________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૨૯
‘સિદ્ધત્વન’ હત્યાવિ, જીવનો સિદ્ધત્વરૂપે ઉત્પાદ થયો, કેમ કે આમાં જીવ જે રીતે ન હતો તે રીતે પ્રગટ થાય છે. સિદ્ધનો સંસાર૫ર્યાયથી વ્યય (નાશ) જાણવો. કેમકે તેના સંસા૨પર્યાયનો નાશ થઇ ગયો છે. જીવરૂપે ધ્રૌવ્ય છે. કારણ કે કારણ અને કાર્યમાં એ બંનેમાં (અથવા સંસારપર્યાય અને સિદ્ધપર્યાય એ બંનેમાં) તેની સત્તા છે. એ પ્રમાણે ચોક્કસ બધા ય દ્રવ્યો ઉત્પાદાદિ ત્રણથી યુક્ત છે. (૫)
‘તવિત્યમ્’ત્યાવિ, અહીં ઉત્પાદ-વ્યયનો દ્વન્દ્વ સમાસ કરીને એક રૂપે(=ભેગો) નિર્દેશ કર્યો છે. કારણ કે બંને પર્યાયરૂપ છે. જે સ્થિર રહે તે ધ્રુવ. ધ્રુવ એટલે શાશ્વત. ધ્રુવનો ભાવ તે ધ્રૌવ્ય. આ ત્રણથી યુક્ત હોવું=આ ત્રણનો યોગ થવો એ સત્નું લક્ષણ છે. આ ત્રણ સમુદિત જ સત્ત્નું લક્ષણ છે. સત્ જેનાથી ઓળખાય=જણાય તે સત્ત્નું લક્ષણ છે. સત્ના આ લક્ષણથી રહિત સત્ નથી. જેમ કે વંધ્યાપુત્રમાં ઉત્પાદ-વ્યય નથી. ઉત્પાદ-વ્યયથી રહિત વંધ્યાપુત્રમાં ધ્રૌવ્ય પણ નથી. તેથી તેમાં સત્ત્વ નથી=વંધ્યાપુત્ર અસત્ છે. અથવા સમાધિ અર્થવાળા યુઝ્ ધાતુનું યુક્ત એવું રૂપ છે. યુક્ત એટલે સમાહિત (સમાહિત એટલે જેમાં અનેકનો સંગ્રહ હોય તે=જે સમુદિત હોય તે) ત્રણ સ્વભાવવાળી વસ્તુ સત્ છે. ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્ય આ ત્રણ સ્વભાવો(=વસ્તુના સ્વરૂપો) છે. સત્ સિવાય બીજી કોઇ વસ્તુ આ ત્રણથી યુક્ત ન હોય, અર્થાત્ અસત્ વસ્તુ આ ત્રણથી યુક્ત ન હોય. આને ભાષ્યકાર કહે છે- “યદુત્વદ્યતે” હત્યાવિ પ્રયોગથી કે વિગ્નસાથી, પૂર્વે જે જે સ્વરૂપે ન હોય તે તે સ્વરૂપે પ્રગટ થવાથી જીવ-પુદ્ગલની ગતિ આદિના અવંધ્યકારણરૂપે ધર્માસ્તિકાય વગેરે જે ઉત્પન્ન થાય છે, જે પ્રસ્તુત ઉત્પાદના પૂર્વરૂપથી નિવૃત્ત થાય છે, પ્રસ્તુત ઉત્પાદના પૂર્વ રૂપથી નિવૃત્ત ન થાય તો જીવપુદ્ગલની ગતિ આદિની સાથે સંબંધ ન થાય, એ પ્રમાણે જે ઉત્પત્તિવ્યયરૂપ ઉભયના આધારરૂપે શાશ્વત છે, આધાર વિના ઉત્પત્તિ-વ્યયનો અસંભવ છે, માટીના આધાર વિના કપાલ વગેરે કે ઘટ વિનાશ ન થાય. (તવ્રુદ્ધિસિદ્ધો:=)ઉત્પાદ-વ્યય આધારની બુદ્ધિથી સિદ્ધ છે, અર્થાત્
ન
૯૮
