________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૨૮
સ્વરૂપનો(=તેવા પ્રકારના ઋણુકાદિ સ્કંધપરિણામનો) પરિત્યાગ કરતા પરમાણુને એકરૂપતાની(=સ્વતંત્રરૂપતાની) પ્રાપ્તિ થવા છતાં પરમાણુનું (પરમાણુત્વ)સ્વરૂપ બદલાતું નથી. આથી તે નિત્ય છે.
૮૨
જો ૫૨માણુની બીજી રીતે પણ ઉત્પત્તિ થતી હોય તો ભેદથી જ પરમાણુ ઉત્પન્ન થાય છે એવું ન કહી શકાય. હા ! પરમાણુ પૂર્વદિશાસ્થિતત્વરૂપે નાશ પામી ઉત્તરદિશાસ્થિતત્વરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, તો પણ અન્યથામૂર્તઃ= પરમાણુત્વ સિવાયના ઉત્તરદિશાસ્થિતત્વ આદિ રૂપે પરમાણુની ઉત્પત્તિ થવી વ્યાજબી છે. કેમકે પરમાણુ તે રૂપે પરિણમે છે. આમ છતાં તે વખતે પરમાણુત્વરૂપે તેની ઉત્પત્તિ નથી થતી માટે સૂત્ર સંગત છે, અર્થાત્ સૂત્ર મુજબ પરમાણુની (પરમાણુત્વરૂપે) ઉત્પત્તિ ભેદથી જ થાય છે.
ઉત્પત્તિ આદિની આ વિચારણા વ્યવહારનયથી છે. નિશ્ચયનયથી તો બધી જ વસ્તુઓ નિત્ય છે. કહ્યું છે કે- “સર્વ પદાર્થોમાં (નિયત=)નિરંતર ક્ષણે ક્ષણે (અન્યત્તમ્) પરિવર્તન થવા છતાં (ન વિશેષ:) વસ્તુમાં વિશેષતા થતી નથી= સર્વથા ભેદ યા નાશ થતો નથી. ઉપચય અને અપચય થવા છતાં આકૃતિ, જાતિ કે દ્રવ્યની સત્તા રહે છે.” (ષદર્શન સમુચ્ચય કારિકા ૫૭ની ટીકા, અન્યયોગ વ્યવચ્છેદ દ્વાત્રિંશિકા શ્લોક-૨૧, સ્યાદ્વાદ મંજરી ટીકા) (૫-૨૭) ત્રણ કારણોમાંથી કયા કારણથી ઉત્પન્ન થયેલા સ્કંધો જોઇ શકાય છે તેનું નિરૂપણ—
भेदसङ्गाताभ्यां चाक्षुषाः ॥५- २८ ॥
સૂત્રાર્થ– ભેદ અને સંઘાત એમ ઉભયથી ઉત્પન્ન થયેલા સ્કંધો જ ચાક્ષુષ(=ચક્ષુથી જોઇ શકાય તેવા) બને છે. (૫-૨૮)
भाष्यं- भेदसङ्घाताभ्यां चाक्षुषाः स्कन्धा उत्पद्यन्ते । अचाक्षुषास्तु यथोक्तात्सङ्घाताद्भेदात्सङ्घातभेदाच्चेति ॥५- २८॥
ભાષ્યાર્થ– આંખોથી જોઇ શકાય તેવા સ્કંધો ભેદથી અને સંઘાતથી ઉત્પન્ન થાય છે. આંખોથી જોઇ ન શકાય તેવા સ્કંધો તો યથોક્ત સંઘાતથી, ભેદથી અને સંઘાત-ભેદથી ઉત્પન્ન થાય છે. (૫-૨૮)
