Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
////
પુનરવતાર .
muી
TALIT
*
-----
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનરાવતાર
સંપાદકઃ સુશીલ
- પ્રકાશક: -
“હન” કાર્યાલય
ભાવનગર.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ
.. ... ...
(શ્રી સત્યભત) (સુશીલ) .. (શ્રી સત્યભકત)
૧ ૧૯ ૩૩
૪૨
શીલવતી : વેસ્પાકન્યા રૂપનું ખંડિયેર લીલાવતી ચાંડાલ ભત ચાવતી . બે ચાંડાલ કુમાર ...
ડાં જીવનચિ, સિદ્ધિ અને સાધના ધિરસ્નાન • • રાજધિ પ્રસન્નચંદ્ર સર્ચમૂર્તિ સનમાર - શાસ્ત્રાર્થ સભા " , સુધષા મગધરાજની મુદ્રિકા
(સુશીલ) ... પ૩ ( ) (સત્યભકત) ૭૭ (શ્રી જૈનંદ્ર) ( શ્રી ભગવંત જૈન ) ૧૦૩ (સુશીલ )
”
૧૧૫
૧૨૩ ૧૩૧
"
(
, ).
૧૪૪
( શ્રી ભગવત્)
૧૫૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
નવનિર્માણુ કરતાં ય છીદ્વારમાં વધુ પુણ્ય છે એમ આપણે માનીએ છીએ અને એ છીદ્રાર વિષે રૃચી તથા શ્રદ્ધા છે એટલે જ તીથ-મદિરા-પ્રાચીન પ્રતિમાઓ વિગેરે જળવાયાં છે. સૈાને નવાં તીથ–મંદિરે નિર્માણ કરવાને નાદ લાગે તે ઐતિહાસિક અવશેષૅા અને પુરાતન તીથી વિગેરેનુ શું થાય ?
પણ સાહિત્યમાં એ સૂત્રને વળગી ન રહેવાય. સાહિત્યમાં તે પ્રતિભાશાલીએના હાથે રાજ રાજ નવુ નિર્માણ થવુ જોષ્ટએ-યુગની ગતિ સાથે તાલ જળવાવે જોઇએ, છતાં સાહિત્યમાં યે પુનરુદ્ધારનુ` મૂલ્ય એછું ન અકાય. આપણા ગ્રંથભંડારામાં સહતાં પુસ્તક પુનરુદ્ધાર માગે છે. પ્રાચીન સાહિત્યના અભ્યાસીએ અને સ`શેાધકે એ પુનરુદ્ધાર પાછળ પેાતાના પ્રાણુ ખરચી રહ્યા છે.
આ પુનરવતાર પણુ પુનરુદ્ધારનું નાનું-અતિ નાનુ પુણ્ય કાય છે. જે કેટલીક કથાએ છેલ્લા થેાંડા વધે દરમીયાન rr જૈન છ સાપ્તાહિકમાં કેદ પડી હતી તેનાં ધના. ખાલી-સશેાધી આ નાના પુસ્તકમાં રજૂ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવામાં આવી છે. એ કથાઓ ક્યા સોગમાં લખાઈઅથવા તો ક્યાંથી આવી ચડી તે લગભગ ભૂલાઈ ગયું છે. કેટલીક તો આ પુસ્તકમાં પહેલી વાર જ દેખાવ દે છે જેમકે સિદ્ધિ અને સાધના. હિંદી સાહિત્યમાં કથાશિલ્પી તરીકે પંકાએલ શ્રી જૈનેંદ્રમારની એ રચના છે અને “મગધરાજની મુદ્રિકા” તથા રુધિરસ્નાન શ્રી ભગવત્ જૈનની કથાઓના આધારે સ્વતંત્ર રીતે લખી છે. જૈન કથા સાહિત્ય કેટલું વિકાસ પામ્યું છે અથવા તો પ્રગતિશીલ છે તેનું અનુમાન એ ઉપરથી નીકળી શકશે. શ્રી જૈનંદ્ર, શ્રી ભગવત અને શ્રી સત્યભક્તની લેખિની જૈન કથાઓને આધ્યાત્મિક આદર્શ અને લોકકલ્યાણનાં નવાં સ્વાંગ સજાવી રહી છે. સંપ્રદાયમાં ક્રિયાના કે માનીનતાના ગમે તેવા ભેદ હોય, પણ સાહિત્યમાં એ ભેદો ભૂલાઈ જાય છે. કથામાં-યાત્રનિરૂપણમાં કયાંઈ સાંપ્રદાયિક સંકીર્ણતા નહિ દેખાય. એ સાહિત્ય જ એક દિવસે જેને સંઘને અખંહ-અવિભક્ત અને સંગઠિત નહિ બનાવે ?
જેમની કથાઓ આ પુસ્તકમાં પુનરાવતાર પામે છે તેમને તેમજ જે નવા પ્રગતિશીલ લેખકેની પ્રસાદી પહેલી જ વાર ઉમેરાય છે તે સૌનો અમે અહીં અંતઃકરણપૂર્વક આભાર માનીએ છીએ.
પ્રકાશક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી વેશ્યા કન્યા
પ્રચાર કરતો થકે હું બુંદેલખંડના એક શહેરમાં આવી ચડયો. બહુ બાલવું પડયું હતું અને એને લીધે થોડો થાક પણ લાગ્યો હતો એટલે જે સારો બગીચો અથવા જળાશય મળે તે ત્યાં એકાંતમાં બેસીને છેડે આરામ લેવો એવી મારી ઈચ્છા હતી. સ્થાનિક ભાઈઓએ મને સૂચવ્યું “ચાલો, અહીં એક સરસ વિશાળ કંડ છે અને કુંડની વચ્ચે એક મંદિર છે, આજુબાજુ ના બગીચો છે અને પુરાણું ખંડિયેરો પણ છે. જગ્યા ઘણી શાંત, સુંદર અને એકાંતમય છે,
ખંડિયેરની સાથે જો સુંદરતા અને એકાંત હોય તો મને બહુ ગમી જાય છે. દરેક ખંડિયેરને પિતાને ઇતિહાસ હોય છે અને પિતાની મૂક ભાષામાં એ દરેક યાત્રિકને કંઈક કંઈક સંભળાવે છે. ખંડિયેરની વાત સાંભળતાં આપણે વર્તમાનને પાછળ રહેવા દઈ ભૂતકાળમાં સરી પડીએ છીએ. ખંડિયેરેમાં જવાથી માત્ર ક્ષેત્ર વિહાર નથી થત, કાળવિહાર પણ થાય છે. , જગ્યા મને બહુ જ ગમી. હું જે જગ્યાની વાત કહું છું તે એક કિલ્લાને ભાગ હતો. કેઇ એક દિવસે રાજરાણીઓ અહીં આવી સ્નાન કરતી હશે. કુંડ પણ વિશાળ હતો અને ફરતી ઊંચી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
: 2:
શીલવતી : વૈશ્યા ન્યા
દીવાશે। હતી. ઉપર આકાશ, નીચે પાણી અને આસપાસ મેટી ભીંતે। એ દૃશ્ય, ખરેખર જોવાલાયક હતુ. બહારનું કાષ્ટ દશ્ય, ત્યાંના એકાંતમાં અંતરાય નહેાતુ કરતુ. કુંડ વચ્ચે એક શિવાલય ` હતુ`. અને ત્યાં વિષ્ણુની મૂતિ હતી. દર્શન કર્યો પછી, સીઢીના પગથિયા ઉપર બેસી હું વાતે ચડ્યો. વાતે ખીજી કંઈ નહિ, સામાજિક સુધારણાની જ હતી.
એટલામાં એક છે.કરી ત્યાં દેખાઈ, એની સાથે એ ત્રણ મેટી ઉમ્મરના નાકરા પણ હતા. આવી સ્વચ્છ આવી સુંદર કન્યા આવા પેાષાકમાં આ તરફ ભાગ્યે જ જોવામાં આવે છે. હું મુંબઇમાં રહેલા હેાવાથી મને બહુ આશ્ચય ન થયું. જે પિતાએ
આ કન્યાને આવા સરસ સંસ્કાર આપ્યાં તેના પ્રત્યે મને આદર ઉત્પન્ન થયેા. મને લાગ્યું કે આ ગામના સારા સ`સ્કારી શ્રીમંતની પુત્રી, સાસરેથી હમણુા જ માપને ઘેર આવી હશે અને ધરના નાકરાની સાથે આ કુંડ અથવા મંદિરના દર્શને આવી ચડી હશે.
દર્શન કરીને વળતી વખતે એ કન્યાએ મને પ્રણામ કર્યાં. મે પશુ સાધારણપણે માથુ ઝુકાવીને એને સ્વીકાર કર્યાં. કન્યા. ઘેાડી વાર ત્યાં જ ઊભી રહી. માત્ર ઊભી જ ન રહી, જાણે કે અમારી વાતેામાં એને રસ પડતા હાય તેમ તે સાંભળી રહી. મેં સ્નેહભર્યાં સ્વરમાં એને કહ્યું: “ એસા, ભેટી ! ”
મારા સંખેાધન માત્રથી એના ચહેરા ઉપર અપૂવ આનંદની લાગણીઓ છવાયેલી હું જોઈ શક્યા, પણ મેં એ તરફ બહુ લક્ષ ન આપ્યું. મેં મારી ચર્ચા ચાલવા દીધી. કન્યા મધુ` સમજતી હૈાય તેમ તે સાંભળવા લાગી.
મને એની સાંભળવાની રીત બહુ ગમી ગઇ. ખાનદાન ગણાતા ગૃહસ્થની પુત્રીએ આવી સરકારી અને શિક્ષિત હોય છે
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી વેશ્યા કન્યા
૧૨:
એ જોઈને મને આશ્ચર્ય થયું. કયા કુટુંબમાં એ જનમી છે તે જાણી લેવું જોઈએ એમ ધારી મેં પૂછયું “કેની પુત્રી છે, બેટી! મારે એ પ્રશ્ન સાંભળીને એનું મેં લેવાઈ ગયું. ભાથું નમાવીને એ થોડી વાર બેસી રહી. એના નેકરો પણ મૂછમાં એવું છૂપું અને લુચ્ચાઈભર્યું હાસ્ય હસ્યા કે જે કઈ એમને પૂછે કે “શું જોઇને હસ્યા?” તો તેઓ એમ જ કહે “હસ્યું છે જ કેણુ?”
' કહેવા માંડયું: “બેટી, અહીંની અભણ સ્ત્રીઓ પિતા કે પતિનું નામ લેતાં જરૂર શરમાય છે, પણ તમે તે ભણેલા-ગણેલાં છો, સમજુ અને સંસ્કારી છો, તમારે શા માટે શરમાવું જોઈએ? એનું મસ્તક સહેજ વિશેષ મૂકી પડયું.
વિચાર કર્યોઃ “ભણતર ગમે તેટલું હોય પણ મૂળ સરકારે મુદ્દલ ઢીલા નથી પડતા.” મારી વિચારધારા વધુ આગળ ડે તે પહેલાં જ એ બોલી ઊઠી: “મહારાજ ! હું વેસ્થાની પુત્રી છું.” વેશ્યાની પુત્રી ! હું ચમક્યું. મારું સ્વપ્ન ઊડી ગયું.
એક વેશ્યાની પુત્રીને બેટી કહેવા માટે હવે તમને પશ્ચાત્તાપ થતું હશે !”
બનહિં બેટી!” તરત જ જવાબ વાળ્યો, “મને એ વાતને લગીરે પસ્તા નથી થતપસ્તાવો તે એ વાતને થાય છે કે તમારા જેવી સમજદાર બાળા શું જોઈને વેશ્યાનું જીવન વિતાવતી હશે?
વેશ્યાના ધંધાને આપ શું માને છે?”
“નારીજાતિનું અપમાન છે-સમાજરૂપી ઈમારતમાં એ સુરંગનું કામ કરે છે.” - “એ સુરંગ કોણ પાથરે છે? સ્ત્રી કે પુરુષ?” “નર અને નારી બનેને એમાં હિસ્સો છે.”
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી: વેશ્યાં કન્યા
“વધુ જવાબદાર કોણ લાગે છે?” પુષ, પણ એથી સ્ત્રી સાવ નિરપરાધ નથી બની શકતી.
“ઠીક છે, મહારાજ ! જે કમજોર હોય તે પોતાને નિર્દોષ ચાબિત ન કરી શકે?”
એમ નહિ બેટી! કમજોર હેય તે નિર્દોષતાને બદલે ન મેળવી શકે, એટલું બહુબહુ તે કહી શકાય, બાકી નિર્દોષતા પુરવાર કરવી એ મુશ્કેલ વાત નથી."
“પણ નિષ્ફળ સિદ્ધિ અને અસિદ્ધિમાં કઈલાંબે તફાવત નથી.” * બાલ ફળ ઉપર નજર કરી છે તે તમે કહે છે તેમ અને, પણ જે આત્મસંતોષ પૂરતી વાત હોય તે નિષ્ફળ સિદ્ધિ અને સફળ સિદ્ધિમાં બહુ તફાવત નથી રહેતું.”
પણ નિષ્ફળતા આત્મસંતોષને ય તાણું જાય છે. મહારાજ ! મેં આત્મસંતોષ તો બહુ સે, પણ આખર સુધી અડગ ન રહી શકી. એ ગયો અને હું હતી તેવી જ વેશ્યાની પુત્રી રહી ગઇનહિ નહિ, વેશ્યા જ છું.”
મને વિચાર થયોઃ વેશ્યાની પુત્રીમાં આટલી વિદ્વતા અને માવી દાર્શનિકતા કયાંથી આવી? વાચાળપણું તો હરકેાઈ સ્થળે મળી શકે છે, પણ જે પ્રકારની વિદ્વત્તા સાથે એણે ચર્ચા કરી એને એકલું વાચાળપણું ન કહી શકાય.
એવા જ વિચારમાં હું તણાતું હતું એટલામાં એ કહેવા. વાગીઃ “ઠીક મહારાજ! મને માફ કરજે. આપનો સમય મે નકામો બગાડ્યો. ભૂલેચૂકે પણ તમે મને એક વાર બેટી કહીને બોલાવી એ આપને ઉપકાર હું કદી નહિ ભૂલું.”
થોડીવાર નહિ બેસી શકે ? તમારા જેવી વિદુષી કન્યા મેં બહુ ઓછી જેઈ છે. તમારું જીવન, મારે માટે એક સમસ્યારૂપ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી વેશ્યા કન્યા
બની ગયું છે. એ જ બાબતમાં હું તમારી સાથે થોડી ચર્ચા કરી લેવા માગું છું.”
થોડી વાર શા માટે ? જ્યાં સુધી તમે જાકારો ન ભણે ત્યાં સુધી બેસવાને તૈયાર છું.”
“ભલે, પહેલાં તમારી રામકહાણી સંભળાવો !” - “મારી રામકહાણીને એકલી કહાણું કહે એ જ ઠીક છે. એક વેશ્યાની કહાણી સાથે રામજીનું પવિત્ર નામ શા સારુ જોડવું જોઈએ? અને મારી કહાણું પણ લાંબી નથી. હું કહી ચૂકી છું કે હું એક વેશ્યા પુત્રી છું. હિંદુ વેશ્યાની પુત્રી છું. મારી મા કેમ વેશ્યા બની તે બધું કહેવું નકામું છે. હિન્દુ સમાજમાં વિધવાએની જે દુર્દશા હેય છે અને ખાસ કરીને એવા વિભાગમાં
જ્યાં એને ફરી લગ્ન કરવાની છૂટ નથી તે બધું યાદ કરશે તે મારી કહેવાનો મતલબ આપ સહેજે સમજી શકશે. વેસ્પાજીવનમાં મારી માતાને જે કડવા અનુભવ થયા અને એ પ્રકારના પાપમય જીવનની જે સુગ ચડી તેને લીધે તેણે મને આ ખાઈમાંથી બહાર કાઢવાનો અને પવિત્ર જીવન વિતાવી શકું એવો પ્રબંધ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પ્રારંભ નું શિક્ષણ ખતમ થયું એટલે એણે મને અંગ્રેજી ભણાવવાનો અને પિતાનાથી અલગ રાખવાને નિરધાર કર્યો. પરંતુ એને અમલ ન થઈ શકે, કારણ કે કોઈ સંસ્થા અને સંઘરવા તૈયાર નહતી. આખરે ઈસાઈઓની એક બેડીંગમાં મને સ્થાન મળી ગયું. મારી માને દુઃખ તે બહુ થયું; કારણ કે એ ચુસ્ત હિન્દુ હતી. પણ શું કરે ? બીજે ઈલાજ નહોતો.
