________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૨૨ એનાથી થતું પદાર્થનું જ્ઞાન પૌદ્ગલિક છે. આ પૌગલિક જ્ઞાન અને ચિત્તસંતતિનું ચૈતન્યજ્ઞાન પરસ્પર મળેલા છે. તેથી ચક્ષુરિન્દ્રિયનાં પૌદ્ગલિક જ્ઞાનનો ઉપચાર ચિત્તમાં કરીને સૌત્રાન્તિક બૌદ્ધો ચિત્તને પણ પુદ્ગલ કહે છે.]
અને યોગાચાર નામના બૌદ્ધમતમાં વિજ્ઞાન પરિણામને જ પુદ્ગલ કહે છે. આત્મધર્મનો ઉપચાર વિવિધ રૂપે પ્રવર્તે છે અને તે વિજ્ઞાન પરિણામ છે. તે ત્રણ પ્રકારનો છે.
પ્રશ્ન- એવી રીતે બીજા મતવાળા બૌદ્ધો જીવને પુગલ કહે છે અને આપે શરીરાદિને પુદ્ગલનો ઉપકાર કહ્યો છે તો એ કેવી રીતે ઘટે? કારણ કે બંને કથનમાં વિસંગતિ દેખાય છે.
ઉત્તર– બૌદ્ધાદિનું આ કથન યથાર્થ નથી, અર્થાત્ આ સંશય ઘટી શકતો નથી. પુદ્ગલો રૂપી છે તે પૂર્વે (અ.૫ સૂ.૪ માં) અમે બતાવી જ દીધું છે અને આત્મા રૂપી નથી. રૂપશબ્દ વડે ત્યાં મૂર્તિ કહેવાઈ છે. તે મૂર્તિને અન્ય લોકો અસર્વગત દ્રવ્યપરિણામરૂપ માને છે. જેમકે મન. અને મન સ્પશદિથી રહિત છે એવા કથનનું ખંડન કરવા માટે આ કહેવું જરૂરી છે કે જે સ્પર્ધાદિથી યુક્ત હોય તે મૂર્ત છે અને પૃથ્વીમાં ચાર ગુણ, પાણીમાં ત્રણ ગુણ, તેજમાં બે ગુણ અને વાયુમાં એક સ્પર્શ ગુણ એવું જે વૈશેષિકો માને છે તેનું ખંડન કરવા અહીં અવશ્ય કહેવું જોઇએ, (જેને સ્પર્ધાદિ ન હોય તેને પણ મૂર્ત માને છે. જેમ મન.).
એ બધી વિપ્રતિપત્તિઓ (અસંગત કથનો) છે. તેથી યથાર્થ નથી. પુગલશબ્દ વડે આત્મા કહેવાય છે તે પહેલી વિપ્રતિપત્તિ છે અને અસર્વગત દ્રવ્ય સ્પર્ધાદિથી રહિત છે એ બીજી વિપ્રતિપત્તિ છે. આના નિષેધ માટે આ સૂત્રનો આરંભ કરવામાં આવે છે તથા પૃથ્વી આદિ પૃથફ પૃથફ ચાર ગુણવાળા છે તે વિશેષવચનોથી કહેવા ઇચ્છાયા છે. તેથી કહેવાય છે કે
