________________
૧૧૭
સૂત્ર-૩૧ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
[આત્મા સ્વરૂપે સત્ છે. આત્મા પરરૂપે અસત્ છે. જેમકે ઘટ. ઘટ સ્વરૂપે ઘટરૂપે સત્ છે, પરરૂપે=પટરૂપે અસત્ છે. જો ઘટ પટરૂપે પણ સતું હોય તો તેને પણ પટ કહેવો જોઈએ અને પટના સઘળાં કાર્યો ઘટથી થવા જોઈએ પણ તેમ બનતું નથી. આપણે બોલીએ પણ છીએ કે આ ઘટ છે, પટ નથી. આથી ઘટ પટરૂપે અસત્ છે.
આ પ્રમાણે આત્મા કથંચિત્ સત્ છે, આત્મા કથંચિત્ અસત્ છે એમ બે ભાંગા થયા. કોઈ એમ કહે કે બે ભાગમાં ક્રમથી સત્ અને અસતનું પ્રતિપાદન કર્યું. પણ હવે ક્રમ વિના એકી સાથે આત્મા સત્ પણ છે અને અસત્ પણ છે એમ કહો, તો અહીં કહેવું જોઇએ કે અપેક્ષા વિના સત્અસત્ એવા વિરુદ્ધ ધર્મો જેમાં હોય એવી કોઈ વસ્તુ નથી અને એકી સાથે સત-અસતને સમજાવે તેવો કોઈ શબ્દ પણ નથી. માટે ત્રીજો ભાંગો આત્માની અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય છે.]
દ્િ સ, યાત્રા , ચાદ્ અવતવ્ય: આ ત્રણ ભાંગા(=વિકલ્પો) સકલાદેશ છે.
ગુણી વસ્તુઓનો ગુણ વિના વિશેષ બોધ થતો નથી. (તેથી વસ્તુને ઓળખવા તેના ગુણોને આગળ કરવા જોઈએ.) તેથી કોઈ વસ્તુને એક ગુણથી કોઈ એક ગુણને પ્રધાન બનાવીને કહેવામાં આવેત્યારેતેધર્માસ્તિકાય વગેરે વસ્તુને સત્ત્વાદિ કોઈ ગુણરૂપે અભેદ ઉપચાર કરીને(=નિરંશ) ભાગરહિત સંપૂર્ણપણે કહેવામાં વિભાગનું નિમિત્ત એવા વિરોધી ગુણાંતર અસત્ત્વાદિની વિવક્ષા ન હોવાથી અને તે વસ્તુમાં રહેલ ગુણની વિવક્ષા હોવાથી) યાત્ સત્ એ પ્રમાણે કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સકલાદેશ છે.
ગુણીના બે વૃત્તિકૃત વિભાગમાં સત્ત્વ-અસત્ત્વ વગેરે ગુણના જોડકા રહે છે, આથી વસ્તુ ઉભયાત્મક છે. કોઈ એકાદ ગુણ સંપૂર્ણ વસ્તુમાં નથી રહેતો માટે આ સકલાદેશ આ પ્રમાણે ચા નિત્ય એ પ્રમાણે પણ ૧. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ એક વસ્તુમાં રહેલા બધા ધર્મો અભિન્ન=એક જ છે. પર્યાય
અર્થિકનયની અપેક્ષાએ એક વસ્તુમાં રહેલા બધા ધર્મો ભિન્ન છે એટલે પર્યાયાર્થિકનયની મુખ્યતા હોય ત્યારે અભેદનો આરોપsઉપચાર કરવો પડે છે. દ્રવ્યાર્થિકનયની મુખ્યતા હોય ત્યારે ભેદનો આરોપ=ઉપચાર કરવો પડે છે.