“સામાન્ય માણસો એમ માનતા હોય છે કે વેશ્યાઓને તે વળી ધર્મ-કર્મ જેવું શું છે ? વેશ્યા-પછી તે હિંદુ હોય, મુસલમાન હેય કે ઇસાઈ હાય-બધી સરખી ! એક રીતે એ ઠીક છે; પણ ધર્મ નામથી ઓળખાતી વસ્તુનો સંબંધ જે માત્ર ચામડીની
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી: વેશ્યા કયા
સાથે નહિ, મનની સાથે હોય તો વેશ્યાઓમાં પણ એ જરૂર મળી આવે. એક દુકાનદારને આપણે એમ કહીએ કે તારે મન તો હિંદુ, મુસલમાન, ઈસાઈ બધા એક સમાન છે, કારણ કે તે બધાને માલ વેચે છે એટલે તારે પિતાનો ધર્મ ન હોઈ શકે. એ જ રીતે વેશ્યાને પણ એમ કહી શકાય, પણ ખરું પૂછો તે વેશ્યાના દિલમાં ધર્મ નામની એક અધિકી વસ્તુ હોય છે. એને પળે પળે ઈશ્વર સાંભરે છે. કારણ એટલું જ કે એના જેવું દુઃખી પ્રાણુ સંસારમાં બીજું
ભાગ્યે જ હશે. - “વેશ્યા એક એવું પ્રાણું છે કે જે રોવા માગતું હોય તે પણ એને ફરજીયાત હસવું પડે છે. આના જેવું બીજું કાઈ મહાદુઃખ હોઈ શકે ખરું? દુઃખમાં માણસને ઈશ્વર યાદ આવે છે. ધર્મનો આશ્રય શોધવાની ઉત્સુકતા જનમે છે એટલે પણ વેશ્યાઓની વૃત્તિ ધર્મ તરફ વિશેષ કરીને વળે છે. કુટુંબમાં, સમાજમાં આપણે એક બીજાની એથે વસીએ છીએ, પણ આ વિરાટ સંસારમાં વેશ્યા તે એકલી જ હોય છે. સંસારમાં એના શીકારીએ ભટક્તા હેય છે તેમ એ પોતે પણ પોતાના શિકારની શોધમાં રહે છે. શિકારી, શિકાર અને હરિફાઈ સિવાય, એમને પિતાનાં આસજન જેવું કંઈ જ નથી હોતું. આવી અવસ્થામાં ઈશ્વર સિવાય એને બીજું કયું અવલંબન સંભવે ?”
મેં કહ્યું: “વેશ્યાઓ ઈશ્વર ઉપર બહુ આસ્થા ધરાવે છે એમ કબૂલ કરું છું. પણ ધર્મ એ કઈ જુદી જ વસ્તુ છે. ઈશ્વર વિષે આસ્થા ન હોય તો પણ ધર્મ સંભવે છે અને ઈશ્વર ઉપર આસ્થા હેય છતાં ધર્મ ન હોય એમ પણ બને.”
જવાબ મળેઃ “અમે લોકે ઈશ્વર અને ધર્મના એવા ઊંડા ભેદ નથી સમજતા. ઈષ્ટદેવની ભક્તિ એ જ ધર્મની કેસેટી એમ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી : વેશ્યા કન્યા
દુનિયા માને છે. વેશ્યાઓમાં એવી ભક્તિ કંઇક વધુ પ્રમાણમાં ઢાય છે; એછી તે! નથી જ હતી. આવી સ્થિતિમાં મારે એક ઇસાઈ–સંસ્થામાં દાખલ થવું પડે ! મારી માતાને આંચકા લાગે એ સ્વાભાવિક છે. એને દુઃખ તેા બહુ લાગ્યું, પશુ શુ કરે ? ખીજો ઉપાય નહેાતા, ખેર. મેં ત્યાં રહીને મેટ્રિકના અભ્યાસ પૂરા કર્યાં; અને એ લાંબા ગાળા દરમીયાન, મારી મા એક—એ વાર માંદી પડી તે અપવાદા બાદ કરતા, ધેરે ખીલકુલ ગઈ નહતી. મેટ્રિક પછી મારી માતાએ મને ક્રાલેજમાં દાખલ કરી દીધી, પશુ હું પહેલા વર્ષોમાં હતી તે જ વખતે મારી મા મરી પરવારી. મારી આંખ આગળ નાં અંધકાર છવાઇ ગયા. મારું એકનુ” એક આવલખન તૂટી પડયું. કાલેજ છેાડ્યા વિના છૂટા નહાતા, પણુ ગુજરાન શી રીતે ચલાવવુ’એ એક મેાટા પ્રશ્ન ઊભા થયા.
""
કન્યાશાળામાં નાકરી કદાચ મળી જાય, પણ મારા જેવી એક વેશ્યાપુત્રીને માબાપા પેાતાની કન્યાએ થાડા જ સાંપે ? એટલે કેળવણીખાતું મારા માટે નકામુ` હતુ. જ્યાં !...ૐ આશા જેવુ હતુ, ત્યાં લેાકાએ મારી સામે વિરાધ જાહેર કર્યો.
: 0:
“ વિવાહ કરું તા. ઠીક એમ મને લાગતું હતું અને એ દિશામાં થેાડ! પ્રયત્ના પણ કરી જોયા. કાલેજમાં ભણતી ત્યારે કેટલાક વિદ્યાર્થીએ મારી તરફ ખેંચાયા હતા, પણ મારી સાથે વિધિપૂર્વક વિવાહ કરી શકે એવા હિમ્મતવાન તથા સાચા પ્રેમિક એક પણ ન નીકળ્યેા. આડી આંખે નીરખનારની ખેાટ નહાતી. ખરી રીતે
તા મને એ બધા આયલા જ લાગ્યા.
66
વિવાહૂ અને કરો એ બન્નેમાં નિષ્ફળતા મળવા છતાં મેં એક વરસ તા ગમે તેમ કરીને કાઢી નાખ્યું. માતાનેા સરસામાન હતા તેમાંથી વેચીને પેટને ગુજારા કર્યાં. પણ આખી જિંદગી
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી વેશ્યા કન્યા આમ પવિત્રતાથી કાઢી શકાય એવો સંભવ ન લાગે. અલબત્ત, લોકોની દષ્ટિએ તે એ વખતે પણ હું એક વેશ્યા જ હતી, પણ મેં એ સ્થિતિને લાભ નહતો ઉઠાવ્યો. વગર કારણે લોકોએ મને બદનામ કરી હતી.
મહારાજ ! સમાજે મારા પ્રત્યે જે દુષ્ટતા દાખવી, મારી સાથે જે દુશ્મનાવટ બતાવી તેના જ પરિણામે મારે શિરે પતિતાનું કલંક ચેટયું.”
મેં કહ્યું: “બેશક, અજ્ઞાનતાને લીધે સમાજે તમારી અવગણના જરૂર કરી.
“એને તમે દુષ્ટતા કે વૈર નથી માનતા ?"
એક કેળવાયેલી, સદાચારિણી કન્યાનું પાણિગ્રહણ કરનાર કઈ ન મળે અને કેળવણુંખાતાની નાની નેકરી પણ ન મળે
એને તમે વૈર કે જુલમ નથી કહેતા ?” . “વર કે જુલમ તમે કહેતા હે તે ભલે, પણ એનું પ્રમાણ બહુ નજીવું છે. જે તમારી માતાએ, તમારી પવિત્રતાનું રક્ષણ કરવા, પોતાનાથી અલગ રાખી હોય તે સમાજ પોતાની પુત્રીઓની પવિત્રતા જાળવવા તમારાથી અલગ રહે. એમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું શું છે ?” |
“પણ માતા તે ધધ કરતી હતી. હું સાવ નિર્લિપ્ત હતી.”
મેં કહેવા માંડયું: “એ સત્ય એટલું સૂમ છે કે જ્યાં સુધી એ નરી આંખે જોઈ શકાય એવું જાડું ન બને ત્યાં સુધી સમાજને વાંક કાઢ નકામો છે. સમાજ તે એમ માનવાને સ્વતંત્ર છે કે વેશ્યાની પુત્રીના સંસ્કાર વેશ્યા સરખા જ હોવા જોઈએ. તમે જ કહો કે જે તમે વેશ્યાને ત્યાં જન્મ ન લીધો હતો તે અનાયાસે તમે આ ધધો સ્વીકાર્યો હત? એમાં તમે મે અપ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી વેશ્યા કન્યા
રાધ કર્યો છે એમ હું નથી કહેતે. ભૂખની પીડાથી રીબાતે માનવી ગમે તેવું ભારે અપકૃત્ય કરી શકે છે. દુનિયાએ તો માત્ર એટલું જ જોઈ લીધું કે સંતાને માતાપિતાનું અનુકરણ કરવાને સહેજે તૈયાર થઈ જાય છે.”
મારી આ વાતથી એને ઝટકે વાગ્યા હોય તેમ હું બરાબર જોઈ શકે. દુઃખ તથા શરમને લીધે એણે પિતાનું મસ્તક નમાવી દીધું. થોડીવાર સુધી અમારામાંથી કઈ કંઈ જ ન બોલ્યું. વસ્તુત: તાત્વિક વિવેચન કરવા જતાં, મારા મેંમાંથી એક્ટ અપ્રિય અને કઠોર સત્ય સરકી પડયું હતું.
ઘડીક રહીને એ બોલીઃ “મહારાજ ! સમાજ જે સાચે જ અમારી સૂગ ધરાવતે હેય તે પછી નાચ-ગાન માટે અમને શા સારુ આમંત્રે છે? એક તરફ અમારે વિષે ધિક્કાર બતાવે અને બીજી તરફ અમારી સાથે આ પ્રકારને સંસર્ગ રાખો એને શું અર્થ છે?''
- મેં કહ્યું: “સિંહ અને વાઘના ખેલ જોવા માટે કે પિતા ખરચીને સરકસ જોવા જાય છે, પણ એ ઉપરથી સિંહ કે વાઘને ઘરમાં રાખવા એ લોકે રછ છે એમ ન કહેવાય. ઘણી એવી વસ્તુઓ છે કે જે ઘરની બહાર સારી લાગે છે, પણ ઘરમાં હોય તે આપણને ન ગમે. વેશ્યાનો પણ ઉપયોગ છે, પરંતુ જેને જે ઉપયોગ તેવો જ તેની સાથે વહેવાર રાખવો જોઈએ.”
વેસ્પાકન્યા બોલીઃ “આપે જ હમણું કહેલું કે વેશ્યા, સમાજના પાયામાં સુરંગ છે, અને પાછા આપ જ કહે છે કે એને અમુક ઉપગ છે.”
સ્થાને ઉપયોગ છે, પણ આજે મર્યાદાનું અતિક્રમણ થયેલું હોવાથી સમાજને માટે એ ઘાતક બની ગઇ છે, એટલે તે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
શીલવતી વે૫ા કન્યા
હું એને સુરગ તરીકે ઓળખાવું છું. વેશ્યાઓ પણ જે શીલવતી હૈય, સદાચારિણી હેય, મા-માંસથી પરહેજ રહેતી હોય તે એની સેવા સમાજને ઉપયોગી બની શકે છે. પછી એને સુરંગ ન કહેવાય.”
શિયલવતી અને વેશ્યા એ બે વસ્તુઓને મેળ શી રીતે બેસે? શિયલવતી હોય તે વેશ્યા શા સારુ બને? અને વેશ્યા જે શિયલવતી બને તે એને ઉપયોગ પણ શું રહે ?”
બેટી, વેશ્યાને બે કામ કરવાના હોય છે. એક તો લલિતકળાઓને વ્યવસ્થિત રૂ૫માં જીવતી રાખવી અને બીજું, જે. જુવાન પુરુષો અવિવાહિત અથવા વિધુર હોય તેમને એવી રીતે વશમાં રાખવા કે જેથી તેઓ સમાજની પુત્રીઓ અને બહેનો ઉપર બૂરી નજર ન કરે-સમાજને સડતો બચાવી લે. આ બન્ને કામોને પહોંચી વળે તે વેશ્યાની એટલે અંશે ઉપયોગિતા છે.”
તો શું વેશ્યાઓ આજે એ બન્ને કામ નથી કરતી?” - “બહુ ઓછા પ્રમાણમાં કરે છે, અને અનર્થ તે સૌથી અધિક પ્રમાણમાં ફેલાવે છે. લતિકળાઓ આજે ગૌણ બની ગઈ છે-એ કળાએ જ વ્યભિચાર તરફ લલચાવવાના કારણરૂપ બની છે.
વ્યભિચાર મુખ્ય ધ બની ગયો છે. તો એમ માનું છું કે વેશ્યાએ પણ કદી વ્યભિચારિણું નહિ બનવું જોઈએ.”
તો પછી એ પુરુષોને શી રીતે વશમાં રાખી શકે? બીજી વાત એ પણ છે કે વેશ્યા પણ સ્ત્રી છે-એને પિતાની વાસનાઓ હોય છે. લલિત કળાઓને સંપર્ક રાખે, પુરુષોની સાથે છૂટથી હળેમળે અને છતાં એ બ્રહ્મચર્ય પાળે એ કેમ બની શકે?” '
મેં ખુલાસો કર્યો “બેટી, વિવાહિતોને માટે શિયલની જે વ્યાખ્યા છે તે વેશ્યાઓને માટે બંધબેસતી ન થાય એ હું જાણું
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી વેશ્યા કન્યા
: ૧૧.
છું. જે પુરા વિવાહિત છે તેની સાથે આ સંબંધ ન રાખે તે તેમાં એનું શીલ અને ઈમાન સુરક્ષિત રહી શકે છે. અજાણતાં, કોઈ છેતરી જાય એ જુદી વાત. પણ વેશ્યાઓ સાવચેતી સાથે એ નિયમની રક્ષા કરે, પુરુષની પરીક્ષા કરે તે હું માનું છું કે વેશ્યા જીવનનું ઝેર ધોવાય. વિવાહિત પુરુષોની સાથે સંબંધ રાખવામાં વેશ્યાઓ એક પ્રકારનું નૈતિક પાપ કરે છે. એનું પરિણામ એ આવે છે કે દાંપત્યજીવન ધૂળ ભેગું મળી જાય છે. એક નારી બીજી નારી ઉપર અત્યાચાર કરે છે. આને જ હું સમાજરૂપી મહેલની સુરંગ કહું છું.'
તમે જાણો છો કે પતિપત્નીમાંથી કોઈ વ્યભિચાર સેવે તે ન્યાયની દષ્ટિએ ટાછેડા થઈ શકે છે. એનો અર્થ એ કે વ્યભિચાર એક ગુન્હ છે, અને વ્યભિચાર એવી વસ્તુ છે કે જે એકલાથી નથી બનતી. એમાં સ્ત્રી અને પુરુષ બને ભાગીદાર રહે છે અર્થાત.
વ્યભિચારના ગુન્હામાં બન્ને જવાબદાર કરે છે. વિવાહિતા નારી પાસે, જેમ એને વ્યભિચારી પતિ ગુન્હેગાર કરે છે તે જ પ્રમાણે વેશ્યા પણ અપરાધી બને છે. હવે જે વેશ્યાઓ એવી દઢ પ્રતિજ્ઞા કરે કે વિવાહિત કોઈ પણ પુરુષ સાથે સંબંધ ન રાખવો તે તેટલા પ્રમાણમાં એ વેશ્યાને શિયલવતી કહી શકાય.”
વેસ્પાકન્યા બોલીઃ “મહારાજ! શિયલવતીની આપે છે વ્યાખ્યા વેશ્યાને માટે બાંધી તે કેટલી કઠણ છે તેની આપને કદાચ કલ્પના નહિ આવે. પહેલી વાત તે એ જ છે કે વેશ્યાની પાસે જે પુરુષો આવે છે તે સત્યવાદી નથી હોતા. વિવાહિત હોય અને પિતાને વિવાહિત તરીકે ઓળખાવે એવો બહુ ઓછો સંભવ છે. બીજી વાત એ છે કે વેશ્યાઓ મોટે ભાગે ગ્રાહકે નહિ મળવાથી ભૂખે મરે છે; માંડ માંડ ગ્રાહક આવી ચડે તેને એવી રીતે રજા આપવાનું શક્ય નથી.”
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી : વેરયા કન્યા
મેં કહ્યું: “મુંબઈ કલકત્તા જેવા મોટા શહેરમાં ઘણી ઘણી જાતના અજાણ્યા ગ્રાહકે આવે છે. એવે સ્થળે વિવાહિત કે અવિવાહિતને ભેદ પારખ જરૂર મુશ્કેલ છે. પણ નાના ગામને માટે એટલી મુશ્કેલી નથી નડતી. પછી, એક જ ગ્રાહક 'જ્યારે અવારનવાર આવ્યા કરે ત્યારે એના સંબંધમાં ચેકસાઇ ખુશીથી કરી શકાય. ગમે તેમ; પણ એના વિષે માહિતી મેળવવાનો પ્રયત્ન તે ચાલુ જ રાખ જોઈએ અને જેવા ખબર મળે કે એ વિવાહિત છે કે તરત જ તેની સાથેના સઘળા સંબંધે તેડી નાખવા જોઈએ. કાળક્રમે લોકોમાં એ વાતને પ્રચાર થઈ જશે કે વેશ્યાઓ વિવાહિતોને પોતાના આંગણે ઊભા નથી રાખતી, એમની પત્નીઓને એથી ખૂબ સંતોષ થશે એટલું જ નહિ પણ પિતાના પતિ વિષે થોડી શંકા થતાં જ તે પોતે પેલી વેશ્યાને કહેવરાવશે કે અમુક આદમી વિવાહિત છે. આ રીતે વેશ્યા
જ્યારે પિતાની બીજી બહેનને આફતમાંથી બચાવવા લાગશે ત્યારે પતિતા ગણાતી વેશ્યાઓનું સ્થાન પણ થોડું ઉચ્ચ નહિ બને એમ કેમ કહેવાય ? . : “હા, શરૂઆતમાં થોડી આર્થિક હાનિ વેઠવી પડશે, પણ વસ્યાઓએ જે પિતાના સામાજિક જીવનમાં ક્રાંતિ પ્રકટાવવી હોય તે થેડી આર્થિક હાનિ વેઠયા સિવાય કેમ ચાલે? વ્યભિચારના પરિણામે આજે એવી સ્થિતિ આવીને ઊભી રહી છે કે સારે માણસ કેવળ કળાની ખાતર પણ વેશ્યાની પાસે નથી જઈ શકત. કળા મરવા પડી છે, અને કળા-કસબમાં કુશળ ગણાતી વેશ્યાની સંસ્થા પણ પિતાના આરોગ્યને બરબાદ કરી ખુવાર થઈ રહી છેશરીરને વિજય કરવા સિવાય એમને સારુ બીજો કોઈ ધંધે જ નથી રહ્યો. અગર વેશ્યા પિતાની મર્યાદામાં રહી શિયલ પાળવા માગે તે એનું સ્થાન આટલું હલ ન રહે. કદાચં વ્યભિચારી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી વેશ્યા કન્યા
ક ૧૩ .
