________________
સૂત્ર-૨૨ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૬૧ પ્રશ્ન- એમના મનમાં જીવ જ નથી તો જીવના વિષયમાં પુદ્ગલશબ્દને કેવી રીતે બોલે ?
ઉત્તર–આર્યસમિતિના અનુયાયી (વભાષિક બૌદ્ધો)ના મતે આત્મા છે. (૨) સૌત્રાન્તિક બૌદ્ધોનો વિત્તતયુવતીન્તડી તપુતિપ્રજ્ઞતિઃ એવો મત છે. આનો અર્થ આ પ્રમાણે છે- ચિત્તસંતતિમાં પુગલની પ્રજ્ઞપ્તિ=સંકેત છે, અર્થાત્ ચિત્તસંતતિને પુગલ કહે છે. [વિત્તાયુક્તસન્નતૌ ચિત્ત અને ચિત્તથી યુક્ત સંતતિમાં, અર્થાત્ ચિત્તસંતતિમાં તત્યુતપ્રજ્ઞ =તે પુગલની પ્રજ્ઞપ્તિ=સંકેત છે. સળંગ અર્થ આ પ્રમાણે છે- ચિત્તસંતતિમાં પુદ્ગલનો સંકેત છે, અર્થાત્ ચિત્તસંતતિને પુગલ કહે છે. આ શબ્દને વિશેષથી સ્પષ્ટ કરે છે...]
આ પ્રસંગે બીજા મતવાળા કહે છે કે શરીરાદિ અને સુખાદિ એ પુદ્ગલોનો ઉપકાર છે એમ આપના વડે પ્રતિપાદન કરાયું. આ બાબતમાં અન્ય મતવાળા બૌદ્ધો પુદ્ગલશબ્દથી વાચક જીવોને વાચ્ય માને છે. એટલે વ્યવહારની સિદ્ધિ માટે જીવોને વિષે પુદ્ગલશબ્દનો સંકેત કરે છે.
પ્રશ્ન-બૌદ્ધો જીવને માનતા જ નથી તો પછી પુદ્ગલશબ્દનો વિષય જીવ કેવી રીતે બને?
ઉત્તર– બૌદ્ધોમાં ચાર ભેદ છે- (૧) આર્યસમિતિ અથવા વૈભાષિક (૨) સૌત્રાન્તિક (૩) યોગાચાર અને (૪) માધ્યમિક. આમાં આર્યસમિતિ પક્ષવાળા બૌદ્ધોના આચાર્ય આત્માનું અસ્તિત્વ માને છે અને સૌત્રાન્તિક બૌદ્ધો ચિત્ત અને ચિત્તસંતતિ વિષે પુગલશબ્દનો પ્રયોગ કરે છે (વ્યવહાર કરે છે). કારણ કે વેદના, સંજ્ઞા, ચેતનાદિ ધર્મોથી યુક્ત ચિત્તસંતતિમાં, ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રિયથી સહિત પદાર્થનું પૌદ્ગલિક જ્ઞાન ચિત્તની સાથે પરસ્પરનો અનુવેધ પિરસ્પરમાં મળી જવાપણું) (ચિત્તસંતતિમાં) થાય છે. તે ચિત્ત અને ચિત્તથી યુક્ત સંતતિ તે અહંકાર છે. આ અહંકાર વસ્તુ છે તેથી તે આત્મામાં ઉપચાર કરાય છે. તેથી આત્માને પુદ્ગલ કહે છે. [ચક્ષુરિન્દ્રિય પોતે પુદ્ગલ છે.
