhyaH saGghAtAdibhyaH kAraNebhyaH skandhA uktalakSaNAH, kimityAha-utpadyante, kimbhUtA ityAha-dvipradezAdayaH, 'tadyathe'tyAdi prakaTArthamAsUtraparisamApteH, navaraM anantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM paramANUnAM saGghAtAttu tathAvidhaikapariNAmalakSaNAt tAvatpradezA iti tAvantaH pradezA yeSu te tAvatpradezAH, yathA'nantAnantapradezAnAM saGghAtaH tAvadanantAnantapradeza iti, tathA eSAmevAnantaroditaskandhAnAM anantAnantapradezAntAnAM bhedAdekaparamANvAdirUpAt dvipradezaparyantAH bhUyAMsa skandhA bhavanti, tathAtathaikANvAdivigame tattannyUnAH, parAparaskandhabhedotpatteriti, eta eva cetyAdi, tRtIyAdivikalpabhAvanA ta eva ca skandhAH saGghAtabhedAbhyAM ekasAmayikAbhyAM, bhinnakAlAbhyAM na, kimityAhadvipradezAdayaH skandhA utpadyante, yasminneva samaye vyaNukaskandhAdeko'Nubhidyate tadaivAparaH saMhanyate tenetyekasAmayikatvaM, etadevAhaanyasya paramANoH saGghAtena anyato bhedena tata eva skandhAditi, evaM tryaNukAdiSvapi bhAvanIyaM // 5-26 // TIkArtha- e pramANe(=saMghAta, bheda athavA saMghAta-bhedathI skaMdhanI utpatti) thAya che e pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to 'saGghAta' StyAhathA. mAdhya12 4 cha- 1 // saMghAtathI, aqNa methI athavA saMghAta-bhedarUpa mizrAthI ema traNa kAraNothI dvipradeza vagere skaMdho utpanna thAya che. skaMdhanuM lakSaNa 25mA sUtramAM kahyuM che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-26 "tadyathA" ItyAdithI prAraMbhI sUtra pUrNa thAya tyAM sudhInuM bhASya spaSTa arthavALuM che. phakta anantAnA ItyAdi bhASyano artha A pramANe che- anaMta ane anaMtAnaMta paramANunA tevA prakAranA eka pariNAmarUpa saMghAtathI teTalA pradezavALA skaMdho thAya. jemake anaMtAnaMta pradezono saMghAta anaMtAnaMta pradeza skaMdha che. tathA anaMtarokta anaMtAnaMtapradeza sudhInA skaMdhonA eka paramANu vagerenA bhedathI ddhipradeza sudhInA ghaNAM skaMdho thAya che. kemake te te rIte eka paramANu vagereno vigama(traviyoga) thaye chate skaMdho te te aNuthI nyUna thAya che. tethI bIjA bIjA aMdhabhedonI utpatti thAya che. ta ive' ityAdi trIjA vikalpanI bhAvanA che. A ja skaMdho eka ja samaye thanArA saMghAta-bhedathI hiMpradeza vagere skaMdho rUpe utpanna thAya che. kavaNuka skaMdhamAMthI je samaye eka aNu chUTo thAya che te ja samaye bIjo aNu kacaNukamAM joDAya che tethI eka ja samayamAM saMghAta-bhedathI kacaNuka skaMdha thAya che. Ane ja bhASyakAra kahe che- anya paramANunA joDAvAthI ane bIjI tarapha te ja skaMdhamAMthI eka paramANunA bhedathI=alaga thavAthI eka ja samayamAM saMghAta-bhedathI caNaka skaMdha thAya che. A pramANe aNukaAdimAM paNa vicAravuM. (pa-ra6) , bhASyAvataraNikA-atrAha-atha paramANuH kathamutpadyata iti atrocyate bhASyAvataraNitArtha- prazna- paramANu kevI rIte utpanna thAya che? ahIM uttara kahevAya che- TIkAvataraNikA-'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH, atha paramANuruktalakSaNaH kathamutpadyata iti, atrocyate TIkAvataraNitArtha gaDhAda ityAdi graMtha bIjA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. have jenuM lakSaNa pUrve (25mA sUtramAM) kahyuM che te paramANu kevI rIte utpanna thAya che evo prazna che. ahIM pratyuttara kahevAmAM Ave che- Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-27. zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 aNunI utpattinuM kAraNa- bhedAdaNuH // 5-27 // sUtrArtha- 52mA OMdhanA methI 4 utpanna thAya che. (5-27) bhASyaM- bhedAdeva paramANurutpadyate, na saGghAtAditi // 5-27 / / bhASyArtha- uttara- paramANu bhedathI ja utpanna thAya che, saMghAtathI nali. (5-27) TIkA- prakAradvayapratiSedho'sya samudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'bhede'tyAdi bhedAdeva skandhavicaTanarUpAt paramANurutpadyate, tathA tadbhAvApattyA, na saGghAtAt nApi saGghAtabhedAt, paramANutvAyogAditi / Ahanityo'yamuktami(i)ti, tathA tat kathaM utpadyate ?, tadbhAvAvyayatayA, dravyArthAdezatastu tathaiva tat / utpadyate tathAskandharUpaM parityajataH ekarUpatApattyA, anyathA'bhUteriti / yadyevaM na bhedAdevAsya janma, pUrvAzAdityAgato'pyanyathAbhUteH sAdhutvenaiva, tathA bhavanAt, vyavahArata iyamutpAdAdicintA, nizcayatastu sarvameva nityamiti, yathoktaM"sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAd" // 1 // iti // 5-27 // TIkArya saMghAta ane saMghAta-bheda e be prakArathI aNu utpanna na thAya ema be prakArano pratiSedha e A sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhaassy|24 cha- 'bhedAt' ityAdi, dhn|| chUTA 571 // 35 methA. 4 paramANu utpanna thAya che. kema ke te rIte=bhedathI ja) paramANubhAvanI prApti thAya che. saMghAtathI ke saMghAta-bhedathI paramANubhAvano yoga thato nathI. pUrvapakSa-paramANune nitya kahyo che tethI te kevI rIte utpanna thAya? uttarapakSa- (paramANu utpanna thavA chatAM) potAnA bhAvathI=mULa sva35thI) 2hita na banavAyI bhane dravyAstinayathI to (tathaiva=) te 4 prabhA-nitya 4 cha. utpadyate pAyathA utpanna thAya che. tathApanA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-28 svarUpano(=tevA prakAranA RNukAdi skaMdhapariNAmano) parityAga karatA paramANune ekarUpatAnI(=svataMtrarUpatAnI) prApti thavA chatAM paramANunuM (paramANutva)svarUpa badalAtuM nathI. AthI te nitya che. 82 jo 52mANunI bIjI rIte paNa utpatti thatI hoya to bhedathI ja paramANu utpanna thAya che evuM na kahI zakAya. hA ! paramANu pUrvadizAsthitatvarUpe nAza pAmI uttaradizAsthitatvarUpe utpanna thAya che, to paNa anyathAmUrtaH= paramANutva sivAyanA uttaradizAsthitatva Adi rUpe paramANunI utpatti thavI vyAjabI che. kemake paramANu te rUpe pariName che. Ama chatAM te vakhate paramANutvarUpe tenI utpatti nathI thatI mATe sUtra saMgata che, arthAt sUtra mujaba paramANunI (paramANutvarUpe) utpatti bhedathI ja thAya che. utpatti AdinI A vicAraNA vyavahAranayathI che. nizcayanayathI to badhI ja vastuo nitya che. kahyuM che ke- "sarva padArthomAM (niyata=)niraMtara kSaNe kSaNe (anyattam) parivartana thavA chatAM (na vizeSa:) vastumAM vizeSatA thatI nathI= sarvathA bheda yA nAza thato nathI. upacaya ane apacaya thavA chatAM AkRti, jAti ke dravyanI sattA rahe che." (Sadarzana samuccaya kArikA 57nI TIkA, anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikA zloka-21, syAdvAda maMjarI TIkA) (5-27) traNa kAraNomAMthI kayA kAraNathI utpanna thayelA skaMdho joi zakAya che tenuM nirUpaNa-- bhedasaGgAtAbhyAM cAkSuSAH // 5- 28 // sUtrArtha- bheda ane saMghAta ema ubhayathI utpanna thayelA skaMdho ja cAkSuSa(=cakSuthI joi zakAya tevA) bane che. (5-28) bhASyaM- bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante / acAkSuSAstu yathoktAtsaGghAtAdbhedAtsaGghAtabhedAcceti // 5- 28 // bhASyArtha- AMkhothI joi zakAya tevA skaMdho bhedathI ane saMghAtathI utpanna thAya che. AMkhothI joi na zakAya tevA skaMdho to yathokta saMghAtathI, bhedathI ane saMghAta-bhedathI utpanna thAya che. (5-28) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 sUtra-28 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 TIkA- adhikArAt sambandhameva, acAkSuSaskandhaviSaya eva saGghAtAdibhirutpattikrama iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'bhedasaGghAtAbhyA'mityAdinA, pazyatIti cakSuH cakSuSa ime gocarIbhUtA iti, tasyedamityaNa cakSurlAhyAH cAkSuSAH-bAdarapariNAmavantaH prayogavisrasAjanitAt sAGgatyAdapi skandhanAt skandhAH, ete saGghAtabhedAbhyAmevotpadyanta iti niyamaH, na tvayaM niyamo bhedasaGghAtAbhyAmutpannAH sarve cAkSuSA iti, cakSurgrahaNAcca samastendriyaparigrahaH, pazyati-upalabhata iti cakSuH, evaM sparzarasagandhazabdA api evaMvidhapariNAmabhAja eva nijopalambhanairupalabhyanta iti, 'acAkSuSAstvi'tyAdi ye punaracAkSuSA vyaNukAdayo'nantANukaparyavasAnAH sUkSmAste 'yathoktA diti yathA'bhihitAt saGghAtAd bhedAt saGghAtabhedAcca trividhAt kAraNAdutpadyanta iti, sUkSmabAdaratvaM ca pariNAmabheda eveti // 5-28 // TIkArtha- adhikArathI saMbaMdha karAyo ja che, arthAta bheda ane saMghAtathI utpattino adhikAra cAlato hovAthI ane A sUtramAM paNa bheda ane saMghAtathI utpattinuM varNana cAlatuM hovAthI pUrvasUtranI sAthe A sUtrano saMbaMdha karAyo ja che. pUrvasUtromAM jaNAvelo saMghAtAdithI utpattikrama acAkSuSa(=cakSuthI na joI zakAya tevA) skaMdho saMbaMdhI ja che. A sUtramAM jaNAvela saMghAtAdithI utpatti cAkSuSa saMbaMdhI che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra "satAmyam" ityAdithI kahe che. je jue te cakSu. cakSunA viSaya thayelA A cAkSuSa che. ahIM "tacce" arthamAM (si.he zabdA. 6-3-160) sUtrathI maLuM pratyaya thayo che. je cakSuthI grAhya hoya (joI zakAya) te cAkSuSa. A skaMdho bAdara pariNAmavALA hoya che. (bheda-saMghAtathI utpanna thavA chatAM jo bAdara pariNAmavALA na hoya to cakSuthI grAhya na bane.) prayogathI ke vignasAthI utpanna karAyela saMbaMdhathI (=saMyogathI) ekatrita thavAnA kAraNe skaMdho kahevAya che. cakSugrAhya skaMdho saMghAta-bhedathI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-28 ja utpanna thAya che evo niyama che paNa A niyama nathI ke bheda-saMghAtathI utpanna thayela badhA skaMdho cakSugrAhya hoya. ahIM cakSunA grahaNathI sarva indriyonuM grahaNa karavAmAM Ave che. (ethI cakSu zabdanI vyutpatti A pramANe che- je jue che jANe che te cahyuM. A pramANe sparza, rasa, gaMdha, zabdo paNa AvA prakAranA =bAdara) pariNAmavALA ja skaMdhone potAnA jJAnathI jANe che. "mavANuNAtuM rUtyAdi, je skaMdho cakSugrAhya nathI te yaNukathI prAraMbhI anaMtANuka sudhInA skaMdho yathokta saMghAtathI, bhedathI ke saMghAta-bhedathI ema traNa prakAranA kAraNathI utpanna thAya che. sUkSmapaNuM ane bAdarapaNuM e pariNAmanA ja bheda che. tAtparyArtha--atyaMtaNUla pariNAmavALAjaskaMdho AMkhothI joi zakAya che. e skaMdho kevaLa bhedathI ke kevaLa saMghAtathI utpanna thatA nathI, kiMtu bheda-saMghAtathI ja utpanna thAya che. bheda-saMghAtathI utpanna thayelA badhA skaMdho joI zakAya che evo niyama nathI, kiMtu je skaMdho joI zakAya che te skaMdho bheda-saMghAtathI ja utpanna thayelA hoya che evo niyama che. ahIM cakSuthI grAhya bane che eno artha indriyothI grAhya bane che evo che. ethI bheda-saMghAtathI utpanna thayelA skaMdho indriyagrAhya bane che evo sUtrano bhAvArtha che. (pa-28) bhASyAvataraNikA- atrAha- dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti / atrocyate- lakSaNataH / kiJca sato lakSaNamiti / atrocyate bhASyAvataraNikAA- prazna- dharmAstikAya vagere che e kevI rIte svIkArI zakAya? uttara- lakSaNathI svIkArI zakAya che. vaLI bIjuM- prazna- satanuM lakSaNa zuM che? ahIM uttara kahevAya che- TIkAvataraNikA-'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH, dharmAdIni dravyANi santItyevaM kathaM gRhyata iti ?, nanveSAM gatyAdhupakAreNAnumAnamastitve tat Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 kutaH sandeha iti ?, ucyate, tattathA'numitAH, anumAnenAnumitameva kathaM gRhyata iti tu kathaM nizcIyata iti vizeSArthaH praznaH, atrocyata iti samAdhiH, tadAha-lakSaNata iti, ihApi sAmAnyAbhidhAnAt sandehAna AhakiJca sato lakSaNamiti kiM punaH sato lakSaNaM ?, lakSyate yena saditi, atrocyate TIkAvataraNitArtha-maMtrada ItyAdi graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdhane joDavA mATe che. ahIM ziSya kahe che-pUche che keprazna- dharmAstikAya vagere dravyo che te kevI rIte jANI zakAya? uttara gati Adi upakAradvArA dharmAstikAyAdinA astitvamAM anumAna che ja. tethI dharmAstikAyanA astitvamAM saMdeha kyAMthI rahe? (ethI A pUchavAnI jarUra nathI.) prazna- dharmAstikAya vagere te rIte anumAnathI jaNAyelA che. (ta=) tethI temanuM astitva anumAnathI jaNAyeluM ja che. temanuM astitva anumAnathI jaNAyeluM che te kevI rIte jANI zakAya? arthAta kevI rIte nizcita karI zakAya? evA vizeSa arthavALo prazna che. uttara- ahIM samAdhAna kahevAmAM Ave che- "nakSata: ti dharmAstikAyAdinA lakSaNathI nizcita karI zakAya che. ahIM paNa=A samAdhAnamAM paNa sAmAnyathI kahyuM hovAthI saMdeha karato ziSya kahe che-pUche che- vaLI sat nuM ( vidyamAna vastunuM) lakSaNa zuM che? jenAthI sat jaNAya te lakSaNa. ahIM javAba ApavAmAM Ave che- satunuM lakSaNautpaad-vyy-dhrauvyyuktN sat // 5-29 // sUtrArtha je vastu utpAda, vyaya, dhrauvyathI yukta hoya te vastu sat (=vidyamAna) che. (pa-29) bhASyaM- utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam / yadutpadyate, yadvyeti, yacca dhruvaM tatsat / ato'nyadasaditi / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-29 utpAdavyayau dhrauvyaM ca sato lakSaNam / yadiha manuSyatvAdinA paryAyeNa vyayata, Atmano devatvAdinA paryAyeNotpAdaH, ekAntadhrauvye Atmani tattathaikasvabhAvatayAvasthAbhedAnupapatteH / evaM ca saMsArApavargabhedAbhAvaH / kalpitatve'sya ni:svabhAvatayAnupalabdhiprasaGgAt / sasvabhAvatve tvekAntadhrauvyAbhAvastasyaiva tathAbhavanAditi tattatsvabhAvatayA virodhAbhAvAttathopalabdhisiddheH / tadbhrAntatve pramANAbhAvaH / yogijJAnapramANAbhyupagame tvabhrAntastadavasthAbhedaH / itthaM caitat, anyathA na manuSyAderdevatvAdIti / evaM yamAdipAlanAnarthakyam / evaM ca sati "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH " " zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" iti AgamavacanaM vacanamAtram / evamekAntA dhrauvye'pi sarvathA tadabhAvApatteH tattvato'hetukatvamevAvasthAntaramiti sarvadA tadbhAvAbhAvaprasaGgaH ahetukatvAvizeSAt / na hetusvabhAvatayordhvaM tadbhAvaH, tatsvabhAvatayaikAntena dhrauvyasiddheH / yadA hi hetorevAsau svabhAvo yattadanantaraM tadbhAvastadA dhruvo'nvayastasyaiva tathAbhavanAt / evaM ca tulonnAmAvanAmavaddhetuphalayoryugapadvyayotpAdasiddhiranyathA tattadvyatiriktetaravikalpAbhyAmayogAt / tanna manuSyAderdevatvamityAyAtaM mArgavaiphalyamAgamasyeti / evaM samyagdRSTiH samyaksaMkalpaH samyagvAg samyagmArgaH samyagArjavaH samyagvyAyAmaH samyaksmRtiH samyaksamAdhiriti vAgvaiyarthyam / evaM ghaTavyayavatyA mRdaH kapAlotpAdabhAvAt utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi / ekAntadhrauvye tattathaikasvabhAvatayAvasthAbhedAnupapatteH, samAnaM pUrveNa / evametadvyavahArataH tathA manuSyAdisthitidravyamadhikRtya darzitam / nizcayatastu pratisamayamutpAdAdimattathAbhedasiddheH / anyathA tadayogAt / yadAha-- 86 " sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt // 1 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 narakAdigativibhedo bhedaH saMsAramokSayozcaiva / hiMsAdistaddhetuH samyaktvAdizca mukhya iti // 2 // utpAdAdiyute khalu vastunyetadupapadyate sarvam / tadrahite tadabhAvAt sarvamapi na yujyate nItyA // 3 // nirupAdAno na bhavatyutpAdo nApi tAdavasthye'sya / tadvikriyayA tu tathA tritayayute'smin bhavatyeSaH // 4 // siddhatvenotpAdo vyayo'sya saMsArabhAvato jJeyaH / jIvatvena dhrauvyaM tritayayutaM sarvamevaM tu // 5 // " taditthaM utpAdavyayau dhrauvyaM caitatritayayuktaM sato lakSaNam / athavA yuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat / yadutpadyate yadvyeti yacca dhruvaM tatsat ato'nyadasaditi // 5-29 // bhASyArtha- uttara- utpatti, nAza ane sthiratAthI je yukta hoya te sat che ema sanuM lakSaNa che. je utpanna thAya che, nAza pAme che ane sthira rahe che. AnAthI bIjuM dravya asat che. TIkAmAM karelA spaSTIkaraNane samajayA vinA bhASyArtha barobara samajAya tema nathI tethI ahIM bhASArtha lakhyo nathI. AthI jijJAsue TIkAnA anuvAdanA AdhAre ja bhASyano bhAvArtha samajI levo. (pa-ra9) TIkA- utpAdAdimadeva saditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'yadihe'tyAdinA pravacanagarbhasUtrametadityaihikAmuSmikavyavasthAnibandhanatayA vyAcaSTe-yasmAdiha loke manuSyatvAdinA paryAyeNa, AdizabdAttiryagAdiparigrahaH, avyayataH avinAbhAvataH, manuSyatvAdirUpasyaivetyarthaH, kasyetyAha-Atmano jIvasya devatvAdinA paryAyeNa AdizabdAnnArakAdiparigrahaH, utpAdaH prAdurbhAva iti, ata utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi / ihaiva vipakSe bAdhAmAha-'ekAntadhruve' ityAdinA, ekAntadhruve sarvathA'pracyutAnutpanna Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 " sUtra-29 sthiraikasvabhAve Atmani tattathaikasvabhAvatayA tasya AtmanastathAmanuSyatvAdinA prakAreNa ekasvabhAvatayA kAraNena avasthAbhedAnupapatteH devAdibhedAnupapatterityarthaH, 'evaM ce'tyAdi, evaM cAvasthAbhedAbhAve sati kimityAha-saMsArApavargabhedAbhAvaH avasthAbhedAnAntarIyakatvAdanayoH, tathAhi-saMsaraNaM saMsAraH, apavarjanamapavarga iti, avasthAbhedagarbhAvimau, kalpitatve'syetyAdi kalpitatve'sya saMsArApavargabhedasyAbhyupagate, kimityAha-niHsvabhAvatayA kAraNena tathA saMsArAdirUpatayA'nupalabdhiprasaGgAt, kalpitaM apAramArthiko, na kiJcit, na bhAva itikRtvA, atha mA bhUdeSa doSa iti sasvabhAva eva kalpito'bhidhIyata ityAha-sasvabhAvatve tu punarasya adhikRtabhedasyeti vartate, kimityAha-ekAntadhrauvyAbhAvaH, kuta ityAhatasyaiva tathAbhavanAditi Atmana eva saMsArApavargAvasthAbhedabhAvena vRtteH, saMsArisvabhAvasyApavargasvabhAvatvAdvirodha ityAzaGkApohAyAha-tattatsvabhAvatayetyAdi, tasya-AtmanastatsvabhAvatayA, kimityAha-virodhAbhAvAt, na hi svabhAvaH paryanuyojyaH, itazcaitadevaM ityAha-tathopalabdhisiddheH tathA saMsAryAdibhedena upalabdhisiddheH, tiryagAdibhedenetyabhiprAyaH, bhrAnto'yamiti vibhramanirAsAyAha-'taddhAntatva' ityAdi tasyA upalabdherdhAntatve, kimityAhapramANAbhAvaH, vAGmAtreNAbhidhAnAt, yogijJAne'tyAdi, yogijJAnapramANAbhyupagame tu tadbhrAntatvaviSaye, kimityAha-abhrAntastadavasthAbhedaH, yogyayoginoravasthAbhedasiddheH, prastutavastuno dAyA'yaivAha-'itthaM caitadi'tyAdi, itthaM caitadabhyupagantavyaM, anyathaivamanabhyupagamyamAne, kimityAha-na manuSyAderdevatvAdi, ityevaM yamAdipAlanAnarthakyaM AdizabdAniyamaparigrahaH, AgamAsAratAmAha-'evaM ce'tyAdinA, evaM sati 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH' 'zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamA' ityAgamavacanaM vacanamAtramarthazUnyamityarthaH, 'eva'mityAdi, evamekAntAdhrauvye'pi, prakRtyaikakSaNasthitidharmaNItyarthaH, na manuSyatvAdinA'vyayavataH Atmano devatvAdinotpAda iti varttate, kuta ityAha-sarvathA tadabhAvApatteH 'na tatra kiJcid bhavati, na bhavatyeva kevala miti vacanAt, evaM 'tattvata' ityAdi, tattvataH paramArthenA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-29 zrI tattAthavigamasUtra adhyAya-5 thApigamasUtra adhyAya-5 89 hetukamavasthAntaraM devatvAdi tvannItyA, manuSyatvAdyabhAvApatteH, iti evaM sarvadA sarvakAlaM tadbhAvAbhAvaprasaGgaH devatvAdyavasthAntarabhAvAbhAvaprasaGgaH, kuta ityAha-ahetukatvAdavizeSAt pUrvahetuniranvayAbhAvena, parAbhiprAyamAzaGkaya pariharannAha-'na hetvi'tyAdi, yasmAd yadA hetorevAsau svabhAva iti, kimuktaM bhavati ?