________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૧૯
પૂર્વપક્ષ— જો ધર્માસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાયનો સંભવ નથી તો આકાશનું લક્ષણ વ્યાપી નથી=સંપૂર્ણ આકાશનું નથી.
ઉત્તરપક્ષ– કોણ શું કહે છે ? અર્થાત્ એમાં કોણ ના પાડે છે ? કારણ કે આ લક્ષણ સંપૂર્ણ આકાશનું નહિ પરંતુ લોકાકાશનું જ છે. આથી જ તોજાશેડવાહ: (૫-૧૨) એવું સૂત્ર છે.
તથા જેનું લક્ષણ પૂર્વે કહ્યું છે તે પુદ્ગલ અને જીવોના સંયોગવિભાગોથી આકાશનો ઉપકાર છે. કેમકે ઘણા પુદ્ગલ અને જીવો અનિયતપણે બીજા સ્થળે જાય છે. એક સ્થળે આકાશ પ્રદેશોનો સંયોગ થાય અને બીજા સ્થળે આકાશ પ્રદેશોનો વિભાગ=વિયોગ થાય. જે પુદ્ગલ-જીવો એક સમયે જે સ્થળે રહેલા છે તે પુદ્ગલ-જીવો બીજા સમયે બીજા સ્થળે જોવામાં આવે છે. 7 શબ્દથી પુદ્ગલ-જીવોને અંદર પ્રવેશ અને સંયોગ-વિભાગોથી આકાશનો ઉપકાર છે. (૫-૧૮) પુદ્ગલોનો ઉપકાર– શરીર-વાડ-મન:-પ્રાબાપાના: યુદ્ઘાનામ્ I-II સૂત્રાર્થ– શરીર, વાણી, મન અને પ્રાણાપાન(=શ્વાસોચ્છવાસ) એ પુદ્ગલોનો ઉ૫કા૨=કાર્ય છે. (૫-૧૯)
भाष्यं पञ्चविधानि शरीराण्यौदारिकादीनि वाङ्मनः प्राणापानाविति पुद्गलानामुपकारः । तत्र शरीराणि यथोक्तानि । प्राणापानौ च नामकर्मणि व्याख्यातौ । द्वीन्द्रियादयो जिह्वेन्द्रिययोगाद्भाषात्वेन गृह्णन्ति नान्ये । संज्ञिनश्च मनस्त्वेन गृह्णन्ति नान्य इति । वक्ष्यते हि ‘सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलानादत्त' इति ॥५- १९॥
ભાષ્યાર્થ– ઔદારિક વગેરે પાંચ પ્રકારના શરીર, વાણી, મન, શ્વાસોચ્છ્વાસ આ પુદ્ગલોનો ઉપકાર છે. તેમાં શરીરો યથોક્ત (અ.૨ સૂ.૭ માં) કહ્યા પ્રમાણે જાણવા અને શ્વાસોચ્છ્વાસનું વ્યાખ્યાન નામકર્મના (અ.૮ સૂ.૧૨ માં) વર્ણન કર્યું છે.
૩૮
૧. પુદ્ગલોનું લક્ષણ ૫-૧ સૂત્રની ભાષ્યની ટીકામાં કહ્યું છે તથા કા૨ણ ૫-૨૬ સૂત્રમાં કહેવાશે. જીવનું લક્ષણ ૨-૮ સૂત્રમાં કહ્યું છે.