ગ્રાહકો ઘટી જાય, પરંતુ કળાના ઉપાસકાની ગ્રાહકસંખ્યા વધી જાય. એ રીતે એમનું આરોગ્ય જળવાશે અને કળાને પણ સંજીવિની મળી જશે. હું તે કહું છું કે દરેક વેશ્યાના બારણે એવું એક પાટિયું લાગી જવું જોઈએ કે “ વિવાહિત પુરુષો અને નાની ઉંમરના કુમારને અહીં આવવાની સખત મનાઈ છે.”
કન્યાઃ “મહારાજ ! એથી તે શિયલવતી વેશ્યાઓની મુશ્કેલીઓ ઘટવાને બદલે વધવાની. બનશે એવું કે વિવાહિત જે અમારા ગ્રાહકે છે તે વ્યભિચારિણી સ્ત્રીઓને સાથ શેધશે અને અમે રઝળી પડશું. એ પુરુષ તે સુધરવાના જ નથી, ઉલટાના બીજી સ્ત્રીઓને બગાડશે.”
મેં કહ્યું: “ શરૂઆતમાં એવું બનશે, પણ તમારા શિયલથી તમારું આરોગ્ય સુધરશે અને આરોગ્ય એ જ ખરું સૌદર્ય છે.
જ્યાં સ્વાસ્થ, સૌંદર્યની સાથે કળાને વેગ હશે અને તે સાથે સમાજમાં તમારું સ્થાન ઉન્નત બનશે એટલે ધીરે ધીરે શીલવતી-- એને એક સન્માનિત વર્ગ બની જશે. આજે પણ સાધારણ વસ્યા અને સિનેમાની અભિનેત્રી વચ્ચે મોટું અંતર આપણે જોઈ શકીએ છીએ. એવું જ, બલકે એથી વધારે અંતર વ્યભિચારિણી વેશ્યા અને શિયલવતી વેશ્યા વચ્ચે પડી જશે. તમે જ હમણું નહોતું કહ્યું કે-ધાર્મિક ભાવના અને ઈશ્વર ઉપરની આસ્થા વેશ્યાઓમાં પણ હોય છે? તે વેશ્યાએ પણ શિયલ પાળવાની પિતાના ઇષ્ટદેવ સન્મુખ પ્રતિજ્ઞા લેવી-શીલની દીક્ષા સ્વીકારવી, એ નિમિત્તે નાનો સરખો ઉત્સવ કરવો અને ઉત્સવને અંગે કળાનું એક પ્રદર્શન પણ ભરવું અને એ પ્રસંગે શીલવતી વેશ્યાઓને, હાજર રહેલા નેહી સંબંધીઓ તરફથી ઘેરી ભેટ મળે. એવું કંઇક થાય તે વેશ્યાસંસાર અને અન્ય સમાજ ઉપર પણ તેની સારી અસર પડ્યા વિના ન રહે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી: વાયા કન્યા
શીલવતી વેશ્યાઓને જે એક ખાસ વર્ગ ઊભો થાય અને એમને પિતાને વ્યવસ્થિત-સંગઠિત સંધ બને-કઈ શીલભંગ કરે તે એને ન્યાય તોળાય, દંડ યા તે પ્રાયશ્ચિતની સજા થાય, અને છતાં ન માને તો સંધમાંથી એને બહિષ્કાર કરવામાં આવે, તથા શીલવતી જે કઈ વાર મુશ્કેલીમાં આવી પડે તે આર્થિક મદદ એ સિંધ તરફથી મળે એવી ગોઠવણ કરવામાં આવે અથવા તે ઘડપણ જેવા અવસરે સંઘ સહાય કરે અને શીલવતી વેશ્યાઓને સમાજમાં બીજાં સારાં કામધંધા મળી શકે એવી ચળવળ ચલાવે, સામાજિક અધિકારે મેળવવા પ્રયત્ન કરે, એવું બધું થવું જોઈએ. આ પ્રમાણે આવ્યંતર શુદ્ધિ અને બાહ્ય ગૌરવ સાથે આર્થિક લાભની દષ્ટિએ જે સંગઠન સાધવામાં આવે તો વેશ્યાઓને ઉદ્ધાર થાય અને સમાજને પણ બચાવી શકાય. અને ધાર કે ઇની આર્થિક દશા ન સુધરે તો પછી ગૃહઉદ્યોગ-ગૃહશિલ્પમાં છેડી શક્તિ ખરચી હોય તે જરૂર બે-ચાર પૈસાની પ્રાપ્તિ થઈ શકે. શંગાર-વિલાસ એાછા થાય અને આંતરસ્વચ્છતા તરફ વધુ ધ્યાન જાય એવો પ્રબંધ કરવો જોઈએ. જે શીલવતી વેશ્યાઓ વિષે હું વિવેચન કરી રહ્યો છું તે જે પોતાના શિયલમાં અડગ રહે અને સમાજની શુદ્ધિ તથા સંરક્ષણમાં સહગ આપે તે આજે નહીં તો આવતી કાલે સમાજની સહાનુભૂતિ વેશ્યાઓ તરફ વહ્યા વિના ન રહે. વિવાહિત નારીસમાજ પણ એની કદર કરે-ગુણગાન પણ કરે. એ રીતે વેશ્યાઓના માર્ગમાં જે સામાજિક મુશ્કેલીઓ રહેલી છે તેને નિકાલ આવી જાય.”
લાંબા ભાષણ સરીખા મારા કથનની એ કન્યા ઉપર એટલી ઊંડી અસર પડી કે એ આંખો મીંચીને વિચાર કરવા લાગી, અચાનક એની આંખોમાંથી દડદડ કરતી ખાંસુઓની ધારા વહી
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી: વેશ્યા કયા
નીકળી. આખરે મારી સામે, ધરતી ઉપર માથું નમાવી મને કહેવા લાગીઃ “આપ મને બેટી માને યા ન માનો પણ હું તે આપને મારા પિતા સમાન સમજું છું-આપ જ મારા ગુરુદેવ છે. આપે બતાવેલી લેજના પ્રમાણે હું શીલવતી બનવાનો પ્રયત્ન કરીશ.”
મેં કહ્યું “બસ બેટા, પણ એ જ ઇચ્છું છું. વેશ્યા પણ માણસ છે પણ સભ્ય સમાજને માટે આજે એ ભયંકર બની બેઠી છે. એ પિતે પતિત બની છે, અપમાનિત બની છે તેની સાથે એ બીજાનાં પતન અને અપમાનમાં પણ ભાગીદાર થઈ છે. વેશ્યા જે પિતાની મર્યાદા એક વાર સમજી લે તે બધું ઠીક થઈ જાય. કળાનો ઉપયોગ લોકેાને વ્યભિચારમાં ફસાવવા માટે નહીં પણ કળા દ્વારા માનવતાની બની શકે એટલી સેવા કરવાને અને આનંદ બહલાવવાને હેવો જોઈએ.
ગુજરામાં રદ્દી શંગારી રીતે નહીં જોઈએ, કણારસ, વીરરસ અને ભક્તિરસની છોળો જ એમાં ઊડવી જોઈએ. નાચ મુજારાના ગીતમાં પણ પીડિતો અને દલિતોના આર્તનાદ સંભળાવા જોઈએ, કર્મયોગના રણકાર ઉઠવા જોઇએ. માતૃભૂમિની સેવા અને બલિદાનની તૈયારી એમાં ગુંજી ઉઠવી જોઈએ. અંદર અંદર લડતા ઝગડતા મૂઢ માનવસમાજને પ્રેમ અને એકતાના સંદેશ સંભલાવો. લોકે માત્ર શંગારનાં ગીત સાંભળવા માગે છે એમ ન માનતા. તેઓ હસવાને બદલે આંખમાંથી આંસુ વહાવવાને વધુ તૈયાર થઈને બેઠા હોય છે. વસ્તુતઃ દરેક મનુષ્ય અંતરમાં દુ:ખી હોય છે અને દુઃખીઓનાં સ્મરણ માત્રથી એનું હૈયું પીગળી જાય છે. છતાં કેઈને ગંદો સંગાર જ જોઈતો હોય તે બીજે સ્થળે જઈને ભલે મેળવે. તમારા જેવો શીલવતીના કળાના ઉબરે ચઢ- ૬ વાને એમને અધિકાર નથી. બેચાર એવા અસભ્ય ગ્રાહકે બીજે ચાલ્યા જશે તેથી તમારે મુંઝાવાનું નથી. એને બદલે દસ-વીસ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી : વેશ્યા કન્યા
કળાપ્રિય–સરકારી ગ્રાહક! તમને મળી જશે, એ પ્રકારની દ્રઢતા જેમ જેમ વેશ્યાસમાજમાં ફેલાતી જશે તેમ તેમ વેશ્યાના નામ સાથે સંકળાએલી ભયંકરતા ઓછી થશે અને સમાજમાં એમને ઉચ્ચ સ્થાન મળશે.”
::
વૈશ્યાકન્યા—“મને આપની યાજના ગમે છે. હુ આપના ચરણના સ્પ કરીને એવી પ્રતિજ્ઞા લઉ છુ કે મારા શીલન' હુ અરાબર પાલન કરીશ અને વેશ્યાસમાજમાં આ નવી ચેાજનાને પ્રચાર કરવા જીવનભર પ્રયત્ન કરીશ. થોડા વખત પછી હું આપની પાસે આવીશ. પણ એ પહેલાં, બહારથી અને ભૌતરથી મારામાં ધણ પરિવર્ત્તન થએલુ આપ જોઈ શકશો.''
આટલુ ખેલીને એ કંઇક ઊંડા વિચારમાં પડી ગઈ. ખેલી: “પણ મને આપના આંગણે આવવાની અનુમતિ મળી શકશે?
* ;
મેં કહ્યું': “ બેટી, મારે ઘર-આંગણા જેવી કાઈ વસ્તુ નથી. આકાશ એ મારું' છાપરું' છે અને જમીનની સપાટી મારુ' ધર છે. એશક, જરૂરીયાતને અગે મે મારા એક માશ્રમ ઊભા કર્યાં છે અને ત્યાં દરેક માણસ વગરસ પ્રાચે આવી શકે છે. સાધારણપણે અમારે ત્યાં કાઈ વેશ્યા નથી આવી શકતી પણ જો તે પૂ અાચયની પ્રતિજ્ઞા કરે તા અતિથિ તરીકે રહેવામાં હરક્ત નથી. મને આશા છે કે તમારાથી એ બની શકશે અને એ શય હાય તે તમે પણ ખુશીથી આવી શકે છે.”
“વારુ, મહારાજ ! હું રજા લઉં છુ, પણુ જતાં પહેલાં આપને એક વાત પૂછી લઉં અને વિનતિ પણ કરી લઉં."
મેં કહ્યું: “ખુશીથી”
વેશ્યાકન્યાઃ “અાજકાલ નાની નાની વાતેા પણ વાદના નામથી ઓળખાય છે. આપની યેાજના તેા મહાન છે. વિશાળ છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી : વેશ્યા કન્યા
( ખાસ કરીને અમારા માટે. ) તેા પછી આપ એને કયા વાદના નામથી ઓળખાવશે ?’’
66
મેં કહ્યું મેટી, એને સ્વતંત્ર નામ આપવાની જરૂર નથી. જગતના બધા વાદો ઘણું કરીને એ ભાગમાં વહેંચાયેલા છે. (૧) અતિવાદ અને (૨) નિરતિવાદ, વસ્તુ દરેક સારી છે, માત્ર એની અતિશયતા છૂરી છે. જે વાદ આ અતિશયતાના પ્રચાર કરે તે એક ખાજી રહે છે. અને જે મધ્યમ માર્ગના પ્રચાર કરે તે ખીજી ખાજીર હે છે. આજની મારી ચેજનાને નિરતિવાદ કહી શકાય.
19
: ૧૭ :
،،
નામ તે। મજાનું છે, ગુરુદેવ ! આપની આ યેાજના એવી છે કે ધંધાદારી વેશ્યાઓને બહુ એાજારૂપ કે મેટા ત્યાગસ્વરૂપ ન લાગે, તેમ અસ’વિત અે અશકય પણું ન લાગે. અને બીજી રીતે એ જ વાતને મૂકું તો વિલાસના ફાંદામાંથી એવી રીતે એ બચાવી લે છે કે ધાર પાપના માર્ગોમાં પડતી એ બચી જાય. સાથે જ એ નિરતિવાદ છે. હવે, મારી એક વિનતિ સાંભળેા. અત્યારસુધી મને “ તમે ” કહીને સખેાધતા તેને બદલે હવે “તું ” કહીને સમાધા એવી મારી પ્રાથના છે. અલબત્ત, મેં હજી એટલી નિષ્ટતા આપની સાથે નથો કેળવી તેા પણુ હું આપને ખાત્રી આપુ' છું કે એને ચેાગ્ય ! હું જરૂર બની શકીશ. એક વાર મને “તું કહીને ખેલાવે.’
"9
99
મેં હસતાં હસતાં કહ્યું: “ બેટી ! ‘ તુ ' કહેવું એ સામાન્ય વાત નથી. એ સમજાવવા મારે થાડુ વિશેષ વિવેચન કરવુ પડશે. એક તે। મેં હજી તારું નામ પણુ નથી પૂછ્યું અને તું જવાને તૈયાર થઈ છે છતાં હું નથી પૂછતા. પહેલાનું તારું નામ ગમે તે હાથ, આજથી હું તને શીલવતીના નામથી ઓળખીશ. મને ઉમેદ છે કે તું એ નામને નહિ લાવે.
,,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવતી : 'વેશ્યા કન્યા
ત્રણ વાર એણે મારા પગને સ્પર્શ કર્યો અને વસ્ત્રના છેડાથી આંસુ લૂછતી ત્યાંથી ચાલી નીકળી.
૬ ૧૮:
ફરીને ઉતારે આવ્યા પછી મારે પ્રવચન કરવું પડયું', 'મેાડી રાત સુધી ઘણી ચર્ચાઓ ચાલી તેથી શીલવતી વિષે વધુ વિચાર ન કરી શકયા. ખીજે દિવસે મને ખબર પડી કે એના જે એક મુજરા થવાના હતા તે અંધ રહ્યો. આઠ વાગ્યાની ગાડીમાં તે રવાના થઇ ગઇ. તે દિવસે માત્ર મુજરા જ થવાના હતા, છતાં એ ક્રમ ચાલી ગઇ તે ન સમજાયુ. હવે જ્યારે એ આશ્રમમાં આવશે ત્યારે પૂછી જોઇશ.
»
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
રકપુરનું ખંડિયેર
એક યક્ષસ્થા
મોગલ શહેનશાહત જે વખતે તૂટતી હતી, એનાં સંધાયેલાં પાટિયાં એક પછી એક છૂટાં પડતાં જતાં હતાં તે વખતે કંપની સરકારનું નાવડું ધીમું ધીમું ધતું જતું હતું. રૂદ્રપુરનું રાજકુટુંબ મોગલ શહેનશાહની સનંદ ધરાવતું. રૈયતમાંથી તો કેઈની તાકાત નહોતી કે એ સનંદમાં કયા કયા હક્ક કે અધિકાર રાજવીને મળ્યા હતા તે વિષે પ્રશ્ન સરખો પણ ઉઠાવી શકે. ખરું જોતાં રૂદ્રપુરનું રાજ્ય ખંડણું ભરતું અને ખેડૂત પાસેથી મહેસુલ ઉઘરાવતું..
રાજ્ય જેમ નાનું તેમ એની જોહુકમી પણ એટલી જ પ્રચંડ. આવક ઓછી પણ શહેનશાહ કરતાં પણ એનો દરદમામ હજારગણું વધારે. રૂદ્રપુરના રાજવી પિતાને ચૌહાણ વંશને ગણવત: પણ અમે જે વખતની વાત કરીએ છીએ તે વખતે એમ કહેવાતું કે એના જેવો તુમાખી અને જુગાર રાજા પૃથ્વીના આ પડ ઉપર બીજો કઈ નહિ થયો હેય. અહિંસગીવરની પાસે બકરું અને વાઘ પોતાના જન્મવેર ભૂલી જાય તેમ આ જુલમગાર જાગીરદારની ધાકથી ગાય અને વાઘ એક આરે પાણી પીતાં. "
રાજસત્તાને જુલમ બાદ કરતાં, બીજી કેટલીક રીતે રૈયત સુખી હતી. ચોરી કે લૂંટફાટ જેવું આ ચાલીસ ગાઉની સીમમાં કદી નહેતું બનતું. ચીભડાના ચોરને શણીની સજા ભોગવવી પડતી.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનુ ખંડિચેર
રાજાને પેાતાને કુરતીબાજ મન્ન અને તિરંદાજોના ભારે શાખ હતા. એની પાસે લડાઈમાં કામ આવે એવું થાડું લશ્કર પણ હતું. રૈયતને માથે જ એના ઘણાખરા ખેાજો પડતા,
: 20:
પુણ્યદાનમાં પણ રૂદ્રપુરનું રાજકુટુંબ પહેલાં નંબરનું ગણાતું. ફ્રાઈ શ્રાહ્મણ કે યાચક ભાગ્યે જ ખાલી હાથે પાછા વળતા. વારતહેવારે યજ્ઞ-યાગ અને બ્રહ્મભાજનની છાકમછેાળા ઊડતી. રાજકુટુ બ શક્તિમાર્ગી હતુ. એટલે ઘણી વાર બલિદાન માટે આણેલાં નિર્દોષ પશુઓનાં રક્તથી દેવીમંદિરનાં આંગણા લાલચેાળ બની જતાં. મદિરા અને માંસની ઉજાણીએ ચાલતી. પૈસાની તંગી જેવી પ્ર મુશ્કેલી ભાગ્યે જ ઊભી થતી અને મુશ્કેલી જેવું જણાય તે રક રૈયતને ઉઘાડી રીતે લૂટવી એ તેા એમના જન્મસિદ્ધ હક્ક છે એમ આ રાજવંશીઓ માનતા.
