________________
સૂત્ર-૧
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ ટીકાર્થ– આ ધર્મ વગેરે અજીવકાય કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર “થતિ ?” ઇત્યાદિથી કહે છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય (આ ચાર) અજીવકાયો છે. તેમને લક્ષણથી આગળ કહીશું, અર્થાત્ તેમના દરેકના લક્ષણને આગળ કહીશું. ય શબ્દનો ઉલ્લેખ તે દ્રવ્યોના પ્રદેશરૂપ અવયવો ઘણાં છે એમ જણાવવા માટે અને કાળના સમયો ઘણાં હોતા નથી એવો નિષેધ કરવા માટે છે. ધર્માસ્તિકાય-ગતિરૂપે પરિણત જીવાદિ દ્રવ્યને અવશ્ય ધારણ કરે છે માટે ધર્મ કહેવાય છે. અતિ એટલે પ્રદેશો. કાય એટલે સમૂહ. અસ્તિઓનો (=પ્રદેશોનો) સમૂહ તે અસ્તિકાય. ધર્મ એવો તે અસ્તિકાય છે એ પ્રમાણે અહીં કર્મધારય સમાસ છે.
એ પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાયનો પણ અર્થ છે. ફક્ત આ વિશેષ છે. પૂર્વે કહ્યું તેમ “અવશ્ય ધારણ ન કરવાથી અધર્મ કહેવાય છે.”
પ્રશ્ન-ધર્માસ્તિકાયની વ્યુત્પત્તિમાં “ગતિ પરિણતજીવાદિદ્રવ્યને અવશ્ય ધારણ કરે છે માટે ધર્મ કહેવાય છે એમ કહ્યું. ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય જીવાદિ દ્રવ્યોને ધારણ કરતું નથી તેથી યથોક્ત અર્થ ધર્માસ્તિકાયમાં ઘટતો નથી.
ઉત્તર- રૂઢ શબ્દોમાં ક્રિયા માત્ર વ્યુત્પત્તિ પૂરતી જ હોય છે, તેમાં વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે કાર્ય હોતું નથી.
એ પ્રમાણે આકાશાસ્તિકાયનો પણ અર્થ છે. ફક્ત આ વિશેષ છેસર્વ દ્રવ્યોના સ્વરૂપને દીપાવે છે માટે આકાશ કહેવાય છે.
એ પ્રમાણે પગલાસ્તિકાયનો પણ અર્થ છે. ફક્ત આ વિશેષ છેપૂરણ(=પૂરાવું) અને ગલન =ગળી જવું, નીકળી જવું) ધર્મવાળા હોવાથી પુગલ કહેવાય છે. ૧. આ પૂર્વક ર્ ધાતુનો દીપવું અર્થ હોવાથી વ્યુત્પત્તિ પૂરતો જ આ અર્થ સમજવો. કેમકે
રૂઢ શબ્દોમાં વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે અર્થ ન હોય. ૨. પૌદ્ગલિક દરેક વસ્તુમાંથી જૂના પરમાણુઓ નીકળતા રહે છે અને નવા પરમાણુઓ આવતા
