________________
૧૨૦.
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૩૧ કહેવાનું શક્ય નથી માટે અવાચ્ય છે. ઉભયપર્યાયોથી વિવક્ષિત ધર્મારૂપ દ્રવ્ય દ્રવ્ય વા' ઇત્યાદિ વિકલ્પથી સદ્દવ્ય-અસદ્ધવ્ય એ પ્રમાણે વાચ્ય (=વક્તવ્ય) નથી.
ક્રમથી આદેશમાં આ કહેવાનું શક્ય છે. યુગ૫ વિવલામાં ન તો સત્, શબ્દથી વાચ્ય છે અને ન તો અસત્ શબ્દથી વાચ્ય છે. કેમકે એક કાળે તેવા પ્રકારનો વાચક કોઈ શબ્દ જ નથી.
પૂર્વપક્ષ- તદુભય પર્યાયમાં એકવચન ન ઘટી શકે. (કેમ કે બે છે.) હવે જો એક પર્યાયની વિવેક્ષા હોય તો અવક્તવ્ય ભાંગો ન ઘટે.
ઉત્તરપક્ષ– ઉભય શબ્દના ગ્રહણથી અહીં દ્રય ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. દ્રય શબ્દનો એક વચનમાં પ્રયોગ થાય છે.)
પૂર્વપક્ષ– જો એમ છે તો તદુપયોવ એ ભાંગાથી તદુપર્યાયે વા એ ભાંગામાં કોઈ વિશેષતા રહેતી નથી.
ઉત્તર- આ એ પ્રમાણે નથી, કારણ કે તદ્રુમયમાં વિશેષ વિવક્ષાથી અસ્તિત્વ સ્વપર્યાય સંબંધી અને પરપર્યાય સંબંધી છે. અસ્તિત્વનું સ્વપર્યાયથી નિર્ણય કરવામાં આવે ત્યારે અતિ એમ ગ્રહણ કરાય છે. (કારણ કે સ્વપર્યાયથી આત્મા સત્ છે.) અસ્તિત્વનું જ પરપર્યાયથી નિર્ણય કરવામાં આવે ત્યારે નાસ્તિ એમ ગ્રહણ કરવું જોઇએ. (કારણ કે પરપર્યાયથી આત્મા અસત્ છે.) હમણાં ઉભયપર્યાયોની યુગપદ્ વિવક્ષા કરવામાં અવક્તવ્ય થાય છે. તદુપર્યાયોર્વા ઇત્યાદિ સ્થળે ભેદપ્રધાનતાની વ્યાખ્યામાં દ્વિવચન વગેરેનો નિર્દેશ યોગ્ય છે અથવા જાતિ વિવક્ષામાં દ્વિવચન વગેરેનો નિર્દેશ યોગ્ય છે. કારણ કે જાતિ એક હોવાથી એકવચનની સિદ્ધિ થાય છે.
આ પ્રમાણે આ ત્રણ સકલાદેશો છે અને ભાષ્ય દ્વારા વિશેષથી કહેવાયા છે. હવે વિકલાદેશની વિશેષથી વિચારણા કરવા માટે ભાષ્યકાર કહે છે- હેરાફેશન વિચિતવ્યમ્ તિ, તિ શબ્દનો ઉલ્લેખ વિકલ્પો આટલા જ છે એમ પરિમાણ (સંખ્યા) જણાવવા માટે છે.