-svo bhAva iti, AtmIyA sattA hetoreveyaM yattadanantaraM tadbhAva:kAryabhAvo yadA tadA dhruvo'nvayaH, kuta ityAha-tasyaiva hetoH tathAbhavanAt kAryatvena bhavanAt, tvadabhyupagamenaivAbhyudayamAha-'evameva ce'tyAdinA, evameva ca tattathA bhavanena tulonnAmAvanAmavadityamunA dRSTAntena hetuphalayoH kAraNakAryayoH yugapadekakAlaM vyayotpAdasiddhiH, anyathA tattadvyatiriktetaravikalpAbhyAmayogAt, tathAhi-tau yadi vyayotpAdau kAraNakAryayorvyatiriktau na kAraNasya vyayo nApi kAryasyotpAdaH, athAvyatiriktau kAraNakArye eva tau tatkathamanayoauMgapadyaM ?, yogapadye vA hetuphalabhAva iti, na savyetarayoviSANayorayamiti bhAvanIyaM, tadevameva ca tattathAbhavanena hetuphalayoyugapad vyayotpAdasiddhiranyathA'yogAditi sthitaM, tad itthaM na manuSyatvAdeH prANino devatvaM, tanniranvayAbhAveneti AyAtaM mArgavaiphalyamAgamasyeti, 'evaM ce'tyAdinA, evaM samyagdRSTiH samyaksaMkalpaH samyagvAk samyagmArgaH samyagArjavaH samyagvyAyAmaH samyaksmRtiH samyagsamAdhiriti vAgvaiyarthyamarthazUnyatayA, evaM sakalapuruSArthAdhArabhUte AtmanyutpAdAdimatvamabhidhAyAcetane ghaTAdAvabhidhAtumAha-'eva'mityAdi evaM ghaTavyayavatyA iti, ghaTasya vyayo ghaTavyayaH so'syA astIti ghaTavyayavatI tasyAH mRdaH, kimityAha-kapAlotpAdabhAvAd, anyasyAstvabhAvAt, utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi, vipakSe bAdhAmAhaekAntadhrauvye mRdaH tattathaikasvabhAvatayA tasyA mRdastathAghaTarUpabhavanaikasvabhAvatayA avasthAbhedAnupapatteH kapAlotpAdAbhAva iti prAyaH samAnaM pUrveNa AtmasambandhinA'bhihitena, 'eva'mityAdi, evamuktaprakAreNa paristhUranItyaitadutpAdAdimattvaM vyavahAranayataH tathA'nekaprakAreNa manuSyAdiSvitimanuSyAdyavadhidravyamadhikRtya darzitamutpAdAdimattvaM, nizcayatastu pratisamayamutpAdAdimat manuSyAdyapi, kuta ityAha-'tathe'tyAdi, tathA tena prakAreNa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-29 bAlAdinavAdimanuSyAdyadhikRtyabhedasiddheH anyathA tadayogAt, 'yadAhasarve'tyAdi, sarvavyaktiSu manuSyAdilakSaNAsu niyataM sthitametat kSaNe kSaNe - 'nyatvaM kAlabhedAt, atha ca na vizeSo naikAntabhedaH, satyoH vidyamAnayozcityapacityoH avasthAbhedarUpayoH kimityAha-AkRtijAtivyavasthAnAt etaccAnubhavasiddhameva, nAnyathA sadRzAparAparotpattijJAnopAya iti bhAvanIyaM // 1 // 'narake 'tyAdi, narakAdigativibhedazcaturgatilakSaNaH paryAptetarAdibhedabhinnaH bhedaH saMsAramokSayozcaiva anyaH saMsAro'nyazca mokSaH, anyathA tatsAdhyatvAsiddheH, hiMsAdistaddhetuH AdizabdAdanRtAdigrahaH saMsArahetuH samyaktvAdizca uktalakSaNo mokSaheturmukhya iti nirupacarita ityarthaH ||2|| etat sarvaM kimityAha-'utpAdAdI' tyAdi, utpAdAdiyute khalviti utpAdavyayadhrauvyayukta eva vastuni sati etad anantaroditaM upapadyate sarvaM, nyAyyatvAt, tadrahite utpAdAdizUnye tadabhAvAt vastvabhAvakAraNAt sarvamapi na yujyate nItyA, anantaroditamiti // 3 // etadbhAvanAyaivAha'nirupAdAna' ityAdi, nirupAdAnaH kAraNazUnyaH na bhavatyutpAdaH, ahetukatvaprasaGgAt, nApi tAdavasthyo'sya hetorutpAda iti, sadA tatprasaGgAt, tadvikriyayA tu hetuvikriyayA punaH tathA tena prakAreNa tadanyathAbhavanalakSaNena bhavatyutpAda iti tritayayute utpAdAdiyute vastunyeSa utpAda iti // 4 // 'siddhatvene 'tyAdi, siddhatvenotpAdastathA'bhUtaprAdurbhAvAt vyayo'sya siddhasya saMsArabhAvataH saMsArabhAvena jJeyaH, tasyAtItasaMsArabhAvatvAt, jIvatvena dhrauvyaM ubhayatra tadbhAvAt, tritayayutaM utpAdAdiyutaM sarvameva evaM khalviti // 5 // 'tadittha'mityAdi, utpAdazca vyayazcotpAdavyayau, samasyaikatvena nirdiSTau paryAyatvAt dhruvatIti dhruvaM zAzvataM tadbhAvo dhauvyaM caH samuccaye, etattratayayuktaM tata etadyogaH, etatsamuditameva kimityAha-sato lakSaNaM sallakSyate'nena tena viyuktasya sattA'yogAt, na vandhyAsute utpAdavyayau, na ca tadrahitaM tatra dhrauvyamapIti tadasattvaM, athavA samAdhyarthayujeryuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat, ete ca trayaH svabhAvAH, na tvebhiryuktimanyat, etadAha'yadutpadyata' ityAdi, yaddharmAdi utpadyate prayogavisrasAbhyAM tathA 80 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 tathA'bhUtaprAdurbhAvatastadgatyAdinibandhanAvadhyabhAvena, evaM yadvyeti vinivarttate adhikRtotpAdapUrvarUpeNa, anyathA tadgatyAdyayogAt, evaM yacca dhruvaM-zAzvataM tadubhayAdhArabhAvena, nirAdhArayostayorasambhavAt, nAmRdAdhArAH kapAlAdayo ghaTavinAzo vA, tathA tadbuddhisiddhyorityata Aha-tat saditi, kimuktaM bhavati ?-tat sadityasya dhvaneviSayaH, sadvidyamAnamityarthaH, vyatirekamAhaato'nyadasaditi ata utpAdAdimato'nyadutpAdAdirahitaM kimityAhaasaditi, asadityasya dhvaneviSayaH asadavidyamAnamityarthaH // 5-29 // TIkArtha- utpAdAdivALuM ja sat che. jemAM utpAdAdi traNeya avazya hoya te sat che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane bhASyakAra "ti ityAdithI kahe che- A sUtra pravacananA rahasyarUpa che. AthI A loka saMbaMdhI ane paraloka saMbaMdhI vyavasthAnA kAraNarUpe A sUtranI vyAkhyA kare che. A lokamAM manuSyatvAdi paryAyathI avinAbhAvarUpe(= jIvatvane choDyA vinA) arthAt manuSyatvAdirUpe ja (jIvatvarUpe nahi) nAza pAmatA jIvanI devatvAdi paryAyathI utpatti thAya che. ahIM devaparyAyarUpe utpatti che, manuSyaparyAyarUpe nAza che ane jIvarUpe dhruva cheHsthira che.) AthI je utpatti, vyaya, prauvyathI yukta hoya te sat che. manuSyatvavinA e sthaLe Adi zabdathI tiryaMca AdinuM grahaNa karavuM. tevatvahinA e sthaLe Adi zabdathI "nAraka' AdinuM grahaNa karavuM. ahIM ja vipakSamAM(ekAMtanityapakSamAM) bAdhAne (padArthono avasthAbheda na ghaTavArUpa bAdhAne) "pAntadhruva ityAdithI kahe chesarvathA( koI paNa rIte) nAza na pAme, utpanna na thAya ane sthira rahe tevA eka svarUpavALA AtmAmAM AtmA manuSyatvAdi prakArathI eka ja svarUpavALo hovAne kAraNe devAdi bhedo ghaTatA nathI. (parva 2 saMsArIvamerAmAva=)A pramANe avasthAbheda na ghaTatA hovAthI saMsAra-apavargarUpabhedano abhAva thAya. kAraNa ke saMsAra apavarga avasthAbhedavinA na hoya. te A pramANe- eka gatimAMthI bIjI gatimAM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-29 sarakavuM te saMsAra. eka gatimAMthI bIjI gatimAM sarakavAno tyAga te apavarga. A bemAM avasthAbheda che, arthAt A be avasthAbhedavALA che. "lpitaODasya' nRtyAdi, saMsAra-apavarganA bheda kalpita che ema svIkAravAmAM (AtmAno) svabhAva na hovAne kAraNe AtmAnI saMsArarUpe upalabdhi(=prApti) na thavAno prasaMga Ave. kemake kalpita vastu apAramArthika che, arthAt kaMi nathI. kaMi na hovAnA kAraNe abhAvarUpa thAya. pUrvapakSa-- have A doSa na Ave e mATe ame kahIe chIe ke AtmA sasvabhAva che. saMsAra-apavarga AtmAno svabhAva che paNa e svabhAva ja kalpita che. na uttarapakSa- ('svabhAvatve tu" tyAdri) AtmA saMsAra-apavarganA svabhAvavALo hoya to ekAMte dhrauvyano(=nityatAno) abhAva thAya, kAraNa ke te ja rIte thAya che=AtmA ja saMsAra-apavargarUpa avasthA-bhedathI rahe che. pUrvapakSa- saMsArasvabhAvavALo AtmA apavargasvabhAvavALo thAya che. AthI AmAM virodha che. uttarapakSa-- AtmAno tevo svabhAva(=pahelA saMsArasvabhAva ane pachI apavargasvabhAva ema AtmAno tevo svabhAva) hovAthI virodha nathI. jyAM svabhAva ja hoya tyAM A Ama kema che evo prazna karavo yogya nathI. AthI A A pramANe che ema bhASyakAra kahe chetathopalabdhitindre saMsArasvabhAvavALo AtmA apavargasvabhAvavALo thAya temAM virodha nathI. kemake AtmAnI saMsArI=tiryaMcAdi bhedathI upalabdhi siddha che, arthAt saMsArasvabhAvavALo AtmA apavargasvabhAvavALo thAya che ema jJAnIo pratyakSa jue che. A avasthAbheda bhrAnta che evA bhramane dUra karavA mATe kahe che- "tar bhrAntatva" kRtyAddi upalabdhinI bhrAntimAM pramANa nathI, kemake A kathana mAtra vANIthI che. 'yogajJAna' tyAdri avasthAbhedanI bhrAntinA viSayamAM 1. ta =ta:- AthI. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 yogIonuM jJAna pramANa che ema svIkAravAmAM to saMsAra-apavargano bheda abrAnta che. kAraNa ke A yogI che, A ayogI che (athavA A pahelA ayogI hato have yogI che) evA avasthAbhedanI siddhi thAya che. prastuta viSayanI daDhatA mATe ja kahe che- "phaltha vairUtyAdri A viSaya A pramANe ja che ema svIkAravuM joIe. jo A pramANe na svIkAravAmAM Ave to manuSyatvAdimAMthI devatvAdi na ghaTe. e pramANe(=jo A na ghaTe to) yama AdinuM pAlana nirarthaka bane. ahIM Adi zabdathI niyamanuM grahaNa karavuM. arthAt yama-niyama nirarthaka bane. "vaMra ityAdithI AgamanI asAratAne kahe che-yama-niyamanirarthaka bane to "ahiMsA, satya, asteya(=acaurya) brahmacarya ane aparigraha e pAMca yama che. zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAna e pAMca niyama che. AvuM Agamavacana vacanamAtra= arthazUnya bane. ekAMta anityapakSamAM doSo 'evam' ityAdi, [evamekAntAdhrauvye'pi sarvathA tadabhAvApatteH tttvtoDadetutvamevAvasthAntarae pramANe ekAMta anityatA pakSamAM paNa sarvathA (tazhetu) hetunA abhAvanI Apatti AvatI hovAthI paramArthathI avasthAMtara ahetuka(=hetu vinA) che.] e pramANe ekAMta anityamAM paNa, arthAt svabhAvathI ja eka kSaNa rahenArA AtmAmAM paNa jyAM sudhI manuSyatvAdi paryAyano vyaya nAza na thAya tyAM sudhI devatva Adi rUpe utpatti na thaI zake. kAraNa ke "abhAvamAM koI vastu hotI nathI, kevaLa abhAva ja hoya che" evA vacanathI sarvathA tenA ( manuSyatvanA) abhAvanI Apatti Ave che. tattvataH' phAti, tamArA mate paramArthathI avasthAMtara devatvAdi ahetuka hetu vinA thayelI che. kAraNa ke manuSyatvAdiparyAyano abhAva siddha thAya che. kSaNikavAdInA mate manuSyatvaparyAyano utpattinI bIjI ja kSaNe nAza thaI gayo che. AthI manuSyatvaparyAya rahyo nathI. (manuSyatvaparyAya ja nathI to Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-29 manuSyatvaparyAyanA nAzathI thanAra devatvaparyAya kevI rIte thAya ? manuSyatvaparyAyano nAza devatvaparyAyanI utpattinuM kAraNa che. AthI devatvaparyAyanI utpatti ahetuka thAya.) sarvadA tAvamAvaprasara adetutvAvizeSA=)A pramANe sarvakALe devatvAdi anya avasthAnA bhAvano ke abhAvano prasaMga Ave. kemake baMnemAM ahetukatva samAna che. baMnemAM ahetukata samAna che enuM kAraNa e che ke pUrvanA hetuno niranvaya abhAva=nAza thAya che. ahIM bhAvArtha A che- devatvarUpa anya avasthAnuM kAraNa manuSyatva che. manuSyatvarUpa hetuno niranvaya (pUrvekSaNono uttarakSaNonI sAthe saMbaMdha thayA vinA) nAza thAya che. eTale manuSyatva hetu rahyo nahIM. mATe devatvarUpa anya avasthA hetu vinA thAya. je vastu hatuvinA thAya te sadAya hoya athavA sadAya na hoya. mATe devatva rUpa anya avasthA sadAya hoya athavA sadAya na hoya.' paranA abhiprAyanI AzaMkA karIne AzaMkAne dUra karatA bhASyakAra kahe che- te hetu rUtyAdi, 1 hetusvAvatayorTe taHva:=hetuno ja A svabhAva che ke hetunI sattA pachI kAryabhAva thAya AvuM mAnavuM barobara nathI. kemake jo hetunI sattA pachI kAryabhAva thAya to ekAMte nityatAnI siddhi thAya. ahIM bhAvArtha A che- pUrve "ahetukatva' evA hetuthI tAvAmAvasara evo doSa Apyo hato. A doSanA nivAraNa mATe vAdI kahe che ke avasthAtaramAM ahetukatva nathI. kemake manuSyatvarUpa hetu na hovA chatAM hetuno ja A svabhAva che ke hetunI sattA pachI kArya thAya. ahIM siddhAMtapakSa kahe che ke- hetusvabhAvatAnA kAraNe jo manuSyamAMthI devatvAdi thavAnuM mAnavAmAM Ave to te paNa ThIka nathI. (tasvabhAvataryAnona ghasiddha =)kemake hetunA svabhAvatAnA kAraNe ekAMta nityatAnI siddhi thAya. kAraNa ke jo hetunA svabhAvanA kAraNe hetunI 1. nityaM sarvamatte rAtoracAnakSaTI( kSAto di bAvAnAM nitvajava: artha je padArthono anya koi hetu nathI te padArtho sadA vidyamAna hoya athavA kyAreya na hoya. je padArtha kyAreka hoya tenuM avazya anya koI kAraNa hoya. (yogabiMdu zloka 197nI TIkA) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-29 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-5 pachI kArya thatuM hoya, arthAt hetuno ja A svabhAva che ke tenA pachI kArya thAya to anvaye paNa dhruva ja siddha thAya. kAraNa ke tasaiva tathAmavanA=hetu ja kAryarUpe thAya che hetu ja kAryarUpe pariName che. tamArA(=vAdInA) svIkArathI ja (amane) icchita lAbha thayo che ema pavameva ra ItyAdithI bhASyakAra kahe che- ( vameva va tutotrImAvanAmavat hetupattayorka paDyotpAsiddhi =trAjavAnI uMcAI-nIcAInI jema kAraNa-kArya e benI ekI sAthe vyaya-utpAdanI siddhi thAya che. vimeva ra=hetu kAryarUpe pariName che tethI trAjavAnI UMcAi-nIcAI ekI sAthe thAya che. je samaye eka trAjavuM UMcuM thAya che te ja samaye bIjuM trAjavuM nIcuM thAya che. je samaye eka trAjavuM nIcuM thAya che te ja samaye bIjuM trAjavuM UMcuM thAya che.) e daSTAMtathI kAraNa-kAryanI ekI sAthe vyayautpAdanI siddhi thAya che, arthAt je samaye hetuno vyaya thAya che te ja samaye kAryanI utpatti thAya che. (pUrvaparyAyanA vyaya vinA uttaraparyAyanI utpatti thaI zakatI nathI, baMne eka sAthe thAya che. anyathA vyaya-utpAda kAraNa-kAryathI bhinna che ke abhinna che evA be vikalpothI ekI sAthe vyayautpAdano meLa(nRsiddhi) na thAya. te A pramANe- jo vyaya ane utpAda kAraNa ane kAryathI bhinna che to kAraNano vyayana thAya ane kAryanI utpatti na thAya athavA vyaya-utpAda kAraNa-kAryathI abhinna che=kAraNa-kArya rUpa ja che, to e baMnenuM ekI sAthe thavuM kevI rIte ghaTe? athavA eka sAthe thAya to paNa e beno kAraNa-kArya bhAva kevI rIte thAya? jamaNA DAbA zIMgaDAomAM kAraNa-kArya bhAva thato nathI. A pramANe vicAravuM. A pramANe kAraNa ja kArya rUpe pariNata thavAthI hetu-phaLanuM ekI sAthe thavAnA kAraNe vyaya-utpAda ekI sAthe thAya che enI siddhi thAya che. anyathA pUrve be vikalpothI jaNAvyuM tema) ekI sAthe vyaya-utpAdanI siddhi na thAya e nizcita thayuM. tane manuSyarvevatvarityayAta mA vaiivalyama maca=) A pramANe manuSyAdi prANIno niranvaya nAza thavAthI devabhavamAM janma na thAya. A Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-29 rIte AgamamAM je yama-niyamAdi mArganuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che tenuM niSphaLapaNuM AvyuM=yama-niyamAdi mokSamArga vyartha thayo. parva tyAdri A pramANe samyagdaSTi samyapha saMkalpavALo, samyagvANIvALo, samyagmArgavALo, samyaphasaraLatAvALo, samyaphapuruSArthavALo, samyaphasmRtivALo ane sampaksamAdhivALo hoya. AvI vANI artharahita banavAnA kAraNe vyartha bane. A pramANe sarva puruSArthanA AdhArabhUta AtmA utpAdAdivALo che ema kahIne acetana ghaTAdimAM kahevA mATe bhASyakAra kahe che- "pavam rUtyavi, kapAlanI utpatti ghaTanA vyayathI yukta mATImAM thAya che, anya mATImAM nahIM. tethI je utpAda, vyaya, prauvyathI yukta che te sat che. ekAMta nityapakSamAM bAdhA vipakSamAM(=ekAMtanityapakSamAM) bAdhAne (padArthono avasthA bheda na ghaTavA rUpa bAdhAne) kahe che- (Anadhrauvya tattarthasvamAvatiyAvasthAnetAnupapa samAna pUrveza) ekAMta nityapakSamAM mATIno te rIte=ghaTarUpe ja thavAno svabhAva hovAthI avasthAbheda na ghaTI zake, arthAt kapAlanI utpatti na thaI zake, ethI pUrve AtmAne AzrayIne je kahyuM hatuM tenI samAna badhI hakIkata AmAM jANavI. "zavam rUtyAddhi ukta rIte A(=utpAdAdi) sthUla nItithI=vyavahAranayanI apekSAe manuSyAdi avadhidravyane moTA pheraphAravALA dravyane) AzrayIne batAvavAmAM AvyuM che. nizcayathI to manuSyAdi paNa pratisamaya utpAdAdivALA che( manuSyAdi paNa pratisamaya utpAdAdivALA che e rIte ja). kAraNa ke te rIte ja A bALamanuSya che, A yuvAnamanuSya che ityAdine AzrayIne bhedanI siddhi thAya che, arthAt A bALa che, A yuvAna che ItyAdi je avasthAMtara dekhAya che enI siddhi thAya che. anyathA (pratisamaya utpAdAdi na hoya to) avasthAtarano meLa(nRsiddhi) na thAya. (pratikSaNa utpAdAdine mAnyA vinA na to vastunuM vastutva siddha thAya ane na to lokavyavahAra ghaTI zake.) kahyuM che ke- "sarva rUtyAdri Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 manuSyAdi sarva padArthomAM (niyata~)A nizcita che ke kALanA bhedathI kSaNe kSaNe anyatva(=parivartana) thAya che, chatAM ekAMte bheda (ke nAza) thato nathI. kema ke) avasthAbheda rUpa upacaya-apacaya vidyamAna hovA chatAM AkRtinI=vizeSa AkAranI, jAtinI=sAmAnya AkAranI (ke dravyanI) sattA rahe che." (SaDradarzana samuccaya kArikA 57nI TIkA, anyayoga vyavaccheda dvAtrizikA zloka 21nI syAdvAdamaMjarInI TIkA) A anubhava siddha ja che, anyathA(=AkRti-jAtinA rahetI hoya to) samAna anya anyanI utpattine jANavAno bIjo koI upAya nathI. (1) nara rUtyAdi (AvA vastusvabhAvanA anusAre ja) paryApta-aparyApta bhedothI bhinna evo narakAdi cAra gatirUpa bheda, saMsAra anya che ane mokSa anya che evo saMsAra-mokSano bheda siddha thAya che. jo mokSa saMsArathI anya na hoya to tenA sAdhyatvanI siddhi na thAya. hiMsA vagere saMsAranuM kAraNa che. samyakatva vagere mokSanuM mukhya nirupacarita kAraNa che. samyakatva vagerenuM lakSaNa pUrve (1-1 sUtra vageremAM) kahyuM che. (2) utpAAti' phatyAdi, A badhuM(Gbhedo ane kAraNo) vastu utpAda, vyaya, prauvyathI yukta ja hoya to ghaTe che. kAraNa ke nyAyayukta che. utpAdAdithI zUnya vastumAM anaMtarokta saghaLuM ya nItithI na ghaTe. kAraNa ke temAM vastuno ja abhAva che=vastuno abhAva ja siddha thAya che. (3) AnI vicAraNA mATe ja kahe che- "nirupavAna phatyAdri upAdAna kAraNa vinA utpAdana thAya. kAraNa ke ahetukatvano prasaMga Ave. sarvathA tavatha(=vrauvya svabhAvavALI) vastumAM paNa hetuno utpAdana thaI zake. kAraNa ke sadA tenI utpattino prasaMga Ave. paNa hetumAM vikAra thAya ane ethI hetu kAryarUpa thAya to utpAda thAya. A pramANe utpAdAdi traNathI yukta vastumAM utpAda saMgata bane. (4) 1. A zloka 5-27 sUtranI TIkAmAM paNa che. