________________
૮૫
સૂત્ર-૨૯ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ कुतः सन्देह इति ?, उच्यते, तत्तथाऽनुमिताः, अनुमानेनानुमितमेव कथं गृह्यत इति तु कथं निश्चीयत इति विशेषार्थः प्रश्नः, अत्रोच्यत इति समाधिः, तदाह-लक्षणत इति, इहापि सामान्याभिधानात् सन्देहान आहकिञ्च सतो लक्षणमिति किं पुनः सतो लक्षणं ?, लक्ष्यते येन सदिति, अत्रोच्यते
ટીકાવતરણિતાર્થ–મંત્રદ ઈત્યાદિ ગ્રંથ આગળના સૂત્રની સાથે સંબંધને જોડવા માટે છે. અહીં શિષ્ય કહે છે–પૂછે છે કેપ્રશ્ન- ધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્યો છે તે કેવી રીતે જાણી શકાય? ઉત્તર ગતિ આદિ ઉપકારદ્વારા ધર્માસ્તિકાયાદિના અસ્તિત્વમાં અનુમાન છે જ. તેથી ધર્માસ્તિકાયના અસ્તિત્વમાં સંદેહ ક્યાંથી રહે? (એથી આ પૂછવાની જરૂર નથી.)
પ્રશ્ન- ધર્માસ્તિકાય વગેરે તે રીતે અનુમાનથી જણાયેલા છે. (ત=) તેથી તેમનું અસ્તિત્વ અનુમાનથી જણાયેલું જ છે. તેમનું અસ્તિત્વ અનુમાનથી જણાયેલું છે તે કેવી રીતે જાણી શકાય? અર્થાત કેવી રીતે નિશ્ચિત કરી શકાય? એવા વિશેષ અર્થવાળો પ્રશ્ન છે.
ઉત્તર- અહીં સમાધાન કહેવામાં આવે છે- “નક્ષત: તિ ધર્માસ્તિકાયાદિના લક્ષણથી નિશ્ચિત કરી શકાય છે.
અહીં પણ=આ સમાધાનમાં પણ સામાન્યથી કહ્યું હોવાથી સંદેહ કરતો શિષ્ય કહે છે–પૂછે છે- વળી સત્ નું ( વિદ્યમાન વસ્તુનું) લક્ષણ શું છે? જેનાથી સત્ જણાય તે લક્ષણ. અહીં જવાબ આપવામાં આવે છે–
સતુનું લક્ષણउत्पाद-व्यय-ध्रौव्ययुक्तं सत् ॥५-२९॥
સૂત્રાર્થ જે વસ્તુ ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યથી યુક્ત હોય તે વસ્તુ સત્ (=વિદ્યમાન) છે. (પ-૨૯)
भाष्यं- उत्पादव्ययाभ्यां ध्रौव्येण च युक्तं सतो लक्षणम् । यदुत्पद्यते, यद्व्येति, यच्च ध्रुवं तत्सत् । अतोऽन्यदसदिति ।
