________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૧ પદના એક દેશમાં પદનો પ્રયોગ થાય” એ નીતિથી સૂત્રમાં મસ્તિય શબ્દનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી, અર્થાત્ જીવ વગેરે શબ્દોના ઉલ્લેખથી “પદના એક દેશમાં પદનો પ્રયોગ થાય” એ ન્યાયથી જીવાસ્તિકાય વગેરે શબ્દો સમજી શકાતા હોવાથી સૂત્રમાં અસ્તિકાયા શબ્દનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. વળી સૂત્ર તો માત્ર સૂચન કરે એથી પણ અસ્તિકાયનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. જીવકાયથી બીજા અજીવકાય છે. અજીવકાય આટલા(ચાર) જ છે. અજીવકાયોનું પ્રત્યેકના પોતાના લક્ષણના ભેદથી(=દરેકનું ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણ જણાવવાપૂર્વક) આગળ (અ.૫ સૂ. ૧૭ વગેરેમાં) પ્રતિપાદન કરાશે.
વાય શબ્દનો ઉલ્લેખ કરવાના પ્રયોજનને કહે છે- કાય શબ્દનો ઉલ્લેખ ધર્મ વગેરે દ્રવ્યોમાં પ્રદેશ અને અવયવો ઘણા છે એ જણાવવા માટે છે. તેમાં પ્રકૃષ્ટ દેશ તે પ્રદેશ. એટલે કે નિર્વિભાગ ભાગ તે પ્રદેશ, અર્થાતુ કેવળી પણ જેમાંથી વિભાગ ન કરી શકે તેવો દ્રવ્યનો અંતિમ ભાગ તે પ્રદેશ. ધર્મ, અધર્મ અને આકાશના પ્રદેશો અસંખ્ય છે. લોકાકાશને આશ્રયીને આકાશના અસંખ્ય પ્રદેશો છે. (અલોકાકાશના પ્રદેશો અનંત છે.)
પ્રકૃષ્ટ દેશ હોવાથી અને દ્રવ્યથી અલગ ન થવાના કારણે પ્રદેશ કહેવાય છે. એ પ્રમાણે જે જુદા કરાય તે અવયવો. સ્કંધોમાં અવયવો ઘણા જ હોય છે. કોઈ સ્કંધોમાં સંખ્યાતા, કોઈ સ્કંધોમાં અસંખ્યાતા તો કોઇ સ્કંધોમાં અનંતા અવયવો હોય છે.
પ્રશ્ન- પરમાણુ પણ પુગલાસ્તિકાય છે. કહ્યું છે કે “સ્કંધો, સ્કંધદેશો, સ્કંધપ્રદેશો અને પરમાણુપુદ્ગલો પુદ્ગલાસ્તિકાય છે.” પુદ્ગલાસ્તિકાય અવયવ સહિત હોય છે. પરમાણુ અવયવ સહિત કેવી રીતે હોય? (કારણ કે સ્કંધમાંથી છૂટો પડેલો અંતિમ અંશ તે પરમાણુ છે આથી પરમાણુમાં અવયવો ન હોય.).
१. विलसाप्रयोगाभ्यामवयूयन्त इत्यवयवाः पृथक् क्रियन्त इति यावत् श्रीसिद्धसेनगणिकृतटीका (५-६)