ટૂંકામાં પ્રજાજનેમાં એમણે ભય અને ભક્તિ ભરી દીધાં હતાં. રાજાને રૈયતને મુદ્દલ ભય ન હેાતા, કારણ કે ગમે તેવા જુલમ ખમી લેવાની શક્તિ રૈયતમાં હતી અને રાજાને પેાતાની પ્રજા પ્રત્યે મમતા કે ભક્તિ જેવું કઈ હેાવુ જોઇએ એવી તેા રાજકુટુંબને કલ્પના સરખી પણ નહેાતી. આવી સ્થિતિમાં એમના હુપદ અને અભિમાન રાજા રાવણુની સાથે હરિફાઇમાં ઊતરે એમાં આ નથી. અધા પ્રકારના મત્તુ એ રાજકુટુંબ એક સંગ્રહસ્થાન બન્યું હતું,
એટલામાં કંપની સરકારનું શાસન આવ્યું. અંધાધૂંધી વખતે પાડેશના રાજ્યામાં લૂંટફ્રાટ કરવાની, ધાડ પાડવાની સગવડ મળતી અધ ગઇ. વ્યસના અને વિલાસા વધ્યાં તેમ આવકના સાધના આછાં થતાં ગયા. નવાબના અમલમાં વાર્ષિક ખંડણી એ ચાર મહિના વહેલી-માડી થાય તેા ચાલે, પણ કં પની સરકાર શા સારુ નભાવી લે ? ક ંપનીને સુલેહ વ્યવસ્થા સ્થાપી હતી. રૂદ્રપુર–રાજ્યને માથે કંપનીના કારડા વીંઝાઇ રહ્યા. એક તે વ્યસના-વિલાસા
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનું ખ`ડિચેર
: ૨૧ :
અને અંદરઅંદરના કલહ-કકાસથી રાજકુટુંબ નબળું પડયું હતું, તેમાં વખત જતાં ભાગલા પડવા માંડયા અને વખતસર ખંડણી ન ભરી શકવાથી, આખી જાગીર એક શાહુકારને ચાપડે ચડી ગઈ. એ શાહુકારનું નામ કુખેર શેઠ. 'પની સરકારનાં કારસ્થાને એ શેઠ સાહેબ ખરાખર સમજતા, અને કંપનીના કારકુના વિગેરે સાથે પણ એમને સારી એાળખાણ હતી. પ્રસંગાપાત એ પૈસા મળે એમ હોય તેા કંપનીના કારસ્થાનમાં–કાવતરામાં પણ એ ભાગ લેતા. પૈસા એમને પરમેશ્વર હતા. કંપનીના કાયદા કાનૂન અને નાની મેાટી આંટીટીએને એમને ખૂબ અનુભવ મળી ચૂકયા હતા અને ધીરધારના ધંધામાં જ, લેાકા કહેતા એ વાત ખરી ઢાય તેા, એમણે દશેક લાખ રૂપિયાની મૂડી પેદા કરી વાળી હતી. લોકવાયકામાં કદાચ અતિશયક્તિ હોય તેા પશુ એ ચાર લાખ તા જરૂર હાવા જોઇએ.
રૂદ્રપુરની જાગીર એમણે ખરીદી લીધી; પણ કુબેર શેઠ પાતે એ ગામમાં પગ મૂકવાની હિમ્મત કરી શકતા નહિ. જાગીરના વારસ, ઉમ્રનારાયણ ચૌહાણુ હજી હૈયાત હતા અને એમણે મહા– કાળની સમક્ષ ઊભા રહીને એવી પ્રતિજ્ઞા કરેલી કે જેણે દ્રપુર જાગીર લીલામ ખરીદી છે તે કુબેર શેઠે જો પેાતાની સીમમાં આવે તે એમનું ખૂન કર્યા વિના ન રહું. કુબેર શેઠ, ઉમ્રનારાયણ જીવ્યા ત્યાંસુધી શાંતિથી રાહ જોતા બેસી રહ્યા-દ્રપુરમાં પગ ન મૂક્યો.
ઉગ્રનારાયણુના અવસાન સાથે રૂદ્રપુરના રાજકુટુંબનેા છેલ્લે સીતારે આથમી ગયા. હવે કુએર શેઠને ગામમાં આવવાની સરળતા થઇ. આવવાની સાથે જ જાગીરદારના મહેલ અને જમીન ઉપર પૂરા કબજો કરી વાળ્યા, પણ એ વખતે ઉગ્રનારાયણની જે એક વિધવા પુત્રી એક ખંડમાં રહેતી હતી તેને એણે મકાન ખાલી કરીને જવાની ફરજ ન પાડી. જાગીરના મૂળ અધિકારીઓ જો કે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર :
રૂદ્ધપુરનું ખંડિયેર
આજે નામશેષ બન્યાં હતાં, પણ એમની લાગવગ હજી છેક ભૂંસાઈ ગઈ નહોતી. કુબેર શેઠને એવી બીક રહેતી કે જાગીરદારના જૂના નોકર-ચાકરમાંથી જે કોઈ ટંટ-ફસાદ, કરે તો ખૂનામરકી થયા વિના ન રહે. કુબેર શેઠ શાંતિથી સમાધાન કરવા માગતા હતા. ઉગ્રનારાયણની વિધવા પુત્રીનું નામ રત્નવતી હતું. રત્નાવતી એકલી, મહેલની એક કેરે પડી રહે તેથી આ કુબેર શેઠને કઈ હાનિ વેઠવી પડે એમ નહતું. ,
અને કુબેરશેઠને પણ બહુ લાંબી-પહોળી જગ્યાની જરૂર પહોતી. એમને માત્ર એક પુત્રી હતી અને જમાઈની સાથે પુત્રી પણ પિતાને ઘેર રહેતી. પુત્રીનું નામ રંગિણી અને જમાઈનું નામ રતિલાલ હતું.
કુબેર શેઠ હવે વૃદ્ધ થયા હતા. શરીરે સુખી અને નિર્વાહની ચિંતાથી સાવ મુક્ત હતા. પાસે પુષ્કળ પૈસો હતો અને જાગીરની આવક પણ ઠીક ઠીક હતી. પુણ્યદાનમાં બહળે હાથે ખર્ચ કરી શકે અને ધનનો સદુપયોગની દિશા બીજા ધનવાનને સુઝાડી શકે એવી એમની સ્થિતિ હતી.
પણ લાભ અને વૃદ્ધાવસ્થાને બહુ નજીકનું સગપણ હોય છે. પ્રારંભમાં તે માણસ જરૂરિયાતને પહોંચી વળવા ધન કમાય છે. એ પછી તેને સંગ્રહ કરવાની લાલચ થઈ આવે છે-સાજે માંદે કામ આવે એમ ધારી મૂડી ભેગી કરવા પ્રેરાય છે- પોતે હયાત ન હોય તે પાછળનાં બાળબચ્ચાંઓનું શું થાય એમ કહીને પોતાની લોભવૃત્તિને થોડે પરોપકારને રંગ આપે છે. ખરી વાત એ છે કે ધનસંચયના ચક્રને એક વાર ગતિ મળી એટલે એ બમણુંચારગણું વેગથી ફરવા માંડે છે. પોતે એમાંથી ટવા માગે તે પણ પેલો જૂને-રગેરગમાં પ્રવેશેલો આવેગ એને જંપવા દેતો નથી. કુબેર શેઠ પણ એ લાભના ચક્રાવે ચડ્યા. .
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
રકપુરનું ખંડિયેર
કુબેર શેઠના ધનભંડાર ભરાતા ગયા તેમ તેમ એમને સંક્ષણની ચિંતા સતાવવા લાગી. ભેગું કરેલું ધન પેઢી દર પેઢી જળવાઈ રહે એવી કઈ તરકીબ અજમાવવા એમણે ઉજાગરા વેઠવા માંડ્યાં.
એ વખતે “યક્ષની માન્યતા અને શ્રદ્ધા છૂપી રીતે ખૂબ બળવાન બની ચૂકી હતી. ચેકીદારે કે રખેવાળે કરતાં પણ ગામના પાદરે પહેલા યક્ષ નામના દેવ ગામ અને સંપત્તિનું સારામાં સારું રક્ષણ કરી શકે એવી જડબેસલાખ માન્યતા રૂઢ થઈ ગઈ હતી. યક્ષની ચોકી ન ગોઠવી હેય તો રૂદ્રપુરના મૂળ રાજવીઓ, અખૂટ ધનસામગ્રી હોવા છતાં કેવા બરબાદ થઈ ગયા તેનું જીવતું જાગતું ઉદાહરણ આ કુબેર શેઠ પોતાની સગી નજરે જોઈ ચૂક્યા હતા.
પિતાને ધનભંડાર સાચવવા કુબેર શેઠે એક ખાસ યક્ષ સ્થાપવાને નિશ્ચય કર્યો. એકાદ બ્રાહ્મણ કે ક્ષત્રિયના નાના બાળકને, ધનભંડારવાળા ઓરડામાં ભૂખ્યા-તર મરવા દીધો હોય તે એ બાળક પક્ષ થાય અને રાતદિવસ રખેવાળી કરે.
ભગવાન મહાવીરના જીવનચરિત્રમાં આ એક પ્રસંગ આવે છે. અસ્થિક ગ્રામમાં એક યક્ષના મંદિરમાં ભગવાન રાતવાસે રહ્યા. ગામ લોકોએ એમને બહુબહુ સમજાવ્યા કે આ યક્ષ ભલભલાને રાતમાં ને રાતમાં જ ચૂસીને, હાડકાં–પાંસળા ફેંકી દે છે, માટે બીજે કયાંય જઇને રાત નિગમે. પણ ભગવાને એ ભયની દરકાર ન કરી. યક્ષે જીવતા માણસોને ચૂસીને, દેહના હાડપિંજર ફેંકી દીધેલા તેને એટલે મેટો ગંજ ખડકાઈ ગયો હતો કે લોકેમાં એ ગામનું નામ અસ્થિકગામ તરીકે પંકાઈ ગયું. . . કુબેર શેઠે યક્ષના પ્રભાવની આવી વાતે નાનપણમાં ખૂબ સાંભળેલી. ધનરક્ષા માટે, તે ગમે તેવું અઘેર પાપ કરવાને તૈયાર હતા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનું ખંડિયેર
- રગિણિએ એ વાત જાણી અને એના પેટમાં ઊનું તેલ રેડાયું. પિતાના થોડા સ્વાર્થ ખાતર એક નિર્દોષ બાળકનું પૂરપણે બલિદાન દઈ દેવું એ તેને અસહ્ય અને અમાનુષી લાગ્યું.
રમિણી, કુબેર શેઠની વહાલામાં વહાલી અને એકની એક જ પુત્રી હતી. છ-સાત સંતાનો મરી પરવાર્યા પછી આ એક પુત્રી જ ઘડપણના એક વિસામા તરીકે, આંધળાની એક લાકડીરૂપે જીવતી રહી હતી. પહાડના કઠણ પત્થરને ભેદીને વૃક્ષ-લતા ઊગી નીકળે છે, તેમ કુબેર શેઠના લેભી-પ્રપંચી હૈયામાં આ કન્યા પ્રત્યેનું વાત્સલ્ય ઉભરાતું હતું.
(૨) દરબાર ઉઝનારાયણની વિધવા પુત્રી રત્નવતી ત્યાં-રૂદ્રપુરમાં, દરબારગઢની અંદર રહેતી હતી. એને ત્રણ વરસને એક નાને પુત્ર હતો, નામ કિરીટચંદ્ર.
રત્નાવતીના દિવસે, કિરીટની સાથે ખેલવામાં અને તેના લાડકોડ પૂરા કરવામાં વ્યતીત થતા હતા. દરબારગઢ અને રનવતીને એક રીતે ગામ લે ભૂલી ગયા હતા. એમને સતાસૂર્ય કયારને આથમી ગયો હતો. એક તો દરબારગઢની અંદર કઈ જઈ શકતું નહિ અને એકલી વિધવા બાઈને, બહારના માણસો સાથે બહુ સંપર્ક રાખવાની જરૂર પણ શી હેય? '
દિવસમાં માત્ર એક વાર મહાકાલીના દર્શને એ જતી. બે પગી જેવા માણસો એની પાછળ ચાલતા. એક દિવસે પાલખીમાં બેસીને, નોકર-ચાકરેના ઠાઠમાઠ સાથે દેવદર્શને નીકળનારી આ ક્ષત્રિયાણી, વૈભવ, સત્તા, સંપત્તિ અને આબરના છેલ્લા અવશેષ જેવી લાગતી. જાણે કે ઓલવાઈ ગએલી આગને છેલ્લો તણખે.
ઉમર વીસ-એકવીસ વર્ષથી વધારે નહિ હેય. અંતઃપુરમાં વસતા છતાં એના રૂપની કીર્તિ, આખા પ્રાંતમાં ફરી વળી હતી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનું ખંડિયેર
- ૨૫ :
ખાસ કરીને એ જ્યારે તાજું સ્નાન કરીને, સિંહવાહિની મહાકાળીની મૂર્તિ સામે બેસતી ત્યારે સાચી દેવીપ્રતિમા કઈ હશે તેની ભ્રાંતિ થયા વિના ન રહે. પ્રતિમાની જેમ જ એની કાનના મૂળ સુધી પહેચેલી આંખોમાંથી તેજની ધારાઓ છૂટતી-મહાકાળીની સગી બહેન હોય એમ એની સ્થિર અને નિશ્ચળ દષ્ટિ ઉપરથી લાગે.
સંસારનાં સામાન્ય સ્ત્રી-પુરુષ તરફથી થએલી એની અવગણના અને પિતાનાં રૂપ, કુલ વિષેની અહંતા, એના પ્રત્યેક વહેવારમાં દેખાઈ આવતી. આ અવગણના અને આ અહંતા કંઈ એક દિવસની કે એક જમાનાની પેદાશ નહતી-ત્રણસો વર્ષથી ઉતરી આવતા વારસાને એ એક પ્રકાર હતા. આવા સૌંદર્યને અધિકાર એક માત્ર રાજકુળમાં જન્મેલાં સ્ત્રી-પુરુષોને હોઈ શકે એમ તે માનતી. જે રૂપમાં આકર્ષણ હોય તે ગરીબમાં જ હોય, બાકી રત્નવતી જેવી ક્ષત્રિયાણીનું સૌંદર્ય તો લોકોને તિરસ્કાર કરવા માટે જ હોય એમ એ પોતે ભલે ન માનતી હોય, પણ લોકોના દિલ ઉપર તો એવી જ છાપ પડી હતી. એટલે તે રત્નાવતીને આઘેથી આવતી જોઈને રાહદારીઓ વગર કહ્યું રસ્તામાંથી ખસી જતા.
રાજરાજેશ્વરી જેવી રનવતી, રસ્તામાં આડુંઅવળું જોયા વગર પિતાના રસ્તે સીધી ચાલી જતી. વિજળીની રેખા : જે એનો દેહ મહેલમાંથી મંદિરમાં અને મંદિરમાંથી મહેલમાં સડસડાટ ઝબ કી જતો.રંગિણ, ઘણીવાર પિતાના મકાનની બારીમાં બેસી આ દ્રશ્ય જોઈ રહેતી. ઇર્ષાથી એ વખતે તે બધું બળું થઈ જતી. ખરું જોતાં રંગિણીને આ રત્નાવતીની અદેખાઈ કરવાની જરૂર નહેતી-એક તો એ અનાથ અને આશ્રિત હતી અને સમાજ કે દુનિયા સાથે એને સંપર્ક તૂટી ગયું હતું. પણ રત્નાવતીના રૂપ-સૌંદર્યની સરખામણીમાં રંગિણી દાસી તરીકે પણ ઊભી ન રહે એમ એને લાગતું અને તેથી જ રત્નવતીની છટા જોઈને રંગિણ બળી મરતી.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૬:
રૂદ્રપુરનું ખંડિયેર
રગણુએ ધાયું હેત તે બીજી રીતે શેડો દિલાસ લઈ શકત.
એને સ્વામી રતિલાલ સુરૂપ પુરુષ હતા, રત્નાવતી વિધવા હતી. પણ. પિતાના પતિના રૂપની કલ્પના આવતાં રંગિણી વધુ ઊંડી બળતરા અનુભવતી. એ પછી જ્યારે એણે સાંભળ્યું કે રતિલાલ પણ કોઈ કેઈ વાર રનવતીની ડેલીએ જાય છે, એવા કિરીટકુમારને રમાડે છે ત્યારે તો એના મોં ઉપરનું બધું દૂર ઊડી ગયું.
