________________
સૂત્ર-૪૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૧૫૫ ચાર ભેદ છે. દેશ વગેરેમાં પરિણામ અનિયત હોય છે. અહીં તાત્પર્ય એ છે કે જેમ ધર્માસ્તિકાયાદિમાં ગત્યપેક્ષાકારણત્વ વગેરે પરિણામ નિયત હોય છે તેમ રૂપી દ્રવ્યોમાં દેશ વગેરેમાં શુદ્ધ રૂપ વગેરે પર્યાય અનિયત હોય છે. માટે એમાં આદિમાન પરિણામ છે.
તે સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણાદિ પરિણામ અનેક પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે- આઠ પ્રકારનો સ્પર્શ, શીતાદિ અને શીતતર, શીતતમ ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારે છે. પાંચ પ્રકારનો રસ તિક્તાદિ અને તિક્તતર, તિક્તતમ ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારે છે. સુરભિ અને દુરભિ એમ બે પ્રકારનો ગંધ સુરભિતર અને દુરભિતર ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારે છે. શુક્લાદિ પાંચ પ્રકારનો વર્ણ શુક્લતરાદિ અનેક પ્રકારે છે. આદિ શબ્દથી સંઘાતભેદરૂપે ચણકાદિ અને શબ્દાદિ અનેક પ્રકારે છે. न धर्मादिस्थित्यनादित्ववच्च लब्धेन तथावृत्तिरित्यादिमानिति (આ પાઠમાં અશુદ્ધિ જણાતી હોવાથી અર્થ લખ્યો નથી.) (૫-૪૩) જીવોમાં આદિમાન પરિણામयोगोपयोगी जीवेषु ॥५-४४॥
સૂત્રાર્થ– જીવોમાં યોગ અને ઉપયોગ એ બે પરિણામ આદિમાન છે. (પ-૪૪)
भाष्यं- जीवेष्वरूपिष्वपि सत्सु योगोपयोगौ परिणामावादिमन्तौ भवतः । तत्रोपयोगः पूर्वोक्तः । योगस्तु पुरस्ताद्वक्ष्यते ॥५-४४॥ इति तत्त्वार्थाधिगमे स्वोपज्ञभाष्यसमेते पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥५॥
ભાષ્યાર્થ– જીવો અરૂપી હોવા છતાં તેમનામાં યોગ, ઉપયોગ રૂપ આદિમાન પરિણામ હોય છે. તેમાં ઉપયોગ પૂર્વે (અ.૨ સૂ.૧૯ માં) કહ્યો છે. યોગ તો આગળ (અ.૬ સૂ.૧ માં) કહેવાશે. (પ-૪૪)
આ પ્રમાણે સ્વોપજ્ઞ ભાષ્યથી સહિત તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમાં પાંચમો અધ્યાય પૂર્ણ થયો.
