________________
૧૧૪
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૩૧ વળી બીજું- એક સંખ્યામાં દ્વિત્વ, બહુત્વનો સમાવેશ થતો ન હોવાથી દ્વિત્વ, બહુત્વને માન્યા વિના એક સંખ્યા સિદ્ધ થઈ શકતી નથી. જેમકે એકવચનથી સમાં રહેલ એક વગેરે સંખ્યાની પ્રતીતિ થાય છે. કારણ કે માતૃપવું એમ કહેવામાં એકત્વવિશિષ્ટ(એક) સત્ની પ્રતીતિ થાય છે. માતૃપટ્ટે એમ કહેવામાં દ્વિત્વવિશિષ્ટ (બે) સત્ની પ્રતીતિ થાય છે. સતિ માતૃપાનિએમ કહેવામાં બહુવવિશિષ્ટ(=ઘણા) સન્ની પ્રતીતિ થાય છે.
આ ધર્માસ્તિકાય વગેરે પરસ્પર વિલક્ષણ(=ભિન્ન લક્ષણવાળા) છે એમ કહે છે- “માતૃપટું ર” ત્યાદિ, કોઈ પણ વસ્તુનો ધર્મ પોતાના પ્રતિપક્ષ ભાવને છોડીને રહી શકે નહિ. આથી માતૃકાપદના વિપક્ષને બતાવે છે. એક અમાતૃકાપદ, બે અમાતૃકાપદ, ઘણાં અમાતૃકાપદ અસત્ છે. અમાતૃકાપદનું કહેવું છે કે ધર્માસ્તિકાયનું જે સ્વલક્ષણ છે તે અધર્માસ્તિકાયનું સ્વલક્ષણ ન થાય. કેમ કે (ફતરેતરરૂપપજ્યેતરેતરાપાવપ્રફ7)જો એમ થાય તો એક બીજાના રૂપે પરિણત થવાની આપત્તિ આવે. (ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાયના રૂપે પરિણત બને, અધર્માસ્તિકાય ધર્માસ્તિકાયના રૂપે પરિણત બને.) તથા એક બીજાના અભાવનો પ્રસંગ આવે. (ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાયરૂપે પરિણત બને તો ધર્માસ્તિકાયનો અભાવ થાય. ઈત્યાદિ) આથી અહીં “અસ્તિ' અંશને ગ્રહણ કરવાવાળું માતૃકાપદ છે અને અહીં જ પરરૂપે નાસ્તિત્વને ગ્રહણ ન કરવાવાળું માતૃકાપદ અસત્ છે. કારણ કે પદાર્થો પરરૂપે નાસ્તિત્વવાળા છે.
[દરેક વસ્તુ સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાળ, સ્વભાવની અપેક્ષાએ સત્રવિદ્યમાન છે. પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાળ, પરભાવની અપેક્ષાએ અસત્રઅવિદ્યમાન છે. ઘટના દષ્ટાંતથી આ વિષયને વિચારીએ– મૃતિકારૂપ સ્વદ્રવ્યની અપેક્ષાએ સત્. સૂતરરૂપ પરદ્રવ્યની અપેક્ષાએ અસત્. અમદાવાદરૂપ સ્વક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સત્. (અમદાવાદમાં બન્યો છે અથવા વિદ્યમાન છે એ દષ્ટિએ.)
