________________
સૂત્ર-૨૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૬૯ ટીકાર્થ–પુદ્ગલો કેવળ સ્પર્શદિવાળા નથી પરંતુ શબ્દાદિવાળા પણ છે. શબ્દ વગેરે શબ્દો દ્વન્દ સમાસવાળા છે અને માન્ પ્રત્યયથી નિર્દેશ કરાયા છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર તત્ર ઇત્યાદિથી કહે છે- તેમાં (પુદ્ગલપરિણામ સ્વરૂપ શબ્દાદિમાં) શબ્દ શ્રોત્રેન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય છે=સાંભળી શકાય છે અને છે પ્રકારે છે. ભાષ્યકાર તત ઇત્યાદિથી શબ્દના પ્રકારોને જ કહે છે–
શબ્દ- તત, વિતત, ઘન, શુષિર, ઘર્ષ અને ભાષા એમ છ પ્રકારે શબ્દ છે.
તત-મૃદંગ અને ઢોલ વગેરે (ચર્મના) વાજિંત્રોથી ઉત્પન્ન થતો શબ્દ. વિતત– વીણા, સારંગી આદિના તારથી ઉત્પન્ન થતો શબ્દ. ઘન- કાંસાના પાત્ર(ઝાલરાદિ) ઉપર કાષ્ઠની સળી (દાંડી) આદિથી ઉત્પન્ન થતો શબ્દ.
શુષિર– વાંસમાં કરાયેલા છિદ્રો વગેરેથી ઉત્પન્ન થતો શબ્દ. ઘર્ષ– ચક્ર(=પૈડું), કરવત અને કાષ્ઠાદિના ઘર્ષણથી(=અથડાવાથી) ઉત્પન્ન થતો શબ્દ.
ભાષા- વર્ણ, પદ, વાક્યરૂપે જે બોલાય તે ભાષા. પ્રકાશક(=પ્રગટ કરનાર)ના ભેદથી અને પરિણામની વિચિત્રતાથી આ ભેદો છે.
આનાથી અન્ય દર્શનવાળા શબ્દને (૧) નિરવયવ (૨) ગુણનો વિકાર (૩) આકાશનો ગુણ અને (૪) વાસનાનો અભાવ એવું જે માને છે તેમનું ખંડન કરવા ઉપરના શબ્દોની ઉત્પત્તિના છ ભેદો કહ્યા છે. (૧) શબ્દને એકાંતે નિરવયવ માનીએ તો નિરવયવમાં વિકાર ન ઘટી શકે. સાવયવમાં જ વિકાર ઘટે. જેમાં આકાર હોય તેમાં વિકાર થાય અને આકાર આદિના ભેદથી શબ્દની ઉપલબ્ધિ થાય છે તેથી શબ્દ આકારવાળો છે તેથી નિરવયવ નથી. (૨) ગુણનો વિકાર અને (૩)