કુબેર શેઠ અને એમની પુત્રી રંગિણીમાં સ્વભાવને જેટલો અમેળ હતો તેટલો જ એક વિષયમાં પૂરેપૂરે મેળ હતો. કુબેર શેઠને પોતાની સંપત્તિ ઉપર જેટલી મમતા હતી તેટલું જ આ રંગિણીને પિતાના પતિ વિષે મમત્વ હતું. કુબેર શેઠ જેમ પોતાની લતમાંથી એક પાઈ ખરચવા તૈયાર નહતા તેમ રંગિણ પિતાના પતિને બીજી કોઈ સ્ત્રી સાથે સંસર્ગ સાંખી લેવા તૈયાર નહતી. એક રીતે બને ખૂબ ભૂખાળવા હતાં. એકને ધનની ભૂખ હતી. તે બીજાને વર્ચસ્વની ભૂખ હતી. કુબેર શેઠ ધનની ખાતર જેટલા નિષ્ફર, નિર્દય,નિમમ બની શકતા તેટલી જ રંગિણી પતિની ખાતર ક્રર તેમજ ભયંકર બની શકતી. પતિને એ પિતાની મીલકત જ માનતી.
'રંગિણીને પિતાને પતિ વિષે વહેમાવાનું કેઈ કારણ નહતું. રતિલાલ રનવતીને મળવા માગે છે પણ તે અંતઃપુરમાં જઈ શકે એવી સ્થિતિ નહતી. ચાર-પાંચ જૂના પગી–પસાયતા એ દરબારની ડેલીએ કાયમ રાતદિવસ બેસી રહેતા. ડેલીની અંદર કેઈથી જઈ શકાતું નહિ, છતાં રંગિણીને વહેમ દિવસે દિવસે વધુ મજબૂત બનતો ગયો. એને થયું કે રત્નાવતી પોતાને સુરૂપ પતિ ઝુંટવી લેવા માગે છે. કાલ્પનિક વહેમનો બદલો લેવા રગિએ કિરીટ જેવા બાળકને ભાગ લેવાને નિશ્ચય કર્યો. .
કુબેર શેઠને એક યક્ષની તે જરૂર હતી જ. રંગિણીએ એમાં પિતાને સંપૂર્ણ સહકાર આપવાની તત્પરતા બતાવી. એક દિવસે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનું ખંડિયેર
: ૨૭
એણે પોતે જ કુબેર શેઠને કહ્યું: “ બાપુ ! યક્ષ સ્થાપવો હેય તો મારી ના નથી. હું પોતે એને માટે એક બાળક શોધી કાઢીશ.”
પણ કોઈને બત્રીસલક્ષણો પુત્ર ઝુંટવી લેવો એ રમતવાત નથી. અને આ તે બલિદાનમાં દઈ દેવાનો હતો એટલે “ધક્ષ બનાવવાની વિધિ ખૂબ ખાનગી રીતે-ખૂબ ખબરદારી સાથે જ થો જોઈએ. રંગિણ પણ એ જ ચિંતામાં હતી.
રંગિણીને સહકાર મળવાથી કુબેર શેઠને અડધી ફત્તેહ. મળ્યા એટલે આનંદ થયો. રંગિણીના ઓરડા પાસે જ જે એક નાની ઓરડી હતી તેના બારીબારણું, જાળામાં, ઈટ-ચૂનાથી, બેત્રણ દિવસની અંદર જ છાંદી દીધાં. જ્યાંથી પણ એની અંદર હવા કે પ્રકાશને છાંટો સરખે પણ ન આવવા પામે એવી ગોઠવણ કરી વાળી. એ અંધારી ઓરડીની અંદર જ, રૂપાનાણું અને ત્રાંબાના મોટા ચરૂ અને ચરૂની અંદર જેટલું સોનું-રૂપું હતું તે બધું ભરી દીધું. રૂપાનાણું અને સેનાનાણું પણ એ ચરૂની અંદર ઠાંસી-ઠાંસીને ભર્યું. '
આ પ્રમાણે પ્રાથમિક ભૂમિકા તૈયાર થઈ એટલે રંગિણીએ એક દિવસે લાગ જોઈને રતિલાલને કહ્યું: “ કિરીટ છોકરે કેટલો સુંદર છે? એક દિવસે એને આપણે ત્યાં લઈ આવો તો મારે એને રમાડે છે ”
રતિલાલે પહેલાં તે આનાકાની કરી. એ જાણતો હતો કે કિરીટને એની માતાની આંખથી અળગે કરવો એ સામાન્ય વાત નથી. પણ જ્યારે રંગિણીનો વધારે પડતો આગ્રહ જોયો ત્યારે એણે કિરીટને એક દિવસ લઈ આવવા કેડ કસી, અને બન્યું એવું કે એ જ દિવસે–સાંજે કિરીટાડેલી પાસે રમતો હતો ત્યાંથી એને સમજાવી પટાવીને પોતાની સાથે ઘેર લઈ આવ્યો. કિરીટને જોતાં જ રંગિણી જાણે ગાંડી બની ગઈ હોય તેમ એને લેવા સામે દોડી ગઈ. કિરીટને વહાલથી તેડી લીધે અને ભારે હેત ઉભરાઈ જતું
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ :
રૂદ્ધપુરનું ખંડિયેર હેય તેમ એ બાળકને ઉપરાઉપરી ચૂમીઓ લેતી, કાલી ઘેલી વાતો કરવા લાગી ગઈ.
ડીવારે એ ઘરમાં જઈને, કિરીટને માટે એક લાલ રંગની નાની અંગરખી, ગળામાં પહેરાવવા માટે એક ફૂલની માળા, સેનાનાં કડાં વિગેરે સામગ્રી લઈ આવી. કપાળે કંકુને નાનો શો " ચાંલ્લો પણ કર્યો. રતિલાલે રંગિણીને આવો નેહાવેશ પૂર્વે કદિ નહાતો જે. એને થયું કે ગમે તેમ પણ આ માતૃત્વને જ એક પ્રકાર છે-કિરીટ જેવા કે મળ અને સુંદર કુમારને જોઈને કોઈ પણ માતાનું હૈયું હેતથી ઉભરાઈ નીકળવું જ જોઈએ. '
રંગિણ આજે ડાકિણું બનવા માગતી હતી, અને ડાકિણીને પિતાને સ્વાર્થ સિદ્ધ કરવા સવાઈ માતાનો સ્વાંગ ભજવો પડે છે. રંગિણી આજે માતાના સ્નેહનું માત્ર નાટક જ ભજવતી હતી.
ઘડીક રહીને રંગિણી, શણગારેલા બાળકને લઈને પેલી અંધારી ઓરડીમાં ગઈ અને ત્યાંથી તરત જ એકલી પાછી વળીને ઓરડીનું બારણું બંધ કરી–સાંકળે મોટું તાળું લગાવી સૂવાના ઓરડા બહાર નીકળી ગઈ. અંધારા ઘરમાં આક્રંદ કરતા કિરીટની ચીસ સાંભળી રતિલાલ તે તરફ દે પણ એણે
ઓરડીનાં બારણું બંધ કરેલાં જોયાં. કિરિટ અંદર રહ્યો રહ્યો કારમી ચીસો પાડતે હતે.
કિરીટ ! બારણું ઊઘાડું છું હું, ગભરાઈશ માં એમ બોલતો, પોતે જ ગભરાએલા જે રતિલાલ રંગિણી પાસેથી તાળાની ચાવી લેવા દોડે. પણ તરત જ એને ભ્રમ ભાંગી ગયે. રંગિણીના હાથથી પિતે પણ બંદીવાન બન્યો હતો. રતિલાલને અંદર પૂરી રંગિણી ત્યાંથી ભાગી છૂટી હતી.
માથા ઉપર અચાનક ઘણના ઘા પડતા હોય એમ એને લાગ્યું. કિરીટની એક એક ચીસ એને કાનમાં ખીલા વાગતા
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનુ ખડિયેર
:૨૯ :
હાય તેવી લાગી. ઘડીએ ઘડીએ અંધારી એરડીના બારણાં પાસે જઈને એ કહેઃ બેટા! મૂંઝાશ મા! હું તારી પાસે જ છું. અને ધડીએ તે પળે પેાતાના મેટા ઓરડાના બારણાં પાસે જઈ બારણાં જોસથી ખખડાવે, ગાંડાની જેમ અહીંથી ત્યાં અને ત્યાંથી અહીં દોડતા રતિલાલ હમણા જ મૂર્છિત થઇને પડી જશે એમ એને પેાતાને લાગ્યું.
રગિણી પેાતાના પતિની સાથે ગેા રમી ગઈ છે એ વિષે એને મુદ્દલ શક ન રહ્યો. આ દગામાં એને સસરા-કુબેર શેઠ અને ઘરનાં ખીજા` નાકર—ચાકર પણ સામેલ હાવાં જ જોઇએ. નહિં તર આટઆટલા ધમપછાડા મારવા છતાં કાઇ સાંભળે જ નહિ– મદદે દોડી આવે નહિ એમ ન બને.
એ-ત્રણ કલાક સુધી કિરીટનું હૈયાફાટ ખાક્રંદ ચાલ્યું. એ પછી એના કક્કે સાષ પડયા હોય કે અક્તિના કારણે અવાજ નીકળી શકતા જ ન હાય, ગમે તેમ થયું હાય, પણ રતિલાલે માન્યું ક્રે કિરીટ થાકીને સૂઇ ગયા છે. આખો રાત રતિલાલને ઊંધ ન આવી. અંધારી ઓરડીના બારણા તેાડવા એણે પેાતાની અનતી તમામ શકિત ખરચી નાખી, પણ જે ખારાં કુહાડાના પ્રહાર સામે પણ ટક્કર ઝીલી શકે એવાં મજબૂત હતાં તેને રિત
લાલ તાડી કે ખેસવી શકયે! નહિ.
વચ્ચે કિરીટના ધ્રૂસકાના અવાજ રતિલાલના કાને અથડાતા. મેબાકળા એ બારણા પાસે જને કિરીટને હિમ્મત આપતા હૈય તેમ કહેતાઃ “ ભાઇ મૂંઝાઈશ મા ! અહીં હું તારી પાસે જ ખ્રુ' ! ' ઓછામાં ઓછા એક રાતમાં હજારેક વાર રતિલાલ મેતરફનાં ખારણાં વચ્ચે ઘૂમી વળ્યા હશે. કિરીટના આક્રંદથી અને પત્નીના કાવતરાથી એની બુદ્ધિ પણ અત્યારે તે જાણે બહેર મારી ગઈ હતી. કિરીટને બચાવવાના બીજો ક્રાઇ ઉપાય છે કે નહિ તેને ને મુદ્દલ વિયાર કરી શકયા નહિ.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનું ખંડિયેર ત્રણ દિવસને ત્રણ રાત સુધી કિરીટનું આક્રંદ ચાલ્યુ-ક્ષીણ અતિ ક્ષીણ બનતે કંઠસ્વર ચોથે દિવસે સંભળાતો બંધ થયો. રતિલાલને ખાત્રી થઈ કે કિરીટ ચિરનિદ્રામાં પિઢી ગયો. ' ' - હવે જ એને પિતાના ઉદ્ધારને વિચાર સ્પર્યો. અત્યાર સુધી એ કિરીટમય જ હતો-કરીટને બચાવવા અને હિમ્મત આપવા સિવાય એને બીજો કોઈ વિચાર નહેાતે સૂઝતો. કિરીટ મોટી ઉંઘમાં પડ્યા એટલે રતિલાલે, હરકોઈ ઉપાયે આ બંદિખાનામાંથી છૂટવાને નિર્ણય કર્યો.
ઓરડાની ઊંચી દિવાલને માથે એક નાનું જાળીયું હતું તે ધીરજથી ખેડવીને, રતિલાલ બહાર જમીન ઉપર કૂદી પડશે. ત્રણ દિવસને ભૂખ્યો-તરસ્ય, પ્રેત જેવો લાગતો એ રતિલાલ સીધા રનવતીની ડેલી તરફ દોડયો.
ડેલીએ જઈને જોયું તે કોઈ પગી, પસાયતે કે પહેરગીર નહોતે. - રવતીના નેકરે અને રૈયતના બીજા પુરુષ, કિરીટની શોધ કરવા
દૂર-દૂર નીકળી ગયા હતા. રતિલાલને આજે રત્નાવતી પાસે પહે-ચતા કે અટકાવી શકે એમ નહતું. રતિલાલે એક પળને ય
વિલંબ કર્યા વિના રનવતી પાસે જઈને, કિરીટની ઘટના - કહી સંભળાવી.
છેલ્લા ત્રણ વરસ દરમિયાન રનવતી, કહે છે કે, કોઈ દિવસ પણ હસી નથી. કિરીટના નિષ્ફર ખૂનની હકીકત સાંભળી, રત્નવતીના આંખ-મેં ઉપર એવું અસ્વાભાવિક તેજ છવાયું કે એનું રૂદન જાણે કે અટ્ટહાસ્યમાં પલટાઈ ગયું હોય એમ જ લાગે. રતિલાલની આંખ એ તેજ સહન કરી શકી નહીં. બળું બળું થત થત રતિલાલ ત્યાંથી નીકળીને કયાં ચાલ્યો ગયે તેની કોઈને ખબર ન પડી. ' તે જ દિવસે બરાબર મધ્યરાત્રીએ, જયારે સૌ કોઈ મીઠી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્રપુરનું ખંડિયેર -
: ૩૧ : ,
નિદ્રાની ગોદમાં નિરાંતે સૂતાં હતાં તે વખતે રનવતીએ પિતાના ઘરમાં આગ મૂકી દીધી. એ જ્યાં રહેતી હતી તે કુબેર શેઠના મકાનનો જ એક તરફનો ભાગ હતું એટલે એકાદ કલાકની અંદર જ દેવી પ્રકોપના પ્રતીક સમી એ આમ કુબેર શેઠન મહેલની આસપાસ ફરી વળી. એ વખતે આગ ઓલવવાનું કંઈ સાધન નહોતું. કુબેર શેઠ અને રંગિણુએ બચવું હોય તો મહેલ મૂકીને નીકળી ' જવું જ જોઈએ.
ગામ આખું, આગ ઓલવવા એકત્ર થયું, કારણ કે એ આગ ધીમે ધીમે સમસ્ત ગામને ભરખી જવાની તાકાત ધરાવતી હતી. કુબેર શેઠ અને રંગિણી, જેવા મહેલની બહાર નીકળ્યાં કે તે જ વખતે સો-એક જેટલા માણસે હાથમાં ધારી લઈ એની સામે ખડા થઈ ગયા; શેઠ અને તેમની પુત્રી ફરતાં આ માણસો વીંટળાઈ ગયા.
ઊગતા કુલ જેવા કિરીટને ભાગ લેનારાં આ પિતા-પુત્રી જ છે એ હકીકત આ ગામલોકેથી હવે છૂપી નહાતી રહી. નિર્દોષ બાળકની હત્યામાંથી જ આ દેવી કાપ ફાટી નીકળ્યો હતો એવી એમની પાકી ખાત્રી થઈ ચૂકી હતી. ગામ આ આગની જવાળાએમાંથી બચે એવું તો હતું જ નહિ, તે પછી ગામધણ જેવા શેઠ અને એમની પુત્રી સહિસલામત નાશી જાય એ રૈયતના ટોળાને અસહ્ય લાગ્યું. જોતજોતામાં પચાસેક જેટલા માણસો આ પરિવાર ઉપર તૂટી પડ્યા.
કુબેર શેઠના નેકરે અને ગામ લોકો વચ્ચે ઝપાઝપી થઇ ગઈ. એક તરફ આગની જવાળાઓ આકાશને અડવા મથતી હતી. બીજી તરફ અંદર-અંદરની કાપાકાપીએ લોહીની નદી વહેતી કરી દીધી.
એક બાજુ આ રાક્ષસી લીલા ભજવાતી હતી તે જ વખતે આઘેથી કેઇના ખડખડાટ હાસ્યનો કર્ણકઠોર ધ્વનિ સંભળાય. એ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ ઃ
રૂદ્રપુરનું મંદિર હાસ્ય રનવતીનું હતું. આજે જાણે કે એ કૃતકૃત્ય થઈ ચૂકી હતી. આખરે વેરની શાંતિ થઈ હોય તેમ રત્નાવતીએ પિતાને દેહ, અગ્નિદેવના ખોળામાં સુપ્રત કરી દીધું.
આજે પણ આટઆટલા વર્ષો પછી એ ભસ્મીભૂત બનેલા રૂદ્રપુરના ખંડિયેરેમાંથી કિરીટકુમારના આક્રંદ અને રત્નાવતીના અટ્ટહાસ્યના વનિ કોઈ કોઈ વાર ઉઠે છે, આગ અને રક્તપાતથી ખુવાર થઈ ગએલા એ ગામના ટીંબા પાસેથી જતે-આવતો મુસાફર ભયની ઓચીંતી કંપારી અનુભવે છે. ઝાડના ઊભા
ઠા પણ હજી આગથી સળગતા ઊભા હોય એમ આઘેથી જેનારને લાગે છે. રૂપુરના ખંડિયેરમાં અચાનક આવી ચડેલે રાહદારી જાણે કે કોઈ દાવાનળમાં સપડી હેય-આખે અંગે બળતરા અનુભવતા હોય એવી અકળામણ અનુભવે છે, માત્ર અને ક્ષરેથી જ ઇતિહાસ નથી આલેખાતા તેમ માત્ર વર્ણનથી જ પ્રલય કે ઉપદ્રવોના દ્રશ્ય નથી કથાતાં. રાખના ઢગલા અને સુકા-સળગતા જેવા લાગતા શબ્દ તરુઓ પણ ઇતિહાસની ઘટનાએ, લાભની શાચિક કહાણીઓ સંભળાવે છે. રૂદ્રપુરનું ખંડિયેર પણ જેનારને ઇતિહાસના પ્રકરણ જેવું જ દેખાય છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલાવતી
સાંઝનેા વખત હતા અને વરસીને ખાલી થઈ ગએલી વાદળીઆ સૂર્યનાં કિરણેા ઝીલતી લાલરંગી દેખાતી હતી. એક શ્રૃદ્ધ પુરુષ એ આકાશ સામે અનિમેષ મીટ માંડીને કઇંક · અવલોકતા હતા. એમના ચહેરા ઉપર ચિન્તાની રેખાએ કાઇ હતી. વચ્ચે વચ્ચે આકાશના અધ્યયનથી કંટાળી ગએલી દૃષ્ટિ કયાં સુધી ધરતી સામે જોઇ રહેતી.
