________________
સૂત્ર-૩૧
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૧૨૧
પ્રશ્ન– ભાષ્યમાં વિત્ત્વયિતવ્યમ્ એમ નપુંસકલિંગનો પ્રયોગ કેમ કર્યો ? (કેમ કે નય શબ્દ પુલિંગ છે.)
ઉત્તર– પર્યાયસ્તિમ્ એ પ્રમાણે નપુંસકલિંગ પ્રારંભ થયો હોવાથી વિસ્ત્વયિતવ્યમ્ એમ નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ છે.
પ્રશ્ન– જેવી રીતે ભાષ્યકારે ત્રણ સકલાદેશો કહ્યા તેમ બીજા પણ ચાર વિકલાદેશો ભાષ્ય વડે કેમ ન કહ્યા ?
ઉત્તર– અહીં ભાષ્યકારનો અભિપ્રાય આ જણાય છે- સકલાદેશોના સંયોગથી ચાર વિકલાદેશોની સિદ્ધિ થાય છે. આથી સરળતાથી સમજી શકાય તેવા છે. તેમાં—
(૧) પહેલા-બીજા વિકલ્પના સંયોગમાં સ્વાસ્તિ ૬ નાસ્તિ 7 એવા ચોથા વિકલ્પની સિદ્ધિ થાય છે.
(૨) પહેલા-ત્રીજા વિકલ્પના સંયોગમાં સ્વાસ્તિ પાવક્તવ્ય નૈતિ એવા પાંચમા વિકલ્પની સિદ્ધિ થાય છે.
(૩) બીજા-ત્રીજા વિકલ્પના સંયોગમાં મ્યાન્નાસ્તિ વાવવક્તવ્ય તિ એવા છઠ્ઠા વિકલ્પની સિદ્ધિ થાય છે.
(૪) પહેલા-બીજા-ત્રીજા વિકલ્પના સંયોગમાં સ્વાસ્તિ ૨ યાત્રાસ્તિ નાવવક્તવ્ય નેતિ એવા સાતમા વિકલ્પની સિદ્ધિ થાય છે.
તેમાં પ્રથમના ત્રણ વિકલ્પોમાં સકળ જ(=સંપૂર્ણ જ) દ્રવ્યની વિવક્ષા કરાય છે. ચોથાદિ વિકલ્પોમાં ન્યૂન કરાયેલા ખંડ ખંડ દ્રવ્યની વિવક્ષા કરાય છે. તેથી કહે છે- ‘વેશાવેશેન’ હત્યાવિ, સંપૂર્ણ વસ્તુનો બુદ્ધિરૂપ છેદથી વિભક્ત કરાયેલો અવયવ તે દેશ. તે દેશમાં આદેશ-દેશાદેશ. તેનાથી વિન્પનીય એટલે વ્યાખ્યાન કરવું. ધર્માસ્તિકાયાદિ તત્ત્વનું દેશથી વ્યાખ્યાન કરવું. આ પ્રમાણે ચારેય વિકલ્પોનું ગ્રહણ કર્યું છે. [આ પ્રમાણે દરેક વસ્તુમાં પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએ સિદ્ધ થતા સત્ત્વ-અસત્ત્વ આદિ ધર્મયુગલને આશ્રયીને વિધિનિષેધથી સત્સંગી થાય છે.]