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-29 'siddhatvana' hatyAvi, jIvano siddhatvarUpe utpAda thayo, kema ke AmAM jIva je rIte na hato te rIte pragaTa thAya che. siddhano saMsAra5ryAyathI vyaya (nAza) jANavo. kemake tenA saMsA2paryAyano nAza thai gayo che. jIvarUpe dhrauvya che. kAraNa ke kAraNa ane kAryamAM e baMnemAM (athavA saMsAraparyAya ane siddhaparyAya e baMnemAM) tenI sattA che. e pramANe cokkasa badhA ya dravyo utpAdAdi traNathI yukta che. (5) 'tavityam'tyAvi, ahIM utpAda-vyayano dvandva samAsa karIne eka rUpe(=bhego) nirdeza karyo che. kAraNa ke baMne paryAyarUpa che. je sthira rahe te dhruva. dhruva eTale zAzvata. dhruvano bhAva te dhrauvya. A traNathI yukta hovuM=A traNano yoga thavo e satnuM lakSaNa che. A traNa samudita ja sattnuM lakSaNa che. sat jenAthI oLakhAya=jaNAya te sattnuM lakSaNa che. satnA A lakSaNathI rahita sat nathI. jema ke vaMdhyAputramAM utpAda-vyaya nathI. utpAda-vyayathI rahita vaMdhyAputramAM dhrauvya paNa nathI. tethI temAM sattva nathI=vaMdhyAputra asat che. athavA samAdhi arthavALA yujh dhAtunuM yukta evuM rUpa che. yukta eTale samAhita (samAhita eTale jemAM anekano saMgraha hoya te=je samudita hoya te) traNa svabhAvavALI vastu sat che. utpAda, vyaya, dhrauvya A traNa svabhAvo(=vastunA svarUpo) che. sat sivAya bIjI koi vastu A traNathI yukta na hoya, arthAt asat vastu A traNathI yukta na hoya. Ane bhASyakAra kahe che- "yadutvadyate" hatyAvi prayogathI ke vignasAthI, pUrve je je svarUpe na hoya te te svarUpe pragaTa thavAthI jIva-pudgalanI gati AdinA avaMdhyakAraNarUpe dharmAstikAya vagere je utpanna thAya che, je prastuta utpAdanA pUrvarUpathI nivRtta thAya che, prastuta utpAdanA pUrva rUpathI nivRtta na thAya to jIvapudgalanI gati AdinI sAthe saMbaMdha na thAya, e pramANe je utpattivyayarUpa ubhayanA AdhArarUpe zAzvata che, AdhAra vinA utpatti-vyayano asaMbhava che, mATInA AdhAra vinA kapAla vagere ke ghaTa vinAza na thAya. (tavruddhisiddho:=)utpAda-vyaya AdhAranI buddhithI siddha che, arthAt na 98 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-29 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 99 lokanI buddhimAM nizcita thayeluM che ke AdhAra vinA utpAda-vyaya na thAya. (tat satra)je utpanna thAya che, je nAza pAme che, je sthira rahe che te sat che, arthAt te "tuMevA zabdano viSaya bane che. sat no vidyamAna evo artha che. utpAdAdithI rahita vastu asa che, asadu evA zabdano viSaya che. asatno avidyamAna evo artha che. (pa-29) bhASyAvataraNikA- atrAha- gRhNImastAvadevaMlakSaNaM saditi / idaM tu vAcyaM tatki nityamAhosvidanityamiti / atrocyate bhASyAvataraNitArtha- prazna- sanA A lakSaNane ame svIkArIe chIe, paNa Ape spaSTa karavuM joie ke te sat zuM nitya che ke anitya che? ahIM uttara kahevAya che- TIvataraNita- "matrAde tyAdri vanyapranthaH, matrAvare para: praznayatyavyutpannaH, gRhNImastAvadevaMlakSaNaM utpAdAdilakSaNaM sadityevamanumanyAmahe, tAvacchabdaH kramAvadyotanArthaH itizabdo hetvarthaH, yasmAtsattasmAdidaM tu vAcyaM, kimityAha-'tat ki'mityAdi, tat sat kiM nityaM sthiraM Ahozvid anityam-asthiramiti prapaccha, nibandhanaM tu nityAvasthitAnyarUpINIti vacanaM, ihArUpigrahaNAdUpiSvanityatApattyA sammohaH, atrocyateavyutpannacodakacodite samAdhiH TIkAvataraNikArtha- atrada ityAdi graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. A avasare maMdabuddhi bIjo prazna kare che. utpAdAdi svarUpa dravya sat che, emAM ame saMmata chIe. jethI (utpAdAdivALuM) sat che tethI tamAre A kahevuM joie ke satu nitya che ke anitya ? Ama bIjAe pUchayuM. pUchavAnuM kAraNa e che ke nityavasthatA rUpIf(pa3) evuM sUtra che. A sUtramAM arUpa e pramANe ullekha hovAthI rUpI padArthone anitya mAnavAnI Apatti AvavAthI mUMjhavaNa(=saMdeha) thAya che ke zuM rUpI padArtho anitya che? AthI prazna karyo kesanitya che ke anitya? maMdabuddhi prajJakAre A pramANe prazna karyo chate uttara ApavAmAM Ave che- Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-30 nityanuM lakSaNa- tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // sUtrArtha- je vastu potAnA bhAvathI avyaya rahe, eTale ke potAnA mULa svarUpathI rahita na bane te nitya che. (pa-30) bhASyaM- yatsato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityamiti // 5-30 // bhASyArtha- uttara- je sanA bhAvathI (vartamAnamAM) vyaya thatuM nathI ane bhaviSyamAM) vyaya nahi pAme te nitya che. (pa-30) TIkA- yadutpAdAdiyuktaM tannityAnityameveti vyAptyA nityAMzalakSaNametaditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'yat sato' ityAdinA yadvastu sAmAnyena sato bhAvAdastitvAdityarthaH na vyeti na vinazyati na vyeSyati vinaziSyatyupalakSaNatvAt na ca vinaSTamatItakAle tannityamiti tannityamucyate, jIvatvAdivat, etaddhi manuSyadevAdiparyAyeSvapi na vyeti, jIvo jIva ityadhigamapratIteH, evaM piNDaghaTAdiSvapi mRdapekSaM bhAvanIyaM, dharmAdiSvapi tathA tathA gatyAdinibandhanAvasthAbhede'pi tacchabdApracyuteriti I-rU|| TIkArtha- je utpAdAdithI yukta hoya te nityAnitya ja hoya.AvI vyAptinA nitya aMzanA lakSaNa rUpa A sUtra che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to yat sat ityAdithI kahe che- je vastu sAmAnyathI potAnA astitvathI vinAza pAmatI nathI, bhaviSyamAM vinAza pAmaze nahi, bhUtakALamAM vinAza pAmI nathI te nitya kahevAya che. jemake jIvata. jIvatva manuSya ane deva AdinA paryAyomAM paNa nAza pAmatuM nathI. kAraNa ke (manuSya-devAdinA paryAyomAM) A jIva che, A jIva che evA jJAnanI pratIti thAya che. e pramANe mATInI apekSAe piMDa ane ghaTa vageremAM jANavuM. dharmAstikAyAdi padArthomAM paNa tevI tevI gati AdinA kAraNe avasthAbheda hovA chatAM dharmAstikAyAdi zabdano vinAza thato nathI, arthAt dharmAstikAyAdi zabdathI ja vyavahAra thAya che. (pa-30) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 101 TIkAvataraNikA- tadbhAvAvyayatvena sAkSAt dhrauvyalakSaNamuktaM, utpAdavyayayostadbhAvAvyayatA-'nyathA'nupapattyA, manuSyadevAdyavasthA'bhAve jIvatvAyogAt, na punaH sAkSAt, kuta ityAha tIrtha- tadbhAvAvyaya 33. prauvyatuM sAkSAta lakSa . kAraNa ke tabhAvanI avyayatA vinA utpAda-vyaya na ghaTI zake. manuSyadevAdi avasthAnA abhAvamAM jIvatva na ghaTe. drauvyanuM lakSaNa sAkSAt kahyuM che paNa utpAda-vyayanuM lakSaNa sAkSAt kahyuM nathI. utpAda-vyayanuM lakSaNa sAkSAt kema nathI kahyuM tene jaNAve che- syAdvAdanI siddhiarpitaanrpitsiddheH // 5-31 // sUtrArtha- eka ja vastumAM nityatva-anityatva vagere paraspara viruddha dharmonI siddhi arpitathI=apekSAthI ane anarpitathI=apekSAnA samAthI thAya che. (5-31) bhASyaM- sacca trividhamapi nityaM ca / ubhe api arpitAnarpitasiddheH / arpitavyAvahArikamarpitavyAvahArikaM cetyarthaH / tatra saccaturvidham / tadyathA-dravyAstikaM mAtRkApadAstikamutpannAstikaM paryAyAstikamiti / eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asannAma nAstyeva dravyAstikasya // mAtRkApadAstikasyApi, mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA asat / / utpannAstikasya, utpannaM votpanne votpannAni vA sat / anutpannaM vAnutpanne vAnutpannAni vA'sat // arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA / paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asadbhAvaparyAye vA asadbhAvaparyAyayorvA asadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA'sat / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 tadubhayaparyAye vA tadubhayaparyAyayorvA tadubhayaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA na vAcyaM sadityasaditi vA / dezAdezena vikalpayitavyamiti // 5-31 // bhASyArtha- TIkAmAM karelA spaSTIkaraNane samajayA vinA bhASyArtha barobara samajI zakAya tema nathI, tethI ahIM bhASArtha lakhyo nathI. AthI jijJAsue TIkAnA anuvAdanA AdhAre ja bhASyano bhAvArtha sama levo. (5-31) TIkA-vivakSitAt dhrauvyalakSaNAt avivakSitA utpAdavyayasiddhiH, pUrvamuttaraM ca paryAyaM dhrauvyamAsAdayatIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'sacce'tyAdinA, sacca trividhamapi utpAdAdibhedena kimityAhanityaM ca ubhe apIti cazabdo bhinnakramaH samuccaye nityamubhe ca sadasatI ca apiH sambhAvane anubhe ca asadasatI, (na sadasatI) iti, etaduktaM bhavati-nityaM saccetanatvAdinA, sat prakrAntamiti napuMsakaliGganirdezaH, sadasatI ca vartamAnAtItAdiparyAyApekSayA hi jIvadravyamiti manuSyAvasthAyAM tathaiva sat, atItabhAvitiryagdevAdyavasthayA ca asad, anyathA tayA sattve manuSyAvasthAyA asattvaprasaGgAt, na caikAntenAsadeva tathA, sacchaktiyogAt, anyathA tadatItAdyavasthA'bhAve asaditi prasaGgAt, sUkSmadhiyA bhAvanIyamiti, anubhe vA asadasatI ca vartamAnAtItAdiparyAyApekSayetyarthaH, cittavivakSAnibandhanametaditthamityAha-arpitAnarpitasiddheriti, arpitaM nidarzitamupAttaM vivakSitamityanarthAntaraM, tadviparItamanarpitaM, tAbhyAM siddhirjJAnaM tato'pitAnarpitasiddheH, arpitena hi manuSyatvAdinA anarpitatiryagdevAdiparijJAnaM, tannAntarIyakatvAdeveti, yatrApi ca vivakSitaguNaparijJAnamavivakSitasattvAdijJAnanAntarIyakamitaradapi sattvAdijJAnamitaranAntarIyakamiti vimalabuddhaya iti kRtaM prasaGgena / etadeva prapaJcato'bhidhAtumAha'arpite'tyAdi, prastutaM sat arpitaM-vivakSitaM sAkSAdvAcakena zabdenAbhihitaM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 103 vyavahAraH prayojanamasyeti vyAvahArikaM, apitaM ca tad vyAvahArikaM ceti samAsaH, kiJcit sadvastu viziSTAbhidhAnApitaM tadvyavahAraM sAdhayati, dadhyAnayanacodanAyAM dadhyAdivat, aparamanarpitameva sAkSAt kalpanayA pratIyamAnaM sadvyavahArAya vyApRtaM ityAha-anarpitavyavahArikaM cetyarthaH, akSarArthaH pUrvavaditi, ihaiva tantragarbhaprakriyAsAraM caturbhiranuyogadvArairabhidhAtumAha-'tatra saccaturvidhaM' ityAdi tatreti vAkyopanyAsArthaH saduktalakSaNaM caturvidhaM catuSprakAraM anayA'nuyogadvAranirUpaNayA, tadupadezArthamAha'tadyathe'tyAdi tadyathetyudAharaNopanyAsArthaH, 'dravyAstika'mityAdi, asti matirasyeti AstikaM, sataH prastutatvAttadabhisambandhe napuMsakaliGgatA, dravye AstikaM dravyAstikaM, athavA Astikam-astimatikaM, kiM tat ?, nayarUpaM pratipAdayitR, kasya pratipAdakaM ?, dravyasya, sa ca pratipAdyapratipAdakabhAvalakSaNasambandhaH, vivakSAyAM SaSThI samAsasya, evaM mAtRkApadAstikAdiSvapi yojyaM, iha saGgrahAbhiprAyAnusAri dravyAstikaM vyavahAranayAnusAri tu mAtRkApadAstikaM, tatra zuddhAzuddhabhedo'yamitthaM dravyAstikaH sthita iti, tatra dravyAstikamazeSavizeSavimukhaM sanmAtrameva, mAnameyayorapi sanmAtratvAnatikramAt anyatarAsattvAd iti, mAtRkApadAstikaM tu paJca dharmAdayo'stikAyA eva tat sanmAnaM, na tebhyo'nyad dravyAstikamiti, iha dharmAstikAyAdayo'zeSasAmAnyavizeSAzrayatvAnmAtRkApadazabdavAcyAH, mAtRkApi hyazeSavarNapadavAkyaprakaraNAdInAmAzrayatve mAtRketi, utpannAnAmeva sattvAt sthUlasUkSmotpAdakalApe'stimatyutpannAstikaM, anutpannasya vAndhyeyavyomotpalAderasattvAt utpattimato'vazyaM vinAzAdvinAze'stimati paryAyAstikaM paryAyo vinAza ucyate, prAptaparyAyo devadatta iti prayogadarzanAt, utpAdavyayabhedena tat, 'paryAyAstiko hi tad, itthaM dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH, (paryAyAstikaM) 1. 'paryAyAstiko hi tad' iti pATho'zuddhaH pratibhAti / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 utpannAstikaM ca paryAyanaya iti, eSAmarthapadAnItyAdi eSAMdravyaparyAyanayabhedAnAM dravyAstikAdInAM arthAni padAnyarthapadAni, kAni tAnItyAha-'dravyaM ce'tyAdi, dravyaM ceti zuddhadravyAstikaprakRterdravyameva sat, guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAmapi tanmAtratvAt, tadagrahe tu tabuddhyabhAvAd, pitRputrabhrAtRbhAgineyAdisambandhaviziSTaikapuruSavat, evaM dravyaM dravye dravyANi vA sadeva, saGkhyAyA api sattvAvyatirekAt, anyathA tadasattvaprasaGgAt, kharaviSANAdikalpatvAt, pratItyanupapatteriti, yatra tu naivaM pratItiH tadasadityAha- asaditi yasya nAma-saMjJitA tat saMjJirUpamasannAmakaM, nAsti, saMjJirUpAbhAvAcca saMjJApi nAsti, parasparApekSitatvAt saMjJAsaMjJinoH, evaM vA zabdena guNAdyabhAva evocyata iti, tannAsato vyAvRttyA sad, api tu sadeveti, ataH asannAma nAstIti tucchaM tat, na kiJcidityarthaH, tattato'pi vyAvRttyAdivRttAbhAvaH, evaM dravyAstikasya saGgrahAtmanaH zuddhaprakRteH sanmAtratattvamiti, mAtRkApadAstikasyApi prAgnirUpitazabdArthasyAzuddhadravyAstikasyeti yo'rthaH, kimityAha-mAtRkApadaM vA dharmAstikAyAdi sat, sarvAstikAyAnAmastikAyatvAt, mAtRkApade ca jIvAtmake (? jIvapudgalAtmake) satI, bhedanibandhanatvAt dvitvAdisaGkhyAyAH, mAtRkApadAni ca dharmAdharmAkAzAdIni santi, vyavahAryavyavahAratAdibhAvavyavahArasiddhaH, anyaccaikasaGkhyAyAH ayogAditi, yathA caikavacanAdeH sadga. kAdisaGkhyApratItireva, yato mAtRpadamityukte sat pratIyate, mAtRkApade ceti satI mAtRkApade iti, santi mAtRkApadAni ceti santi, ete ca dharmAdayaH parasparavilakSaNA ityAha-amAtRkApadaM cetyAdi dharmAstikAyasvalakSaNamadharmAstikAyasvalakSaNaM na bhavati, itaretararUpApattyetaretarAbhAvaprasaGgAt, tadihAstyaMzagocaraM mAtRkApadaM, ihaiva pararUpanAstitvAgocaraM mAtRkApadamasat, tasya pararUpeNa nAstitvAditi, evaM zeSeSvapi bhAvanA kAryA, Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 105 sarvasadgativizeSANAM prasavahetutvAt, dharmAstikAyo mAtRkApadaM, sa eva ca sarvasatsthitivizeSaprasavavyAvRttyapekSayA amAtRkApadam, evaM ca dvivacanabahuvacane api bhAvanIye, asad asatI asantItyapi, tadupAdhyabhedato'duSTameva, nayatvaM ca tathA tadaMzapratipattyeti / ukto dvibhedo'pi dravyAstikaH, paryAyAstikamadhikRtyAha-utpannAstikasya prAg nirUpitazabdArthasya kimityAha-utpannaM cetyAdi utpannaM vA varttamAnakSaNasthityeva sat, atItAnAgatayorvinaSTAnutpannatvenAsattvAt, evamevaikaM dharmAstikAyAdi, utpanne vA dve vastunI satI, utpannAni vA bahUni santi bhinnAnyeva itthaM caitad, anyathA'bhAvaH, etena paryAyAstiko vyAkhyAtaH, tattvato vastuna eva paryAyatvAt, ata evaitanmatAnusAripralApo yaduta kSaNasthitidharmAbhAva eva nAza iti, vipakSe bAdhAmAha-paraparikalpitaM ca sat utpannaM vA syAt anutpannaM vA ?, AdyapakSe'smatpakSasiddhiH, uttarapakSe'sattvaM, tadAha- 'anutpannaM ce 'tyAdi, anutpannaM ca-aprAdurbhUtaM vAndhyeyAdi, anutpanne vA kharaviSANazazaviSANau, anutpannAni vA khakusumabhekajaTAbhArakUrmaromAdIni, kimityAha-asat, sarvamidamasat, sallakSaNasyotpAdasyAbhAvAt, evamuktanItyA dharmAdi dravyaM syAt sat syAt asat, syAnnityaM syAdanityamiti tattvena sUcitaM, iha dravyArthanayapradhAnatAyAM paryAyaguNabhAvena ca prathamabhaGgaH, prAdhAnyaM ceha zabdena vivakSitatvAt zabdAdhInam, zabdAnupAttasya tvarthato gamyamAnasya guNabhAva:, paryAyanayapradhAnatAyAM dravyanayaguNabhAvena ca dvitIyaH, 'arpita' ityAdi anena tu tRtIyaH syAdavaktavyamiti, yugapadvastvAtmanyastitvanAstitvAbhyAmarpite vivakSite krameNa cAnupatIte krameNAkrameNa cAbhidhAtumavivakSite pUrvabhaGga (ma) prAptaH yatazcaivamato na vAcyaM, kathamityAhasadityasaditi caikena rUpeNa kiM tarhyabhayenaikenArpitaM tacca tathA avAcyaM, tadvivakSitasyArthasya zabdasya cAsambhavAd ataH syAdavaktavyamiti, ete sUtra-31 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 trayaH sakalAdezAH, yadA hyasti tannAmakaM vastvekena-guNarUpeNocyate, guNinAM guNarUpamantareNa vizeSapratipatterabhAvAt, tadiha dharmAdyekaM vastu sattvAderekasya guNasvarUpeNAbhedopacAreNa vivakSAM prApito(? taM), yayA niraMzaM sakalaM vyAptumiSyate, vibhAganimittasya pratiyogino guNAntare'syA (? rasyA)sattvAdestatrAnAzrayaNAt, tatra dravyArthAzrayaM sattvaguNamAzritya tadA syAt sannityucyata iti sakalAdezaH, guNadvayaM tu guNino bhAgavRttiriti bhavatyubhayAtmakatvAt guNinaH, na tveko guNo bhAgavRttiriti, evaM syAnnityamityapi vAcyaM, tathA paryAyanayAzrayamasattvamanityatvamaGgIkRtya syAdasat syAdanityamiti bhavati, yugapadbhAvAdubhayaguNayorapradhAnatAyAM zabdenAbhidheyAyAM tathA'bhidheyatayA'numatatvAt syAdavaktavyamiti, etena vikalAdezA api saMyogabhaGgAH syAdasti ca nAsti cetyevamAdayo draSTavyAH, evametAn dravyAstikanayAnusArato'pi bhAvayannAha'paryAyAstikasye'tyAdi paryAyAstikasya prAgnirUpitazabdArthasya, paryAyAstikagrahaNaM dharmaviSayasyAdvAdapratipattyarthaM, dharmAstvarUpitvasattvamUrttatvAdirUpAddharmiNaH pAriNAmino nAtyantaM vyatiriktA ityatastatpraNADikayA dharmiviSayatvamapi, dravyaparyAyayoH saMsRSTatvAd, evameva ca dravyAstikaparyAyAstikanayadvayamAtravastusamAzrayaH siddhyati syAdvAdaH, anyathA paryAyanayAzraya eva ca vikalpasaptakena sakalavastuvyApI syAdvAdo, na caitadevamiti, tat sato bhavanaM bhAvaH, tadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, sa cAnekarUpaH kramayugapadbhAvitvAd dharmadvaye yAvat, tatra jIvapudgalApekSayA tathA tathA gatinibandhakatvaM tathA sattvAmUrtattvAsaGkhyeyapradezAtmakatvAditi, sa eSo'sya sadbhAvaparyAyAzrayaH, citrA'dharmAdidravyavRttiH punarasadbhAvaparyAya iti, vartamAnakAlAvadhayo vA sadbhAvaparyAyAH, atItAnAgatAzca paryAyA iti, parasparaparyAyA'pekSayA'nantadharmAtmakAH sarve bhAvA iti, taditthaM vyavasthite paryAyAstika Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 syAdhikRtanayasya sadbhAvaparyAye vA sattvAdau sadbhAvaparyAyayorvA vastudvayAzrayayoH sadbhAvaparyAyeSu vA bahuvastvAzrayeSu, kimityAhaAdiSTaM vivakSitaM paryAyAH pradhAnatayA dravyaM vA vastusthityA dravye vA dravyANi vA, kimityAha-sat satI santIti, athaikasmin sadbhAvaparyAyaviSaya AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat, tathA dvayorbahuSu ca vibhAvyaM, aviziSTasya vA dravyapadArthasyaikatvadvitvabahutvaparyAyAH, tathA ca tadAdiSTaM syAdastyekatvenAdiSTatvAt, ekasaGkhyArUpatayaivA'sti, dharmetarANAM satAmapyavivakSitatvAt dvitIyabhaGgabhAvanAya tvAhaasadbhAvaparyAyaH sthityAdilakSaNaH paraparyAyaH atItAnAgatau ceti, taditthambhUte'sadbhAvaparyAye vA vivakSite kasmi~zcit asadbhAvaparyAyayorvA vivakSitayoH asadbhAvaparyAyeSu vA bahuSu AdiSTaM vivakSitaM 'dravyaM cetyAdi pUrvavat, kimityAha - (? asat) ataH syAnnAsti paraparyAyairnAstitvAditi, idAnImavaktavyatAvibhAvanAyAha-'tadubhayaparyAye ce 'tyAdi, tadityatikrAntadvayaparAmarzaH, sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayasaMparigrahArthaM, ubhayazvAsau paryAyazca ubhayaparyAyaH - astitvanAstitvalakSaNaH sa cAsAvubhayaparyAyazca tadubhayaparyAyastadubhayaparyAyanimittastattadviSayo vA''dezastenArpitadharmatattvamastinAstirUpeNa yugapadvivakSAyAmuktaprakArabhAvanayA na zakyaM vaktumityavAcyaM tAbhyAmubhayaparyAyAbhyAM AdiSTaM yugapaddharmirUpaM dravyaM vetyAdivikalpato na vAcyaM, sadityasaditi vA saddravyamasadvA dravyaM na vaktavyaM, krameNa tvAdeze bhavatyetad evaM sahabhAvArpaNAyAM tu na sacchabdavAcyaM nAsacchabdAbhidheyaM, ekasmin kAle tAdRgvidhavAcakazabdAbhAvAt, nanu ca tadubhayaparyAye tvekavacanamanupapannam, ekaparyAyavivakSAyAmavaktavyatvAbhAvAd, atrocyate, ubhayagrahaNAd dvayamatra gRhyate, evaM tarhi tadubhayaparyAyayorvetyasmAdavizeSaH, naitadevaM yatastadubhayaparyAye vizeSavivakSayA astitvaM hi svaparyAyaviSayaM paraparyAyaviSayaM 107 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 cetyubhayaparyAyastat tu svaparyAyeNAvacchidyamAnamihAstIti gRhyate tadeva paraparyAyeNAvacchidyamAnamAtmani nAstIti grAhyam, idAnImayamubhayaparyAyayugapadarpaNAyAM bhavatyavaktavyaH, itaratra tu bhedapradhAnavyAkhyAyAM dvivacanAdinirdeza: samIcInaH jAtivivakSAyAM vA, jAterekatvAdekavacanasiddhiriti / evamete trayaH sakalAdezA bhASyeNa ca vibhASitAH, samprati vikalAdezavibhAvanArthamAha bhASyakAra:- 'dezAdezena vikalpayitavya' miti itikaraNo vikalpeyattApratipAdanArthaH, paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakrAnte vikalpayitavyamityAha- kiM punaH kAraNaM bhASyakRtA sakalAdezatrayavaditare'pi catvAro vikalAdezA bhASyeNa noktA iti, ayamabhiprAyo bhASyakArasya lakSyate-sakalAdezasaMyogAccaturNAM niSpattiriti sujJAnA:, tatrAdyadvitIyavikalpasaMyoge caturthavikalpaniSpattiH, syAdasti ca nAsti ceti, prathamatRtIyavikalpasaMyoge paJcamavikalpaniSpattiH, syAdasti cAvaktavyaM ceti, dvitIyatRtIyavikalpasaMyoge SaSThavikalpaniSpattiH, syAnnAsti cAvaktavyaM ceti, AdyadvitIyatRtIyavikalpasaMyoge saptamavikalpaniSpattiH syAdasti ca syAnnAsti cAvaktavyaM ceti, tatrAdyeSu triSu vikalpeSu sakalameva dravyamAdizyate, caturthAdiSu punarvikalIkRtaM khaNDaza Adizyate, tadAha- 'dezAdezene 'tyAdi, sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin deze Adezo dezAdezastena, dezena vikalpanIyaM vyAkhyeyaM dharmAditattvamityevaM vikalpacatuSTayasyApi grahaNamiti // 5-31 // " 108 TIkArtha- vivakSita dhrauvya lakSaNathI avivakSita utpAda-vyayanI siddhi thAya che. pUrvaparyAya ane uttaraparyAya dhrauvyane prApta kare che. A pramANe sUtrano samuddita artha che. avayavArthane to sacca dhetyAhithI uhe che- (sacca trividhamapi nityaM cobhe api arpitAnarpita siddheH) utpAdyAhi bhedRthI ezeya Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 108 prakAranuM sat nitya che. (3me va=)nitya padArtha sat che, asat paNa che ema ubhaya svarUpe che, (anuSe 7=)ane sad-asad ema ubhaya svarUpe nathI. ahIM bhAvArtha A che- sat cetanatvAdinI apekSAe nitya che. vartamAna ane atItAdi paryAyonI apekSAe jIva dravya sat paNa che ane asat paNa che. manuSya avasthAmAM vartamAna paryAyonI apekSAe sat che. atIta ane bhAvI tiryaMca-devAdinI avasthAthI asat che. jo tiryaMca-devAdinI avasthAthI sattva(=satpaNuM) hoya to manuSyAvasthAno asattvano prasaMga Ave. (koi paNa vastu) ekAMte asat ja nathI. kema ke temAM sat zaktino yoga che, arthAt sarUpe thavAnI zakti rahelI che. anyathA (=sat zaktino yoga na hoya to) tenI atItAdi avasthAnA abhAvamAM (ekAMte) asatno prasaMga Ave. A sUkSmabuddhithI vicAravuM. vartamAna ane atItAdi paryAyonI apekSAe te nathI sat ke nathI asat. [ahIM kramazaH vAkyo A pramANe che- (1) sat vastu cetanatvanI apekSAe nitya che. (2) nityavastu manuSya-avasthAmAM vartamAna paryAyonI apekSAe sat che. (3) atIta-bhAvI paryAyonI apekSAe asat che. (4) yugapaN vartamAna-atItAdi paryAyonI apekSAe nathI sat ke nathI asat=avaktavya che.] A A pramANe cittanI vivakSAnA kAraNe che ema kahe che- "pitAnapritasiddhe:'' kRti, arpita, nidarzita, upAtta ane vivakSita A zabdono eka ja artha che. tenAthI viparIta anarpita che. arpita ane anarpitanI siddhithI=jJAnathI (A pramANe che.) arpita manuSyatvAdithI tiryaMcadevAdinuM jJAna anarpitarUpe thAya che. kAraNa ke arpita ane anarpita paraspara eka bIjA vinA hotA nathI. jyAM paNa vivakSita guNonuM jJAna thAya che tyAM te jJAna avivakSita sattvAdinA jJAna vinA na thAya. