________________
સૂત્ર-૨૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૭૩ હ્રસ્વની અપેક્ષાએ આ દીર્ઘ છે એમ બુદ્ધિભેદથી=અપેક્ષાથી જાણી શકાય છે. આ અંગે પૂર્વે(=અપેક્ષિક સ્કૂલ-સૂક્ષ્મતાના પ્રસંગે) વિચાર્યું છે.
એ: પશ્ચવિધ ફત્યાદિ દ્રવ્યના એકત્વ પરિણામનું અલગ થવું, અર્થાત્ એક વસ્તુના ભાગ પડવા તે ભેદ. ભેદના પાંચ પ્રકાર છે. ભાષ્યકાર પ્રકારોને કહે છે- “ગૌરિરૂત્યાદિ ભેદના ઔત્કારિક, ચૌર્ણિક, ખંડ, પ્રતર અને અનુતટ એમ પાંચ પ્રકાર છે.
(૧) ઔત્કારિક- કોતરાતા કાષ્ઠ, પ્રસ્થક, ભેરી(આદિ)ની છાલ ઉતારવી વગેરેથી, અર્થાત્ કાષ્ઠાદિને કાપવા વગેરેથી થતો ભેદ.
(૨) ચૌર્ણિક–એક-એક અવયવને ચૂરી નાખવાથી થતો લોટ, અર્થાત્ ઘઉં વગેરેને પીષવાથી થતો લોટ, ક્ષિપષ્ટપુષ્ટિવ=મુઠ્ઠીમાં ભરેલા લોટને ફેંકવાથી જેમ કણ કણ વિખરાઈ જાય તેવો જે ભેદ તે ચૌર્ણિક.
(૩) ખંડ– મૃત્પિડ માટીના ઢેફાને ફેંકવાથી જેમ કણ કણ વિખેરાઈ જાય તેવો ભેદ તે ખંડ. (એ જ પ્રમાણે કાચને ફેંકવાથી જેમ કણ કણ થઈ જાય તેવો ભેદ તે ખંડ.)
(૪) પ્રત- અભ્રકપટલ (પેડ) અને ભોજપત્રાદિમાં ઘણા પડોને છેદવાથી છૂટા પાડવાથી) થતો ભેદ તે પ્રતર.
(૫) અનુતટ-વાંસ, શેરડી, લાકડી વગેરેની છાલને છોલવાથી થતો ભેદ તે અનુતટ. રૂતિ શબ્દ આટલા જ ભેદો છે એમ ભેદોનું અવધારણ કરવા માટે છે.
“તમછીયા રૂત્યાદ્રિ પુદ્ગલ પરિણામ રૂપ વિચાર શબ્દ વગેરેની સાથે સમાન હોવાથી તમરછાયા આદિનો એક જ સૂત્રમાં નિર્દેશ કર્યો છે. તમશ વગેરે દ્વન્દ સમાસ છે. અંધકાર વગેરે પુદ્ગલના પરિણામથી થનારા છે. અંધકાર પૌલિક છે. કેમકે ભીંત વગેરેની જેમ દૃષ્ટિનો પ્રતિબંધ કરે છે. એ પ્રમાણે છાયા પણ પુદ્ગલમય છે. કારણ કે પાણીની જેમ ઠંડી છે. તાપ પણ યુગલસ્વરૂપ છે. કેમકે અગ્નિની જેમ બાળે છે. ઉદ્યોત પણ પુદ્ગલ સ્વરૂપ છે. કેમકે વર્ષાદાદિની જેમ આલાદનું કારણ છે.
