________________
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૬ પહેલા સૂત્રથી પ્રાપ્ત થયેલા ક્રમની અપેક્ષાએ આકાશ સુધીનાં, અર્થાત્ સૂત્રમાં કહેલા ક્રમથી ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશ એક એક જ દ્રવ્ય છે, અર્થાત્ તેમના જેવા બીજા દ્રવ્યો નથી. (પદ્રવ્યાપેવ એવા) અવધારણના ફળને બતાવવા માટે કહે છે-પુદ્ગલો અને જીવો અનેકદ્રવ્યો છે, કેમકે તેમના જેવા બીજા દ્રવ્યો છે. આનાથી(ત્રપુગલો અને જીવો અનેક દ્રવ્યો છે એવા કથનથી) એકત્વનું અને પ્રત્યેકત્વનું નિરાકરણ કર્યું.
એકત્વ-પ્રત્યેકત્વનો ભાવાર્થ– વેદાંતીઓ એક જ બ્રહ્મ છે=આત્મા છે એમ માને છે. જગતમાં જેટલા શરીરો છે તે બધા શરીરમાં એક જ આત્મા છે. કહ્યું છે કે “એક જ ભૂતાત્મા શરીરમાં રહેલો આત્મા) પ્રત્યેક શરીરમાં રહેલો છે. તે એક જ આત્મા જલમાં ચંદ્રની જેમ એક રૂપે અને અનેક રૂપે દેખાય છે.”
આ શ્લોકમાં “એક જ ભૂતાત્મા એટલે એકત્વ. પ્રત્યેક શરીરમાં રહેલો છે એટલે પ્રત્યેકત્વ. આવા એકત્વનું અને પ્રત્યેકત્વનું અહીં ખંડન કર્યું છે. (પ-૫) टीकावतरणिका- एतद्विशेषाभिधित्सयैवाहટીકાવતરણિકાર્થ દ્રવ્યો સંબંધી વિશેષ કહેવાની ઇચ્છાથી સૂત્રકાર કહે છે
આકાશ આદિ દ્રવ્યોમાં નિષ્ક્રિયતાનિશિયાળિ ર ાપ-દા સૂત્રાર્થ– આકાશ સુધીના દ્રવ્યો નિષ્ક્રિય =ક્રિયારહિત છે. (પ-૬)
भाष्यं- आ आकाशादेव धर्मादीनि निष्क्रियाणि भवन्ति । पुद्गलजीवास्तु क्रियावन्तः । क्रियेति गतिकर्माह ॥५-६॥
ભાષ્યાર્થ– આકાશ સુધીના ધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્યો નિષ્ક્રિય છે(=ક્રિયા રહિત છે.) પુદ્ગલો અને જીવો તો ક્રિયાવાળા છે. ક્રિયા એટલે ગતિકાર્ય, (૫-૬)
