________________
સૂત્ર-૩૧
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
१०८
પ્રકારનું સત્ નિત્ય છે. (૩મે વ=)નિત્ય પદાર્થ સત્ છે, અસત્ પણ છે એમ ઉભય સ્વરૂપે છે, (અનુષે 7=)અને સદ્-અસદ્ એમ ઉભય સ્વરૂપે નથી.
અહીં ભાવાર્થ આ છે- સત્ ચેતનત્વાદિની અપેક્ષાએ નિત્ય છે. વર્તમાન અને અતીતાદિ પર્યાયોની અપેક્ષાએ જીવ દ્રવ્ય સત્ પણ છે અને અસત્ પણ છે. મનુષ્ય અવસ્થામાં વર્તમાન પર્યાયોની અપેક્ષાએ સત્ છે. અતીત અને ભાવી તિર્યંચ-દેવાદિની અવસ્થાથી અસત્ છે. જો તિર્યંચ-દેવાદિની અવસ્થાથી સત્ત્વ(=સત્પણું) હોય તો મનુષ્યાવસ્થાનો અસત્ત્વનો પ્રસંગ આવે. (કોઇ પણ વસ્તુ) એકાંતે અસત્ જ નથી. કેમ કે તેમાં સત્ શક્તિનો યોગ છે, અર્થાત્ સરૂપે થવાની શક્તિ રહેલી છે. અન્યથા (=સત્ શક્તિનો યોગ ન હોય તો) તેની અતીતાદિ અવસ્થાના અભાવમાં (એકાંતે) અસત્નો પ્રસંગ આવે. આ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારવું. વર્તમાન અને અતીતાદિ પર્યાયોની અપેક્ષાએ તે નથી સત્ કે નથી અસત્.
[અહીં ક્રમશઃ વાક્યો આ પ્રમાણે છે–
(૧) સત્ વસ્તુ ચેતનત્વની અપેક્ષાએ નિત્ય છે.
(૨) નિત્યવસ્તુ મનુષ્ય-અવસ્થામાં વર્તમાન પર્યાયોની અપેક્ષાએ સત્ છે. (૩) અતીત-ભાવી પર્યાયોની અપેક્ષાએ અસત્ છે.
(૪) યુગપણ્ વર્તમાન-અતીતાદિ પર્યાયોની અપેક્ષાએ નથી સત્ કે નથી અસત્=અવક્તવ્ય છે.]
આ આ પ્રમાણે ચિત્તની વિવક્ષાના કારણે છે એમ કહે છે- “પિતાનપ્રિતસિદ્ધે:'' કૃતિ, અર્પિત, નિદર્શિત, ઉપાત્ત અને વિવક્ષિત આ શબ્દોનો એક જ અર્થ છે. તેનાથી વિપરીત અનર્પિત છે. અર્પિત અને અનર્પિતની સિદ્ધિથી=જ્ઞાનથી (આ પ્રમાણે છે.) અર્પિત મનુષ્યત્વાદિથી તિર્યંચદેવાદિનું જ્ઞાન અનર્પિતરૂપે થાય છે. કારણ કે અર્પિત અને અનર્પિત પરસ્પર એક બીજા વિના હોતા નથી. જ્યાં પણ વિવક્ષિત ગુણોનું જ્ઞાન થાય છે ત્યાં તે જ્ઞાન અવિવક્ષિત સત્ત્વાદિના જ્ઞાન વિના ન થાય.
