________________
સૂત્ર-૨
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ ઉત્તર- અહીં પરમાણુને વર્ણ વગેરે ભાવઅવયવોથી સહિત કહેલ છે. કહ્યું છે કે- “ભાવપરમાણુ કેટલા પ્રકારના છે? હે ગૌતમ! ભાવ પરમાણુ ચાર પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે- પરમાણુઓ વર્ણવાળા, ગંધવાળા, રસવાળા અને સ્પર્શવાળા હોય છે.” ઇત્યાદિ. પ્રશ્ન- જો પરમાણુઓ અવયવવાળા છે તો પરમાણુ કેમ કહેવાય ?
ઉત્તર- દ્રવ્ય અવયવોની અપેક્ષાએ અવયવ રહિત હોવાથી પરમાણુ કહેવાય છે.
મનીવાયાએમાં ફરી કાય શબ્દનો ઉલ્લેખ કરવાનું કારણ “મા” ઇત્યાદિથી કહે છે- અદ્ધા એવો સમય તે અદ્ધાસમય એવો સમાસ વિગ્રહ છે. સમયક્ષેત્રમાં રહેલો અને જેના બે વિભાગ ન કરી શકાય તેવો અંતિમ વિભાગરૂપ સમય એ જ અદ્ધાસમય છે. અદ્ધાસમયના પ્રદેશરૂપ અવયવો ઘણા હોતા નથી એવો નિષેધ કરવા માટે કાય શબ્દનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. કાળ સમય રૂપ જ છે, કાય રૂપ નથી એવો અર્થ છે.
જો કાળકાય (સમયોના સમૂહ) રૂપ હોયતો કાળના પ્રદેશ રૂપ અવયવો સદૈવ રહે. એમ થાય તો કાળની સહાયથી થનારા ધર્મભેદોનો અભાવ થાય. (અમુક અમુક ઋતુ આવતા અમુક અમુક ફળ, ધાન્ય, ફુલ વગેરેની ઉત્પત્તિ, ઠંડી, ગરમી, ભેજ વગેરે ફેરફારો બાલ્યાવસ્થા વગેરે અવસ્થા, ઉંમરથી નાનો-મોટો વગેરે જે ભેદ દેખાય છે તે ભેદ ન રહે.)
શબ્દ અન્ય કારણનો સંગ્રહ કરવા માટે છે. (પ-૧) टीकावतरणिका- एते धर्मादयः किमित्याहટીકાવતરણિકાર્થ– આ ધર્મ વગેરે પદાર્થો શું છે? એવા પ્રશ્નના ઉત્તરને કહે છે– - ધર્માસ્તિકાય આદિ તત્ત્વોની વિશેષ સંજ્ઞાद्रव्याणि जीवाश्च ॥५-२॥
સૂત્રાર્થ– ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને જીવો (એ પાંચ) દ્રવ્યો છે. (પ-૨) ૧. અઢીદ્વીપ સમયક્ષેત્ર છે, કેમકે તેમાં કાળ છે.
