________________
૪૦
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૧૯ ફક્તમત્રાપ-“M/: સન ટીપ:, સ્ત્રદં વૃજ્યાં યથા સમસ્તે ! आदाय शरीरतया, परिणमयति चापि तं स्नेहं ॥१॥ तद्वद् रागादिगुणः, स्वयोगवृत्त्याऽऽत्मदीप आदत्ते । स्कन्धानादाय तथा, परिणमयति ताँश्च कर्मतया ॥२॥" तस्माच्छरीराद्याकारेणोपकारिणः प्राणिनां पुद्गला इति IIM- al
ટીકાર્થ– શરીર વગેરે પુદ્ગલોનો ઉપકાર છે એ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો વિધાન ઇત્યાદિથી કહે છે- પૂર્વે (૨-૩૭ સૂત્રમાં) કહેલા ઔદારિક વગેરે પાંચ પ્રકારના શરીરો પુદ્ગલોનો ઉપકાર છે.
તથા વાણી, મન અને શ્વાસોચ્છવાસ પુદ્ગલોનો ઉપકાર છે. અહીં ભાષાપર્યાપ્તિ અને મન:પર્યાતિની એકત્વની વિવાથી વામનઃ એમ એકવચન છે. પ્રાણાપાન એટલે ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસ. અહીં જાતિની અપેક્ષાએ દ્વિવચન છે. (જાતિની અપેક્ષાએ એક ઉચ્છવાસ અને એક નિઃશ્વાસ એમ બે હોવાથી દ્વિવચન છે.) પ્રાપિનાવિતિ એ સ્થળે રહેલ રૂતિ શબ્દ વ શબ્દના અર્થમાં છે. શરીર વગેરે અંધાદિ સ્વરૂપ પુદ્ગલોનું પ્રયોજન=કાર્ય છે.
નીવ ત મુખ્યતે–જીવમાં એમ પ્રકરણ)થી જાણી શકાય છે. આનો ભાવ એ થયો કે શરીર પુલોનો ઉપકાર જીવમાં=જીવ સંબંધી છે. કારણ કે શરીર વગેરે જીવની સાથે સીધો સંબંધ રાખનારા છે.
આનું જ વિશેષથી વ્યાખ્યાન કરવાની ઇચ્છાવાળા ભાગકાર કહે છેતત્ર ફત્યાદિ, શરીરો બીજા અધ્યાયમાં (૩૭મા સૂત્રમાં) જે પ્રમાણે કહ્યા છે તે પ્રમાણે અહીં જાણવા.
પ્રાણાપાનનું વ્યાખ્યાન આઠમા અધ્યાયમાં બારમાસૂત્રના ભાષ્યમાં પાંચ પ્રકારની પર્યાપિનામકર્મના વર્ણનમાં પ્રાણાપન એ સ્થળે કરવામાં આવશે.
પ્રશ્ન- જો ત્યાં પ્રાણાપાનનું વર્ણન કરવાનું છે તો અહીં વૃત્તિમાં (? ભાષ્યમાં) તેનું પુદ્ગલોના ઉપકારરૂપ વ્યાખ્યાન કેમ કર્યું?