એટલામાં પંદરેક વર્ષની એક ખાલિકાના કંઠવર રણયા: “બાપુજી ! ઊઠીને ! કયાં સુધી બેસી રહેશે? ગણિતનાં સરવાળા ને બાદબાકી સિવાય બીજું કષ્ટ સૂઝતુ જ નથી ?''
પુત્રીને મીઠા ઠપઢ્ઢા સાંભળતાં, વૃદ્ધના ચાકીને લાથ અની ગએલા માં ઉપર આછી હાસ્યની સુરખી છવાઇ. ડાસાએ પેાતાની મૂંઝવણ છુપાવવાના વૃથા પ્રયત્ન કરતાં કહ્યું: “ખેટી, ઊઠું છું હવે. પણ આજે મને ભૂખ નથી લાગી. વાળુ કરવાની મુદ્દલ ઇચ્છા નથી અને તારે ખાવું હોય તે! ફળાહાર છે, ” વૃદ્ધના અવાજમાં થાક તરતા હતા. દીકરીનું માં લેવાઈ ગયુ.
પણ એ આપને સ્વભાવ જાણતી હતી. તેઓ જ્યારે જ્યારે ચિંતનમાં ઊંડા ઊતરી જતા ત્યારે ત્યારે એમની ભૂખ અને ત્ર ઊડી જતી. દુનિયાની ક્રાઇ વસ્તુને વિષે એમને રસ નહેાતા રહેતા.
૩
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલાવતી
પુત્રી તે ઠીક, પણ પરિચિત સઘળા જ વૃદ્ધના આ સ્વભાવને કળી ગયા હતા.
એક વાર એવું બનેલું કે વૃદ્ધ શિયાળાની ઋતુમાં સગડી પાસે બેસીને તાપતા હતા. રાત્રીનો વખત હતો. તેઓ ચિંતનમાં એટલા ઊંડા ઊતરી ગયા કે પોતે કયાં બેઠા છે તે ભૂલી ગયા. એટલામાં એમની ઉપરોકત પુત્રી આવીને એકદમ બોલી ઊઠીઃ
“બાપુજી! બાપુજી ! ઊઠે ! ઊઠો ! લૂગડું બળે છે!” “ કયાં બળે છે? બેટી?” . “કયાં શું? આ તમારું જ બળે છે!”
ખરેખર વૃધે પહેરેલું કપડું બળતું હતું, પણ એમને ભાન નહેતુંચિંતન કે મનન વખતે એમને દુનિયાની કોઈ વસ્તુનું ભાન રહેતું નહોતું. ધ્યાની, ચિંતક, તપસ્વી, જ્ઞાની તરીકે એમની નામના પણ ખૂબ હતી.
પુત્રી બનતાંલગી ખાસ જરૂરના કામ સિવાય એમને બેલાવેતી નહોતી. આવી ડાહી અને સંસ્કારી પુત્રી માટે વૃદ્ધને પણ ખૂબ માન હતું. જિંદગીમાં કોઈ દિવસે એમણે પિતાની આ પુત્રીને ઊંચે સાદે નહાતી બોલાવી. પિતા હોવા છતાં વસ્તુત: પુત્રીની માતા રૂપે જ જીવતા હતા એમ કહીએ તો ચાલે. તેઓ ગમે તેટલા ઊંડા વિચારમાં હેય પણ પુત્રી પાસે આવે ને બોલાવે એટલે ચિંતનને તાર તેઓ પિતાના હાથે તોડી નાખતા અને ઘેડ વિનોદ પણ કરી લેતા.
આજે પણ તેઓ વિનોદ કરવા માગતા હતા. પણ એમાં એમને સફળતા ન મળી. પિતાજીને ગંભીર જોઈને બાલિકા વિમાસણમાં પડી. અંતરની વ્યથા મુખ ઉપર અંકાઈ.
ડોસા પુત્રીનું દુખ કળી ગયા. ગગ સ્વરે એમણે કહેવા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલાવતી
; ૩૫';
માંડયું: “ આજે મારી તખીયત ઠીક નથી. એટલે મે' વાળુ કરવાની ના પાડી. છતાં તારે રાંધવું જ હેાય તે। મારી ના નથી. તારી સાથે હું પણ એ કાળિયા ખાઇશ.
,,
બાપુજી જમશે એ વાત સાંભળીને બાલિકા આનંદથી કૂદતી હરિણીની જેમ ત્યાંથી ચાલી ગઈ.
એકાંત મળતાં વૃદ્ધ ક્રી પાછા ચિંતનના મહાસાગર ડૂબી ગયા. પુત્રીનું નામ લીલા. ઉપર કહેવાયું તેમ તે લગભગ પંદરેક વર્ષની હશે. આવતી સાલ એના લગ્ન કરવાં છે. પશુ વૃદ્ધ પિતાને ભય છે કુ રખેને આ લાડીલી કન્યા લગ્ન પછી તરત જ વિધવા થાય, કારણુ કે એના ગ્રહેા ખરાબર નથી. ગ્રહેાની આ દશાએ વૃદ્ધને વ્યાકુળ બનાવી દીધા છે; એટલે તેા એમને ખાવુ પણ નથી ભાવતું. ચિંતામાં ને ચિંતામાં જ એનું શરીર સેાષાઇ રહ્યું છે. શારીરિક સ્વાસ્થ્ય કરતાં માનસિક સ્વાસ્થ્ય તેા વધુ બગડયું છે. તે ખરૂં” ...પણ એમાં એને કશે। સ્વાદ ન લાગ્યા. સવાર કરતાં અત્યારે પુત્રીએ વધુ કાળજી રાખી હતી, છતાં વૃડાસાએ તે। દીકરીને રાજી રાખવા માટે જ બે-ચાર ક્રાળિયા લીધા.
સાંઝ પહેલાં વૃધ્ધ ભાજન કર્યું
(૨)
લીલાને વૈધવ્ય આવે જ નહિ એવા વરની સાથે લગ્ન કરવાના ડેાસાએ મનમાં પાા નિશ્ચય કર્યાં. સાળ વર્ષની ઉમરે લીલાના લગ્ન પણ એક તરુણ્ યુવાનની સાથે કરી વાળ્યા. દૈવયેાગે ડાસાએ જે મુત્ત નક્કી કર્યુ હતુ. તેમાં માટે અંતરાય નડયા. ઠીક પળા ન સચવાય. એ વખતે તે વૃદ્ધ બહુ ગભરાયા અને ભયથી વ્યાકુળ જેવા ખની ગએલા પણ એ સ્થિતિ ખીજાએાના કળવામાં
ન આવી.
•
અય એક એવી ખલા છે કે જ્યાં આફત કે દુઃખનુ નામ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ૩૬ :
લીલાવતી
નિશાન પણ ન હોય છતાં ત્યાં પર્વત ધ્રુજતા અને કંપતા બતાવે છે. ભય જ આફતને આવવાના દરવાજા ખુલ્લા મૂકી દે છે. ભૂત દેખાય એ બહુ ભયંકર નથી પણ ભયને લીધે ભૂતનું દેખાવું બહુ ભયંકર બને છે. ભય માનવહૃદયની એક મોટામાં મોટી નબળાઈ છે. એ નબળાઈ ઘણું ખરી આફતોને આકર્ષી લાવે છે;
લગ્નના મુહૂર્તમાં થોડો ગોટાળો થયો તેથી ડોસાને ભય લાગ્યો કે રખેને લીલા વિધવા બને. રાતદિવસ એ જ ચિંતા એના કાળજાને કેરી ખાતી. જમાઈને એણે પિતાને ત્યાં જ રાખે. બનતાં સુધી એને ઘરની બહાર જવા જ ન દે,
જમાઇ શૌચ કે સ્નાન માટે બહાર ગયો હોય અને કદાચ થોડી વાર લાગે તો વૃદ્ધનું હૈયું કંપી ઊઠતું. એનાથી ન રહેવાય ત્યારે જમાઈની શોધ કરવા જાતે જ ઘરબહાર નીકળી પડે અથવા તે લીલાને બોલાવીને કહે કે “આજે કેમ વાર લાગી હશે ?”
સ્વાભાવિક રીતે જ આપણને જેને વિષે બહુજ મોહ-મમતા હેય તેને અંગે ઘણું શંકાઓ જાગે છે. વૃદ્ધમાં વાત્સલ્યને અંશ વધુ પ્રમાણમાં હતો, અને તે ઉપરાંત લગ્નના મુહુર્તમાં થોડો ગોટાળો થએલે એ વાત એમનાથી કેમ ભૂલાતી નહોતી. શંકાઓથી એમનું હૃદય-ગગન છવાઈ ગયું હતું. આ સામાન્યમાં સામાન્ય બનાવ પણ એમને ઘડીભર દિગમૂઢ બનાવી દેતો.
બીચારા જમાઈરાજને આથી કેદખાનાની સજા જેવું લાગતું. આખા દિવસે ઘરમાં ભરાઈ રહેવું પડે તેથી તેનું આરોગ્ય ધીમે ધીમે બગડવા લાગ્યું. લીલા સિવાય બીજો કોઈ સહવાસ પણ નહોતો. એ જેવી માંદો પડી કે તરતજ દેસાને પેલો મુહર્તાને ગોટાળા યાદ આવ્યો. રખેને લીલા વિધવા થાય એ ભયે તે બહાવરા જેવો બની ગયો.
નિરાશ બનેલા ડોસાને બીજી કોઈ દિશા ન સૂઝી. એની આંખ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલાવતી
: ૩૭
આગળ ઘેર અંધકાર તરવરવા લાગ્યો. ભગવાનની દયા ઉપર એણે બધું છોડી દીધું. પણ ડોસાની કોઈ પ્રાર્થના ભગવાને મ સાંભળી. આખરે ડોસાને ભય સાચો પડે. લીલા વિધવા બની.
આફત આવી ઊભી હોય ત્યાં સુધી માણસને જેટલો ભય લાગે છે, જેટલો ઉદ્વેગ રહે છે અને જેટલી ગભરામણ છૂટે છે તેટલો ભય, તેટલે ઉગ કે તેટલી ગભરામણ આફત આવ્યા પછી નથી રહેતીઃ આફત જેની ઉપર ઉતરે છે તેને ન–છૂટકે હિમ્મતવાન બનવું જ પડે છે. તેને આડાઅવળા વિચાર કરવાને અવકાશ જ નથી રહેત–આફતનો સામનો કરવાની શકિત એકઠી કરવા તે મંડી જાય છે. “અરેરે ! શું થશે” એમ વિચારનારે માનવી, પછી તે આફતની સામે ઝૂઝવા મંડે છે. એને પિતાનું કર્તવ્ય સમજાય છે. ડોસાએ હવે પરિસ્થિતિમાંથી રસ્તો કાઢવાની હામ ભીડી.
કેટલીક વસ્તુઓ આગમાં પડ્યા પછી બળીને રાખ થઈ જાય છે-ઊડી જાય છે, પરંતુ બીજી કેટલીક વસ્તુઓ એવી હોય છે કે જે આગમાં તવાયા પછી મજબૂત બને છે. ઘાસ બળી જાય છે, પણ માટીની ઈટ પાકીને લોઢા જેવી મજબૂત બને છે એ હકીકત કેણુ નથી જાણતું ? માનવસમાજમાં કેટલાક ખડ જેવા તે કેટલાક "ઈટ જેવા પણ હોય છે. આફત આવવાથી લમણે હાથ દઈને બેસનારા જેમ વિરલ નથી તેમ આફતની અંદરથી પિતાની ઉન્નતિ સાધનારા પણ મળી આવે છે. વૃદ્ધ છેલ્લી કેટીના પુરુષ હતા. એમણે વિચાર્યું કે વૈધવ્ય જેવી અવસ્થાનો પણ એવો સદુપયોગ કરી બતાવું કે દુનિયા બે ઘડી ચકિત બની જાય !
(૪) થોડા જ વખતની અંદર લીલાના જીવનમાં એક મોટું પરિ-વર્તન દેખાયું. એકાદ વરસ પહેલાં એ કુમારી હતી, ત્યારબાદ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ ૩૮ :
લીલાવી
પત્ની બની અને આજે એ ત્યાગમૂર્તિ વિધવા છે. હિન્દુ વિધવા, દુનિયાની એક વિચિત્ર વસ્તુ છે. સંસારમાં રહેવા છતાં એ ઋષિમુનિના જીવનની સાથે સ્પર્ધા કરે છે. પાણીમાં રહેવા છતાં કે કેમ રહેવું એ જાણે છે. પાણીમાં તરસી પણ રહી શકે છે. .
જૂના જમાનામાં ભારતવર્ષની ભૂમિ એવી વિધવાઓના પ્રતાપે પુણ્યભૂમિ ગણાતી હતી. એ વૈધવ્ય પણ જબરજસ્તીનું કે બળાકારનું નહતું, સ્વેચ્છાપૂર્વક વૈધવ્યનું વ્રત અંગીકાર કરવામાં આવતું. આજે જેમ મનાય છે તેમ તે વખતે વૈધવ્યને સમાજના બંધન તરીકે અથવા સ્ત્રીત્વના દંડ તરીકે નહોતું લેખવામાં આવતું. એ સંયમ ત્યાગમાંથી સહેજે ઊગી નીકળતો, વિધવાઓ એટલે ગુલામડીઓ નહિ-પવિત્રતાની મૂર્તિઓ. વિધવાઓ સૌભાગ્યમૂર્તિ કરતાં અધિક સન્માનનીય ગણાતી.
જે ઘરની અંદર એક પણ વિધવા હોય તે ઘરમાં કલુષતા કે કલહ રહી શકતો નહિ. ઘરના બધાં માણસો ડે-ઘણે સંયમ પાળતાં. આજે તે ઘરમાં વહુ-દીકરી વિધવા હેય તે પણ બૂઢા બાપાઓ' ત્રીજી-ચોથી વાર વિવાહ કરી શકે છે. સોળ વર્ષની વિધવા ઉપર એ લગ્નની કેવી અસર થતી હશે તે કહેવાની જરૂર નથી. આજે વૈધવ્યનું ગૌરવ લુપ્ત થયું છે. અમે અહીં જે જમાનાની વાત કહીએ છીએ તે વખતે વૈધવ્ય સુરક્ષિત અને શેભાનું કારણ હતું.
વૈધળે લીલાના જીવનને પલટી નાખ્યું. એક વરસ પહેલાં મોં ઉપર સ્મિત સતત લહેરાયા કરતું-સરળતામિશ્રિત ચાલતામાંથી એક અજબ સૌંદર્ય તરફ રેલાતું. આજે એ બધું ભૂતકાળમાં ભળી ગયું છે. સ્મિતના સ્થાને ગાંભીર્યને અભિષેક થયો છે. ચપલતાના સ્થાને વિવેકે આસન જમાવ્યું છે. હવે આજે લીલા ભાગ્યે જ કોઈ ભૂલ કરે છે. પહેલાં તે લીલાને ઘણેખરો સમય,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલાવતી
: ૩૯ :
એની ઇરછાની વિરુદ્ધ, નકામે વેડફાઈ જતે; પણ હવે એક પળને પણ સમય નકામે ન જાય તેની બરાબર કાળજી રાખે છે. લીલાના આ પ્રકારના જીવનપલટાથી વિજ્ઞાન ભલે રાજી થાય, પણ કવિત્વ તે રડતું જ રહ્યું.
(૫). વૃદ્ધ પિતાની જાણબહાર એ વાત નહોતી રહી. લીલાના કવિત્વમય જીવનનો એક ભાગ હવે પસાર થઈ ગયો હતો તે તેઓ જાણતા હતા. હવે એમણે લીલાના વિજ્ઞાનમય જીવનને વિકસાવવાને નિશ્ચય કર્યો. લીલાના જીવનમાં પિતાનું જીવન સમાવી દેવા સિવાય એ બની શકે એમ નહતું એ પણ તેઓ જાણતા હતા. એટલે જ પિતાના તપસ્વી જીવનને એમણે મહાન તપસ્વી જીવન બનાવવાને નિરધાર કર્યો.
લીલાએ ખાનપાન ઉપર સખત સંયમ મૂકો. દિવસમાં એક જ વાર જમવાનું વ્રત લીધું. રસ તથા શાકપાનને પણ પરિહાર કર્યો. ઘણી વાર ઉપવાસ પણ કરી વાળતી. નહાવા-ધવા સિવાય તે ન ચાલે પણ શૃંગાર કે ટાપટીપને રૂખસદ દઈ દીધી. વૃધે પણ એ જ જીવનશૈલીનું અનુસરણ કર્યું. એમણે પિતાની પુત્રીથી ન ખાઈ શકાય એવી દરેક વસ્તુને ત્યાગ કર્યો. પુત્રી ઉપવાસ કરે તે દિવસે વૃદ્ધ પણ ન જમે. પુત્રીની વૈધવ્યવેદનામાં એ રીતે તપશ્ચયથી જ ભાગ લેવા સિવાય એમને માટે બીજો કોઈ રસ્તે નહતો.
