________________
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૨૨ તો જે ભૂતકાળ છે તે જ વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળ થઈ જાય. એ પ્રમાણે ભવિષ્યકાળ અને વર્તમાનકાળ (ભૂતકાળમાં) મળી જાય. આ અનિષ્ટ છે. તેથી પરસ્પર મિશ્રણ થયા વિના અને સમ્યફ વ્યવહારને અનુકૂળ એવી ભૂતકાળ આદિ સંજ્ઞાઓ જેની અપેક્ષાએ પ્રસિદ્ધ બને છે તે કાળ છે. તેમાં ભૂતકાળ ભાવ અને વિષયના ભેદથી બે પ્રકારે છે. ઘડો વિનાશ પામ્યો એમ ભાવભૂતકાળ છે. ચક્ષુ આદિ દ્વારા ગ્રહણ થયા પછી મેં ઘટને જોયો. આ વિષયભૂતકાળ છે. એ પ્રમાણે ભવિષ્યકાળ વિષય અને ભાવ એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ભવિષ્યમાં જોવાની ઇચ્છાની નજીકમાં રહેલો ઘટ, અર્થાત્ જેને નજીકના જ ભવિષ્યકાળમાં જોવાની ઈચ્છા છે તેવો ઘટ વિષયભવિષ્યકાળ છે. જેણે આત્મલાભ મેળવ્યો નથી, અર્થાત્ જે હજી ઉત્પન્ન થયો નથી તે ઘટ ભાવભવિષ્યકાળ છે.
ક્રિયા એટલે ગતિ. ગતિના પ્રયોગગતિ, વિગ્નસાગતિ અને મિશ્રિકાગતિ એમ ત્રણ પ્રકાર છે.
પ્રયોગગતિ– જીવની ગતિ પરિણામથી સંયુક્ત એવી શરીર, આહાર, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાન સંબંધી ક્રિયા પ્રયોગગતિ છે.
વિગ્નસાગતિ– જીવના પ્રયોગ વિના કેવળ જીવદ્રવ્યની સ્વપરિણામરૂપ ક્રિયા વિગ્નસાગતિ છે. તે પરમાણુ, વાદળ, ઈન્દ્રધનુષ, પરિધિ આદિ અનેક પ્રકારના સંસ્થાનવાળી છે.
મિશ્રિકાગતિ– પ્રયોગ અને વિન્નસા ઉભય પરિણામ સ્વરૂપ હોવાથી પ્રયોગ-વિગ્નસાથી થનારી ક્રિયા મિશ્રિકાગતિ છે. મિશ્રિકાગતિ જીવપ્રયોગવાળી અચેતનદ્રવ્યના પરિણામ સ્વરૂપ છે. જેમકે કુંભ અને સ્તંભ વગેરે. કુંભ વગેરે તેવા પ્રકારના પરિણામ રૂપે સ્વયં જ ઉત્પન્ન થવાને સમર્થ છે, પણ તેમને કુંભાર વગેરેની સહાયતાની જરૂર છે. એથી કુંભાર વગેરેની સહાયતાથી કુંભાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે.
વર્તન અને પરિણામ ક્રિયાજાતિના જ હોવાથી અહીં વર્તના, પરિણામ પછી ક્રિયાનું ગ્રહણ કર્યું છે. અહીં પરિણામ મુખ્ય હોવાથી
