________________
૫૪
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૨૨ ટીકાર્થ– કાળનો વર્તનાદિરૂપ ઉપકાર છે, અર્થાત વર્તનાદિ કાળનો ઉપકાર છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર કહે છે- તથા ફત્યાદિ તે આ પ્રમાણે
વર્તન-વર્તના એટલે વૃત્તિ, વૃત્તિ એટલે તે પ્રમાણે વર્તવાનો-હોવાનો સ્વભાવ.
ધર્માસ્તિકાયાદિ સર્વ પદાર્થોની વૃત્તિ કાળના આશ્રયવાળી છે, અર્થાત્ સર્વ પદાર્થો કાળમાં રહેલા છે. વર્તમાનકાળના આશ્રયવાળા (=વર્તમાનકાળમાં રહેલા) ધર્માસ્તિકાય આદિ પદાર્થો સ્વયમેવ વર્તા રહ્યા છે. સ્વયમેવ વર્તી રહેલા તે પદાર્થોનો કાળ પ્રયોજક છે=પ્રેરક છે. (જેમકે- ખેતરમાં માણસો કામ કરી રહ્યા હોય ત્યારે ત્યાં રહેલ શેઠ પ્રયોજક-પ્રેરક બને છે. સ્વયં કામ કરી રહેલા માણસોને કામ કરવામાં શેઠની ઉપસ્થિતિ પ્રયોજક–પ્રેરક બને છે. શેઠ ઊભો ન રહે તો માણસો વચ્ચે વચ્ચે કામ કરતા અટકી જાય વગેરે બને. શેઠ ઊભો રહે તો આવું ન બને. માટે શેઠ માણસોને કામ કરવાનું કહેતો ન હોવા છતાં પ્રયોજક બને છે. તેમ કાળ કશું ન કરતો હોવા છતાં માત્ર કાળનું અસ્તિત્વ પદાર્થોની વિદ્યમાનતાનું પ્રયોજક છે.) વર્તના કાળનો ઉપકાર છે એમ (આ જ સૂત્રના ભાષ્યમાં આગળ) કહેશે.
વર્તનાની વિચારણા માટે જ કહે છે- ઉત્પત્તિ એટલે તે પદાર્થનો તે સ્વરૂપે પ્રાદુર્ભાવ. સ્થિતિ એટલે પદાર્થનો નાશ ન થવો=પદાર્થનું ટકી રહેવું. પ્રથમસમયાશ્રયા=વિવક્ષિત સમયે પદાર્થની ઉત્પત્તિ અને સ્થિતિ) વર્તના કહેવાય છે. [આનો સાર એ આવ્યો કે દરેક સમયે થઈ રહેલા તે તે સ્વરૂપે પદાર્થની ઉત્પત્તિ અને તે તે સ્વરૂપે સ્થિતિએ વર્તન છે. આ વર્તના કાળનો ઉપકાર છે. અહીં ઉપકારનો અર્થ નિમિત્ત છે. કાળ વર્તનામાં નિમિત્ત બને છે.
૧. અહીં ઉત્પત્તિ અને સ્થિતિના ઉપલક્ષણથી નાશ પણ સમજી લેવો. કારણ કે દરેક પદાર્થમાં દરેક
સમયે ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, નાશ એ ત્રણેય થઇ રહ્યા છે. એ ત્રણેયમાં કાળ નિમિત્ત બને છે.
