________________
સૂત્ર-૬
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
હોય અને કોને અવયવો હોય? આ પ્રશ્ન થવાનું કારણ એ છે કે અરૂપી દ્રવ્યોમાં અવયવનો વ્યવહાર થવો અશક્ય છે. રૂપી દ્રવ્યોમાં અંત્ય અવયવરૂપ પરમાણુઓમાં પ્રદેશનો વ્યવહાર થવો અશક્ય છે. આ પ્રમાણે અન્યના અભિપ્રાયને કલ્પીને કહે છે. અહીં ઉત્તર કહેવાય છે. અરૂપી-રૂપી સર્વ ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યોને પ્રદેશો છે. નજીકના દેશો તે પ્રદેશો એવો અર્થ હોવાથી ધર્માસ્તિકાયાદિ સર્વદ્રવ્યોને પ્રદેશો હોય છે.
આ કથનથી પરમાણુને પણ પ્રદેશો હોય આથી પરમાણુ સિવાય એમ કહે છે- સર્વદ્રવ્યોને પ્રદેશો હોય એ કથન પરમાણુને છોડીને છે. પરમાણુને પ્રદેશો ન હોય. કેમકે દ્રવ્યથી જેનો ભેદ(=બે વિભાગ) ન થઈ શકે તે પરમાણુ છે. પોતાના જેવા પ્રદેશોનો આ પ્રતિષેધ છે. રસ વગેરે પર્યાયો તો પરમાણુને પણ હોય છે. જુદા કરાયેલા અને ભેદ વૃત્તિવાળા( જુદા થયેલા) અવયવો તો અનંતાનંતપ્રદેશવાળા સુધીના સ્કંધોને જ હોય છે. જેને સ્વયં સૂત્રકાર આગળ કહેશે. સૂત્રકાર આગળ શું કહેશે? તેને ભાષ્યકાર કહે છે- “પુદ્ગલના અણુ અને સ્કંધ એમ મુખ્ય બે ભેદ છે.” (પ-૨૫) “સંઘાત, ભેદ અને સંઘાત-ભેદ એ ત્રણ કારણોમાંથી કોઈ પણ એક કારણથી સ્કંધની ઉત્પત્તિ થાય છે.” અણુ એટલે પરમાણુ સ્કંધ એટલે પરમાણુઓનો જથ્થો. સ્કંધો સંઘાતથી અને ભેદથી તથા અણુઓ ભેદથી ઉત્પન્ન થાય છે. આથી જ આ અણુઓ જુદા કરાતા હોવાથી અવયવો છે. જ્યારે અણુ સ્કંધાવસ્થામાં હોય(=સ્કંધમાં જોડાયેલ હોય) ત્યારે તેનું અણુત્વ કોઇપણ રીતે સિદ્ધ થતું નથી, અર્થાત્ ત્યારે તે અણુ ન કહેવાય. જો સ્કંધાવસ્થામાં અણુત્વની સિદ્ધિ થાય તો પ્રત્યેક પરમાણુરૂપ પુદ્ગલોની જેમ સ્કંધ ન બને સ્કંધ ન કહેવાય.
તાત્પર્યાર્થ– જેમ સ્કંધો અવયવરૂપ છે તેમ પરમાણુ પણ અવયવરૂપ છે. હવે જ્યારે છૂટો પરમાણુ સ્કંધમાં જોડાઈ જાય ત્યારે તે અણુ ન ૧. અવયવો વિગ્નસા અને પ્રયોગ એમ બે રીતે થાય છે. તેમાં વિગ્નસાથી થયેલા અવયવો જુદા
થયેલા છે (અર્થાત્ કોઈએ કર્યા નથી) અને પ્રયોગથી થયેલા અવયવો બીજાઓથી જુદા કરાયેલા છે. આમ થવું અને કરવું એમ બે ભેદ છે.