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 sattvAdinuM jJAna anya guNonA jJAna vinA na thAya. AvuM nirmaLabuddhivALAonuM kathana che. A viSayamAM adhika kahevAnI jarUra nathI. A ja viSayane vistArathI kahevA mATe kahe che- 'arpita' hatyAvi, arpita vyAvahArika ane anarpita vyAvahArika. arpita eTale vivakSita, arthAt sAkSAt vAcaka zabdothI kaheluM. vyavahAra jenuM prayojana che te vyAvahArika. arpitA tat vyAvahAri 7 evo samAsa che. koi sastu tenA viziSTakathanathI vivakSita hoya to te vastu vyavahArane sAdhe che. jemake (Si Janaya=) dahIM lai Ava evI preraNAmAM dahIM vyavahArane sAdhe che-dahIMnI apekSAe (dahIM lAvavuM vagere) vyavahAra thAya che. bIjuM je anarpita=avikSita ja che te sAkSAt kalpanAthI jaNAya che. sAkSAt kalpanAthI jaNAtuM chatuM te vyavahAra mATe pravRtta thAya che ema kahe che- arpitavyAvahAri vetyartha: Ano akSarArtha pUrvanI jema jANavo. cAra prakAranuM sat zAstranI rahasyabhUta prakriyAnA sArane cAra anuyoga dvArothI jaNAvavA mATe kahe che- 'taMtra sattvatuvidham' tyAdri, tatra evo prayoga vAkyanA AraMbha mATe che. jenuM lakSaNa (prastuta adhyAyanA 29mA sUtramAM) kahyuM che te sat A(=have kahevAze te) anuyoga dvAranI prarUpaNAthI cAra prakAranuM che. sattA cAra prakArano upadeza ApavA mATe kahe che- 'tadyA' phatyAvi, tadyathA e pada udAharaNano prAraMbha karavA mATe che. te A pramANe che-- dravyAstika, mAtRkApadAstika, utpannAstika ane paryAyAstika. dravyAstikanuM varNana dravyAktim hatyAvi, che evI jenI mati che te Astika. sat prastuta hovAthI tenA saMbaMdhamAM dravyAktim ema napuMsakaliMgamAM prayoga che. dravyamAM Astika(=dravya che evI jenI mati che te) dravyAstika. athavA Astika eTale che evI mativALuM. evI mativALuM zuM che ? pratipAdana nayasvarUpa. konuM pratipAdaka che ? ahIM pratipAdya-pratipAdakarUpa saMbaMdha Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 111 che. saMbaMdhanI vivakSAmAM SaSThI tatpuruSa samAsa che. e pramANe mAtRkApadAstika vagere zabdomAM paNa yojanA karavI. ahIM dravyAstikanaya saMgrahanayane anusare che, arthAt saMgrahanayanA viSayabhUta dravyamAtrane asti svarUpa mAne che. mAtRkApadAstika vyavahAranayane anusare che, arthAt vyavahAranayanA viSayabhUta dravyane astirUpa mAne che. ahIM bhAvArtha A che- dravyAstikanaya dravyamAtrane astirUpe mAne che, AthI dravyAstikanaya zudghanaya che. paraMtu dravyAstikanaya naigamanayanA viSayane paNa grahaNa kare che. naigamamAM saMgraha-vyavahAra e baMneno praveza che. AthI ja dravyAstikanayane zuddhAzuddha kahevAya che. saMgrahanayane grahaNa kare che te dRSTie zuddha che, vyavahAranayane grahaNa kare che e dRSTie azuddha che. temAM saMgrahanayanA abhiprAyane dravyAstika ane vyavahAranayanA abhiprAyane mAtRkApadAstika kahevAmAM Ave che. Ama dravyAstika ane mAtRkApadAstika e be dravyanayo che. Ama chatAM zuddha ane azuddhanI dRSTie dravyanayanA be bheda che. tethI ja- ahIM TIkAmAM kahe che ke taMtra zuddhAzuddhamevo'yamityaM dravyAptiH sthita kRti=A pramANe te bemAM zuddhi-azuddhino bheda che. A naya dravyAstika che ema nizcita thayuM. tatra dravyAstimazeSavizeSavimuddha sanmAtramena=A bemAM dravyAstikanaya saghaLA vizeSothI vimukha che, arthAt eka paNa vizeSane grahaNa karato nathI. sanmAtrane ja=sarvane sat tarIke ja grahaNa kare che. pramANa ane prameya paNa sanmAtratvanI bahAra na hovAthI(=sat tarIke sarva sat vastuomAM AvI jatA hovAthI) koi ekano abhAva che, arthAt sat tarIke pramANa ane prameya eka ja che. pramANa paNa sat che ane prameya paNa sat che. mAtRkApadAstikanuM varNana mAtRkApadAstika dharmAstikAya vagere pAMca astikAyo ja che. mAtRkApadAstika sanmAtra che. kema ke dharmAstikAyAdi pAMcathI bIjuM koi Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 dravyAstikanathI. ahIMdharmAstikAya vagere sarvasAmAnya-vizeSanA Azraya hovAthI mAtRkApada zabdathI vAcya thAya che. mAtRkA(=49 varNo) paNa sarva varNa, pada, vAkya, prakaraNAdino Azraya hovAthI mAtRkA kahevAya che. utpanna thayelAonuM sattva hoya, arthAt utpanna thayelA padArtho sat hoya. AthI sthUla-sUkSma utpAda samUhamAM je astivALuM hoya temAM, arthAt je sthUla-sUkSma utpAda samUhane ja astirUpe mAne te utpannAstika (sa) che. je utpanna thayela nathI te vaMdhyAputra, AkAzakamaLa AdinI jema asatu che. je utpanna thayela che teno avazya vinAza thAya che. AthI astivALA vinAzamAM paryAyAstikanaya che, arthAt je vinAzane astitvarUpe mAne che te paryAyAstikanaya. paryAya vinAza kahevAya che, arthAtu paryAya eTale vinAza. prAptaparyAyo revatta:(=jeNe vinAzane prApta karyo che te devadatta) evo prayoga jovAmAM Ave che. utpAda-vyayanA bhedathI paryAyAstika che, arthAt utpAda paryAyAstika che ane vyaya paNa paryAyAstika che. paryAyAstika utpAda-vyaya svarUpa che. A pramANe dravyAstika ane mAtRkApadAstika e be dravyanaya che. paryAyAstika ane utpannAstika e be paryAyanaya che. kSAmarthanirUtyAdi, dravya-paryAya rUpa bhedavALA dravyAstikAdinA arthapado, arthapado kayA che ema kahe che- "ceM ra" rUtyAdi. dravyAstikanA arthapado- eka dravya che, be dravyo che ke ghaNAM dravyo che, A sat che. zuddha dravyAstikanA svabhAva pramANe(=mate) dravya ja sat che. kAraNa ke guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya paNa sanmAtra ja che. dravyatvanA bodha vinA guNAdinI buddhi thatI nathI. pitA, putra, bhAI, bahena vagere saMbaMdhavALA viziSTa eka puruSanI jema. bhAvArtha- eka ja puruSanA putrAdi apekSAe aneka saMbaMdho hoya che ane ethI pitAdi tarIke bhinna bhinna vyavahAra thAya che. paNa pitRtva vagere dharmo puruSathI bhinna nathI. te rIte prastutamAM guNa vagere dravyathI bhinna nathI. 1. dravyAstikAdinA arthone jaNAve te arthapado. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 113 A pramANe eka dravya, be dravyo ke ghaNA dravyo sat ja che. saMkhyA paNa sattvathI bhinnana hoya. jo saMkhyA sattvathI bhinna hoyatokhAraviSANanI jema tenA abhAvano prasaMga Ave. jo saMkhyA satathI bhinna hoya to saMkhyAnI je pratIti thaI rahI che te pratIti na ghaTe. jyAM (jenI) A pramANe pratIti na thAya te asat che ema bhASyakAra kahe che- "a ti (masanI manAkveva vyaktica=) dravyAstikanA mate jenuM asat evuM nAma che te nathI. nAma eTale saMjJA. jenuM nAma hoya te saMjJI. asatranathI nAma(=saMjJA) jenuM te asaMjJI=saMjJI nathI.] jo saMjJI nathI to saMjJA paNa nathI, arthAt saMjJInA abhAvamAM saMjJAno abhAva thAya. kAraNa ke saMjJA ane saMjJI paraspara sApekSa che=bemAMthI koI eka-bIjAne choDIne na rahI zake. e pramANe (dravyanavAe sthaLe rahelA)vA zabdathI guNAdino abhAva ja kahevAya che. A guNAbhAva dravyAstikanA mate dravyamAtra ja che. AthI asanI vyAvRttithI sat nathI kiMtu sat ja che sat svataMtra che. koIkanA AdhAre nathI, arthAt asat jAya to sat rahe evuM nathI. sat svayaM ja raheluM che. AthI jenuM nAma nathI te nathI, AthI te tuccha che. kaMI paNa nathI. tethI tenAthI (annAmathI) paNa vyAvRtti Adino abhAva che. e pramANe saMgraharUpa zuddhasvabhAvavALA dravyAstikanA mate sabhAtra ja sattva che. mAtRkAstika padano zabdArtha (A ja sUtramAM) pUrve jaNAvyo che. azuddha dravyAstika evA mAtRkApadAstikano artha A pramANe che eka mAtRkApada, be mAtRkApada ke ghaNAM mAtRkApada sat che. dharmAstikAyAdi ekamAtRkApada sat che. kAraNa ke sarve astikAyo astikAya rUpa che. jIva ane AtmA (? jIva ane pudgala) e be mAtRkApado sat che. kAraNa ke be vagere saMkhyA (jIva-jaDavacce) bhedanuM kAraNa che. dharmAstikAyaadharmAstikAya-AkAzavagere ghaNA mAtRkApado sa che. AnAthI vyavahAra karavA yogya vastuno vyavahAra vagere sadvyavahAranI(=tAttvika vyavahAranI siddhi thAya che. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 vaLI bIjuM- eka saMkhyAmAM dvitva, bahutvano samAveza thato na hovAthI dvitva, bahutvane mAnyA vinA eka saMkhyA siddha thaI zakatI nathI. jemake ekavacanathI samAM rahela eka vagere saMkhyAnI pratIti thAya che. kAraNa ke mAtRpavuM ema kahevAmAM ekatvaviziSTa(eka) satnI pratIti thAya che. mAtRpaTTe ema kahevAmAM dvitvaviziSTa (be) satnI pratIti thAya che. sati mAtRpAniema kahevAmAM bahuvaviziSTa(=ghaNA) sannI pratIti thAya che. A dharmAstikAya vagere paraspara vilakSaNa(=bhinna lakSaNavALA) che ema kahe che- "mAtRpaTuM ra" tyAdi, koI paNa vastuno dharma potAnA pratipakSa bhAvane choDIne rahI zake nahi. AthI mAtRkApadanA vipakSane batAve che. eka amAtRkApada, be amAtRkApada, ghaNAM amAtRkApada asat che. amAtRkApadanuM kahevuM che ke dharmAstikAyanuM je svalakSaNa che te adharmAstikAyanuM svalakSaNa na thAya. kema ke (phataretararUpapajyetaretarApAvaprapha7)jo ema thAya to eka bIjAnA rUpe pariNata thavAnI Apatti Ave. (dharmAstikAya adharmAstikAyanA rUpe pariNata bane, adharmAstikAya dharmAstikAyanA rUpe pariNata bane.) tathA eka bIjAnA abhAvano prasaMga Ave. (dharmAstikAya adharmAstikAyarUpe pariNata bane to dharmAstikAyano abhAva thAya. ItyAdi) AthI ahIM "asti' aMzane grahaNa karavAvALuM mAtRkApada che ane ahIM ja pararUpe nAstitvane grahaNa na karavAvALuM mAtRkApada asat che. kAraNa ke padArtho pararUpe nAstitvavALA che. [dareka vastu svadravya, svakSetra, svakALa, svabhAvanI apekSAe satravidyamAna che. paradravya, parakSetra, parakALa, parabhAvanI apekSAe asatraavidyamAna che. ghaTanA daSTAMtathI A viSayane vicArIe- mRtikArUpa svadravyanI apekSAe sat. sUtararUpa paradravyanI apekSAe asat. amadAvAdarUpa svakSetranI apekSAe sat. (amadAvAdamAM banyo che athavA vidyamAna che e daSTie.) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 muMbairUpa parakSetranI apekSAe asat. ziyALArUpa svakALanI apekSAe sat. (ziyALAmAM banyo che athavA vidyamAna che e daSTie.) unALArUpa parakALanI apekSAe asat. lAlaraMgarUpa svabhAvanI=svaparyAyanI apekSAe sat. (lAla ghaDo che mATe.) kRSNaraMgarUpa parabhAvanI=paraparyAyanI apekSAe asat.] A pramANe bIjI vastuomAM paNa bhAvanA karavI. sarva sadgati vizeSonI utpattino hetu hovAthI dharmAstikAya mAtRkApada che. dharmAstikAya ja sarva sasthitivizeSonI utpattinI vyAvRttinI apekSAe=sasthitinI utpatti na karato hovAthI amAtRkApada che. e pramANe dvivacana ane bahuvacana vicAravA. (6, vasatI, santItyapis) ekatvaviziSTa mAtRkApada, ddhitvaviziSTa mAtRkApada ane bahuvaviziSTa mAtRkApada asat che ema paNa vicAravuM. vizeSaNanA bhedathI A kathana nirdoSa ja che. vastunA aMzanA svIkArathI nayapaNuM che, arthAt naya eTale vastunA koI eka aMzano svIkAra. baMne prakArano dravyAstikanaya kahyo. have paryAyAstikanayane AzrayIne bhASyakAra kahe che- utpannAstikanayano zabdArtha pUrve kahyo che. utpanna eka sat che. vartamAnakSaNa sthitivALuM ja sat che. kema ke atIta vinAza pAmyuM hovAthI ane anAgata hajI utpanna thayuM na hovAthI asat che. e pramANe utpanna dharmAstikAyAdi eka sat che, utpanna be vastuo sat che, utpanna bahu vastuo sat che. A vastuo bhinna bhinna che. A A pramANe ja che-utpanna thayelI ja sat che. anyathA=anutpanna che to abhAva che. AnAthI paryAyAstikanayanuM vyAkhyAna karyuM. paramArthathI to vastu ja pudgalanA) paryAyarUpa che. AthI ja A matane (vastu ja paryAyarUpa che e matane) anusaranArAono A pralApa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 nA sUtra-31 che ke kSaNasthitivALA dharmano abhAva ja nAza che. vipakSamAM(=vastune ja paryAyarUpa na mAnavAmAM) bAdhAne kahe che bIjAoe kalpeluM sat utpanna ke anutpanna che? arthAt utpanna thayeluM sat che ke anutpanna thayeluM sat che? prathamapakSamAM amArA matanI siddhi thAya che. uttarapakSamAM asattva che. tethI ja bhASyakAra kahe che- "manutpanna " tyavi, vaMdhyAputra vagere eka anutpanna=pragaTa nahi thayeluM) asat che. kharaviSANa ane zazaviSANa e be anutpanna asat che. AkAzakusuma, deDakAno jaTAbhAra ane kAcabAnA roma vagere bahu anutpanna asat che. A badhuM ya asat che. kAraNa ke satanuM lakSaNa utpatti che. A vikalpamAM utpattino abhAva che. A pramANe uktanItithI dharmAstikAyAdi dravya kathaMcit sat che, kathaMcit asat che. kathaMcit nitya che, kathaMcit anitya che. Ama tAttvika sUcana karyuM che. ahIM dravyAstikanayane pradhAna karavAmAM ane paryAyAstikanayane gauNa karavAmAM prathama bhaMga che. ahIM pradhAnatA zabdathI vivakSita hovAthI pradhAnatA zabdane AdhIna che. zabdathI jeno ullekha karyo nathI tenI gauNatA arthathI jaNAI ja jAya che. paryAyAstikanayane pradhAna karavAmAM ane dravAstikanayane gauNa karavAmAM bIjo bhaMga che. ta' rUDhi (fpareDanupanIne varga vityaniti vA=)AnAthI cAt vatavyam e trIjo bhAMgo sUcavyo che. AtmAmAM astitva-nAstitva e baMne yugapadUekI sAthe vivakSita hovAthI ane kramathI kahevAnI icchA na hovAthI pahelo bIjo bhAMgo prApta thato nathI. mATe satu e pramANe ane asat e pramANe eka rUpe(=ekI sAthe) kahI zakAya tema nathI. sat ane asat baMnenI ekI sAthe vivalA che. paNa (viruddha) e baMne dharmono eka vastumAM saMbhava na hovAthI ane te baMnene ekI sAthe jaNAvanAra zabda na hovAthI avAcya che. ethI adi mavaktavya e trIjo bhAMgo thAya che. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 [AtmA svarUpe sat che. AtmA pararUpe asat che. jemake ghaTa. ghaTa svarUpe ghaTarUpe sat che, pararUpe=paTarUpe asat che. jo ghaTa paTarUpe paNa satuM hoya to tene paNa paTa kahevo joIe ane paTanA saghaLAM kAryo ghaTathI thavA joIe paNa tema banatuM nathI. ApaNe bolIe paNa chIe ke A ghaTa che, paTa nathI. AthI ghaTa paTarUpe asat che. A pramANe AtmA kathaMcit sat che, AtmA kathaMcit asat che ema be bhAMgA thayA. koI ema kahe ke be bhAgamAM kramathI sat ane asatanuM pratipAdana karyuM. paNa have krama vinA ekI sAthe AtmA sat paNa che ane asat paNa che ema kaho, to ahIM kahevuM joie ke apekSA vinA satasat evA viruddha dharmo jemAM hoya evI koI vastu nathI ane ekI sAthe sata-asatane samajAve tevo koI zabda paNa nathI. mATe trIjo bhAMgo AtmAnI apekSAe avaktavya che.] di sa, yAtrA , cAd avatavya: A traNa bhAMgA(=vikalpo) sakalAdeza che. guNI vastuono guNa vinA vizeSa bodha thato nathI. (tethI vastune oLakhavA tenA guNone AgaLa karavA joIe.) tethI koI vastune eka guNathI koI eka guNane pradhAna banAvIne kahevAmAM AvetyAretedharmAstikAya vagere vastune sattvAdi koI guNarUpe abheda upacAra karIne(=niraMza) bhAgarahita saMpUrNapaNe kahevAmAM vibhAganuM nimitta evA virodhI guNAMtara asattvAdinI vivakSA na hovAthI ane te vastumAM rahela guNanI vivakSA hovAthI) yAt sat e pramANe kahevAya che. A pramANe sakalAdeza che. guNInA be vRttikRta vibhAgamAM sattva-asattva vagere guNanA joDakA rahe che, AthI vastu ubhayAtmaka che. koI ekAda guNa saMpUrNa vastumAM nathI raheto mATe A sakalAdeza A pramANe cA nitya e pramANe paNa 1. dravyArthika nayanI apekSAe eka vastumAM rahelA badhA dharmo abhinna=eka ja che. paryAya arthikanayanI apekSAe eka vastumAM rahelA badhA dharmo bhinna che eTale paryAyArthikanayanI mukhyatA hoya tyAre abhedano AropasupacAra karavo paDe che. dravyArthikanayanI mukhyatA hoya tyAre bhedano Aropa=upacAra karavo paDe che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118. zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 kahevuM tathA paryAyanayanA AzrayavALA asattva ane anityatvane svIkArIne thAt basa, e nityam evo vAkya prayoga thAya, (sattva-asattva) ItyAdi ubhayaguNanI apradhAnatA zabdathI ekI sAthe kahevI hoya tyAre te rIte abhidheya tarIke saMmata hovAthI "cAt avatavyama' evo vAkya prayoga thAya. AnAthI saMyogathI thanArA bhaMga svarUpa yAti va nApti ityAdi vikalAdezo paNa jANavA. A pramANe A bhAMgAone dravyAstikanayanA anusAre paNa vicAratA bhASyakAra kahe che- "paryAyApti' rUlyakti, paryAyApti zabdano zabdArtha pUrve (prastuta sUtramAM) kahyo che. paryAyAstika zabdanuM grahaNa syAdvAda dharmasaMbaMdhI che evA bodha mATe che. arUpitva, sattva, mUrtatva vagere dharmo pariNAmI dharmIthI atyaMta bhinna nathI. AthI dharma dvArA dharmasaMbaMdhI paNa syAdvAda che. kema ke dravya-paryAya (paraspara) saMbaMdhavALA( joDAyelA) che. A rIte ja mAtra dravyAstika ane paryAyAstika e be nayathI ja vastu saMbaMdhI syAdvAda siddha thAya che. anyathA vastudharmI) saMbaMdhI syAdvAda siddha na thAya to sAta vikalpothI sarva vastu saMbaMdhI syAdvAda paryAyanayane AzrayIne ja pravarte. A A pramANe nathI, arthAt syAdvAda ekalA paryAyanayane AzrayIne ja nathI, kiMtu dravyanayane AzrayIne paNa che. (savAya )sanuM hovuM te sadbhAva. sadbhAvaparyAya eTale sadbhAva rUpa pariNAma. kramathI ane yugapad thanAra e pariNAma aneka che. temAM jIva-pudgalanI apekSAe te te rIte gatinuM kAraNa banavuM ane sattva, amUrtatva, asaMkhyaya pradezapaNuM vagere dharmAstikAyano pariNAma che. dharmAstikAyano A pariNAma sabhAvaparyAya che. (dharmAstikAyamAM rahenAro pariNAma che.) adharmAstikAyAdi dravyamAM rahelA vividha paryAyo asadbhAva paryAya che athavA vartamAnakALanA paryAyo sadbhAvaparyAya che. atIta-anAgata kALanA paryAyo asadbhAva paryAyo che. parasparanA paryAyonI apekSAe sarva padArtho anaMtadharmavALA che. A pramANe nizcita Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-5 119 thaye chate prastuta paryAyAstikanayanA mate eka vastumAM rahela sattvAdi sadbhAvaparyAyamAM, be vastuomAM rahela sadbhAvaparyAyomAM, ghaNI vastuomAM rahela sadbhAvaparyAyomAM paryAyonI pradhAnatA rahe te rIte vivakSita ekadravya sat che, be dravyo sat che, bahu dravyo sat che. have (bIjI rIte) eka sadbhAvaparyAyamAM vivalita eka dravya, be dravyo ke ghaNAM dravyo sat che. e pramANe be sadbhAvaparyAyomAM ane bahu sadbhAvaparyAyomAM paNa vicAravuM. athavA aviziSTa( koI vizeSadravyanI vivakSA vinA sAmAnyathI) dravya padArthanA etva, ddhitva ane bahutva paryAyo che. etvathI vivakSita hoya tyAre satta ' evo prayoga thAya.kemake ekatvathI vivakSita che, eka saMkhyArUpe ja che. (be ke bahu saMkhyA rUpe vivakSita nathI.) AtmAmAM (Utva sivAya) bIjA dharmo hovA chatAM e dharmonI vivakSA karI nathI. bIjA asadbhAgAne vicAravA mATe kahe che- sthiti Adi paraparyAyo ane atIta-anAgataparyAyo asadbhAvaparyAyo che. AvA prakAranA asadbhAvaparyAyanI vivekSA hoya tyAre vivakSita koI eka asadbhAvaparyAyamAM, vivakSita be asadbhAvaparyAyomAM, vivakSita ghaNA asadbhAvaparyAyomAM eka dravya vagere pUrvavat samajavuM. ahIM vAkyaprayoga A pramANe thAya- yAt nAta. kema ke paraparyAyothI AtmA nathI. have avaktavyatAnI vicAraNA mATe kahe che- "tamaya ra" rUtyati, tal evA zabdathI atikrAMta(=hamaNAM ja kahelA) be vikalpono parAmarza jANavo, arthAt sadbhAva ane asadbhAva e paryAyonA ahIM parigraha karavA mATe tat zabda che. astitva-nAstitva rUpa ubhayaparyAya che. te ubhayaparyAya saMbaMdhI AdezathI vivakSita dharmatattvanI ti-nAsti ema yugapad vivakSA karavAnI hoya tyAre ukta prakAranI bhAvanAthI 1. adharmAstikAyano sthitiparyAya, AkAzanI avagAha paryAya, pudgalanA sparza vagere paryAyo, dhamastikAyanA paraparyAyo che. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120. zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 kahevAnuM zakya nathI mATe avAcya che. ubhayaparyAyothI vivakSita dharmArUpa dravya dravya vA' ityAdi vikalpathI saddavya-asaddhavya e pramANe vAcya (=vaktavya) nathI. kramathI AdezamAM A kahevAnuM zakya che. yuga5 vivalAmAM na to sat, zabdathI vAcya che ane na to asat zabdathI vAcya che. kemake eka kALe tevA prakArano vAcaka koI zabda ja nathI. pUrvapakSa- tadubhaya paryAyamAM ekavacana na ghaTI zake. (kema ke be che.) have jo eka paryAyanI vivekSA hoya to avaktavya bhAMgo na ghaTe. uttarapakSa- ubhaya zabdanA grahaNathI ahIM draya grahaNa karavAmAM Ave che. draya zabdano eka vacanamAM prayoga thAya che.) pUrvapakSa- jo ema che to tadupayova e bhAMgAthI taduparyAye vA e bhAMgAmAM koI vizeSatA rahetI nathI. uttara- A e pramANe nathI, kAraNa ke tadrumayamAM vizeSa vivakSAthI astitva svaparyAya saMbaMdhI ane paraparyAya saMbaMdhI che. astitvanuM svaparyAyathI nirNaya karavAmAM Ave tyAre ati ema grahaNa karAya che. (kAraNa ke svaparyAyathI AtmA sat che.) astitvanuM ja paraparyAyathI nirNaya karavAmAM Ave tyAre nAsti ema grahaNa karavuM joie. (kAraNa ke paraparyAyathI AtmA asat che.) hamaNAM ubhayaparyAyonI yugapad vivakSA karavAmAM avaktavya thAya che. taduparyAyorvA ityAdi sthaLe bhedapradhAnatAnI vyAkhyAmAM dvivacana vagereno nirdeza yogya che athavA jAti vivakSAmAM dvivacana vagereno nirdeza yogya che. kAraNa ke jAti eka hovAthI ekavacananI siddhi thAya che. A pramANe A traNa sakalAdezo che ane bhASya dvArA vizeSathI kahevAyA che. have vikalAdezanI vizeSathI vicAraNA karavA mATe bhASyakAra kahe che- herAphezana vicitavyam ti, ti zabdano ullekha vikalpo ATalA ja che ema parimANa (saMkhyA) jaNAvavA mATe che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 121 prazna- bhASyamAM vittvayitavyam ema napuMsakaliMgano prayoga kema karyo ? (kema ke naya zabda puliMga che.) uttara- paryAyastim e pramANe napuMsakaliMga prAraMbha thayo hovAthI vistvayitavyam ema napuMsakaliMgamAM prayoga che. prazna- jevI rIte bhASyakAre traNa sakalAdezo kahyA tema bIjA paNa cAra vikalAdezo bhASya vaDe kema na kahyA ? uttara- ahIM bhASyakArano abhiprAya A jaNAya che- sakalAdezonA saMyogathI cAra vikalAdezonI siddhi thAya che. AthI saraLatAthI samajI zakAya tevA che. temAM-- (1) pahelA-bIjA vikalpanA saMyogamAM svAsti 6 nAsti 7 evA cothA vikalpanI siddhi thAya che. (2) pahelA-trIjA vikalpanA saMyogamAM svAsti pAvaktavya naiti evA pAMcamA vikalpanI siddhi thAya che. (3) bIjA-trIjA vikalpanA saMyogamAM myAnnAsti vAvavaktavya ti evA chaThThA vikalpanI siddhi thAya che. (4) pahelA-bIjA-trIjA vikalpanA saMyogamAM svAsti 2 yAtrAsti nAvavaktavya neti evA sAtamA vikalpanI siddhi thAya che. temAM prathamanA traNa vikalpomAM sakaLa ja(=saMpUrNa ja) dravyanI vivakSA karAya che. cothAdi vikalpomAM nyUna karAyelA khaMDa khaMDa dravyanI vivakSA karAya che. tethI kahe che- 'vezAvezena' hatyAvi, saMpUrNa vastuno buddhirUpa chedathI vibhakta karAyelo avayava te deza. te dezamAM Adeza-dezAdeza. tenAthI vinpanIya eTale vyAkhyAna karavuM. dharmAstikAyAdi tattvanuM dezathI vyAkhyAna karavuM. A pramANe cAreya vikalponuM grahaNa karyuM che. [A pramANe dareka vastumAM paraspara viruddha hovA chatAM bhinna bhinna apekSAe siddha thatA sattva-asattva Adi dharmayugalane AzrayIne vidhiniSedhathI satsaMgI thAya che.] Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-31 A sAta vAkyomAM sAta bhaMgo prakAro thatA hovAthI A sAta vAkyone saptabhaMgI kahevAmAM Ave che. saMskRtamAM A sAta vAkyonI racanA nIce mujaba che- saptabhaMgI (1) mAtmA cAnnitya prava-AtmA apekSAe nitya ja che. (2) mAtmA nitya parva-AtmA apekSAe anitya ja che. (3) mAtmA cAritrya parva, cAnitya vi-AtmA apekSAe nitya ja che, apekSAe anitya ja che. (4) mAtmA vitavya parva-AtmA apekSAe avaktavya ja che. ) mAtmA nitya parva, ativavaktavya parva-AtmA apekSAe nitya ja che, apekSAe avaktavya ja che. mAtmA vinitya pava, viktavya parva-AtmA apekSAe anitya ja che, apekSAe avaktavya ja che. (7) mAtmA sthAnnitya parva nitya pava, vaktavya hava-AtmA apekSAe nitya ja che, apekSAe anitya ja che, apekSAe avaktavya ja che. (5-31) bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA saGghAtabhedebhyaH skandhA utpadyanta iti / tatki saMyogamAtrAdeva saGghAto bhavati / Ahosvidasti kazcidvizeSa iti / atrocyate- sati saMyoge baddhasya saGghAto bhavatIti / atrAha- atha kathaM bandho bhavatIti / atrocyate bhASyAvataraNitArtha-prazna- "saMghAta bhedothI skaMdho utpanna thAya che" ema (a.5 sU.26 mAM) Ape kahyuM che. tethI zuM saMyoga mAtrathI ja saMghAta thAya che ke koI vizeSa che? uttara-saMyoga thaye chate baMdhAyelAno(=ekatva pariNAmane pAmelAno). saMghAta thAya che. prazna- have baMdha kevI rIte thAya che? ahIM uttara kahevAya che Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-3ra zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 123 TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH, atra prastAve Aha paraH-uktaM bhavatA, kimityAha-saGghAtabhedebhyaH skandhA utpadyanta ityetat, kimityAha-tat kiM saMyogamAtrAdeva saGghAto bhavati, skandha ityarthaH, Ahozvidastyatra saMyoge kazcit prativizeSa iti, atrocyate ityAdi, sati saMyoge parasparasaGghaTTalakSaNe baddhasyaikatvapariNatimataH saGghAto bhavati, phranyara, naviddha, saMyogamAtram #nyAsiddha, atradi-gathe'tyAti, athetyAnantaryArthaH, bandhaH skandhapariNAmahetuH kathaM bhavatIti, atrocyate TIkAvataraNikArtha- "atrada phatyAti graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. A avasare bIjo kahe che- saMghAta, bheda ane saMghAta-bheda e traNa kAraNomAMthI koIpaNa eka kAraNathI skaMdhanI utpatti thAya che ema Ape (5-26 sUtramAM) kahyuM che, to zuM saMyogamAtrathI ja skaMdha thAya che? ke saMyogamAM koI vizeSatA che? matrocate tyAti, paraspara saMghaTTana rUpa saMyoga thaye chate ekatva pariNAmavALA aNuo vagereno skaMdha thAya che, ekatvapariNAmathI rahitano nahi. kAraNa ke saMyogamAtrathI skaMdha thato nathI. baMdhaprakaraNa tradi-gatha' rUtyAti, atha zabda Anantarya arthamAM che. skaMdha pariNAmano hetu evo baMdha kevI rIte thAya che? ahIM uttara kahevAmAM Ave che- pudgalanA baMdhamAM hetutriAdhAkSatvA: pa-rUralA sUtrArtha snigdha ane rUkSasparzathI saMyukta pudgalono baMdha thAya che. (5-32) bhASyaM- snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayorbandho bhavatIti // 5-32 // bhASyArtha- uttara- saMyukta thayelA snigdha, rUkSa e be pugalono baMdha thAya che. (pa-32) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-3ra TIkA- netaretarAnuvedhAditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'snigdharUkSayo'rityAdinA sneho hi guNaH sparzAkhyaH, tathA rUkSo'pi, ekaH snigdhaH aparo rUkSastayoH snigdharUkSayoH pudgalayoH paramANvoH paramANUnAM vA bahUnAM, dvivacanopanyAsastu sarvalaghuskandhadarzanArthaH, spRSTayoriti saMyuktayostathaikapariNAmAt, kimityAha-bandho bhavati rUkSasnehavizeSAt, zleSamaSTapa(:mRdApa)bandhavat (bandhaH-aNvantareNANoH zleSaH, mRdrajobhistRNAdibandhavat), cikkaNatvalakSaNaH pariNAmaH snehastadviparIto rUkSa iti, ghaTAdipratyakSasiddhakAryagamyo'yamityaviSayaH, sudhiyAM vivAdasya, tadiha dezAdisaMyogavikalpAH hastivyApAdanoktau prAptAprAptavikalpatulyA iti na teSvAsthA vidheyA iti // 5-32 // TIkArtha- kevaLa parasparanA saMsargathI baMdha thato nathI. (saMyoga uparAMta sneha-rUkSa guNanA kAraNe baMdha thAya che.) A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to "sidhakSayoH" ityAdithI kahe che- sneha sparza nAmano guNa che. teno pariNAma te snigdha. te rIte rUkSa viSe paNa jANavuM. eka snigdha ane bIjo rUkSa. snigdha-rUkSa ane tevA prakAranA eka pariNAmathI saMyukta evA be paramANuono ke ghaNAM paramANuono baMdha thAya che. ahIM dvivacanano prayoga sarvathI laghu skaMdhane batAvavA mATe che. be paramANuo bhegA thAya eTale kacaNuka skaMdha bane. caNaka skaMdha sarva skaMdhothI laghu che. kayaNukathI nAno koI skaMdha nathI. (paramANuono baMdha zAnA kAraNe thAya te kahe che-) rUkSavizeSA=rUkSa ane sneha rUpa guNano bheda hovAthI baMdha thAya che. kAraNa ke purA sadazAnAm e sUtrathI sadazamAM guNanI samAnatA hoya to baMdha thato nathI.) (konI jema baMdha thAya che te jaNAve che-) (eka aNuno bIjA aNunI sAthe mATInI rajanI sAthe tRNAdinI jema baMdha thAya che.) lamaNA(pa)nyava-saMyogavALA=bhegA thayelA) mATI pANInA baMdhanI jema baMdha thAya che. 1. koI paNa zabdakoSamAM naSTa evo zabda jovAmAM Avyo nathI. AthI saMbhAvanA karIne kAMusamAM paSTa zabdanA sthaLe mRtA evo zabda lakhyo che. mRApa gRpa, mApa eTale pANIno samUha. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-32 zrI tattvAdhigamasUtra adhyAya-5 125 cikaNApaNArUpa je pariNAma te sneha che. tenAthI viparIta rUkSa che. A baMdha pratyakSathI siddha evA ghaTArirUpa kAryathI jANI zakAya che. AthI baMdha vidvAnonA vivAdano viSaya nathI, arthAt vidvAno baMdha aMge vivAda karatA nathI. tethI ahIMdezAdi saMyoganA vikalpo hAthI mAre che. evA vacanamAM prApta-aprApta vikalpa samAna che. tethI te vikalpomAM zraddhA karavA jevI nathI. ahIM bhAvArtha A pramANe che- paramANuono dezathI saMyoga thAya to baMdha thAya ke sarvathI saMyoga thAya to baMdha thAya? evA be vikalpo che. vyavahAru buddhithI rahita koI nyAyanA paMDita nagaranI zerImAM jaI rahyA hatA. sAmethI hAthI AvI rahyo hato. lokoe kahyuM hAthI AvI rahyo che, eka bAjuthI cAlo nahIMtara hAthI kacaDI nAkhaze. paMDita nyAyathI tarka Apyo ke hAthI prAptane mAre che ke aprAptane? lokoe kahyuM: prAptane mAre che. paMDite dalIla karI ke to mahAvatane kema nathI mArato te to prApta che. (hAthI upara beTho che.) ema dalIla karI hAthInA mArgane na choDyo. sAmethI hAthIe AvIne tene kacaDI nAkhyo. jema ahIM prAptane mAre che ke aprApane? ema prApta-aprApta vikalpo nirarthaka che, tema baMdhamAM dezathI saMyoga ane sarvathI saMyoga evA vikalpo nirarthaka che. (pa-32) bhASyAvataraNikA- atrAha- kimeSa ekAnta iti / atrocyate bhASyAvataraNikArtha- prazna- zuM A badhA ja prakAranA snigdha, rUkSa pudgalono baMdha thAya e ekAMta che? ahIM uttara kahevAya che TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sambandhagrantha eva kimeSa ekAnta iti, kimiti praznArthaH, eSa ityanantarayogArthAbhisambandhaH ekAnto niyamaH, yaduta sarvasya snigdhasya sarveNa rUkSeNa bandhaH ?, ityatrocyate Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 - - sUtra-33 TIkAvataraNitArtha-satrada ItyAdi graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. zuM A ekAMte niyama che ke sarva prakAranA snigdhano sarva prakAranA rUkSanI sAthe baMdha thAya? ahIM uttara ApavAmAM Ave che- baMdhanA viSayamAM prathama apavAda- na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // sUtrArtha-jaghanya guNavALA pudgalono paraspara baMdha thato nathI. (pa-33) bhASyaM- jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na mavatIti ISa-rUNA bhASyArtha- uttara- jaghanyaguNavALA snigdha pugalono ane jaghanya guNavALA rUkSa pudgalono paraspara baMdha thato nathI. (pa-33) TIkA- atiprasaktasya vidherapavAdaH sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'jaghanyaguNAnA'mityAdinA aNavo hyekaguNasnigdhAdikrameNa saGkhyeyAsaGkhyeyAnantaguNasnigdhA bhavanti, evaM rUkSA api, jaghane bhavo jaghanyaH jaghanya iva antyo nikRSTa ityarthaH, jaghanyazcAsau guNazca jaghanyaguNaH jaghanyaguNaH snigdho yeSAM te jaghanyaguNasnigdhAH, teSAM, jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa anyo'nyaM svataH paratazca bandho na bhavati, tathAsvabhAvatvAditi // 5-33 // TIkArtha atiprasakta(=ati vistAravALI) vidhino A apavAda che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to navALAnAma' ityAdithI kahe che. aNuo ekaguNa snigdha Adi kramathI, saMkhyAtaguNa snigdha, asaMkhyAtaguNa snigdha ane anaMtaguNa snigdha hoya che. e pramANe rUkSa aNuo paNa hoya che. nayane bavaH jaMghAmAM (kaDanI nIcenA bhAgamAM) thayela te jaghanya. jaghanyanI jema je aMtima halakuM hoya te jAnya(arthAt sarvathI nyUna). jaghanya evo guNa te jaghanyaguNa. jaghanyaguNa snigdha jemane hoya te jaghanyaguNasnigdha. jaghanyaguNasnigdha ane jaghanyaguNarUkSa pudgalono paraspara baMdha thato nathI. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-33 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 127 prazna- AnuM zuM kAraNa ? uttara- tevA pudgalono tevo(=baMdha na thavAno) svabhAva che. (5-33) bhASyAvataraNikA- atrAha - uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa rUkSANAM ca snigdhena saha bandho bhavatIti / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti / atrocyate na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate 1 bhASyAvataraNikArtha- prazna- jaghanyaguNa sivAyanA snigdhapudgalono rUkSapudgalonI sAthe ane rUkSapudgalono snigdhapudgalonI sAthe baMdha thAya ema Ape kahyuM. have tulyaguNavALA pudgalonA baMdhano zuM atyaMta pratiSedha che ? uttara- jaghanyaguNavALA pudgalono baMdha na thAya e niyamane AzrayIne A (have kahevAze te) kahevAya che-- TIkAvataraNikA- 'atrAhe 'tyAdi uktaM bhavatA anantarasUtraM 'jaghanyaguNavarjAnA 'miti, ekaguNasnigdhaikaguNarUkSavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa saha rUkSANAM snigdhena saha sambandho bhavatIti sAmarthyAduktaM, atha tulyaguNayoriti prastutAnantaravacano'thazabdaH, tulyaguNayoriti sadRzaguNayoH snigdhAdyadhikaraNayoH dvayAdiguNApekSayA kimekAntenaiva pratiSedho bandhasyeti, atrocyate samAdhiH- na jaghanyaguNAnAmiti yaduktaM etadadhikRtyocyate kimityAha ', TIkAvataraNikArtha-- 'atrA' ityAdi, anaMtara sUtramAM Ape jaghanya guNavALA pudgalo sivAyanA pudgalono baMdha thAya ema kahyuM. A kathananA sAmarthyathI Ape ekaguNasnigdha-ekaguNarUkSa sivAyanA snigdha pudgalono rUkSanI sAthe ane rUkSa pudgalono snigdhanI sAthe baMdha thAya ema kahyuM. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-34 matha tumuLayo: ti, atha zabda prastuta vacana pachInA anaMtara vacana mATe che. tulya guNavALA eTale samAna guNavALA. snigdhAdinA adhikaraNa ane dviguNa(be guNa) AdinI apekSAe samAna guNavALA pudgalonA baMdhano zuM ekAMte pratiSedha che ? "jaghanyaguNavALA pudagalono paraspara baMdha thato nathI" ema je gata sUtramAM) kahyuM che ene AzrayIne samAdhAna kahevAya che, arthAt te sUtramAM jema ekAMte pratiSedha che tema A sUtramAM ekAMte pratiSedha che. zuM samAdhAna kahevAya che? evA praznanA uttaramAM kahe che baMdhanA viSayamAM bIjo apavAdagunnsaamye sadRzAnAm // 5-34 // sUtrArtha- guNanI samAnatA hoya to sadaza pudgalono baMdha thato nathI. (5-34) bhASyaM- guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati / tadyathAtulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti / atrAha- sadRzagrahaNaM kimapekSata iti / atrocyate- guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti // 5-34 // bhASyArtha- guNanuM sAmya hoya to samAna guNavALA pudgalono baMdha na thAya. te A pramANe- tulyaguNa snigdhano tulyaguNa snigdhanI sAthe ane tulyaguNa rUkSano tulyaguNa rUkSanI sAthe baMdha na thAya. prazna- kaI apekSAthI ahIM sadaza zabdanuM grahaNa karyuM che? uttara- guNanuM vaiSamya hoya to samAna pudgalono baMdha thAya che e jaNAvavA ahIM sadazanuM grahaNa karyuM che. (pa-34) TIkA- yathaiva snigdharUkSANAM jaghanyaguNAnAM na bandhastathaiva guNasAmye sadRzAnAM na bandha iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'guNasAmye satI'tyAdinA guNA:-snigdharUkSAH teSAM sAmyaM-samatvaM, guNAnAM sAmyaM guNasAmyaM tasmin guNasAmye tulyasaGkhyatve sati, sadRzAnAM bandho na Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-34 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 129 bhavati, pUrvApavAdavizeSasamarthanArthametat, na jaghanyaguNAnAmityabhidhAya tadvizeSamapavadate taM cApodyamAnamudAharaNenAha-'tadyathe' tyAdi, tulyaguNasnigdhasya-vyAdiguNasnigdhAderanantaguNasnigdhAvasAnasya tulyaguNasnigdhenaivambhUtenaiva, evaM tulyaguNarUkSasya vyAdiguNarUkSAderanantaguNarUkSAvasAnasya tulyaguNarUkSeNaivambhUtenaiva bandho na bhavati, yeSAM tu prakarSApakarSavRttyA guNasAmyaM saGkhyayA tatsadRzA eva bhavantIti sadRzagrahaNaM kimapekSata iti praznayati, sUristu viziSTArthapratipattyarthametaditi cetasyAdhAyAha-atrocyata ityAdi, guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti, snigdharUkSatayA vaiSamye sati sadRzAnAmupasaGkhyayA bandho bhavatIti guravaH, yataH kilAyamAgamaH "Niddhassa NiddheNa duyAhieNaM, lukkhassa lukkheNa duyaahienn| Niddhassa lukkheNa uvei baMdho, jahaNNavajjo visamo samo vA" // 1 // ityAdi, anye tu vyAcakSate-snehaguNavaiSamya eva saGkhyayA rUkSaguNavaiSamyena sadRzAnAmiti vastvehAdimAtraguNanibandhanameva sAdRzyamiti // 5-34 // TIkArtha- jema jaghanyaguNavALA snigdha-rUkSa pudgalono baMdha thato nathI, tema guNanI samAnatA hoya to sadaza pudgalono baMdha thato nathI. kA pramANo sUtrano samuhitasartha cha. savayavArthane to 'guNa sAmye sati' ityAdithI kahe che. ahIM snigdha ane rUkSa guNo jANavA. guNonuM sAmya=guNasAmya. tulya saMkhyAvALA guNo hoya tyAre sadaza pudgalono baMdha thato nathI. pUrve sUtramAM kahelA apavAdanuM vizeSa samarthana karavA mATe sA sUtra che. na jaghanyaguNAnAm me sUtrane DIne vizeSanI apavAha 43 che. apavA6 42 vizeSane 4424thI cha- tadyathA ityAdi dviguNa snigdhathI prAraMbhI anaMtaguNa snigdha sudhInA pudgalano tevA ja prakAranA teTalA ja guNavALA) pudgalanI sAthe baMdha thato nathI. e pramANe dviguNa rUlathI prAraMbhI anaMtaguNa rUkSa sudhInA pudgalano tevA ja prakAranA pudgalanI sAthe baMdha thato nathI. