________________
સૂત્ર-૨૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૫૧
अनादिरादिमांश्च । तं परस्ताद्वक्ष्यामः ॥ क्रिया गतिः । सा त्रिविधा । प्रयोगगतिर्विस्त्रसागतिर्मिश्रिकेति ॥ परत्वापरत्वे त्रिविधे प्रशंसाकृते क्षेत्रकृते कालकृते इति । तत्र प्रशंसाकृते परो धर्मः परं ज्ञानमपरोऽधर्मोऽपरमज्ञानमिति । क्षेत्रकृते एक दिक्कालावस्थितयोर्विप्रकृष्टः परो भवति, सन्निकृष्टोऽपरः । कालकृते द्विरष्टवर्षाद्वर्षशतिकः परो भवति, वर्षशतिकाद्द्विरष्टवर्षोऽपरो भवति । तदेवं प्रशंसाक्षेत्रकृते परत्वापरत्वे वर्जयित्वा वर्तनादीनि कालकृतानि कालस्योपकार इति ॥५- २२॥
—
ભાષ્યાર્થ– ઉત્તર– સર્વ પદાર્થોની વર્તના, પરિણામ, ક્રિયા, પરત્વ અને અપરત્વ એ કાળનો ઉપકાર છે. વર્તના એટલે કાળના આશ્રયવાળી વૃત્તિ. વર્તના, ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, પ્રથમસમયઆશ્રયા એ શબ્દોનો એક અર્થ છે. પરિણામ અનાદિમાન અને આદિમાન એમ બે પ્રકારે છે. પરિણામને આગળ (અ.૫ સૂ.૪૨ માં) કહીશું.
ક્રિયા એટલે ગતિ. ગતિ પ્રયોગગતિ, વિસસાગતિ અને મિશ્રગતિ એમ ત્રણ પ્રકારની છે.
પરત્વ અને અપરત્વ પ્રશંસાકૃત, ક્ષેત્રકૃત અને કાલકૃત એમ ત્રણ પ્રકારે છે. તેમાં ધર્મ પર (શ્રેષ્ઠ) છે, જ્ઞાન પર (શ્રેષ્ઠ) છે, અધર્મ અપર (હલકો) છે, અજ્ઞાન અપર (હલકું) છે. અહીં પરત્વ અને અપરત્વ પ્રશંસાકૃત છે. એક દિશામાં રહેલા બેમાં ક્ષેત્રકૃત પરત્વ અને અપરત્વ
આ પ્રમાણે છે- ૫૨ એટલે દૂર. અપર એટલે નજીક. સોળ વર્ષની વયવાળાથી ૧૦૦ વર્ષની વયવાળો પર(=મોટો) છે. સો વર્ષની વયવાળાથી સોળ વર્ષની વયવાળો અપર(=નાનો) છે. આ કાળકૃત પરત્વ અપરત્વ છે. આ પ્રમાણે પ્રશંસાકૃત અને ક્ષેત્રકૃત પરત્વ અને અપરત્વને છોડીને કાલકૃત વર્તના વગેરે કાળનો ઉપકાર છે. (૫-૨૨)
टीका- वर्त्तनादिलक्षणं उपकारः कालस्येति सूत्रसमुदायार्थः । अवयवार्थं त्वाह-'तद्यथे' त्यादि सर्वभावानां धर्मादीनां वर्त्तमानकाला
"
