________________
સૂત્ર-૧૭ શ્રી તત્ત્વાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ तिष्ठासोः पुरुषस्य समभूमिवत् उपग्राहकः अधर्मास्तिकाय इति, एवं गतिस्थित्युपग्रहप्रयोजनताऽनयोः, सदोभयाभावश्च जीवादीनां धर्मादिभावे स्वगततथाविधपरिणामकादाचित्कतया, स त्वनादितद्भाव(?सद्भाव)कालादिसापेक्ष इति भावनीयं, न हि मत्स्यानामपि जलमित्येव गतिः, अपि तु तथापरिणतस्य जलात्, एवं पुरुषस्यापि न समा भूमिरिति स्थितिः, अपि तु तथापरिणतस्य समभूमेः, मही पातालं किं ततः ?, त(द)तद्भावपरिणतिशून्यस्य पातालागमनादित्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तारभयात् अक्षरगमनिकामात्रफलत्वात् प्रारम्भस्येति Iધ-છા.
ટીકાર્થ– ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય અનુક્રમે ગતિમાં અને સ્થિતિમાં ઉપગ્રાહક છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર ગતિમતામ્ ઇત્યાદિથી કહે છે. પોતાની ઇચ્છાથી ગતિપરિણામવાળા(ગતિ કરવાનાં પરિણામવાળા) અને સ્થિતિપરિણામવાળા(=સ્થિતિ કરવાના પરિણામવાળા) જીવોની ગતિસ્થિતિમાં નિમિત્ત બનવું એ યથાસંખ્ય ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયનો ઉપકાર કાય) છે.
અહીંયથાસંખ્ય કહ્યું હોવાથી ધર્માસ્તિકાય ગતિમાં અને અધર્માસ્તિકાય સ્થિતિમાં નિમિત્ત છે, પણ ઉલટી રીતે નિમિત્ત નથી. અથવા (ધર્માસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાયમાંથી) કોઈ એક જ ગતિ-સ્થિતિ બંનેમાં નિમિત્ત નથી. અહીં કહેવાનો ભાવ આ છે- ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ ગતિ છે. અધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ સ્થિતિ છે. (ગતિમાં સહાય કરવાને કારણે ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ ગતિ છે, સ્થિતિમાં સહાય કરવાના કારણે અધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ સ્થિતિ છે.)
ગતિ અને સ્થિતિ અપેક્ષાકારણવાળી(=નિમિત્તકારણવાળી) છે, કેમકે ઘટની જેમ કાર્ય છે. (જે જે કાર્ય હોય તે તે નિમિત્તકારણવાળું હોય) અર્થાત્ નિમિત્તકારણ હાજર થાય તો કાર્ય થાય.
