________________
૩૭
સૂત્ર-૧૮ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
ઉત્તર- આધાર ભિન્ન હોવાને કારણે સમાસ કરીને વિભક્તિનો લોપ કર્યો નથી. ઘટ પાણીનો અને રૂપનો પણ આધાર છે. પાણીનો આધાર ભિન્ન છે. કેમકે પાણી અને ઘટબંને ભિન્ન-અલગ થઈ શકે. જ્યારે રૂપનો આધાર અભિન્ન છે. કેમકે રૂપ અને ઘટ બંને અલગ થઈ શકતા નથી.
અવગાહ અવગાહ્ય(=સ્થાન આપનાર કે પ્રવેશ આપનાર) અને અવગાહક(=રહેનાર કે પ્રવેશનાર) એમ બંનેને આધીન હોવા છતાં અવગાહનો આકાશની સાથે વ્યવહાર થાય છે, અવગાહ આકાશનું લક્ષણ છે એમ જે મનાય છે તેનું કારણ આકાશ અસાધારણ કારણ છે. વ્યવહાર અસાધારણ કારણથી થાય છે. તે આ પ્રમાણે- ભેરીમાં શબ્દ ઉત્પન્ન થવામાં પુરુષના હાથનો અને દંડનો સંયોગ અને ભેરી વગેરે અનેક) કારણો હોવા છતાં ભેરીશબ્દ(=ભેરીનો શબ્દ છે) એવો વ્યવહાર થાય છે. કારણ કે શબ્દની ઉત્પત્તિમાં ભેરી અસાધારણ કારણ છે. યવના અંકુર ઉત્પન્ન થવામાં ભૂમિ વગેરે અનેક કારણો હોવા છતાં યવનો અંકુર એવો વ્યવહાર થાય છે. કારણ કે તેમાં યવ અસાધારણ કારણ છે. પ્રસ્તુતમાં ધર્માસ્તિકાય વગેરે અવગાહના અને ગતિ આદિના હેતુઓ છે. આકાશ તો અવગાહનો જ હેતુ છે. એથી અવગાહ આકાશનો ઉપકાર છે એમ કહ્યું છે.
આકાશ કોને કેવી રીતે અવગાહ આપે છે તે ધર્મ ઇત્યાદિથી કહે છેજેનું લક્ષણ પૂર્વે (પ્રસ્તુત અધ્યાયના ૧૭મા સૂત્રમાં) કહ્યું છે તે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયને અંદર પ્રવેશના સંભવથી પોતાનામાં ધર્માસ્તિકાય આદિને પ્રવેશ આપવા વડે આકાશ ઉપકાર કરે છે. ધર્માસ્તિકાયઅધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશો આકાશપ્રદેશોની અંદર રહેનારા છે.
અલોકમાં ધર્માસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાયનો સંભવ ન હોવાથી અહીં સંભવ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. ૧. અવગાહ્ય અને અવગાહક એ બંને હોય તો અવગાહ થાય. બેમાંથી કોઈ એકના અભાવમાં
અવગાહ ન થાય. આમ અવગાહ બંનેથી થતો હોવાથી બંનેને આધીન છે. ૨. બીજા કારણો હાજર હોવા છતાં જેના વિના કાર્ય ન થાય તે અસાધારણ કારણ કહેવાય.
