________________
સૂત્ર-૧૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ ગતિસ્થિતિમાં ઉપગ્રહ(=ઉપકાર) કરવો એ ક્રમશઃ ધર્માસ્તિકાયઅધર્માસ્તિકાયનું પ્રયોજન છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ સદા હોવા છતાં જીવો વગેરેની ગતિ-સ્થિતિ સદા થતી નથી. કારણ કે પોતાનામાં થનારા તેવા પ્રકારના(=ગતિ-સ્થિતિ કરવાના) પરિણામ ક્યારેક થાય છે. પ્રશ્ન– ગતિ-સ્થિતિનો પરિણામ સદા કેમ થતો નથી?
ઉત્તર– ( વનદ્રિકમાવાતાતિસાપેક્ષ =) તે પરિણામ અનાદિથી વિદ્યમાન કાળ આદિની અપેક્ષાવાળો છે(તેવા કાળાદિ ઉપસ્થિત થાય તો તે પરિણામ થાય, અન્યથા ન થાય.) પણ તેવો પરિણામ સદા થતો નથી. આ પ્રમાણે વિચારવું.
પાણી છે તેથી માછલાઓની ગતિ થતી નથી, પરંતુ તેવા પ્રકારના પરિણામથી પરિણત માછલાની જલના કારણે ગતિ થાય છે. એ પ્રમાણે સમાનભૂમિ છે એથી પુરુષની સ્થિતિ થતી નથી, કિંતુ સ્થિતિના પરિણામથી પરિણત પુરુષની સમાનભૂમિના કારણે સ્થિતિ થાય છે. શું ધર્માસ્તિકાયથી પૃથ્વી પાતાળમાં જાય? અર્થાતુ ન જાય. કેમકે તે તે ભાવની પરિણતિથી રહિતની પાતાળમાં ગતિ થતી નથી.
અહીં બહુ કહેવા જેવું છે. ગ્રંથનો વિસ્તાર થઈ જવાના ભયથી કહેવાતું નથી. કારણ કે પ્રસ્તુત ટીકાના) પ્રારંભનું ફળ માત્ર અક્ષરોનું વ્યાખ્યાન છે, અર્થાત્ માત્ર અક્ષરોનું વ્યાખ્યાન કરવા માટે આ ટીકા રચવાનો પ્રારંભ કર્યો છે. (પ-૧૭) આકાશનું લક્ષણ आकाशस्य अवगाहः ॥५-१८॥ સૂત્રાર્થ– આકાશનો અવગાહ(= જગ્યા આપવી) ઉપકાર કાર્ય છે. (પ-૧૮)
भाष्यं- अवगाहिनां धर्माधर्मपुद्गलजीवानामवगाह आकाशस्योपकारः । धर्माधर्मयोरन्तःप्रवेशसम्भवेन पुद्गलजीवानां संयोगविभागैश्चेति I-૨૮
