________________
સૂત્ર-૩
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ વગેરે દ્રવ્યોએ ક્યારેય પણ પોતાના ધર્માદિ સ્વરૂપને ભૂતકાળમાં છોડ્યું નથી, વર્તમાનમાં છોડતા નથી અને ભવિષ્યમાં છોડશે નહિ.
અવસ્થિત શબ્દના અર્થને કહે છે- ઓછા ન થાય અને વધે નહીં તે અવસ્થિત. આને જ “ર દિ' ઇત્યાદિથી કહે છે. કારણ કે આ દ્રવ્યો ક્યારે ય પણ પાંચની સંખ્યાને અને પોતાના સ્વરૂપને છોડશે નહિ. (સતાવી ત્ય=) જો દ્રવ્યો પોતાના સ્વરૂપને છોડી દે તો પોતાના સ્વરૂપથી રહિત બનવાની આપત્તિ આવે.
અરૂપિપદને કહે છે- “ગરૂપfણ વ=પુદ્ગલ સિવાયના દ્રવ્યો અરૂપી રૂપથી રહિત છે. આથી જ કહે છે- આ (ચાર) દ્રવ્યોમાં રૂપ ન હોય. રૂપનો આ નિષેધ વિશિષ્ટ છે. એટલે કે સમુદાયમાં(=પાંચેય દ્રવ્યોમાં) નિષેધ નથી. તો કોનામાં નિષેધ છે? પ્રારંભના ચાર દ્રવ્યોમાં રૂપનો નિષેધ છે.
પ્રશ્ન- તો પછી “પી એમ સામાન્યથી કહીને સૂત્રકારે પાંચેય દ્રવ્યોમાં રૂપનો નિષેધ કેમ કર્યો?
ઉત્તર- વિદ્વાનોની સભામાં એક મૂર્ખ હોય તો પણ આ સભા મૂર્ખાઓની નથી એમ મૂર્ખતાનો નિષેધ કરાય છે તેમ અહીં પુદ્ગલોમાં રૂપ હોવા છતાં સમુદિત રૂપે રૂપનો નિષેધ કર્યો છે.
રૂપ શું છે? તો કહે છે કે- રૂપ એટલે મૂર્તિ( આકાર). રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શે તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટ એક પરિણામ સ્વરૂપ છે અને ચક્ષુ આદિથી ગ્રાહ્ય છે( જાણી શકાય છે). તે પ્રમાણે કહે છે- સ્પર્શ વગેરે મૂર્તિના આશ્રયવાળા છે, અર્થાત જ્યાં મૂર્તિ(=આકાર) હોય ત્યાં જ સ્પર્શ વગેરે હોય. કારણ કે સ્પર્શ વગેરે ક્યારેય પણ વિશિષ્ટ સંસ્થાનથી રહિત પદાર્થોમાં ન હોય. (૫-૩) ૧. ટીકાકારે કરેલા વિશિષ્ટ સંસ્થાન એવા પ્રયોગથી પ્રસ્તુતમાં રૂપ શબ્દથી કૃષ્ણ વગેરે વર્ણ વિવક્ષિત નથી પણ “આકાર' વિવક્ષિત છે.
