________________
સૂત્ર-૨૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
પરિણામ– “રિણામો વિઘ” ત્યતિ, પરિણામ દ્રવ્યના સ્વજાતિનો ત્યાગ કર્યા વિના થનારા પર્યાય સ્વરૂપ છે. આ પર્યાય સ્વયં કે બીજાના પ્રયોગથી થાય છે. ટૂંકમાં- દ્રવ્યમાં પર્યાયનું પરિવર્તન એ પરિણામ છે. તે આ પ્રમાણે-અંકુર અવસ્થાવાળી વનસ્પતિના મૂળ, પર્વ, છાલ, પત્ર, થડ, ડાળીઓ, કુંપળ, પુષ્પ, ફળ રૂપ પરિણામ છે. પહેલાં અંકુર હતો હમણાં થડવાળું છે અને આ વર્ષે(=ભવિષ્યમાં) પુષ્પવાળું થશે. અથવા પુરુષરૂપદ્રવ્યની બાલ્યાવસ્થા, કુમારાવસ્થા, યુવાવસ્થા અને મધ્યમાવસ્થા આદિ અવસ્થાઓ પરિણામ છે. પરિણામ તદ્ભાવ રૂપ છે–તેના=દ્રવ્યના અને ગુણોના ભાવરૂપ છે, અર્થાત્ દ્રવ્યો અને ગુણો જે સ્વરૂપે બને તે રૂપ દ્રવ્યોનો અને ગુણોનો પરિણામ છે. પરિણામ અનાદિ-આદિ એમ બે પ્રકારે છે. જેની આદિ નથી તે અનાદિ. અરૂપી ધર્માસ્તિકાય આદિમાં થનારા પરિણામ અનાદિ પરિણામ છે. આકાશમાં થનારા ઈન્દ્રધનુષ વગેરેમાં તથા થાંભલા, ઘટ વગેરેમાં થનારા પરિણામ આદિ પરિણામ છે. આ રીતે પરિણામ બે પ્રકારે જ છે. આ બે પ્રકારના પરિણામને પ્રસ્તુત અધ્યાયના અંતે તદ્માવઃ પરિણામ એ સૂત્રથી કહીશું.
વસ્તુઓનો પરિણામ ઋતુઓના વિભાગથી અને કાળના નિયમથી કરાયેલો છે=થાય છે. (જેમકે શિયાળામાં ઠંડી વાય છે, ઉનાળામાં ગરમી થાય છે અને ચોમાસામાં વરસાદ વરસે છે, વગેરે ઋતુઓના વિભાગથી થાય છે. સૂર્યના કિરણો પ્રાતઃકાળે અને સંધ્યાકાળે બહુ ઉષ્ણ હોતા નથી અને બપોરે બહુ ઉષ્ણ હોય છે, સમુદ્રમાં અમુક સમયે ભરતી આવે છે તો અમુક સમયે ઓટ આવે છે. લોકો દિવસે પ્રવૃત્તિમય હોય છે અને રાત્રે નિદ્રાધીન બને છે, દિવસે પ્રકાશ હોય છે અને રાત્રે અંધકાર ફેલાય છે ઇત્યાદિ કાળના નિયમથી થાય છે.)
ક્રિયા– જ્યિાં તિઃ ઈત્યાદિ ભાષ્યપાઠ છે. કરવું તે ક્રિયા. ક્રિયા દ્રવ્યનો પરિણામ છે. કાળદ્રવ્ય પરિણામરૂપ ક્રિયાનો અનુગ્રાહક છેઃ અનુગ્રહ કરનાર છે. આંગળી હમણાં આકાશ પ્રદેશોની શ્રેણીમાં છે, ભૂતકાળમાં હતી અને ભવિષ્યમાં થશે. જો આ પ્રમાણે ત્રણ કાળ ન હોય
