________________
૯૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૨૯
સરકવું તે સંસાર. એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં સરકવાનો ત્યાગ તે અપવર્ગ. આ બેમાં અવસ્થાભેદ છે, અર્થાત્ આ બે અવસ્થાભેદવાળા છે.
“લ્પિતÒડસ્ય' નૃત્યાદિ, સંસાર-અપવર્ગના ભેદ કલ્પિત છે એમ સ્વીકારવામાં (આત્માનો) સ્વભાવ ન હોવાને કારણે આત્માની સંસારરૂપે ઉપલબ્ધિ(=પ્રાપ્તિ) ન થવાનો પ્રસંગ આવે. કેમકે કલ્પિત વસ્તુ અપારમાર્થિક છે, અર્થાત્ કંઇ નથી. કંઇ ન હોવાના કારણે અભાવરૂપ થાય. પૂર્વપક્ષ— હવે આ દોષ ન આવે એ માટે અમે કહીએ છીએ કે આત્મા સસ્વભાવ છે. સંસાર-અપવર્ગ આત્માનો સ્વભાવ છે પણ એ સ્વભાવ જ કલ્પિત છે.
ન
ઉત્તરપક્ષ– (‘સ્વભાવત્વે તુ” ત્યાદ્રિ) આત્મા સંસાર-અપવર્ગના સ્વભાવવાળો હોય તો એકાંતે ધ્રૌવ્યનો(=નિત્યતાનો) અભાવ થાય, કારણ કે તે જ રીતે થાય છે=આત્મા જ સંસાર-અપવર્ગરૂપ અવસ્થા-ભેદથી રહે છે. પૂર્વપક્ષ– સંસારસ્વભાવવાળો આત્મા અપવર્ગસ્વભાવવાળો થાય છે. આથી આમાં વિરોધ છે.
ઉત્તરપક્ષ— આત્માનો તેવો સ્વભાવ(=પહેલા સંસારસ્વભાવ અને પછી અપવર્ગસ્વભાવ એમ આત્માનો તેવો સ્વભાવ) હોવાથી વિરોધ નથી. જ્યાં સ્વભાવ જ હોય ત્યાં આ આમ કેમ છે એવો પ્રશ્ન કરવો યોગ્ય નથી. આથી આ આ પ્રમાણે છે એમ ભાષ્યકાર કહે છેતથોપલબ્ધિતિન્દ્રે સંસારસ્વભાવવાળો આત્મા અપવર્ગસ્વભાવવાળો થાય તેમાં વિરોધ નથી. કેમકે આત્માની સંસારી=તિર્યંચાદિ ભેદથી ઉપલબ્ધિ સિદ્ધ છે, અર્થાત્ સંસારસ્વભાવવાળો આત્મા અપવર્ગસ્વભાવવાળો થાય છે એમ જ્ઞાનીઓ પ્રત્યક્ષ જુએ છે.
આ અવસ્થાભેદ ભ્રાન્ત છે એવા ભ્રમને દૂર કરવા માટે કહે છે- “તર્ ભ્રાન્તત્વ” કૃત્યાદ્દિ ઉપલબ્ધિની ભ્રાન્તિમાં પ્રમાણ નથી, કેમકે આ કથન માત્ર વાણીથી છે. ‘યોગજ્ઞાન' ત્યાદ્રિ અવસ્થાભેદની ભ્રાન્તિના વિષયમાં ૧. ત ્=ત:- આથી.