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-34 | (jema ke paMcaguNa snigdhano paMcaguNa snigdhanI sAthe baMdha na thAya. ahIM guNa sAmya che. kema ke baMne snigdha che. sadaza paNa che. kema ke baMnemAM pAMcanI saMkhyA che. paMcaguNa snigdhanI sAthe paMcaguNa rUkSano baMdha thAya. kema ke ahIM guNanI samAnatA nathI. paMcaguNa snigdhanI sAthe samaguNa snigdhano baMdha thAya. kemake ahIM sadaza nathI. eka paMcaguNa che ane bIjo sataguNa che.] je pudgalomAM prakarSa-apakarSavRttithI(=vadha-ghaTa thavAthI) guNonuM sAmya hoya te pudgalo saMkhyAthI guNa sadaza ja hoya. ethI sUtrakAra sUtramAM saMdaza zabda grahaNanI apekSA kema rAkhe che evo prazna kare che. AcArya bhagavaMta sadaza zabdanuM grahaNa viziSTa arthanA bodha mATe che ema manamAM rAkhIne kahe che trocyate' ityAdi. guNa vaiSamya hoya to sadaza pudgalono baMdha thAya che. snigdha rUkSapaNe(=ekasnigdha ane bIjo rUkSa e rIte) viSamatA hoya to saMkhyAthI sadaza pudgalono baMdha thAya che ema guruo kahe che. kAraNa ke AviSe Agama A pramANe che- "snigdhano yadhikasnigdhanI sAthe rUkSano yadhika rUkSanI sAthe, viSamaguNamAM ke samaguNamAM snigdhano rUkSanI sAthe baMdha thAya che. paNa jaghanyano jaghanya guNanI sAthe baMdha na thAya. bIjAo kahe che ke ahIM snehaguNanI viSamatA hoya to ja saMkhyAthI rUkSaguNanI viSamatAthI sadazono baMdha thAya che. mATe ahIM samAnatA snehAdinA ja kAraNe nathI. (pa-34) 1. nanaSa gunAm e sUtrathI jaghanyaguNavALA pudgalono paraspara baMdha thato nathI. guNanA je bhAgamAMthI kevaLInI dRSTie paNa be vibhAga na thaI zake tevo sauthI nAno guNano bhAga je pudgalamAM hoya te pudgala jaghanyaguNa che. 2. siddhasenagaNikRta moTI TIkAmAM lakhelA pAThano bhAvArtha A pramANe che- ahIM anya AcArya mahArAjA kahe che ke- ekaguNa snigdhano dviguNa snigdhanI sAthe, ekaguNa rUkSano dviguNa rUkSanI sAthe baMdha thAya, paNa A saMpradAyathI ane AgamathI prAyaH viruddha che mATe e AdaravA yogya nathI. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 131 bhASyAvataraNikA- atrAha- kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / atrocyate bhASyAvataraNitArtha- prazna- guNanA vaiSamyamAM sadezono baMdha zuM sAmAnyathI thAya che? ahIM uttara kahevAya che- TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH, kimavizeSeNa guNavaiSamye sati saGkhyayA sadRzAnAM snigdhatvena bandho bhavati, ekaguNasnigdhAderdviguNAdyanantaguNAvasAnasnigdhAdinA'pIti, atrocyate- nAvizeSeNa guNavaiSamye, kintu TIkAvataraNitArtha-matra ityAdi graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. guNavaiSamya hoya to saMkhyAthI sadaza pudgalono baMdha zuM avizeSathI (=vizeSa niyama vinA) thAya che? arthAt eka guNa snigdha pudgalano dviguNa snigdhathI prAraMbhI anaMtaguNa snigdha sudhInAM badhA ja pudgalonI sAthe baMdha thAya? ahIM uttara kahevAmAM Ave che. guNavaiSamya hoya to avizeSathI ( vizeSa niyama vinA) baMdha na thAya. kiMtu- baMdhanA viSayamAM trIjo apavAdadvydhikaadigunnaanaaN tu // 5-35 // sUtrArtha- sadaza pudgalomAM guNavaiSamya hovA uparAMta dviguNa vagere adhika hoya to paraspara baMdha thAya. (pa-35) bhASyaM-dvayadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati / tadyathAsnigdhasya dviguNAdyadhikasnigdhena / dviguNAdyadhikasnigdhasya snigdhena / rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa / dviguNAdyadhikarUkSasya rUkSeNa / ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati / atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH pratiSedhaM vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // 5-35 // bhASyArtha- uttara- sadaza pudgalomAM guNavaiSamya hovA uparAMta dviguNa vagere. sparzathI adhika hoya to paraspara baMdha thAya. te A pramANe Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-35 snigdha pudgalano dviguNa vagerethI adhika snigdha pudgalanI sAthe baMdha thAya. dviguNa vagerethI adhika snigdha pudgalono snigdha pudgalanI sAthe baMdha thAya. rUkSa pudgalano paNa dviguNAdithI adhika rUkSa pugalanI sAthe baMdha thAya. dviguNAdithI adhika rUkSa pudgalano rUkSa pudgalanI sAthe baMdha thAya. guthI mAghi samAna donoyana thAya. hA "tu" zabda vyAvRttinA vizeSaNa mATe che. pratiSedhane pAchuM vALe che ane baMdhane vizeSa 43 che. (5-35) TIkA- samudAyArthaH prakaTaH / avayavArthaM tvAha-'dvayadhikAdiguNAnAM tvi'tyAdinA dvAbhyAM guNavizeSAbhyAM anyasmAdadhiko yaH paramANuH sa AdiryeSAM guNAnAM te vyadhikAdiguNAH, guNazabdo'tra guNivacanaH, guNavanto guNAH, paramANava ityarthaH, teSAM vyadhikAdiguNAnAM aNUnAM sadRzAnAM bandho bhavati, sadRzAnAmiti snehasAmAnyaM rUkSasAmAnyaM cAzritya sAdRzyaM vyAkhyeyam tadyathA-'snigdhasye'tyAdinA udAharati, ekaguNasnigdhasyetyanukte'pi saGkhyA gamyate, guNazca sAmarthyAt tadviguNAbhyadhikasnigdhenANunA, dvAbhyAM hi guNavizeSAbhyAmekaguNasnigdhAdadhikaH tena sahAsti bandhaH, yathaikaguNasnigdhaH ekastato'nyastriguNasnigdhaH, atra ekaguNasnigdhasya ekaH samAnaguNaH triguNasnigdhe'Nau zeSeNa guNadvayenAdhikaH, dviguNAdyadhikasnigdhenetyAdigrahaNAdekaguNasnigdhasya caturguNapaJcaguNAdisnigdhenApi bandhasiddhiH, tathA dviguNAdyadhikasnigdhasyaikaguNasnigdhena saha sambandhasambhavaH, nanu ca prathamavikalpe nAsti kazcidvizeSo'sya sphuTaH, satyaM, na kazcidbhedaH, tathApi tathA vyAdivRttirityaniyato bandhabhAva iti saMdarzanArthaH, evaM rUkSasya dviguNAdyadhikarUkSeNetyapi bhAvanIyaM, yAvad dviguNAdyadhikarUkSasya rUkSeNeti, ekAdiguNAdhikayostu saGkhyayA sadRzayoH snigdhAdisAdRzyena kimityAha-bandho na bhavati, sAmarthyagamyametadvipratipattinirAsArthamupanyastamiti guravaH, 'atre'tyAdi, atrAdhikRtasUtre tuzabdo Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 133 vyAvRttivizeSaNArtha iti, vyAvRttizca vizeSaNaM ceti vigrahaH, te artho yasya sa tathoktaH, kasyeha vyAvRttiH ? kiM vA vizeSaNamityAha-pratiSedhaM vyAvarttayati, bandhaM ca vizeSayatIti, jaghanyaguNAnAmiti prakRtaH pratiSedhastaM vyAvarttayati, yathA'dhikRtaM ca bandhaM vizinaSTi, guNavaiSamye sati sadRzAnAM guNavyAdhikAnAM bandho bhavatItyevam // 5-35 // TIkArtha-samudita artha spaSTa che. avayavArthane to "dhatikuLAnAM tu ityAdithI kahe che- bIjA paramANuthI je paramANu be guNavizeSothI adhika hoya te paramANu kayadhika kahevAya. kayadhika je guNonI AdimAM che te yadhikAdi guNa che. ahIM guNa zabda guNIne kahenAro che, arthAta guNIno vAcaka che. AthI) ahIM guNI, guNa ane paramANu e badhAno eka artha che. (te A pramANe- ahIM guNa zabdano guNI artha kahyo che. AthI guNa ane guNI e be zabdono eka ja artha che. prastutamAM paramANuonA baMdhanuM prakaraNa hovAthI guNI tarIke paramANuo che. mATe guNI eTale paramANu. Ama prastutamAM guNI, guNa ane paramANu e traNeyano eka artha che.) dviguNa vagerethI adhika evA sadaza paramANuono baMdha thAya. sadazanAmue sthaLe snehasAmAnyane(=baMnemAM sneha hoya ema sAmAnyane) ane rUkSasAmAnyane(=baMnemAM rUkSatA hoya ema sAmAnyane) AzrayIne sAdezyanuM vyAkhyAna karavuM, arthAta baMne snigdha hoya ke baMne rUkSa hoya e sAdazya che. tathA ItyAdithI udAharaNa Ape che. te A pramANe- snigdhano dviguNAdithI adhika snigdhanI sAthe, dviguNa AdithI adhika snigdhano snigdhanI sAthe, rUkSano dviguNAdithI adhika rUkSanI sAthe, dviguNAdithI adhika rUkSano rUkSanI sAthe baMdha thAya. bhASyamAM trisya e sthaLe pazudhistha ema saMkhyA na kahI hovA chatAM sAmarthyathI samajI zakAya che, guNa paNa sAmarthyathI samajI zakAya che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-35 pazupattithaNya dizudhiSeinApunA ekaguNa snigdhano dviguNathI adhika evA snigdha aNunI sAthe baMdha thAya. kAraNa ke ekaguNa snigdhathI beguNa vizeSothI adhika che. tethI tenI sAthe baMdha thAya. jema ke eka (paramANu) ekaguNa snigdha che ane tenAthI bIjo triguNa snigdha che. ahIM ekaguNa snigdhano ekaguNa (baMnemAM) samAna guNa che. triguNa snigdha aNumAM zeSa begaNa adhika che, arthAt ekaguNa snigdha paramANuthI triguNa snigdha paramANu beguNathI adhika che. dviguNAdithI adhika snigdhanI sAthe ityAdi grahaNa karyuM hovAthI =kahyuM hovAthI ekaguNa snigdhano cAraguNa. pAMcaguNAdi snigdhanI sAthe paNa baMdha siddha thAya che. tathA dviguNa AdithI adhika snigdhano ekaguNa snigdhanI sAthe baMdha saMbhave che. pUrvapakSa A vikalpamAM prathama vikalpathI koI spaSTa bheda nathI. uttarapakSa tamAruM kathana satya che. koi bheda nathI to paNa tevA prakAranI yAdivRtti( pugalo be, traNa, cAra, e pramANe judI judI saMkhyAmAM rahenArA) hovAthI baMdhabhAva aniyata che e batAvavA mATe A (bIjo vikalpa) che. (kyAreka beno cAranI sAthe kyAreka traNano chanI sAthe, kyAreka beno saMkhyAtANuka kaMpanI sAthe, kyAreka beno asaMkhyAtANuka skaMdhanI sAthe, kyAreka beno anaMtANaka skaMdhanI sAthe ema baMdhabhAva aniyata che.) e pramANe ekaguNa rUkSano dviguNAdithI adhika rUkSanI sAthe baMdha thAya ema paNa vicAravuM. yAvat dviguNAdithI adhika rUkSano eka guNa rUkSanI sAthe baMdha thAya tyAM sudhI vicAravuM. eka Adi guNathI adhika ane saMkhyAthI sadeza pugalono snigdhAdi sAdazyathI baMdha na thAya. (jemake- ekaguNa snigdhanI apekSAe dviguNa snigdha paramANu ekaguNa adhika che. dviguNa snigdhanI apekSAe triguNa snigdha paramANu ekaguNa adhika che. triguNa snigdhanI apekSAe caturguNa snigdha paramANu ekaguNa adhika che. pAliguNAthiyo. e Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-35 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 135 sthaLe Adi zabdanA ullekhathI dviguNa paramANuno triguNa paramANunI sAthe baMdha na thAya.) sAmarthAta vipratipattiniroNArthamucistamiti gurava =jo ke sUtramAM dviguNa vagerethI adhika hoya to paraspara baMdha thAya ema kahyuM hovAthI (arthApattirUpa) sAmarthyathI ekaguNa adhika pudgalono paraspara baMdha na thAya ema samajI zakAya che, to paNa bhASyamAM ekaguNathI adhika pulono paraspara baMdha na thAya ema je kahyuM ke A aMge koI vivAda na thAya e mATe kahyuM che ema guruo kahe che. atra' ityAdi prastuta sUtramAMtu zabda vyAvRtti mATe ane vizeSaNa mATe che. AthItu zabdano ullekha "rASacamunAmuM e sUtrathI cAlyA AvatA pratiSedhane dUra kare che ane baMdhane viziSTa kare che. te A pramANe-guNavaiSamya hoya to dviguNathI adhika evA sadaza pudgalono baMdha thAya. [pudgalomAM rahelA snigdha ane rUkSa guNanA kAraNe game te guNavALA pudgalano game te guNavALA pudgalanI sAthe baMdha thAya. Ama 3ramAM sUtramAM kahyuM che. tyAra pachInA traNa sUtromAM baMdhamAM apavAdo batAvavAmAM AvyA che. temAM 33mA sUtramAM jaghanyaguNa pugalono paraspara baMdha na thAya e jaNAvavAmAM AvyuM che. eno phalitArtha e thayo ke jaghanyaguNa pugalano madhyamaguNa ke utkRSTaguNa pudgala sAthe baMdha thAya, tathA madhyamaguNa ane utkRSTaguNa pudgalono paraspara baMdha thAya. A phalitArthano 34mA sUtramAM saMkoca karavAmAM Avyo ke sadaza pudgalomAM guNasAmya hoya to baMdha na thAya. Ano phalitArtha e thayo ke sadaza pudgalomAM guNavaiSamya hoya to baMdha thAya. A phalitArthano upamA sUtramAM saMkoca karavAmAM Avyo ke- sadaza pudgalomAM ekaguNa vaiSamya hoya to baMdha na thAya. sadaza pudgalomAM dviguNa, triguNa, caturguNa vagere guNavaiSamya hoya to baMdha thAya. arthAt sadeza pudgalomAM ekaguNathI vadhAre guNavaiSamya hoya to baMdha thAya.] (pa-35) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-35 ekaguNa snigdhano dviguNa rUkSa sAthe baMnemAM jaghanyaguNa nathI, sadaza paNa nathI. ekaguNa rUkSano dviguNa niSpa sAthe baMnemAM jaghanyaguNa nathI, sadaza paNa nathI. ekaguNa snigdhano triguNa snigdha sAthe baMnemAM jaghanyaguNa nathI, sadaza hovA chatAM ekaguNa vaiSamya nathI. ekaguNa rUkSano triguNa rUkSa sAthe baMnemAM jaghanyaguNa nathI, sadeza hovA chatAM ekaguNa vaiSamya nathI. dviguNa snigdhano dviguNa rUkSa sAthe sAmya che paNa sadeza nathI. dviguNa rUkSano dviguNa snigdha sAthe sAmya che paNa sadeza nathI. 33. 33 ekaguNa snigdhano ekaguNa snigdha sAthe baMnemAM jaghanya guNa che. ekaguNa snigdhano ekaguNa rUkSa sAthe | baMnemAM jaghanya guNa che. ekaguNa rUkSano ekaguNa rUkSa sAthe baMnemAM jaghanya guNa che. | 33 ekaguNa rUkSano eka guNa snigdha sAthe | baMnemAM jaghanya guNa che. | 33 dviguNa snigdhano viguNa snigdha sAthe | sadeza che ane guNasAmya che. 34 dviguNa rUkSano dviguNa rUkSa sAthe | sadaza che ane guNasAmya che. 34 paMcaguNa snigdhano paMcaguNa snigdha sAthe | saMdeza che ane guNasAmya che. 34 paMcaguNa rUkSano paMcaguNa rUkSa sAthe | sadeza che ane guNasAmya che. 34 dviguNa snigdhano triguNa snigdha sAthe | mAtra ekaguNa vaiSamya che. | 3 dviguNa rUkSano triguNa rUkSa sAthe mAtra ekaguNa vaiSamya che. ekaguNa snigdhano dviguNa snigdha sAthe | mAtra ekaguNa vaiSamya che. | 35 ekaguNa rUkSano dviguNa rUkSa sAthe mAtra ekaguNa vaiSamya che. 35 35 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra-35 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 137 bhASyAvataraNikA- atrAha- paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSvAhosvidavyavasthitA iti / atrocyateavyavasthitAH / kutaH / pariNAmAt / atrAha- dvayorapi badhyamAnayorguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti ucyate bhASyAvataraNitArtha- prazna- paramANuomAM ane skaMdhomAM sparza vagere je guNo che te guNo baMdha thayA pachI jevA hoya tevA ja rahe che ke temAM pheraphAra thAya che? uttara- 3252 thAya che. prazna- zathI. 32312. thAya cha ? uttara- pariNAmanA kAraNe pheraphAra thAya che. prazna-baMdhAtA baMne paNa pudgalo guNavALA hovAthI temAM pariNAma 3vI. . thAya che ? () uttara 4uvAya cha TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH, atrautsargike sApavAde bandhalakSaNe pratipAdite satyajJAnataH pRcchati-paramANuSu kevaleSu skandheSu ca tadekatvapariNAmarUpe ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAnityAH teSvaNvAdiSu AhozvidavyavasthitA-anityA iti, atrocyate samAdhiH-avyavasthitAH-anityA iti, kuta ityAha-pariNAmAt, ta eva hi dvipradezikAdiskandhapariNatAH pariNamante parimaNDalAdisaMsthAnarUpeNa, vyavasthitatve tvayaM nopapadyate, tathaikatvAdivyavasthAnenetyabhiprAyaH, 'atrAhe'tyAdi punarapi dvayoraNuskandhAdyoH guNavattve sati tulyaguNayoviSamaguNayorvA saGkhyayA kathaM pariNAmo bhavati ?, kaH kathaM pariNAmayatIti, atrocyate tArtha- 'atrAha' tyA graMtha mAnasUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. ahIM apavAda sahita utsargathI baMdhanAsvarUpanuM pratipAdana Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-36 karyochate ajJAnathI pUche che ke-kevaLaparamANuomAM keskaMdhomAM paramANuonA ane skaMdhonA eka rUpe pariNamelA spazadi guNo paramANu AdimAM nitya che ke anitya che? ahIM samAdhAna kahevAmAM Ave che- anitya che. prazna- zAthI anitya che? uttara- pariNAmanA kAraNe anitya che. hipradezika skaMdha Adi rUpe pariNamelA te ja pudgalo parimaMDala Adi saMsthAna rUpe pariName che. jo guNo nitya hoya to A na ghaTe. judA judA skaMdho te rIte eka rUpe goThavAIne rahe te na ghaTe evo ahIM abhiprAya che. atrada tyAdri pharI ahIM prazna kare che- tulyaguNavALA ke viSamaguNavALA, saMkhyAthI dviguNa-triguNAdi be paramANuono ke be skaMdha vagereno snigdha-rUkSa guNanA kAraNe baMdha thaye chate kevI rIte pariNAma thAya che? koNa kevI rIte pariNAve che? (dviguNasnigdha dviguNarUkSane snigdharUpe pariNAve che? ke dviguNarUkSa dviguNasnigdhane rUkSarUpe pariNAve che? tathA triguNasnigdha eka guNaniSpane triguNasnigdharUpe pariNAve che ke ekaguNasnigdha triguNaniSpane ekaguNasnigdharUpe pariNamAve che? ema koNa kone pariNAve che?) ahIM uttara ApavAmAM Ave che- baMdha thayA bAda skaMdhamAM thato sparzano pariNAmabndhe samAdhiko pAriNAmikau // 5-36 // sUtrArtha-pudgalono baMdha thayA pachI samaguNa ane adhikaguNa anukrame samaguNane ane hAnaguNane potAnA rUpe pariNAve che. (pa-36) bhASyaM- bandhe sati samaguNasya samaguNaH pariNAmako bhavati / dhaLo hIti I-rUddA bhASyArtha- uttara- baMdha thaye chate samAna guNavALA pudgalane samAna guNavALo pudagala (potAnA) rUpe pariNAve che. adhikaguNavALo pudgala hanaguNavALA pudgalane potAnA rUpe pariNamAve che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-36 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 139 (bhAvArtha A pramANe che- jyAre samAnaguNa rUkSano ane snigdhano baMdha thAya tyAre koI vakhata rUkSaguNa snigdhaguNane rUkSarUpe pariNamAve che=rUkSarUpe kare che, to koI vakhata snigdhaguNa rUkSane snigdharUpe pariNamAve che. jema ke dviguNarUkSano dviguNasnigdhanI sAthe baMdha thatA koI vakhata dviguNarUkSa dviguNaniSpane dviguNarUrUpe pariNAve che ane koI vakhata dviguNasnigdha dviguNarUkSane dviguNasnigdharUpe pariNAve che. have jyAre dviguNAdi viSamaguNa rUkSa-snigdhano snigdha-snigdhano ke rUkSarUkSano baMdha thAya tyAre adhikaguNa hanaguNane potAnA rUpe pariNAve che. jemake triguNasnigdhano ekaguNasnigdhanI sAthe ke ekaguNarUkSanI sAthe baMdha thAya tyAre triguNasnigdha ekaguNasnigdhane ke ekaguNarUkSane triguNasnigdharUpe pariNAve che. AthI Akho skaMdha triguNasnigdha bane