________________
૧૧૬
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ ના સૂત્ર-૩૧ છે કે ક્ષણસ્થિતિવાળા ધર્મનો અભાવ જ નાશ છે. વિપક્ષમાં(=વસ્તુને જ પર્યાયરૂપ ન માનવામાં) બાધાને કહે છે
બીજાઓએ કલ્પેલું સત્ ઉત્પન્ન કે અનુત્પન્ન છે? અર્થાત્ ઉત્પન્ન થયેલું સત્ છે કે અનુત્પન્ન થયેલું સત્ છે? પ્રથમપક્ષમાં અમારા મતની સિદ્ધિ થાય છે. ઉત્તરપક્ષમાં અસત્ત્વ છે. તેથી જ ભાષ્યકાર કહે છે- “મનુત્પન્ન
” ત્યવિ, વંધ્યાપુત્ર વગેરે એક અનુત્પન્ન=પ્રગટ નહિ થયેલું) અસત્ છે. ખરવિષાણ અને શશવિષાણ એ બે અનુત્પન્ન અસત્ છે. આકાશકુસુમ, દેડકાનો જટાભાર અને કાચબાના રોમ વગેરે બહુ અનુત્પન્ન અસત્ છે. આ બધું ય અસત્ છે. કારણ કે સતનું લક્ષણ ઉત્પત્તિ છે. આ વિકલ્પમાં ઉત્પત્તિનો અભાવ છે. આ પ્રમાણે ઉક્તનીતિથી ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્ય કથંચિત્ સત્ છે, કથંચિત્ અસત્ છે. કથંચિત્ નિત્ય છે, કથંચિત્ અનિત્ય છે. આમ તાત્ત્વિક સૂચન કર્યું છે. અહીં દ્રવ્યાસ્તિકનયને પ્રધાન કરવામાં અને પર્યાયાસ્તિકનયને ગૌણ કરવામાં પ્રથમ ભંગ છે. અહીં પ્રધાનતા શબ્દથી વિવક્ષિત હોવાથી પ્રધાનતા શબ્દને આધીન છે. શબ્દથી જેનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી તેની ગૌણતા અર્થથી જણાઈ જ જાય છે. પર્યાયાસ્તિકનયને પ્રધાન કરવામાં અને દ્રવાસ્તિકનયને ગૌણ કરવામાં બીજો ભંગ છે.
ત’ રૂઢિ (fપરેડનુપનીને વર્ગ વિત્યનિતિ વા=)આનાથી ચાત્ વતવ્યમ્ એ ત્રીજો ભાંગો સૂચવ્યો છે.
આત્મામાં અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વ એ બંને યુગપદૂએકી સાથે વિવક્ષિત હોવાથી અને ક્રમથી કહેવાની ઇચ્છા ન હોવાથી પહેલો બીજો ભાંગો પ્રાપ્ત થતો નથી. માટે સતુ એ પ્રમાણે અને અસત્ એ પ્રમાણે એક રૂપે(=એકી સાથે) કહી શકાય તેમ નથી. સત્ અને અસત્ બંનેની એકી સાથે વિવલા છે. પણ (વિરુદ્ધ) એ બંને ધર્મોનો એક વસ્તુમાં સંભવ ન હોવાથી અને તે બંનેને એકી સાથે જણાવનાર શબ્દ ન હોવાથી અવાચ્ય છે. એથી અદ્િ મવક્તવ્ય એ ત્રીજો ભાંગો થાય છે.
