________________
૩૦ શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
સૂત્ર-૧૬ સંકોચ વિકાસ થવાનો સ્વભાવ હોવાથી સંકોચ-વિકાસથી જીવ હાથી આદિની અપેક્ષાએ પ્રમાણથી મોટા અથવા કીડી આદિની અપેક્ષાએ પ્રમાણથી નાના એવા ઔદારિકાદિ પાંચ પ્રકારના ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ, જીવપ્રદેશોના સમુદાયરૂપ શરીરસ્કંધને વ્યાપે છે, અર્થાત વ્યાપીને રહે છે.
ધર્માધ' ઇત્યાદિ. અહીં ધર્મશ અધર્મશ એ પ્રમાણે દ્વન્દ સમાસ છે. આ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવોની પરસ્પરવૃત્તિ વિરુદ્ધ નથી. વૃત્તિ એટલે અન્યોન્યનું મિશ્રણ થવું. ધર્માસ્તિકાય વગેરે અન્યોન્યમાં મિશ્રિત થઈને રહેલા છે, અર્થાત્ જ્યાં ધર્મ વગેરે કોઈ એક દ્રવ્ય છે ત્યાં અધર્મ વગેરે બીજા દ્રવ્યો પણ છે. જ્યાં જીવદ્રવ્ય છે ત્યાં ધર્મ, અધર્મ વગેરે બીજા દ્રવ્યો પણ છે. આમ ધર્મ વગેરે દ્રવ્યો મિશ્રિત થઈને રહેલા છે. અહીં (પુદ્ગલને છોડીને) ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવ એ ચાર દ્રવ્યોનો ઉલ્લેખ એ ચારમાં રૂપાભાવનું સાધર્મ હોવાથી કર્યો છે.
અંધાદિ પુદ્ગલોમાં ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને જીવોનું રહેવું વિરુદ્ધ નથી. કારણ કે ધર્મ વગેરે અરૂપી દ્રવ્યો છે.
ટીકાના તëિ એ પદોનો સંબંધ આ પ્રમાણે છે- તત્ તેથી(=જીવ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ, જીવપ્રદેશોના સમુદાય રૂપ શરીર ઢંધને વ્યાપે છે તેથી) રૂલ્યું આ પ્રમાણે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવોની પરસ્પર વૃત્તિ વિરુદ્ધ નથી. તથા પુદ્ગલોમાં ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવોનું રહેવું વિરુદ્ધ નથી. આ પ્રમાણે અવગાહ્ય(=વ્યાપીને રહેવા યોગ્ય) આદિ વ્યવહારનયના મતથી છે, અર્થાત્ અમુક પદાર્થ અમુક પદાર્થમાં રહે છે ઇત્યાદિ વર્ણન વ્યવહારનયના મતથી છે. નિશ્ચયનયથી તો બધા જ પદાર્થો પોતાનામાં રહે છે.
પ્રશ્ન ઉક્ત રીતે જીવપ્રદેશોનો સંકોચ-વિકાસ થાય છે તો જીવોનો અવગાહ લોકના અસંખ્યાતમા ભાગાદિમાં જ કેમ થાય છે? સર્વ પ્રદેશોના સંકોચથી એક પ્રદેશાદિમાં અવગાહ કેમ થતો નથી? એક