che.) (5-36) TIkA-bandhayogyatAyAM samAdhiko saGkhyAguNAbhyAM pariNAmakAviti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'bandhe satI'tyAdi bandhe-saMyoge sati ca bandhayogyatayA sa samaguNaH-tulyaguNaH saGkhyayA samaguNasya aparasya saGkhyayaiva pariNAmako bhavati, yathA dviguNasnigdho dviguNarUkSasya, rUkSo vA snigdhasya, pariNAmavaicitryAt, sadRzAnAM bandhapratiSedhaH, tathA'dhikaguNaH saGkhyayA hInaguNasya ityeva pariNAmako bhavati, yathA triguNasnigdhaH ekaguNasnigdhasyeti, sa ekaguNo'pi triguNatAmApAdyate, kastUrikAMzAnuviddhavilepanavat // 5-36 / / TIkArtha-baMdhanI yogyatA hoya to baMdha thAya. baMdha thayA pachI saMkhyAthI ane guNathI samAna ane adhika anukrame samAnane ane hInane potAnA rUpe pariNAve che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to bhASyakAra kahe che- "vaSe sati' ityAdi, baMdha eTale saMyoga. baMdhanI yogyatA hovAnA kAraNe baMdha(=saMyoga) thaye chate saMkhyAthI samaguNa saMkhyAthI ja samaguNa bIjAne potAnA rUpe pariNamAve che. jemake dviguNa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-36 snigdha dviguNarUkSane potAnA rUpe pariNAve che. AthI saMpUrNa skaMdha snigdha banI jAya che.) athavA dviguNarUkSa dviguNasnigdhane potAnA rUpe pariNamAve che. (AthI saMpUrNa skaMdha rUkSa banI jAya che.) Ama thavAnuM kAraNa pudgalonA pariNAmanI vicitratA che. samaguNa snigdha-snigdhanA baMdhano ke rUkSa-rUkSanA baMdhano (34mA sUtramAM) pratiSedha karyo che. tathA saMkhyAthI adhikaguNa hanaguNane potAnA rUpe pariNamAve che. jema ke- triguNasnigdha ekaguNasnigdhane potAnA rUpe pariNamAve che. AthI te eka guNavALA hovA chatAM traNaguNavALo bane che. AmAM kastUrInA aMzathI mizra thayela vilepananuM daSTAMta che. [kastUrIno aMza saghaLA vilepanane kastUrIvALuM banAvI de che.] (pa-36) bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA 'dravyANi jIvAzca' iti / tatkimuddezata eva dravyANAM prasiddhirAhosvillakSaNato'pIti / atrocyatelakSaNato'pi prasiddhiH / taducyate bhASyAvataraNikArtha- "dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya ane jIva e pAMca dravyo che." ema (a.5 sU.2 mAM) Ape kahyuM che tethI dravyonI prasiddhi zuM sAmAnyathI ja (nAmamAtrathI ja) che ke lakSaNathI paNa che? uttara lakSaNathI paNa dravyonI prasiddhi che. tene kahevAmAM Ave che TIkAvataraNikA- 'atrAhe'tyAdi atrAhoktaM bhavatA ihaiva, kimityAha-dravyANi dharmAdIni jIvAzceti, evaM paJca dravyANItyuktaM sAmAnyena, tattu kimuddezataH eva tathAbhidhAnAdimAtrAdeva dravyANAM dharmAdInAM prasiddhiH parijJAnalakSaNA AhozvillakSaNato'pi vyApakAt svarUpasiddhiriti, atrocyate- lakSaNato'pi vyApakAt prasiddhiH, taducyate- vyApakaM lakSaNaM, nanUtpAdavyayadhrauvyayuktaM sadityuktameva, satyametadapi anyathocyate dravyopAdhyanantadharmatvAdvastuna iti // tadAha Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-37 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 141 TIkAvataraNitArtha- "trATa tyAti, ahIM kahe che- Ape ahIM ja (a.5 sU.2 mAM) dharmAstikAyAdi cAra ane jIvo ema pAMca dravyo che ema sAmAnyathI kahyuM che. tethI zuM tevA prakAranA nAmamAtra AdithI ja dharmAstikAyAdi dravyonI prasiddhi bodha thAya che ke vyApaka lakSaNathI paNa temanA svarUpanI prasiddhi bodha thAya che? ahIM uttara apAya che. vyApaka lakSaNathI prasiddhi=bodha thAya che. tethI ahIM vyApaka lakSaNa kahevAmAM Ave che. pUrvapakSa-pUrve 5-29 sUtramAM "je utpAda, vyaya ane prauthI yukta hoya te sad kahevAya ema sanuM dravyanuM) lakSaNa kahyuM ja che. uttarapakSa- tamAruM kathana satya che. ahIM bIjI rIte lakSaNa kahevAya che. kema ke vastu dravyavizeSaNavALA anaMta dharmovALI che. bhAvArthavastumAM anaMta dharmo che. vastu dravyarUpa che. mATe dravyomAM anaMta dharmo che, mATe ahIM dravya vizeSaNa che. jenAthI vastu viziSTa karAya te vizeSaNa. ahIM anaMtadharmo dravyathI viziSTa karAya che. konA anaMtadharmo? dravyanA anaMtadharmo. A rIte dravya anaMtadharmone dravyathI viziSTa kare che mATe dravya vizeSaNa che. AthI ja ahIM kahyuM che ke vastu dravyavizeSaNavALA anaMta dharmovALI che. Ano tAtparyArthi e thayo ke dravyamAM anaMtadharmo che. temAMthI jema utpAda, vyaya, dhrauvya dharmane lakSamAM laIne utpatriyadhrauvyayukta sat evI vyAkhyA karI tema dravyanA guNa-paryAya rUpa dharmane lakSamAM rAkhIne ahIM vyAkhyA kahevAmAM Ave che. tethI kahe chedravyanuM lakSaNagunnpryaayvdrvym // 5-37 // sUtrArtha- jemAM guNo (sadA rahenArA jJAnAdi ane spardhAdi dharmo) ane paryAyo (utpanna thanArA ane nAza pAmanArA jJAnopayogAdi ane zuklarUpAdi dharmo) hoya te dravya. (pa-37) 1. je je dravya che te te badhuM sat che. mATe satunuM lakSaNa paramArthathI dravyanuM lakSaNa che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-37 bhASyaM-guNAn lakSaNato vakSyAmaH / bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH / tadubhayaM yatra vidyate tadrvyam / guNaparyAyA asya santyasminvA santIti guNaparyAyavat // 5-37 // ___ bhASyArtha- guyAne sakSathI. (5.5 .40 bhai) zu. bhAvAMtara ane saMjJAMtara e paryAya che. te baMne(=guNa ane paryAya) jemAM hoya te dravya che. guNaparyAyo AnA che athavA AmAM che ema guNaparyAyavat zanI vyutpatti cha. (5-37) ___TIkA- ubhayavaditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'guNAni'tyAdinA saGkhyeyAdisaGkhyayA samAkhyAyamAnatvAdguNA:-zaktavizeSarUpAstAn lakSaNato vakSyAmaH 'dravyAzrayA nirguNA' ityatra, paryAyalakSaNamAha-bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAya iti, bhAvAdanyo bhAvo bhAvAntaraM, samabhirUDhanayAbhiprAyeNedaM, na zakanapUrdAraNAdyarthAntaraM, saMjJAntaraM ca tadvAcakaM indrAyeva, kimityAha-paryAya iti, Aha-ka itthamanayovizeSaH ?, ucyate, tattvato na kazcit, dravyasyaiva hyete pariNativizeSAH, na tvebhyaH kecidanye guNaparyAyA iti, kevalaM sahabhAvino guNAH kramabhAvinaH paryAyA iti vyavasthA, anyathA rUpAdInAmevAsau pariNAma iti nizcayaH, tadubhayamityAdi, tadubhayaM-vyavahAranizcayAtmakaM guNazabdAbhidheyaM paryAyazabdAbhidheyaM ca yatra vidyata iti, yasmin sthityaMze sAmAnyalakSaNe'sti tad dravyaM bhavati, etadeva spaSTayati-guNaparyAyA ityAdinA, guNaparyAyA yathoktalakSaNA asya dravyasya santi, na jAtucit niSpariNAmaM dravyaM bhavati, vikAralakSaNA ceyaM SaSThI yavAnAM dhAnA iti, yathA teSAmeva tathAbhavanAt, asmin vA santIti pariNAmipariNAmayorAdhArAdheyavivakSAyAmekaM vijJAnamityAdi, evaM guNaparyAyavaditi, evaM dharmAdiSvapyamUrtadharmApekSayA yojanIyamiti // 5-37 // TIkArca-guNa ane paryAyae baMne jemAM hoya te dravya. A pramANe sUtrano sahita artha cha. avayavArthane to 'guNAn' ityAhiyA cha-saMdhyeyAha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-37 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 143 saMkhyAthI kahevAtA =gaNAtA) hovAthI guNo kahevAya che. mukhyatve= samAdhyAyane rUti guNa: A pramANe guNa zabdano zabdArtha hovAthI ahIM sayeyatithriyA samAdhyAyamAnavIevI vyutpatti karI che. saMkhyayAdi e sthaLe Adi zabdathI asaMkhyaya ane anaMtanuM grahaNa karavuM.) guNo zaktinA vizeSa svarUpo che, arthAt viziSTa prakAranI zaktirUpa che. guNonA lakSaNanedravyazrayA nirguNa guNa e sUtramAM kahIzuM. paryAyanA lakSaNane kahe che- bhAvAMtara ane saMjJAMtara paryAya che. eka bhAvathI bIjo bhAva te bhAvAMtara. paryAyanuM A lakSaNa samabhirUDha nayanA abhiprAyathI che. zakana, pUrdhAraNa Adi arthAtara paryAyarUpa nathI. saMjJAvAcaka indra vagere zabda saMjJAMtara che. prazna- A pramANe guNa ane paryAyamAM zo bheda che? uttara-paramArthathI koI bheda nathI. guNa ane paryAya e baMne dravyanA ja pariNAmavizeSa che. dravyanA pariNAmavizeSathI bIjA koI guNaparyAyo nathI. phera ATalo ja che ke dravyanA sahabhAvI(=sadA dravyanI sAthe rahenArA) dharmo guNa che. dravyanA kramabhAvI(=kramazaH utpanna thanArA ane nAza pAmanArA) dharmo paryAya che. AvI vyavasthA che. anyathA eTale ke dravyanA sahabhAgI guNo che ane kramabhAvI paryAyo che evI vyavasthA na hoya to A kramabhAvI pariNAma rUpAdi guNono ja che evo nirNaya thAya. [kramabhAvI pariNAma( paryAya) dravyano ja che guNano nahi.] "tadrumayama ItyAdi vyavahAra-nizcaya svarUpa tathA guNa zabdathI abhidheya ane paryAya zabdathI abhidheya te ubhaya je sAmAnya rUpa sthira 1. zrIsiddhasenagaNikRta TIkAmAM arthAtarane paryAya rUpa kahela che. teno pATha A pramANe che samabhirUDhanayAbhiprAyeNendana-zakana-pUriNAdayo'rthavizeSA rUpAdayazca bhAvAntarA bhAvabhedAH saMjJAntarANAM pravRttau nimittabhUtAH saMjJAntaraM cendra-zaka-purandararUpAdi, evamarthabhedAH saMjJAbhedAzca guNaparyAyA nizcIyante / 2. dravya guNa-paryAya rUpa che e pramANe dravya ane guNa-paryAyono abheda nizcaya che. dravyamAM guNaparyAyo che e pramANe dravya ane guNa-paryAyono bheda vyavahAra che. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-pa sUtra-38 aMzamAM hoya te dravya che. Ane ja guna-paryAyA ItyAdithI spaSTa kare che, guNa-paryAyo enA dravyanA) che te guNa paryAyava che. dravya kyAreya paNa pariNAmathI rahita na hoya, "enA che evI chaThThI vibhakti vikArarUpa che, arthAt guNa paryAyo dravyanA vikArarUpa che. jemake javAnA dhAnA. ahIM dhAnA javonA vikArarUpa che. kemake javo jadhAnA rUpe thAya che. guNa-paryAyo emAM che te guNaparyAyavad che. ahIM "emAM che" evI saptamI vibhakti pariNAmI je dravya ane pariNAma je guNa-paryAyo e benI AdhAra-Adheya bhAvanI vivakSAthI che. jemake AtmAmAM vijJAna che. (ahIM AtmA ja vijJAna rUpe pariName che. ethI AtmA ane vijJAnamAM bheda nathI. Ama chatAM AtmAmAM vijJAna ema bhedathI vyavahAra karAya che.) e pramANe dharmAstikAyAdimAM paNa amUrta vagere) dharmanI apekSAe yojanA karavI. (pa-37) TIkAvataraNikA- na caitAni paJcaiva drvyaanniityaahTIkAvataraNikArtha- A dravyo pAMca ja nathI ema kahe che- kALanuM nirUpaNa kAlazcetyeke // 5-38 // sUtrArtha- keTalAka AcAryo kALane paNa dravya tarIke mAne che. (pa-38) bhASyaM- eke tvAcAryA vyAcakSate-kAlo'pi dravyamiti // 5-38 // bhASyArtha- keTalAka AcAryo kahe che ke kALa paNa dravya che. (5-38) TIkA- na dharmAdIni jIvAntAnyeveti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'eke tvAcAryA' ityAdinA anye nayavAdAntarapradhAnAH punarAcAryA vyAcakSate, vizeSeNa AcakSate vyAcakSate-vyaktIkurvanti, kathamityAhakAlo'pi dravyamiti kAlo'pi, cazabdo'pizabdArthaH, viziSTamaryAdAvacchinno'rddhatRtIyadvIpasamudrAntavartI manuSyAdInAM bAlatvAdipariNAmahetuH, 1. thovAnaHTE:-guNa paryAyonuM jevuM svarUpa che tevuM svarUpa prastuta sUtranI bhASya-TIkAmAM kahyuM che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-39 zrI tattvAthadhigamasUtra adhyAya-5 145 balAkAprasave garjitadhvanivat, pApaviratau vA prabodhavat, dravyamiti tathA tasya pariNatihetutayA dravaNAt, tathA cAgamaH-'addhAsamaya'tti, ekagrahaNaM sUtrAntaraparigrahArthaM, yathoktaM-"ko'yaM bhaMte ! kAlatti vuccai?, goamA ! jIvA ceve"tyAdi, eke itthamAcakSate, anye tvanyatheti, vartanAdInAM sarvatra bhAvAditi // 5-38 // TIkArtha- dharmAstikAyathI AraMbhI jIva sudhInI ja vastuo dravya nathI. kiMtu kALa paNa dravya che.) A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to e vIvAryA ItyAdithI kahe che- anya nayavAdane pradhAna mAnanArA bIjA AcAryo to vizeSathI kahe che-pragaTa kare che. kevI rIte pragaTa kare che te kahe che- kALa paNa dravya che. sUtramAM zabda pa ( paNa) nA arthamAM che. kALa viziSTa maryAdAthI niyata karAyelo che, arthAt aDhI dvIpa-samudramAM ja rahelo che. kALa manuSya vagerenI bAlyAvasthAdi pariNAmanuM kAraNa che. jema ke balAkAnI(=bagalInI) prasUtimAM garjanAno dhvani hetu che. pApanI virati karavAmAM bodha hetu che. dravyama' rUti te rIte dravyanA pariNAmanA hetu rUpe dravavAthI gati karavAthI kALa dravya kahevAya che. A vize Agama A pramANe che- he bhagavaMta ! A kALa zuM kahevAya che? gautama ! jIvo ane ajIvo e ja kALa kahevAya che. keTalAko A pramANe (kALa dravya che e pramANe) kahe che. bIjAo bIjI rIte (kALa dravya nathI e rIte) kahe che. kALa dravya hoya ke na hoya paNa kALanI sattA jarUra che. kAraNa ke kALanA upakAra evA vartanAdi badhA sthaLe che. (pa-38) kALanuM vizeSa svarUpasoDanattamaya: I-rUA sUtrArtha kALa anaMta samaya pramANa che. (pa-39) bhASyaM- sa caiSa kAlo'nantasamayaH / tatraika eva vartamAnasamayaH / atItAnAmattayostvAnantyam // 5-39 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra-38 bhASyArtha- kALa anaMta samaya pramANa che. temAM vartamAnakALa 1 (eka) ja samaya che. bhUtakALa ane bhaviSyakALa anaMta samaya pramANa che. (5-39) TIkA- naiko'pariNAmyeveti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'sa caiSe'tyAdinA sa iti prakrAntaparAmarzaH, eSa ityanantarasUtroktaH, cazabdo'nukarSaNe, kAlaH prastutaH, kimityAha-anantasamayo niyamata eva, 'tatre'tyAdi tatreti tasmin kAle eka evAparAsaMpRktaH vartamAnasamayastatpradezaH, atItAnAgatayoH punaH (AnantyamatItAnAgatayoH) samayayoratItAditvena na vartamAnavat(?vartamAnatvaM) tadbhAvena atItAditvavirodhAt tatkAryAprasaGgAcca, asti cAnyena sa (?cAnantyena) vyavahAraH siddhebhyo'tItasamayarAzerasaMkhyeyaguNatvenAbhidhAnAditi // 5-39 // TIkArtha kALa eka nathI (anaMta samaya rUpa che) ane apariNAma ja che. A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to vaiSa ityAdithI kahe che. e pramANe prastutanuM(=kALanuM) AkarSaNa che. Sa: eTale anaMtara sUtramAM kahela. va zabda anukarSaNamAM che. kALa prastuta che. te A kALa avazya ja anaMta samaya rUpa che. te kALamAM vartamAnamAM bIjA samayanI sAthe nahi joDAyela eka ja samaya che. vartamAna samaya kALano pradeza che. atIta ane anAgata samayomAM anaMtapaNuM che, arthAt atItaanAgata samayo anaMta che. atIta-anAgata samayomAM atItatvAdi hovAthI vartamAnatva nathI. tathA atIta-anAgata samayomAM vartamAnatvabhAvanI sAthe atItavAdino virodha che, arthAt bhUtakALa bhaviSyakALanA samayone vartamAnakALanA samayo mAnavAmAM Ave to te samayo atIta-anAgata na kahevAya. tathA vartamAnakALanA kAryanI sAthe atIta-anAgata kALanA samayono prasaMga saMbaMdha thato nathI. atItaanAgata kALanA samayo anaMta che e rIte vyavahAra thAya che. kema ke siddhothI atIta kALanA samayonI rAzi asaMkhyaguNI kahI che. siddho Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-38 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 147 anaMta che. anaMta siddhothI atItakALanA samayo asaMkhyAtaguNA to ja thAya ke jo atItakALanA samayo anaMta hoya.] (5-39) bhASyAvataraNikA - atrAha - uktaM bhavatA 'guNaparyAyavaddravyam' rUti| tatra je muLA kRti / atrote bhASyAvataraNikArtha-prazna-- "jemAM guNo ane paryAyo hoya te dravya" ema (a.5 sU.37 mAM) Ape kahyuM che. temAM guNo kayA che ? ahIM uttara kahevAya che-- TIkAvataraNikA - 'atrAhe 'tyAdi, uktaM bhavatA ihaiva guNaparyAyavaddravyamityetat, tatra guNAH paryAyavyatiriktAH, dravye ke guNA iti, paryAyopalakSaNametat, atrocyate samAdhiH TIkAvataraNikArtha--Ape A ja adhyAyamAM guLaparyAyavat dravyam--jemAM guNo ane paryAyo hoya te dravya e pramANe kahyuM che. temAM guNo paryAyathI judA che. te dravyamAM rahelA guNo kevA che ? guNo kone kahevAya ? 1. jema pudgalano avibhAjya(=jenA be vibhAga na thai zake tevo aMtima) aMza pradeza ke 52mANu kahevAya che, tema kALano avibhAjya(=jenA be vibhAga na thai zake tevo aMtima sUkSma) aMza samaya kahevAya che. AMkhano eka palakAro thAya teTalAmAM asaMkhyAtA samayo thai jAya che. koi sazakta yuvAna potAnA saMpUrNabaLano upayoga karIne bhAlAnI tIvra aNI vaDe kamaLanA so patrone ekI sAthe bhede temAM dareka patranA bhedamAM asaMkhyAtA asaMkhyAtA samayo thai jAya che. sazakta yuvAna jIrNa zIrNa vasrane ekI sAthe phADe temAM dareka tAMtaNAne tUTatAM asaMkhyAtA samayo pasAra thai jAya che. A dRSTAMtothI samaya keTalo sUkSma che teno khyAla Ave che. samaya pachInA kALanA bhedo nIce pramANe che-- asaMkhya samayo=AvalikA. 256 AvalikA=1 kSullaka bhava. [jenAthI anya nAno bhava na hoya te nAnAmAM nAno bhava kSullakabhava. A bhava nigodanA jIvone ane matAMtare saghaLA labdhi aparyAE manuSya-tiryaMcone hoya che.] sAdhika 17) kSullakabhava=1 zvAsocchvAsa (prANa). 7 zvAsocchvAsa (prANa)=1 stoka. 7 stoka=1 lava. 38II lava=1 ghaDI. 2 ghaDI=1 muhUrta. 30 muhUrta=1 divasa (ahorAtra). 15 divasa (ahorAtra)=1 pakSa. 2 pakSa=1 mAsa. 6 mAsa=1 ayana (uttarAyaNa ke dakSiNAyana). 2 ayana (12 mAsa)=1 varSa. 84 lAkha varSa=1 pUrvAMga. pUrvAMgax pUrvAMga=1 pUrva (athavA 70560 abaja varSa=1-pUrva). asaMkhya varSa=1 palyopama. 10 koDAkoDi palyopama=1 sAgaropama. 10 koDAkoDi sAgaropama=1 utsarpiNI ke 1 avasarpiNI. 1 utsarpiNI ane 1 avasarpiNI(=20 koDAkoDi sAgaropama)= kALacakra. anaMta kALacakra=1 pudgala parAvarta. