________________
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૧૭ ગતિ એટલે અન્ય દેશની પ્રાપ્તિ, અર્થાત્ એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે જવું. સ્થિતિ એટલે એક સ્થળે રહેવું.
૩પપ્રદ ઈત્યાદિથી ઉપગ્રહ શબ્દને કહે છે- ઉપગ્રહ, નિમિત્ત, અપેક્ષાકારણ, હેતુ આ બધા શબ્દોનો એક જ અર્થ છે, અર્થાત્ આ પર્યાયવાચી શબ્દો છે. સામાન્યથી આ શબ્દો પર્યાયવાચી છે પણ વિશેષથી થોડો અર્થભેદ છે. તે આ પ્રમાણે- (૧) ઉપગ્રહકારણ ઉપકાર કરનારું છે. જેમકે અગ્નિ વગેરે તેમાંથી નીકળતા ધુમાડા આદિ ઉપર ઉપકાર કરે છે. (અગ્નિ વિના ધૂમાડો ન હોય.) (૨) નિમિત્તકારણ એટલે સહકારી કારણ( કાર્યમાં સહકાર કરે તે સહકારી કારણ.) જેમકે દંડ ઘટાદિનું સહકારી કારણ છે. (૩) કાર્યમાં જેની અપેક્ષા રહે તે અપેક્ષાકારણ. જેમકે તેવા પ્રકારના નિવાસમાં ભિક્ષા અપેક્ષાકારણ છે. (આથી જ કહેવાય છે કે) ત્યાં ભિક્ષા નિવાસ કરાવે છે. (તે સ્થળે ભિક્ષા સુલભ હોવાથી નિવાસમાં ભિક્ષા અપેક્ષાકારણ છે.) સુકાયેલા છાણાનો અગ્નિ ભણાવે છે. ચોરોનો અભાવ લોકોને માર્ગમાં ચલાવે છે. લોકમાં આવા વચનો બોલાય છે માટે ભિક્ષા વગેરે અપેક્ષાકારણ છે. (૪) હેતુ એટલે ઉપાદાનકારણ. જેમકે ઘટ વગેરેમાં માટી વગેરે હેતુ(=ઉપાદાન)કારણ છે.
ઉપકાર શબ્દનું વ્યાખ્યાન કરવાની ઇચ્છાથી કહે છે-૩પકાર રૂત્યાદ્ધિ, ઉપકાર, પ્રયોજન, ગુણ અને અર્થ - આ શબ્દોનો એક અર્થ છે. સામાન્યથી આ શબ્દો પણ પર્યાયવાચી શબ્દો જ છે. ફક્ત આ તફાવત છે કે યથોક્ત ઉપગ્રહ આદિ શબ્દોમાં યથાસંખ્ય જાણવું. તે આ પ્રમાણેઉપગ્રહકારણનું ઉપકાર કાર્ય છે, નિમિત્તકારણનું પ્રયોજન છે, અપેક્ષાકારણનું ઉપઘાતનો અભાવગુણ છે, તુકારણનું અર્થ છે. જેવી રીતે ગતિપરિણામથી પરિણત(=ગતિ કરવાની ઇચ્છાવાળા થયેલા) માછલાને ગતિ કરવામાં પાણી ઉપગ્રાહક(=ઉપકારક) છે, તેવી રીતે (યથોક્ત) ગતિપરિણામથી પરિણત જીવોને ગતિ કરવામાં ધર્માસ્તિકાય ઉપગ્રાહક(=ઉપકારક) છે. એવી રીતે ઊભા રહેવાની ઈચ્છાવાળા પુરુષને ઊભા રહેવામાં અધર્માસ્તિકાય ઉપગ્રાહક છે. આ પ્રમાણે
