________________
સૂત્ર-૨૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-પ
૫૭
સૂત્રકારે વર્તના-ક્રિયા એ બેની મધ્યમાં પરિણામનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. કેમકે વર્તના અને ક્રિયાના ભેદો પરિણામવિશેષ જ છે.
પરાપરત્ન રૂત્યાદિ, પરત્વ અને અપરત્વના પ્રશંસાકૃત, ક્ષેત્રકૃત અને કાળકૃત એમ ત્રણ પ્રકાર છે.
પ્રશંસાકૃત— ધર્મ પર(=શ્રેષ્ઠ) છે. કેમકે તે સર્વોત્તમ છે અને સર્વ મંગલોનો નિવાસ છે. અધર્મ અપર(=કનિષ્ઠ) છે. કેમકે તે ગુણહીન છે, હલકી અવસ્થાને પમાડનાર છે. જ્ઞાન પર(=શ્રેષ્ઠ) છે. કેમકે જ્ઞાન યથાવસ્થિત બોધ કરાવનાર છે. જે જ્ઞાન વસ્તુને યથાવસ્થિત પણે ન જાણે તે અ૫૨(=કનિષ્ઠ) છે. તેવું જ્ઞાન અજ્ઞાન જ છે. કા૨ણ કે તેવું જ્ઞાન અપ્રશસ્ત છે. સમ્યગ્દર્શનથી રહિત જીવનું જ્ઞાન નિંદિત(=હલકું) છે.
ક્ષેત્રકૃત— ક્ષેત્ર તે રૂત્યાવિ, એક સમયમાં એક દિશામાં આ દૂર રહેલો છે. આ નજીકમાં રહેલો છે એવો વ્યવહાર થાય છે. અહીં દિશાની પ્રધાનતા છે. દિશાથી અવિનાભાવ હોવાથી(=જ્યાં દિશા હોય ત્યાં કાળ અવશ્ય હોવાથી) કાળ પણ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. એક કાળમાં એક દિશામાં રહેલા બે પદાર્થોમાં આ પર છે, આ અપર છે, એવો વ્યવહાર થાય છે.
અહીં ભાવાર્થ એ છે કે વિવક્ષિત કોઇ એક કાળમાં જે પદાર્થ પર છે અને જે પદાર્થ અપર છે તેનાથી બીજા કોઇ કાળમાં જે પદાર્થ પર છે તે અપર બની જાય અને જે પદાર્થ અપર છે તે પર બની જાય માટે પરત્વઅપરત્વની વિવક્ષામાં જેમ દિશા એક હોવી જોઇએ તેમ કાળ પણ એક હોવો જોઇએ. ભાષ્યમાં વિધાતાવસ્થિતયો: એમ જણાવ્યું છે. માટે જ ટીકામાં “સ્યાં વિજ્યેવા” એમ જણાવ્યું છે. ભાષ્યમાં એક કાળનું ગ્રહણ શા માટે છે તેની સ્પષ્ટતા કરવા માટે આગળ અવિનામાવિત્વાત્ ઝાલોડવ્યાક્ષિપ્યતે ઇત્યાદિ જણાવ્યું છે.
કાલકૃત— ાલતે ઇત્યાદિ વર્ણનથી ૫૨માં પર એવો અને અપરમાં અપર એવો બોધ( બુદ્ધિ) અને કથન જેના નિમિત્તે છે તે કાળ છે. તે આ પ્રમાણે–
