________________
સૂત્ર-૨૯ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૯૯ લોકની બુદ્ધિમાં નિશ્ચિત થયેલું છે કે આધાર વિના ઉત્પાદ-વ્યય ન થાય. (તત્ સત્ર)જે ઉત્પન્ન થાય છે, જે નાશ પામે છે, જે સ્થિર રહે છે તે સત્ છે, અર્થાત્ તે “તુંએવા શબ્દનો વિષય બને છે. સત્ નો વિદ્યમાન એવો અર્થ છે. ઉત્પાદાદિથી રહિત વસ્તુ અસ છે, અસદુ એવા શબ્દનો વિષય છે. અસત્નો અવિદ્યમાન એવો અર્થ છે. (પ-૨૯)
भाष्यावतरणिका- अत्राह- गृह्णीमस्तावदेवंलक्षणं सदिति । इदं तु वाच्यं तत्कि नित्यमाहोस्विदनित्यमिति । अत्रोच्यते
ભાષ્યાવતરણિતાર્થ– પ્રશ્ન- સના આ લક્ષણને અમે સ્વીકારીએ છીએ, પણ આપે સ્પષ્ટ કરવું જોઇએ કે તે સત્ શું નિત્ય છે કે અનિત્ય છે? અહીં ઉત્તર કહેવાય છે– ટીવતરણિત- “મત્રાદે ત્યાદ્રિ વન્યપ્રન્થઃ, મત્રાવરે પર: प्रश्नयत्यव्युत्पन्नः, गृह्णीमस्तावदेवंलक्षणं उत्पादादिलक्षणं सदित्येवमनुमन्यामहे, तावच्छब्दः क्रमावद्योतनार्थः इतिशब्दो हेत्वर्थः, यस्मात्सत्तस्मादिदं तु वाच्यं, किमित्याह-'तत् कि'मित्यादि, तत् सत् किं नित्यं स्थिरं आहोश्विद् अनित्यम्-अस्थिरमिति प्रपच्छ, निबन्धनं तु नित्यावस्थितान्यरूपीणीति वचनं, इहारूपिग्रहणादूपिष्वनित्यतापत्त्या सम्मोहः, अत्रोच्यतेअव्युत्पन्नचोदकचोदिते समाधिः
ટીકાવતરણિકાર્થ– અત્રદ ઇત્યાદિ ગ્રંથ આગળના સૂત્રની સાથે સંબંધ જોડવા માટે છે. આ અવસરે મંદબુદ્ધિ બીજો પ્રશ્ન કરે છે. ઉત્પાદાદિ સ્વરૂપ દ્રવ્ય સત્ છે, એમાં અમે સંમત છીએ. જેથી (ઉત્પાદાદિવાળું) સત્ છે તેથી તમારે આ કહેવું જોઇએ કે સતુ નિત્ય છે કે અનિત્ય ? આમ બીજાએ પૂછયું. પૂછવાનું કારણ એ છે કે નિત્યવસ્થતા રૂપીf(પ૩) એવું સૂત્ર છે. આ સૂત્રમાં અરૂપ એ પ્રમાણે ઉલ્લેખ હોવાથી રૂપી પદાર્થોને અનિત્ય માનવાની આપત્તિ આવવાથી મૂંઝવણ(=સંદેહ) થાય છે કે શું રૂપી પદાર્થો અનિત્ય છે? આથી પ્રશ્ન કર્યો કેસનિત્ય છે કે અનિત્ય? મંદબુદ્ધિ પ્રજ્ઞકારે આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યો છતે ઉત્તર આપવામાં આવે છે–