એક દિવસ એક ભકતે ફળને એક કરંડિયે મેક હતે. પણ લીલાએ ફળને તે ત્યાગ કર્યો હતો. વૃધે પણ એકે ફળને હાથ ન અડાડ્યો. ફળે બધાં, ગરીબોમાં વહેંચી દીધાં. એક પાડોશીએ એનું કારણ પૂછયું ત્યારે વૃધે ભીની આંખે કહેલું કે :
' “મારી વિધવા પુત્રી જે ન ખાઈ શકે તે મારાથી કેમ ખવાય?”
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલાવતી
જુવાનજોધ કન્યા સર્વ પ્રકારના સંયમ પાળે અને વૃદ્ધ પિતા સ્વચ્છંદે ખાય-પીવે એ ઠીક લાગે ? આ પ્રમાણેની ડેાસાની સહાનુભૂતિએ લીલાના વૈધવ્ય જીવનના ક્રમે ક્રમે સદુપયેાગ કરવા માંડ્યો. ($)
: ૪૦ :
અમે જે વૃદ્ધ પુરુષની વાત કહી રહ્યા છીએ તે પેાતાના જમાનાના એક અતિસમથ ગણિતશાસ્ત્રી હતા. એમણે જ્યાતિષના વિષયમાં એવી એવી અપૂર્વ શેાધેા કરી છે કે આજને વિજ્ઞાની પણ આશ્ચય ચકિત થયા વિના ન રહે. વાચીને અમે હજી એ પવિત્ર નામ નથી સભળાવ્યું. તે ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં ભારકરાચાના નામથી પ્રસિધ્ધ છે. ભારતવાસી આજે પણ એ નામમાં ચમત્કાર જુએ છે અને એમને ઉદ્દેશીને મસ્તક નમાવે છે.
ભાસ્કરાચાર્યે પેાતાની પુત્રીને વિશ્વપ્રસિધ્ધ બનાવવાના નિશ્ચય કર્યાં. એમને ચિંતા એક જ વાતની હતી અને તે એ જ કે ગણિત જેવા સૂકા વિષયમાં લીલાને કયાં સુધી રસ પડશે?
એક દિવસે તે વૃદ્ધ એવી જ ચિંતામાં બેઠા હતા એટલામાં લીલા ત્યાં આવી ચડી. પિતાજીને ખિન્ન જોઇને મેલી: tr બાપુજી, આજે કેમ કઈક વધુ ઉદાસીન લાગેા છે ? ”
“ બેટી ! શુ કહું ? ” ઘડીક રહીને વૃધ્ધ ખેલવા લાગ્યાઃ “ તારું દુઃખ જો મારું થઇ શકતું હેત અને તુ દુ:ખમાંથી ઉમરી શકતી હૈાંત તે! મને પારાવાર આનંદ થાત, પણ એ કુદરતી નિયમ બદલી શકતા નથી. મારી ચિંતાનુ એ જ એક માત્ર કારણુ છે, તારા દુ:ખે જ હું રાતદિવસ બળ્યા કરું છું.
19
66
બાપુજી ! આપની આ શીતળ છાયામાં મને શું દુઃખ છે? સેકડા કુટુંબીએ મારી ઉપર જે સ્નેહ ત વરસાવી શકે તેટલેા
""
આપ એકલા જ વરસાવી રહ્યા છે.
ડાસાની આંખેામાં આંસુ ઉભરાઇ આવ્યા. ગળગળા અવાજે એમણે કહેવા માંડયુ":
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલાવતી
:
:
બેટી ! માત્ર સ્નેહનું પાન કરીને કોઈ સદા જીવી શકતું નથી. જે જીવનમાં કર્તવ્યનિષ્ઠા નથી તે જીવન ભારરૂપ બને છે. હું જે તારે એ ભાર હળવો કરી શકું તે મને આનંદ થાય.”
પિતાજી, આપ એ વિષયમાં જે કંઈ કહેશે તે હું નિઃસંકોચે કરીશ. આપની યોજનામાં જરા જેટલી પણ ખામી નહિ આવવા દઉં.”
“તે, પુત્રી, તું ગણિત ભણશે ?”
આપ કહેશો તો ગણિત પણ ભણીશ.” “પણ બેટી, ગણિત જેવો લુખ્ય વિષય તને સચશે?”
“આપ શીખવશે તે એ લુખા વિષયમાં પણ મને રસ આવશે.”
ડોસાના ચહેરા ઉપર પ્રસન્નતાની ઝલક છવાઈ. પુત્રી લીલાવતીના માથા ઉપર વાત્સલ્યભર્યો હાથ ફેરવતાં કહ્યું :
“તે તે બેટી તારું નામ અમર બની જશે.” લીલાએ લજજાથી માથું નમાવી દીધું.
લીલાનું વૈધવ્ય દીપી નીકળ્યું. રાત-દિવસ જોયા વિના લીલાએ ખંતથી એવો અભ્યાસ કર્યો કે આર્યાવર્તમાં લીલાનું નામ એક વિદુષી નારી તરીકે વિદ્વાનેની જીભ ઉપર નાચી ઉઠયું, પાણી ભરવાના દોરડાના ઘસારાથી જે કૂવાના કાળમીંઢ પત્થર પણ ઘસાય તે પછી સાચા દિલની ખંત અને કાળજીથી બુદ્ધિનું તેજ ચમક્યા વિના કેમ રહે ?
બાળવિધવા લીલા આજે લીલાવતીના નામથી વિશ્વપ્રસિદ્ધ છે.
-
(શ્રી સત્યભક્ત)
(સંગમ)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંડાલ
(૧)
| “ તું શું સમજે છે? દુષ્ટ ! તારે મને અભડાવી મારવો છે? જાતને ચાંડાલ હોવા છતાં મારી નજર સામે નદીમાં ન્હાવા આવ્યો છે? જોતો નથી તારું અડકેલું પાણી મારી આગળ આવે છે? યાદ રાખ, જે તારી જીવતા ચામડી ન ઉતરાવું તે થઈ રહ્યું છે!”
પંડિતજી શહેરના એક મોટા ધર્માત્મા હતા. પવિત્રતા અને અસ્પૃશ્યતાની બાબતમાં એમની સાથે હરિફાઈ કરવાની કોઈમાં હિમ્મત ન હતી. છૂતાછૂત પાછળ એમને ઘણે વખત વહી જતો અને જીવનમાં એ જ સાચી કમાણું છે એમ તે પોતે માનતા.
એમના ઘર આગળ જે સરીયામ રસ્તો હતો તે રસ્તે ભૂલેચૂકે પણ જે કોઈ અસ્પૃશ્ય નીકળે છે તેના બાર જ વાગી ગયા એમ સમજી લેવું. એ માર્ગે કોઈ અછતને ચાલવાને અધિકાર ન હતો. ધર્મશાસ્ત્રનું એકાદું વાકય ઉચ્ચારવાને પણ અછૂતને હક્ક ન હોઈ
કે તે પછી એમનાથી ધર્મક્રિયા તો થઈ જ કેમ શકે? તેઓ ઘણી વાર કહેતા પણ ખરા કે “જે અછૂત આપણી જેમ ધર્મક્રિયા કરવા માંડે તે પછી આપણી વચ્ચે અને એમની વચ્ચે ફરક શું રહે ?”
એ જ પંડિતજીની સગી નજર સામે એક અછૂત નદીમાં હાય એ એક પ્રકારને ઉલ્કાપાત નહીં તે બીજું શું? પંડિતજીની રગે રગે ક્રોધની જવાળા સળગી ઉઠી. એમણે એ અછુતને
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંડાલ
જીવતાં ચામડી ઉતારવાની ધમકી તે આપી, પણ અછૂત એમના માથાને નીકળે.
અછૂત મુદ્દલ ગુસ્સે ન થયા. ગુસ્સાને પી જવાની એને ઘણું જૂના વખતની ટેવ હતી. બહુ જ વિનયવાળી વાણીમાં એણે. પંડિતજીને સંભળાવ્યું: “પંડિતજી ! નદીમાં તે ઘણું માછલાં ને મગરમચ્છ રહે છે. એમનાથી પાછું ઠેલાઈ જતું નથી. માત્ર મારા ન્હાવાથી જ તમારું પાણી શી રીતે અપવિત્ર બની જાય છે? ત્યારે તે અમે નદીનાં જળચર કરતાં પણ હલકાં એમ જ ને?”
એક વાર નહીં, હજાર વાર તમે જળચર કરતાં પણ હલકાં. બોલ! શું કહેવું છે તારે? તારા જેવો એક અછૂત, મારા જેવા પંડિતની સામે બોલવાની હામ ભીડે એ જ મને તે મેટી નવાઈ લાગે છે; પણ યાદ રાખજે, જે તારી જીભ ન ખેંચાવી કાઢું તે !” બળતા અગ્નિના તણખા જેવા શબ્દોમાં પંડિતજીએ એ વખતે પ્રસંગની પૂર્ણાહુતિ કરી.
ચાંડાળ કંઈ બોલ્યા ચાલ્યા વિના ચૂપચાપ સાંભળી રહ્યો. એ વાદવિવાદ કરવા ન્હોતો આવ્યો. પિતાનું કામ પતાવી ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યો.
ચાંડાલના જવા પછી પણ જાણે કે મંત્ર જાપ જપતા હેય તેમ પંડિતજીએ ગાળો દેવાનું ચાલુ રાખ્યું. '
સ્નાનાદિ પતાવી જ્યારે પંડિતજી ઘર તરફ જવા નીકળ્યા ત્યારે માર્ગમાં એ જ ચાંડાલ, આસન જમાવી મનમાં ને મનમાં જ કઈ એક મંત્રને પાઠ ભણતો દેખાય. પંડિતજીને ક્ષણભર તે આ બધું સ્વપ્ન હેય એમ જ લાગ્યું. ચાંડાલ અને તે મંત્રને પાઠ ભણતો બેસે એવી તો એમને પૂર્વે કલ્પના સરખી પણ ભાગ્યેજ પુરી હશે. કયાંઈ સુધી પંડિતજી એ દ્રશ્ય આશ્ચર્યમુગ્ધ બની ઊભા ઊભા જોઈ રહ્યા.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંડાલ
એટલામાં દૂરથી મોટું ધાડીયું આવતું હોય એ અવાજ પંડિતજીના કાને પડ્યો. એમની વિચારમાળા વીખરાઈ ગઈ. ધારીને જોયું તો સામેના વિશાળ મેદાન ઉપર દેવાંગનાઓના રૂપ–લાવશ્યને પણ લજિત કરે એવી સ્ત્રીઓ અને પુરુષોને મોટો સમુદાય આ તરફ જ ઉત્સાહપૂર્વક આવતો હતો. એમણે સૌએ આવીને ચાંડાળના ચરણમાં ભક્તિભાવે માથાં નમાવ્યાં. પંડિતજી અનિમેષ નજરે એ દેખાવ જોઈ રહ્યા. ચાંડાલના સદભાગ્ય વિષે એમને અદેખાઈ પણ આવી.
સંકેચાતા દિલે પંડિતજી ચાંડાળની પાસે પહોંચ્યા. એક સુંદર તરૂણી ચાંડાલથી થોડે જ દૂર બેઠી હતી. પંડિતજીએ પિતાના જન્મારામાં આવું નિતરતું સૌંદર્ય કદિ વ્હેતું નીહાળ્યું. જાણેઅજાણે સંસ્કૃત ની એક પંક્તિ એમની જીભ ઉપર રમી રહી. अपनीतलमेव साधुमन्ये, शयनीये यदि लभ्यते कदाचित् ।
ભક્તવર્ગમાં અંદર અંદર ઇસારા થવા લાગ્યા. આ માણસ કોણ હશે એ જાણવાની એમની ઉત્કંઠા ચાંડાલે એમના ચહેરા ઉપર વાંચી લીધી. એમણે બહુ જ શાંતિ અને ગંભીરતા સાથે કહેવા માંડયુંઃ
આ ભાઈ આ નગરના એક મહાપંડિત છે, ધર્માત્મા તરીકે પણ એમની ભારે ખ્યાતિ છે. અસ્પૃશ્યતાઃ એક અવતારરૂપ છે. હિંસા, અસત્ય, ચોરી, વ્યભિચાર અને વિશ્વાસઘાત કરતાં પણ અસ્પૃશ્યતાને એ બહુ મહત્વ આપે છે. અછૂતને અડવા જેવું ભયંકર પાપ બીજું નથી, એવી એમની માન્યતા છે. એમના સિદ્ધાંત પ્રમાણે ધર્મ આત્મામાં નહીં, પણ હાડમાંસમાં છે. અસ્પૃશ્યતા જ એમને મન સંસારમાં સારરૂપ લાગે છે, અને અસ્પૃશ્યતાના એ આગ્રહને અગે જ એમણે પ્રસિદ્ધિ મેળવી છે.” - પીરસેલા થાળમાં કૂતરૂં મહ નાંખે અને ભજન કરનાર, થાળને ઠેલી આઘે જઈને ઉભો રહે તેમ પંડિતની ઓળખાણ પૂરી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંડાલ
થતાં જ ભક્તો ચમકીને ઉભા થઈ ગયાં અને ચાંડાળને પ્રણામ કરી પિતાના માર્ગે રવાના થઘા. - પંડિતજી પેલી સુંદરી તરફ મીટ માંડી, ત્યાંના ત્યાં જ બેસી રહ્યા. એ અદૃશ્ય થઈ ત્યાં સુધી એની પાછળ જોયા કર્યું
“ સાથી ચરિ તત્તે વારિત ” એ મંત્રજાપ પણ હૈયામાં રમી રહ્યો.
આખરે પંડિતજીએ એક દીર્ઘ નિઃશ્વાસ નાખે અને ચાંડાળ તરફ નજર ફેરવી. ચાંડાળ પણ એ પંડિતજીના મનભાવ ઉકેલવાની મૂંઝવણમાં પડ હતો.
કહો, પંડિતજી, કેમ છે ?” ચાંડાલે પતે વાર્તાલાપને આરંભ કર્યો.”
બીજું તે ઠીક. પણ આ બધાં કોણ હતાં ?” પંડિત હદયને વલોવી નાખતા કેયડાનો અર્થ જાણવા પૂછયું.
વસ્તુતઃ એ કંઈ જ નથી.” છે એટલે ?” છે એટલે કે એ બધી માયા છે. ' માયા? ”
હા. માયા.” પંડિતજીને બેસવાની બારી જ હાથ ન આવી. એમણે આંખે તાણીને દૂર દૂર સુધી જોયું તો મેદાનમાં એકે માણસ ન દેખાય. થોડી વારમાં જ બધું નિર્જન બની ગયું હતું. પંડિતજીએ નિચિન્તપણે ચાંડાળના ખોળામાં માથું મૂક્યું અને નદી-કાંઠે એમણે.
જે શબ્દો ઉચ્ચાર્યા હતા તે બદલ ક્ષમા માગી. ' એ વિધિ પૂરો થતાં જ પંડિતજીએ આ પ્રકારની અલૌકિક - વિદ્યા પિતાને શીખવવા ચાંડાળને પ્રાર્થના કરી. - ચાંડાળે જવાબ આપ્યો “ વિદ્યા શીખવવામાં મને પિતાને 'કઈ પ્રકારને વાંધો કે વિરોધ નથી, પણ હું પોતે ચાંડાળ છું
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાલાલ
અને તમે શૌચધર્મના અવતાર જેવા છો. આપણી વચ્ચે શી રીતે મેળ જામે? વિનય વિના વિદ્યાની પ્રાપ્તિ સંભવતી નથી. ગુરુ અને શિષ્ય વચ્ચેનો સંબંધ વિનયથી જ જળવાય છે. તમે મારા વિનય નહીં રાખી શકે અને વિનય વગર વિદ્યા શીખવાની બધી મહેનત વ્યર્થ જવાની. તમે જે એક સરત સ્વીકારો તે આ વિદ્યા શીખવું.”
શી સરત?” પંડિતે આતુરતાથી પૂછ્યું.
સરત માત્ર એટલી જ કે જ્યાં જ્યાં આપણે ભેટીએ ત્યાં ત્યાં તમારે મારા પગમાં મૂકીને એમ કહેવું કે “ગુરુદેવ! આ બધો પ્રતાપ આપને છે. કહો, આટલું બની શકશે? બની શકે તો પછી એ વિદ્યા તમારી જ છે.'
પંડિતજીએ એ સરત સ્વીકારી અને કૃતકાર્ય બની પાછી પિતાના ઘર તરફ રવાના થયા,,
(૨) . પંડિતજી હવે પંડિતજીના નામથી નથી ઓળખાતા. એ જગગુરુ બની બેઠા છે. હજારો ભકતો એમની સેવામાં ખડેપગે હાજર રહે છે. પંડિતજીના પ્રભાવની વાત ધીમે ધીમે રાજાના કાન સુધી પહોંચી. રાજાજીએ ખૂબ વાજતેગાજતે એમનું રાજસભામાં સ્વાગત કર્યું. અને એક દિવસે પંડિતજીએ પિતાની વિદ્યાને પ્રભાવ ખુલ્લી રીતે બતાવવાનું રાજાને વચન પણ આપ્યું.
એ દિવસે આસપાસના શહેરો અને ગામડામાંથી હજારો માણસે આ પ્રભાવ જેવા એકઠાં થયાં. પંડિતજીની કીર્તિ અત્યાર સુધીમાં ઘણે દૂર સુધી ફેલાઈ ચૂકી હતી. પંડિતજી તે દેવતાઓને વશ કરીને બેઠા છે. દેવતાઓ પંડિતજીની પૂજા કરવા આવે છે. પંડિતજી દેવતાઓના પણ ગુરુ છે અને પંડિતજી ધારે તે આ - સંસાર જેવો જ બીજે પિતાને સંસાર રચી શકે એવી તાકાત
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાહાલ
: ૪૭ઃ
ધરાવે છે. આવી આવી અનેક વાતા લેાકજીભે પ્રચાર પામી ચૂકી હતી. રાજા પોતે પોતાના કુટુંબીઓ તથા દરબારીઓ સાથે સભામાં હાજર થયા. ગામ આખું પંડિતજીના ચમત્કારા જેવા રાજસભા તરફ ઉલટ્યું.
