________________
૯૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૨૯ મનુષ્યત્વપર્યાયના નાશથી થનાર દેવત્વપર્યાય કેવી રીતે થાય ? મનુષ્યત્વપર્યાયનો નાશ દેવત્વપર્યાયની ઉત્પત્તિનું કારણ છે. આથી દેવત્વપર્યાયની ઉત્પત્તિ અહેતુક થાય.) સર્વદા તાવમાવપ્રસર અદેતુત્વાવિશેષા=)આ પ્રમાણે સર્વકાળે દેવત્વાદિ અન્ય અવસ્થાના ભાવનો કે અભાવનો પ્રસંગ આવે. કેમકે બંનેમાં અહેતુકત્વ સમાન છે. બંનેમાં અહેતુકત સમાન છે એનું કારણ એ છે કે પૂર્વના હેતુનો નિરન્વય અભાવ=નાશ થાય છે. અહીં ભાવાર્થ આ છે- દેવત્વરૂપ અન્ય અવસ્થાનું કારણ મનુષ્યત્વ છે. મનુષ્યત્વરૂપ હેતુનો નિરન્વય (પૂર્વેક્ષણોનો ઉત્તરક્ષણોની સાથે સંબંધ થયા વિના) નાશ થાય છે. એટલે મનુષ્યત્વ હેતુ રહ્યો નહીં. માટે દેવત્વરૂપ અન્ય અવસ્થા હેતુ વિના થાય. જે વસ્તુ હતુવિના થાય તે સદાય હોય અથવા સદાય ન હોય. માટે દેવત્વ રૂપ અન્ય અવસ્થા સદાય હોય અથવા સદાય ન હોય.'
પરના અભિપ્રાયની આશંકા કરીને આશંકાને દૂર કરતા ભાષ્યકાર કહે છે- તે હેતુ રૂત્યાદિ, 1 હેતુસ્વાવતયોર્ટે તHવ:=હેતુનો જ આ સ્વભાવ છે કે હેતુની સત્તા પછી કાર્યભાવ થાય આવું માનવું બરોબર નથી. કેમકે જો હેતુની સત્તા પછી કાર્યભાવ થાય તો એકાંતે નિત્યતાની સિદ્ધિ થાય.
અહીં ભાવાર્થ આ છે- પૂર્વે “અહેતુકત્વ' એવા હેતુથી તાવામાવસર એવો દોષ આપ્યો હતો. આ દોષના નિવારણ માટે વાદી કહે છે કે અવસ્થાતરમાં અહેતુકત્વ નથી. કેમકે મનુષ્યત્વરૂપ હેતુ ન હોવા છતાં હેતુનો જ આ સ્વભાવ છે કે હેતુની સત્તા પછી કાર્ય થાય. અહીં સિદ્ધાંતપક્ષ કહે છે કે- હેતુસ્વભાવતાના કારણે જો મનુષ્યમાંથી દેવત્વાદિ થવાનું માનવામાં આવે તો તે પણ ઠીક નથી. (તસ્વભાવતર્યાનોન ઘસિદ્ધ =)કેમકે હેતુના સ્વભાવતાના કારણે એકાંત નિત્યતાની સિદ્ધિ થાય. કારણ કે જો હેતુના સ્વભાવના કારણે હેતુની ૧. નિત્યં સર્વમત્તે રાતોરચાનક્ષTI( ક્ષાતો દિ બાવાનાં નિત્વજવ: અર્થ
જે પદાર્થોનો અન્ય કોઇ હેતુ નથી તે પદાર્થો સદા વિદ્યમાન હોય અથવા ક્યારેય ન હોય. જે પદાર્થ ક્યારેક હોય તેનું અવશ્ય અન્ય કોઈ કારણ હોય. (યોગબિંદુ શ્લોક ૧૯૭ની ટીકા)