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 - sUtra-40 zupA: e pada paryAyonuM upalakSaNa che, arthAt guNa zabdathI paryAyo paNa samajI levA. ethI artha A pramANe thAya- dravyamAM rahelA guNo ane paryAyo kevA che? guNo ane paryAyo kone kahevAya? ahIM samAdhAna kahevAmAM Ave che- guNonuM lakSaNadrvyaashryaa nirguNA guNAH // 5-40 // sUtrArtha- je dravyamAM sadA rahe ane svayaM guNothI rahita hoya te guNa. (pa-40). bhASyaM- dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH / naiSAM guNAH santIti nirguNAH // 5-40 // bhASyArtha- uttara- guNono Azraya dravya che tethI guNone dravyAzraya kahevAya che ane guNone potAnA guNo nathI tethI te nirguNa kahevAya che. (pa-40) TIkA-pariNAmipariNAmalakSaNAzrayA''zrayibhAvavRttayaH AzritadravyAH paraguNAbhAveti sUtrasamudAyArthaH // avayavArthaM tvAha-dravyameSAmityAdinA, dravyaM dharmAdi sukhapratipattyarthaM vA ghaTAdiH eSAM guNAnAM sahabhAvinAM rUpAdipariNatibhedAnAM Azraya itikRtvA dravyAzrayA ucyante, tathA naiSAM guNAH santIti, pariNAmasya pariNAmAntarAbhAvAd anavasthAprasaGgAditi nirguNA iti, kathamanantaguNAlIDhatvamaNvAdeH ?, ucyate, tathotkRSTapariNatibhedena, kramabhAve tvitarastadbhAvAt tadAkAratApattiriti bhAvanIyaM, etena paryAyA vyAkhyAtAH, teSAmeva ca kramabhAvinAM paryAyatvAditi // 5-40 // TIkArtha- pariNAmi-pariNAma rUpa Azraya-AzrayabhAvathI rahenArA, dravyanA AzrayavALA ane jemanAmAM anya guNo nathI te guNo che. ahIM dravya pariNAmI che. guNa pariNAma che. dravya Azraya(=rAkhanAra) che. guNo AzrayI(=rahenArA) che. mATe pariNAmi-pariNAmarUpa Azraya Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-40 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 149 AzrayabhAvathI rahenArA ema kahyuM che. vRtti eTale rahevuM. dravya ane guNo sAthe rahe che. sAthe rahevA mATe koI saMbaMdha joIe. to prazna thAya ke dravya ane guNo kayA saMbaMdhathI sAthe rahe che? tenA javAbamAM ahIM kahyuM ke Azraya-AzrayibhAvathI sAthe rahe che. dravya Azraya(=rAkhanAra) che ane guNo AzrayI(=rahenArA) che. Azraya-AzrayibhAva "kuMDamAM bora che" ema AdhAra-AdheyarUpa nathI, paraMtu pariNAmi-pariNAmarUpa che. dravya pariNAmI che ane guNa pariNAma che. zratadravyA-AzritaM dravya : te Azrita vyA jemaNe dravyano Azraya karyo che te Azritadravya. A zabdArtha che. bhAvArtha to "je dravyamAM rahe te guNo" evo che. A bhAvane sUtramAM dravyAkayA evA prayogathI kahyo che. paragupamAvA =pareSAM gukhAnAmAvo pu te pazupAvA: bIjA guNono abhAva jemanAmAM che te paraguNAbhAvA. A zabdArtha che. bhAvArtha to "guNomAM bIjA guNo hotA nathI" evo che. (A bhAvArtha sUtramAM ni:' evA prayogathI kahyo che.) A pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to "dravyaneSAM ityAdithI kahe che- dravya dharmAstikAyAdi che athavA sukhapUrvaka samajI zakAya e mATe dravya ghaTa vagere che. Sa eTale muLanAm dravya dravyanI sAthe thanArA ane rUpAdi pariNAmanA bhedavALA guNono Azraya che, mATe guNo dravyAyA(=dravyarUpa AzrayavALA) kahevAya che. tathA guNone guNo hotA nathI. kemake pariNAmano anya pariNAma na hoya. (jema ke dravyanA zukla vagere pariNAma che. zuklAdi pariNAmanA anya zuklAdi pariNAma nathI.) jo pariNAmano anya pariNAma mAnavAmAM Ave to anavasthAno prasaMga Ave. mATe sUtramAM nirLA: ema kahyuM che. prazna- aNu vagere anaMta guNono Azraya kema che? uttara- tevA prakAranA utkRSTa pariNAmanA bhedanA kAraNe aNu vagere anaMtaguNono Azraya che. kramathI thavAmAM to paryAya che, arthAt dravyamAM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-pa - sUtra-41 je kramathI thAya te paryAya kahevAya. kramathI thavAnA kAraNe paryAyanA lakSaNanI prApti thAya che, arthAt je kramathI thAya te paryAya evuM paryAyanuM lakSaNa che. AnAthI paryAyonuM vyAkhyAna karyuM. kAraNa ke kramathI thanArA guNo ja paryAya che. [pramANanayatattAloka graMthamAM guNonuM ane paryAyonuM lakSaNa A pramANe che- samAvino : dravyanA sahabhAvI(=sadA dravyanI sAthe rahenArA) dharmone guNo kahevAmAM Ave che. mamAvinaH paryAyA: dravyanA kramabhAvI(=kramazaH utpanna thanArA ane nAza pAmanArA) dharmone paryAyo kahevAmAM Ave che.] (pa-40) __ bhASyAvataraNikA- atrAha- uktaM bhavatA 'bandhe samAdhiko pAriNAmikau' iti / tatra kaH pariNAma iti / atrocyate bhASyAvataraNikArtha- prazna- "pugalono baMdha thayA bAda sama ane adhika guNa anukrame sama ane hIna guNane potAnA rUpe pariNAve che ema (a.sU.36 mAM) Ape kahyuM. temAM pariNAma zuM che? arthAt pariNAma kone kahevAya? ahIM uttara kahevAya che. TIkAvataraNikA- atrAhetyAdi sambandhagranthaH, atrAhoktaM bhavatA ihaiva, kimityAha-bandhe samAdhiko pAriNAmikAvityetaduktaM tatra sUtre kaH pariNAma ? iti, atrocyate prazne samAdhiH TIkAvataraNitArtha-matrada ityAdi graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. Ape A ja adhyAyamAM (36mA sUtramAM) vaje samayau parimikau=pudgalono baMdha thayA pachI sama ane adhika guNa anukrame sama ane hIna guNane potAnA rUpe pariNamAve che ema kahyuM che. te sUtramAM pariNAma e zuM che? tenI vyAkhyA zI che? ahIM A praznanuM samAdhAna kahevAmAM Ave che pariNAmanuM lakSaNatadvAvaH pariNAma: dha-4zA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-41 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 151 sUtrArtha - teno (= dravyo) nokhane guzono lAvate pariNAma che. (5-41) bhASyaM - dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH // 5-41 // bhASyArtha- uttara- yathokta dharmAstikAya vagere dravyono ane guNono svabhAva= sva35 pariNAma che. (5-41 ) TIkA- yaddharmAdibhistathA bhUyata iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha-'dharmAdInAmityAdinA dharmAdInAmiti dharmAdharmAkAzajIvapudgalAddhAsamayAnAM (dravyANAm) tato yathoktAnAM ca guNAnAmiti rUpAdighaTAdI (ghaTAdirUpAdI) nAM, kimityAha - svabhAva iti nijo bhAvaH, etadevAha-svatattvaM dharmAdInAmeva nijamavasthAntaraM pariNAma iti sUtraM, parizabdo vyAptau, doSeNa vyAptA iti yathA, nami: prahvatvamAha, avasthAntaraprAptyAnuguNyaM, dharmo hi ganturgatyupagrahAkAreNa pariNamate, na tadavastha evAste, na ca vivarttata eva upagrahAsiddheH, evamadharmAdiSvapi bhAvanIyaM, nANudvayatAdavasthye dvyaNukaM, na ca tadbhAva eva tadahetukatvaprasaGgAditi // 5-41 // TIkArtha- dharmAstikAyAdi dravya vaDe te rIte je thavAya te pariNAma che. khA pramANe sUtrano samuddita artha che. avayavArthane to "dharmAdInAm" tyAhithI uhe che. dharmAstiDAya, adharmAstiDAya, khADAza, va, pudgala ane kALasamayo e (cha) dravyono tathA yathokta ghaTAdi rUpAdi guNono svabhAva=potAno bhAva, arthAt svatattva'=dharmAstikAya AdinI ja potAnI anyAvasthA te pariNAma che. A pramANe sUtrano artha che. pariNAma za76mAM pari zabda vyApti arthabhAM che - bhebha } ghoSothI vyApta che. nam dhAtu prahRtva arthamAM che. prahvatva bheTale anyAvasthAnI 1. 'svatattvam' iti tasya bhAvastattvaM dharmAderavasthAntarApattiH svaM ca tat tattvaM ceti svatattvaMdharmasyaiva nijamavasthAntaram, na tvadharmAderavasthAntaraM dharmadravyasya pariNAmaH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 - sUtra-42 prAptimAM anukULatA. dharmAstikAya janAranA gRti upakAra rUpe pariName che. te ja avasthAvALo nathI raheto. rUpAMtarane paNa nathI ja pAmato. rUpAMtarane pAme to upakAranI siddhi na thAya. e pramANe adharmAstikAyAdimAM paNa vicAravuM. be aNu te ja avasthAmAM hoya to kavaNuka na thAya. be aNu te ja avasthAmAM(chUTA be aNu svarUpe ja) nathI rahetA. jo be aNu te ja avasthAmAM rahe to temAM(chUTA be aNumAM) ahetutvano prasaMga Ave, arthAt te koinuM ya kAraNa na bane. (aNu caNakAdino hetu che. dekhAtA ghaTAdi kAryomAM paraMparAe aneka kAraNo hoya che. temAM aMtima je kAraNa te aNu che. paNa jo te aNurUpe ja rahe to caNuka vagere na bane. AthI aNu caNaka vagereno hetu na bane. Ama aNumAM ahetutvano prasaMga Ave.) (pa-41). bhASyAvataraNikA- sa dvividhaH / bhASyAvataraNikArtha- te pariNAma be prakArano che. TIkAvataraNikA- sa dvividha ityAdi sambandhagranthaH, sa pariNAmo dvividhaH dve vidhe yasyAsau dvividhaH, ke punaste ? ityAha TIkAvataraNikArtha-sa dividha ityAdi graMtha AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha joDavA mATe che. te pariNAma be prakArano che. te be prakAra kyA che ema graMthakAra kahe che- pariNAmanA be bheda- anAdirAdimAMzca // 5-42 // sUtrArtha- pariNAma anAdimAna ane AdimAna(=navo banato) ema be prakAre che. (pa-42) bhASyaM- tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti // 5-42 // bhASyArtha- temAM anAdi pariNAma arUpI evA dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza ane jIvomAM hoya. (pa-42) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-42 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 153 TIkA- avidyamAna AdiryasyAsAvanAdiH avidyamAnaprathamArambhaH AdimAMzca prathamArambhavAn cazabdaH pariNAmeyattopasaGgrahArthaH, 'tatrAnAdi'rityAdi tatra tayoranAdyAdimatoH pariNAmayoranAdiH pariNAmaH, keSvityAhaarUpeSu amUrteSvityarthaH, tAnevAha-dharmAdharmAkAzajIveSu, kriyApadAdhyAhArAdbhavati, iha itizabdo'nuktasamuccayArthaH, kAlato'nAdireva tattad, dharmadravyapariNAmo'nAdirasaGkhyeyapradezavattvaM lokAkAzavyApitvaM gantRgatyapekSAkAraNatvamagurulaghutvamityAdiH adharmadravyasya tu sthAtRsthityapekSAkAraNatvaM agurulaghutvAdiH, AkAzasyAnantapradezatvamavagAhadAtRtvamityAdiH, jIvasya tu siddhatvAdiH, kAlasya tu vartamAnAdiriti // 5-42 / / TIkArtha- jenI Adi vidyamAna nathI te anAdi, arthAt jeno prathama AraMbha nathI te anAdimAna ane prathama AraMbhavALo AdimAna ema be prakArano pariNAma che. 2 zabda pariNAma ATalA ja che ema pariNAmano niyata saMkhyAmAM saMgraha karavA mATe che. tatrInaphityAdi anAdimAna ane AdimAna e be pariNAmamAM anAdimAna pariNAma arUpI evA dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza ane jIva dravyomAM che. ahIM bhASyakAranI icchAthI mavati kriyApada adhyAhAra che. ahIM sUtramAM ti zabda nahi kahelAnA samuccaya mATe che. dharmAstikAya vagere te te dravya anAdi ja che. asaMkhyaya pradezavatva, lokAkAzavyApitva, gantugatyapekSAkAraNatva, agurulaghutva ityAdi dharmAstikAyadravyanA pariNAma che. sthAtRsthityapekSAkAraNatva, agurulaghutva vagere pariNAma adharmAstikAyanA che. anaMtapradezatva, avagAhadAtRtva vagere pariNAma AkAzanA che. siddhatva vagere jIvanA pariNAma che. vartamAna vagere kALanA pariNAma che. (pa-42) ttiikaavtrnnikaa-ruupissvbhidhaatumaahTIkAvataraNikArtha- rUpI dravyomAM pariNAma kahevA mATe kahe che- Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya sUtra-43 AdimAna pariNAma- rUpiSvAdimAn // 5-43 // sUtrArtha- 35. dravyoma mAmAna pri9||m choya che. (5-43) bhASyaM- rUpiSu tu dravyeSu AdimAn / pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // 5-43 // bhASyArtha- rUpI dravyomAM AdimAna pariNAma hoya, AdimAna pri9||m sprshp2i5||m. bore bhane 52no cha. (5-43) TIkA- (rUpiSvAdimAn) pariNAma iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'rUpiSu' ityAdinA rUpiSu punA rUpasparzarasagandhavatsu dravyeSu drutilakSaNeSu AdimAn pariNAmaH, pravAhAnAditve'pi dezAdyaniyatatvAt, sa cAnekavidho'nekaprakAraH sparzapariNAmAdiH sparzarasagandhavarNAdiH, tadyathA-sparzo'STavidhaH zItAdiH zItatarazItatamAdizca, rasaH paJcavidhaH tiktAdiH tiktatarAdizca, gandho dvividhaH-surabhiH durabhiH surabhitaradurabhitarAdiH, zuklAdiH varNaH paJcavidhaH zuklatarAdizca, AdizabdAd vyaNukAdiH saGghAtabhedalakSaNaHzabdAdizcetyevamanekAkAraH, ayaM hi dravyatvamUrtatvasattvAdyanAditve'pi na dharmAdisthityanAditvavacca labdhena tathAvRttirityAdimAniti // 5-43 // TIkArtha- rUpI dravyomAM AdimAna pariNAma hoya che. e pramANe sUtrano samudita artha che. avayavArthane to rUpiy ItyAdithI kahe che. rUpa, sparza, rasa, gaMdhavALA ane gamana lakSaNavALA dravyomAM pariNAma AdimAna che. kemake pravAhathI anAdi hovA chatAM dezAdimAM aniyata hoya che. (rUpI pudgala dravyanA skaMdha, deza, pradeza ane paramANu ema 1. dravati-gacchati tAMstAn paryAyAn iti dravyam=te te payomA 34 te dravya. suvni| jhAMjharamAMthI hAra banAvyo to suvarNadravya jhAMjharaparyAyamAMthI hAraparyAyamAM gayuM. Ama dravya dravanagamanazIla che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-44 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 155 cAra bheda che. deza vageremAM pariNAma aniyata hoya che. ahIM tAtparya e che ke jema dharmAstikAyAdimAM gatyapekSAkAraNatva vagere pariNAma niyata hoya che tema rUpI dravyomAM deza vageremAM zuddha rUpa vagere paryAya aniyata hoya che. mATe emAM AdimAna pariNAma che. te sparza, rasa, gaMdha, varNAdi pariNAma aneka prakAre che. te A pramANe- ATha prakArano sparza, zItAdi ane zItatara, zItatama ItyAdi aneka prakAre che. pAMca prakArano rasa tiktAdi ane tiktatara, tiktatama ItyAdi aneka prakAre che. surabhi ane durabhi ema be prakArano gaMdha surabhitara ane durabhitara ityAdi aneka prakAre che. zuklAdi pAMca prakArano varNa zuklatarAdi aneka prakAre che. Adi zabdathI saMghAtabhedarUpe caNakAdi ane zabdAdi aneka prakAre che. na dharmAdisthityanAditvavacca labdhena tathAvRttirityAdimAniti (A pAThamAM azuddhi jaNAtI hovAthI artha lakhyo nathI.) (5-43) jIvomAM AdimAna pariNAmayogopyogii jIveSu // 5-44 // sUtrArtha- jIvomAM yoga ane upayoga e be pariNAma AdimAna che. (pa-44) bhASyaM- jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogau pariNAmAvAdimantau bhavataH / tatropayogaH pUrvoktaH / yogastu purastAdvakSyate // 5-44 // iti tattvArthAdhigame svopajJabhASyasamete paJcamo'dhyAyaH samAptaH // 5 // bhASyArtha- jIvo arUpI hovA chatAM temanAmAM yoga, upayoga rUpa AdimAna pariNAma hoya che. temAM upayoga pUrve (a.2 sU.19 mAM) kahyo che. yoga to AgaLa (a.6 sU.1 mAM) kahevAze. (pa-44) A pramANe svopajJa bhASyathI sahita tattvArthAdhigama sUtramAM pAMcamo adhyAya pUrNa thayo. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 sUtra -44 TIkA- AdimAn pariNAma iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'jIveSvi' tyAdinA, jIveSvarUpiSvapi prakRtyA tathA'nAdirUpasambandhAdrUpiSvapi satsu kimityAha - yogopayogAvityatra yojanaM yogaHpudgalasambandhAdAtmano vIryapariNativizeSaH evamupayojanamupayogaH caitanyasvabhAvasyAtmano jJAnadarzanalakSaNaH, etau dvAvapi pariNAmau zaktidau, anenAtmano mukhyatadbhAvApattimAha, etau cAdimantau bhavataH, upajAyamAnakAlAvadhikatvAd Adimantau santau santatyA tvanAdisantAveva / 'tatre'tyAdi tatropayogaH pUrvoktaH, dvitIye'dhyAye 'upayogo lakSaNa'mityAdinA, yogastu yogaH punaH purastAdupariSTAt SaSThAdhyAyAdisUtre vakSyate-abhidhAsyate, 'kAyavAGmanaH karma yoga' ityAdineti // 5-44 // 156 // AcAryaharibhadroddhRtAyAM tattvArthaTIkAyAM (DupaDupikA) bhidhAnAyAM paJcamo'dhyAyaH samAptaH // TIkArtha- jIvomAM yoga ane upayoga e be pariNAma AdimAna che se pramANe sUtrano samuddita artha che. avayavArthane to 'jIveSu' tyAhithI kahe che- tevA prakAranA anAdi kALanA rUpanA saMbaMdhathI jIvo rUpI hovA chatAM svabhAvathI to arUpI che. jIvo arUpI hovA chatAM jIvomAM yogaupayoga AdimAna che. pudgalanA saMbaMdhathI AtmAmAM utpanna thato vIryano pariNAmavizeSa yoga che. caitanyasvabhAvavALA AtmAnA jJAnadarzana upayoga che. A baMne pariNAma jIvane zakti ApanArA che. jIvomAM yogaupayoga pariNAma AdimAna che evA kathana dvArA graMthakAra AtmAnA mukhya svabhAvanI siddhine kahe che, arthAt AnAthI AtmAnA mukhya svabhAvanI siddhi thAya che. (saMsArI AtmAno yoga mukhya svabhAva che 1. arUpI padArthomAM anAdimAna pariNAma che, eTale jIvamAM anAdi pariNAma hoya. Ama chatAM chavobhAM yoga-upayoga khAhibhAna parizAma che. mATe khahIM "a3pI hovA chatAM" khema sajyuM che. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-44 zrI tatvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 157 ane siddhAtmAno upayoga mukhya svabhAva che. saMsArI AtmA sadA yogavALo hoya che ane siddha AtmA sadA upayogavALo hoya che.) yoga-upayoga AdimAna pariNAma che. kAraNa ke utpanna thatA kALa sudhI rahenArA che, arthAt niyatakALa sudhI ja rahenArA che. AdimAna hovA chatAM pravAhathI to anAdimAna ja che. tatra' ityAdi, te bemAM upayoga pUrve bIjA adhyAyamAM 35yogo takSaNam (sU.8) ityAdithI kahyo che. yoga to have pachI chaThThA adhyAyanA pahelA sUtramAM yuvAna: karmayo: ityAdithI kahevAze. (pa-44) bhAvAnuvAdakAranI prazasti A pramANe papU. AcArya zrI haribhadrasUri mahArAjA vaDe zarU karAyelI (ane chaThThI adhyAyanA 23mA sUtramAM vinayasannatA pada sudhI pUrNa karAyelI) pachI chaThThI adhyAya sudhI AcArya zrI yazobhadrasUri vaDe pUrNa karAyelI ane tyAra pachI sAtamA adhyAyathI bAkI rahelI TIkA) temanA ziSya vaDe pUrNa karAyelI tattvArthAdhigama sUtranI pAMcamA adhyAyanI DupaDupikA nAmanI TIkAno siddhAMta mahodadhi parama pUjaya AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra parama gItArtha parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra gacchasthavira parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya lalitazekharasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra paMcasUtra, paMcavastu, paMcAzaka, dharmabiMdu, yogabiMdu, upadezapada, upadezamAlA (puSpamAlA), zrAddhadinakRtya, vItarAgastotra, zIlopadezamAlA, aSTaka prakaraNa, navapada prakaraNa, yogadaSTi samuccaya, zrAvakadharmavidhiprakaraNa, caityavaMdana mahAbhASya, yatilakSaNa samuccaya, gurutattvavinizcaya, saMbodha prakaraNa, prazamarati prakaraNa, zrAvaka prajJapti Adi aneka graMthonA bhAvAnuvAdakAra parama pUjaya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjakRta gurjara (gujarAtI) bhAvAnuvAda pUrNa thayo. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrI tattvArthAdhigamasUtra adhyAya-5 - acAya- arihaMta ArAdhaka TrasTamAM prApya vidarya parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjAe kareluM sAhitya sarjana + saTIka anuvAdo : + sUtronA anuvAdo : (1) yogabiMdu (1) dharmabiMdu (2) dharmabiMdu (2) jJAnasAra (3) paMcavastu (3) paMcasUtra (4) paMcAzaka (4) bhavabhAvanA (5) upadezapada (5) aSTaka prakaraNa (6) paMcasUtra (6) prazamarati prakaraNa (7) zrAddhadinakRtya (7) yatilakSaNasamuccaya (8) navapada prakaraNa (8) caityavaMdanamahAbhASya (9) aSTaka prakaraNa (9) tattvArthAdhigamasUtra (10) yogadaSTi samuccaya (10) vitarAgastotra (11) gurutattvavinizcaya (11) saMbodha prakaraNa. (12) zrAvakadharmavidhi prakaraNa saMpAdana : (13) tattvArthAdhigamasUtra (1) hIraprazna (14) prazamarati prakaraNa (2) senaprazna (15) upadezamAlA (puSpamAlA) (3) yogazAstra (16) zIlopadezamAlA (4) pariziSTaparva (17) vItarAgastotra (5) traNa karmagraMtha (18) zrAvaka prajJapti. zramaNa kriyAsUtro + nUtana racanA : (7) sirisirivAlakahA prata pradezabaMdha (saMskRta TIkA) - | (8) zrAddhadinakRtya prata lagabhaga 10 hajAra (9) Atmaprabodha prata zloka pramANa. (10) paMcAzaka prakaraNa prata * saMzodhana : | (11) saMbodha prakaraNa prata siddhahemazabdAnuzAsana || (12) yogazAstra (mULa) (madhyama vRtti). (13) jJAnasAra (mULa) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvadarya parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAva bALa ullAzinI KICTIupiAko v[ la I lADaku kha mAM koi dAvAnaLano dAha kaSAyonA kaTu vipAko 811oluM taon ujaLuM tRSNAnI tijorIne toDo ahaMkAra ajagarano huMphADo A rivmarIjha - jIvana jItavAnI DIbuTTIo navakAra mahAmaMtra zrI zrAvakadharmavidhi prakaraNa // zrI vI/P/APt# / | Rya gujarAd pAvAnuvAda) hA re ja na tha AyAma pAka rAja "pUjaya ijA thamd jo bhAjapa prImIki zrI zaMkhezvara sAhiba sAyo bIjAno Azaro kAyo. - || che. | - | || zama file vAMdIvenAla zrI zAMti sariviracita ghasudhAnahAnAro vavadana thavAmApAM, bina De ja maki + + 1 1+bhaka mA Aja sahamaNAsA tapa karIe lavajala tarIe hIrAThA vALI | ji. majjA rA ii, pAmara rAkhaDI audhyAtmika vikAsanA chANa pagathiyA - AdhyAtmika pragatinA pAMca pagathiyAM pratimA rAtaka thI rAjayonarasUrIjI maHf ja nI monIkAnA jIrA - Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjazekharasUrIzvarajI mahArAjA Adie kareluM sAhitya sarjana dareka kSaNa thI piyita eka zabada auSadha re, eka suda re ghAva AvabhAvanA zrI vItaro to guru dravyanA upayoga aMge satya mArgadarzana Muu 5 Agamata5 ArAdhanA vidhi kSakSatA mATe hasatA vAha rAdhanA saMgraha sarad zabda rUpAvalI prema-guNa-gaMgAmAM snAna karIe kai kai) svAdhIna rAma parAdhIna upekSA AhAra lithI) Abhazahi mAtA-pitAnI seA yitA vsIdICILI GDIbuTTIo zrIakIkaraNI jJAnasara ( 4 anakamInajaka zA w Rele vAthI jaLInI bAjumaheSAro I zrIlaMkAgrahinAmuM || janma piyA ja sirisirivAlakahA nA zrI paJcAzaka prakaraNam jela vibharavA || mAtmapravoya: ll bADhadivasa nAna karavA mA - rara ka (be bhAga) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tejas Printers AHMEDABAD M. 98253 47620