________________
સૂત્ર-૪૨ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૧૫૩ टीका- अविद्यमान आदिर्यस्यासावनादिः अविद्यमानप्रथमारम्भः आदिमांश्च प्रथमारम्भवान् चशब्दः परिणामेयत्तोपसङ्ग्रहार्थः, 'तत्रानादि'रित्यादि तत्र तयोरनाद्यादिमतोः परिणामयोरनादिः परिणामः, केष्वित्याहअरूपेषु अमूर्तेष्वित्यर्थः, तानेवाह-धर्माधर्माकाशजीवेषु, क्रियापदाध्याहाराद्भवति, इह इतिशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, कालतोऽनादिरेव तत्तद्, धर्मद्रव्यपरिणामोऽनादिरसङ्ख्येयप्रदेशवत्त्वं लोकाकाशव्यापित्वं गन्तृगत्यपेक्षाकारणत्वमगुरुलघुत्वमित्यादिः अधर्मद्रव्यस्य तु स्थातृस्थित्यपेक्षाकारणत्वं अगुरुलघुत्वादिः, आकाशस्यानन्तप्रदेशत्वमवगाहदातृत्वमित्यादिः, जीवस्य तु सिद्धत्वादिः, कालस्य तु वर्तमानादिरिति ॥५-४२।।
ટીકાર્થ– જેની આદિ વિદ્યમાન નથી તે અનાદિ, અર્થાત્ જેનો પ્રથમ આરંભ નથી તે અનાદિમાન અને પ્રથમ આરંભવાળો આદિમાન એમ બે પ્રકારનો પરિણામ છે. ૨ શબ્દ પરિણામ આટલા જ છે એમ પરિણામનો નિયત સંખ્યામાં સંગ્રહ કરવા માટે છે.
તત્રીનફિત્યાદિ અનાદિમાન અને આદિમાન એ બે પરિણામમાં અનાદિમાન પરિણામ અરૂપી એવા ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ અને જીવ દ્રવ્યોમાં છે. અહીં ભાષ્યકારની ઇચ્છાથી મવતિ ક્રિયાપદ અધ્યાહાર છે. અહીં સૂત્રમાં તિ શબ્દ નહિ કહેલાના સમુચ્ચય માટે છે. ધર્માસ્તિકાય વગેરે તે તે દ્રવ્ય અનાદિ જ છે. અસંખ્યય પ્રદેશવત્વ, લોકાકાશવ્યાપિત્વ, ગન્તુગત્યપેક્ષાકારણત્વ, અગુરુલઘુત્વ ઇત્યાદિ ધર્માસ્તિકાયદ્રવ્યના પરિણામ છે. સ્થાતૃસ્થિત્યપેક્ષાકારણત્વ, અગુરુલઘુત્વ વગેરે પરિણામ અધર્માસ્તિકાયના છે. અનંતપ્રદેશત્વ, અવગાહદાતૃત્વ વગેરે પરિણામ આકાશના છે. સિદ્ધત્વ વગેરે જીવના પરિણામ છે. વર્તમાન વગેરે કાળના પરિણામ છે. (પ-૪૨) टीकावतरणिका-रूपिष्वभिधातुमाहટીકાવતરણિકાર્થ– રૂપી દ્રવ્યોમાં પરિણામ કહેવા માટે કહે છે–