જગદ્ગુરુ બિરૂદધારી પંડિતજી, સેાને મઢેલી ચાખડી પહેરો ગદ્રગતિએ સભામાં પધાર્યાં. સૌએ ઊભા થઇને પંડિતજીનુ` સ્વાગત કર્યુ. એમને સારુ ખાસ ગાઠવેલા ચંદનના સિંહાસન ઉપર એ બેઠા.
સૌ અનિમેષ નજરે પંડિતજી તરફ જોઇ રહ્યા. શાન્ત સરાવરની જેમ માનવમેદનીના કાળાહળ શમી ગયા.
એટલામાં સભાના એક ખૂણામાં સ્હેજ ખળભળાટ થયા. સભાજનેની વચમાંથી માત્ર કરતા એક ચાંડાળ નિયપણે પંડિજીના આસન તરફ જ આવતા હાય એવા દેખાવ નજરે પડ્યો. પડિતજીએ ચાંડાલને એળખો અને ચાંડાથે પશુ પ`ડિતજીને ઓળખી લીધા.
ચાંડાલને જોતાં જ પંડિતજીનાં મ્હોં ઉપર અમાસના અધ કારની સ્યામ રેખાએ અકાઈ. એમના પગ નીચેની પૃથ્વી સરકવા લાગી. મહામહેનતે એમણે પેાતાના અનેાભાવને છુપાવ્યા.
“આવા એક ચાંડાલની મારે શા સારુ પરવા રાખવી જોઇએ ? હવે તે। મને વિદ્યા વરી ચૂકી છે. લોકા મને જગદ્ગુરુ માને છે. માનવકુલકમદિવાકર જેવી પદવીએ મારા પગ આગળ મળેાટે છે. આ ચાંડાલ મને શું કરી શકવાના હતા ?” પંડિતજીની બુદ્ધિએ પંડિતજીની ગભરામણુ ટાળવા લીલા આપવા માંડી.
અને ખરેખર પડિતજીની ભુદ્ધિ કઈ અતિશયેાક્તિ કરતી હાય એમ પણ શી રીતે કહી શકાય ? પંડિતજીના સ્હેજ ઇસારે થતાં જ હજારા માણુસા એમને મદદ કરવા તૈયાર હતા. પંડિતજી ત્યારે તેા અત્યારે ચાંડાલતે ઉખેડીને ફેંકી દઈ શકે. ચાંડાલની હાજ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંડાલ
રીની ચિંતા સરખી પણ એમણે શા સારુ રાખવી જોઈએ ? - પંડિતજીએ નિર્ણય કરી વાળ્યો. ચાંડાલની હાજરીની લેશમાત્ર પણ પરવા નહીં કરતાં એમણે પિતાના પ્રત્યે શરૂ કરી દીધા. મંત્રજાપથી એને આરંભ થવો જોઈએ. પંડિતજીએ મંત્ર ભણવા માંડ્યા. પણ આ શું? એક વાર, બે વાર, ત્રણ-ત્રણ વાર મંત્ર ભણવા છતાં કેમ કઈ પણ ચમત્કાર નથી દેખાતો? મંત્રબળ કયાં ઊડી ગયું ? પ્રેક્ષકે પહેલાં તો નિરાશ થયા પણુએ નિરાશા ધીમે ધીમે ક્રોધના રૂપમાં પલટાઈ ગઈ. સેંકડો કંઠમાંથી એકીસાથે અવાજ ઉઠ્યા“એ દગાખોર છે! બદમાશ છે! ઠગ છે!” ' પંડિતજી ક્રોધને લીધે લાલચોળ જેવા બની ગયા; પણ એમનું જાદુઈબળ અત્યારે નાશ પામ્યું હતું. એમણે ચાંડાળ તરફ એક ક્રૂર નજર નાંખી. એ પછી મહારાજા તરફ જોઈ પંડિતજીએ કહ્યું -
મહારાજ, આ ચાંડાળને અહીંથી કાઢવો જોઈએ. ચાંડાલ જ્યાં સુધી અહીં બેઠો હોય ત્યાં સુધી મારા દેવતાઓ અહીં આવી શકે નહીં.” મહારાજા પોતે કઈ બોલે તે પહેલાં જ ચાંડાલ પિતાની મેળે ઊભે થઈ, મંદ હાસ્ય વેરતે પ્રેક્ષકોની વચ્ચેથી બહાર ચાલ્યો ગયો.
પંડિતજીએ કલાકો સુધી માથાકૂટ કરી; પણ એનું કઈ જ પરિણામ ન આવ્યું. દેવતાઓ રીંસાઈ બેઠા. પંડિતજી નખશીખ સળગી ઉઠયા. ઊંચું મહે કરવાની પણ એમની હિમ્મત ન ચાલી. ફરી પ્રેક્ષકો ગઈ ઉક્યા–“ખરેખર આ માણસ ધૃત્ત છે !”
પંડિતજીને પિતાને પિતાની પ્રતિજ્ઞા યાદ આવી. એ એકદમ પોતાના આસન ઉપરથી ઉડ્યા અને ખુલ્લા પગે, ચાંડાલ જે તરફ ગયો હતો તે જ તરફ દોટ કાઢી. પ્રેક્ષકે આને અર્થ સમજી શક્યો નહીં. એમને થયું કે “બિચારા પંડિતજીને બુદ્ધિભ્રમ થઈ ગયો છે.”
મહારાજા તે મેટી મૂંઝવણમાં પડ્યા. આ ચાંડાળ કોણ? પંડિતજીને ચાંડાળના આવવાથી શી અડચણ પડી? પંડિતની વિદ્યા ખરે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંડાલ
વા તમામ રાત્રિએ રાત્રિના એક
વખતે કેમ મહે ફેરવી બેઠી ? આ બધા પ્રશ્નો એકી સાથે મહારાજાના મન ઉપર ચડી બેઠા. પંડિતને ખરેખર જ શું બુદ્ધિભ્રમ થયે હશે? મહારાજાએ ઘણુ તપાસ કરાવી પણ પંડિતને પતો ન મળ્યો.
| શિયાળાની કડકડતી ઠંડીમાં એક રાત્રિએ મહારાજા નગરચર્ચા જેવા-સાંભળવા પોતાના મહેલની બહાર નીકળ્યા. રાત્રિના અંધકારમાં,તદ્દન સાદા વેશમાં નગરના દૂર દૂરના ખૂણામાં પહોંચી વળવું અને પ્રજાનાં સુખદુ:ખથી પરિચિત રહેવું એ એમની રાજનીતિનું મુખ્ય સૂત્ર હતું. તે કરો ઉપર આધાર નહીં રાખતાં મહારાજા હંમેશાં પોતે જાતે જ છૂપે વેશે નાગરિકામાં ભળતા અને
જ્યાં જ્યાં અન્યાય, અનાચાર જેવું લાગે ત્યાં ત્યાં એને પિતાના હાથે પ્રતિકાર કરતા. '
નગરચર્ચા જોતાં જોતાં, મહારાજા લગભગ નગરના દરવાજાની બહાર નીકળી ગયા. એટલામાં એક વૃક્ષ નીચે, જમીન ઉપર કઈક પડ્યું હોય એવો ભાસ થયા. મહારાજાએ “કોણ છે એ ?” એમ પૂછયું પણ ખરું; પરંતુ કઈ જવાબ ન મળ્યો.
“અરેરે! ભગવાન !” કઈ નિરાધાર મનુષ્ય રીબાને હેય અને છેલ્લા નિઃશ્વાસ નાખતા હોય એ અવાજ મહારાજાના કાને આવ્યું. ધીમે ધીમે તે મનુષ્યાકૃતિ પાસે મહારાજા પહોંચ્યા. ' એમણે જોયું તે શિયાળાની અતિશય ટાઢને લીધે એ માણસનાં ગાત્રો ઠુંઠવાઈ ગયાં હતાં. એવામાં એક ફાટલા-પાતળા વસ્ત્ર સિવાય બીજું કઈ જ ન હતું. મહારાજાનું હૈયું આ દશ્યથી ભીંજાયું, એમની આંખમાં આંસુ આવ્યાં. “મારી રૈયતમાં બાટલા દુખી માણસે છે ?” એમના મુખમાંથી અજાણતાં ઉદ્દગાર નીકળ્યા. " મહારાજાએ બીમાર-ટાઢથી ધ્રુજતા એ માણસ પાસે બેસી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
: yo :
ચાંડાલ
તેના માથા ઉપર હાથ મુકયા. ઘેાડી વારેએ માણુસને શુદ્ધિ આવી. માંડ માંડ એની આંખ ઉઘડી.
“અરે, પણુ આપ આ શું કરે છે? હું જાતને ચાંડાલ છું.” મહારાજાને પોતાની પાસે બેઠેલા જોઇ એ માશુસ ગભરાઇ ગયેા હાય તેમ એણ્યેા અને સદાચાઇને સ્હેજ પા। હસ્યો.
ત્યારે શુ તમે માણુસ નથી ?” મહારાજાએ પૂછ્યું. “માણુસ તા છું.”
“ત્યારે શું તમે ચાર, હરામખાર,વ્યભિચારી કે વિશ્વાસધાતી છે?” “નહીં, મેં મારા જન્મારામાં એવું પાપ નથી કર્યુ.” “તા પછી તમે અછૂત શી રીતે ?”’
“કારણ એક જ છે. હું નીચ કુળમાં જન્મ્યા છેં. અલબત્ત, હું અત્યારે તે માણૢસ છુ, પણ જો મને કોઈ શાપ આપીને પશુ બનાવી દે તે। હું અત્યારના કરતાં વધારે સુખી બનું–ગમે એવા પાપી, વિશ્વાસધાતી ૐ ગમે તેવા ભયંકર અત્યાચારી હોય તે પણ એ માણસ અછૂત નથી ગણાતા. બ્રાહ્મણુ માંસ-મદિરા ખાયપોવે - તા પણ એ અસ્પૃસ્ય ન ગણુાય, ઠગારી ખીલાડી ઉંદરને એહીયાં કરી જાય છતાં એ અસ્પૃશ્ય નથી ગણાતી, વિષ્ટા ખાનારી ગાય અને સ`ભક્ષી શ્વાન પણુ અછૂત નથી શ્વેખાતાં, માત્ર નીચ કૂળમાં જન્મનારા માણસા જ અછૂત ગણાય છે. અમે ભલે સદાચારી રહીએ, પણ સમાજમાં અમારું કંઇ સ્થાન નથી.”
1
માણસ
વળી ચાડી વાર રહીને એણે કહેવા માંડયું: “અમે તરીકે જન્મ્યા એ જ અમારૂ દુધૈવ છે. આના કરતાં જંગલી જનાવર જન્મ્યા હૈાત તેા સુખથી વિચરી શકત. જંગલી હિંસક ગણાતા સિંહ, વાઘ કે વરૂ પાતાના જાતભાઇને મારીને ખાઇ જતાં નથી, પરંતુ માણુસ પેાતાના માનવાને મારવામાં પેાતાની
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંડાલ
મોટાઈ માને છે. સિંહ માણસને પળવારમાં મારી નાખી શકે છે; માણસ પોતાના માનવબંધુને રીબાવી રીબાવીને મારે છે–સિંહ, વાઘ તે માણસનું ખોળીયું ખાઈને તૃપ્ત થાય છે. પણ માણસ તે હદય અને આત્માને પણ ચૂસી જવા છતાં સદા અતૃપ્ત જ રહે છે.”
સંસારમાં આવા રાક્ષસી અત્યાચારો છડેચોક ચાલી રહ્યા છે એ જોઈ મહારાજાનું કોમળ હૈયું કંપી ઉઠયું. માનવજાતિના પાપનું પિતે એકલા પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા માગતા હોય તેમ એમણે પિતાનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર કાઢી ચાંડાળને ઓઢાડયું.
મહારાજાના આગ્રહને માન આપી, ચાંડાળે મહારાજાની અતિથિશાળા તરફ જવા પગ ઉપાડયો. જતાં જતાં ચાંડાળથી ન રહેવાયું. એણે પૂછયું: “ખરેખર, શું તમે માણસ છે ?”
“તમને હું કોણ લાગું છું?” મહારાજાએ પ્રતિપ્રશ્ન પૂ.
“તમે મને દેવતા લાગો છે.” મહારાજાએ આ જવાબ સાંભળી એક નિશ્વાસ નાખ્યો. એમને થયું કે “આજે માનવ જાતિને એટલો બધો અધઃપાત થયો છે કે એક સાધારણ માણસમનુષ્યોચિત કર્તવ્ય બજાવનાર માણસ-પણ આ લોકોને દેવતાસ્વરૂપ લાગે છે.” ' ડીવાર સુધી મહારાજા મૌન જાળવી રહ્યા. એમણે ચાંડાળને હાથ પકડી પિતાની સાથે આવવાને આગ્રહ કર્યો.
“પણ હું પિતે નીચ જાતિમાં જન્મેલે ચાંડાળ છું. મારી સંગાથે ચાલતાં તમને સૂગ નથી ચડતી?”
“ચાંડાળ પણ સમાજનું એક અંગ છે, આવશ્યક અંગ છે. સમાજના એક અંગ પ્રત્યેની સૂગ એ પિતાના પ્રત્યેની જ સૂગ નહીં તો બીજું શું છે? પાપ પ્રત્યે મને જરૂર તિરસ્કાર છે અને પાપનું પિષણ કરનારાઓ તરફ પણ મને એવી જ ધૃણું છે. એમને *
,
,
,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પર :
ચાંડાલ
ખરેખરા નીચ માનું છું. આવિકા કે ધંધાને અંગે ક્રાઈઉચ્ચ યા નીચ હાય એમ હું નથી માનતા.
"
ચાંડાળની આંખમાં નવું તેજ ચમકયુ. મહારાજા એ તેજના અંબાર સહી શકયા નહીં. તેમણે ધરતી તરફ નજર નંમાવી. બીજી પળે એમણે જોયું તે ચાંડાળની જગ્યાએ એક તેજસ્વી પુરુષ ઊભે હતા. મહારાજા ચમકયા. પૂછ્યું :
“ આપ કાણુ છે ? ''
tr
હું વિદ્યાધર શ્રેણીના સમ્રાટ વિદ્યુતપ્રભ છુ. એક ખાસ કારણને લીધે મારે આ પરીક્ષા લેવી પડી છે. મેં એક વખતે પેલા દંભી અને પરસ્ત્રીલ પટ પડિતની ફજેતી કરી હતી અને મેં જ રાજસભામાં એની વિદ્યાનું અપહરણ કરી જાતિમદના ધર પાપની સજા કરી છે. આજે એ વિદ્યા હું આપને સોંપુ છું. માત્ર હું આપની પાસેથી જાણવા માગું છું કે આપ એક મહારાજા હેવા છતાં આટલી ધાર્મિકતા, આટલી ઉદારતા શી રીતે મેળવી
શકયા?”
મહારાજાએ કહ્યુંઃ “ એમાં આશ્ચય પામવા જેવું કંઇ જ નથી. મારા માટે તે એ તદ્દન સ્વાભાવિક છે. ’’
is
46
"9
કારણ ?
કારણ કે હું પોતે જૈન છું."
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચક્રવર્તી રેરાજનીતિ ! રે ! જ્યdણા!
મોટાઓ નાનાને ગળી ન જાય, સબળ કે દુર્બળને ખાઈ ન જાય એટલા સારુ તે શ્રી ઋષભદેવે સૌપ્રથમ રાજનીતિ શીખવી. પછી પોતે જ્યારે સંયમને માર્ગ લીધે ત્યારે પણ એમણે પિતાના સૌથી મોટા પુત્ર ભરતને બોલાવીને કહેલું કે “બેટા ! પૃથ્વીના વાસીઓને રાજા વિના નહીં ચાલે. રાજનીતિને દંડ રાજા નહીં ધરી રાખે તો મોટા નાનાઓને ગળી જશે–સમુદ્રમાં નાનાં માછલાંને મોટાં માછલાં ગળી જાય તેમ. બળવાન દુર્બળને જીવવા નહીં દે; માટે પૃથ્વીનું યથાયોગ્ય પાલન કરવા તું રાજા બન અને તારા બીજા નવાણું ભાઈઓની સાથે હળીમળીને નીતિ ન્યાયથી રાજશાસન ચલાવ !' - ભરતે વિનયને લીધે એ આજ્ઞા માની. ભરતને તથા બાહુબલી અને બીજા ૯૮ ભાઈઓને શ્રી આદિનાથે એમની યોગ્યતા પ્રમાણે દેશ વહેંચી આપ્યા.
ભરત કે જેણે માત્ર વિનયની ખાતર રાજદંડ પ્રહણ કર્યો હતો તેને રાજ્યતૃષ્ણનો રોગ લાગુ પડયાં. વ્યસની જ્યારે વ્યસનને આરંભ કરે છે ત્યારે અફીણ તેને કડવું ઝેર જેવું લાગે છે, પણ ક્રમે ક્રમે અફીણની કડવાશ ઊડી જાય છે અફીણના સેવનમાં જ સઘળા રસ સમાઈ જતા હોય એવો આ હૂલાદ અનુભવે છે. પછી તે એ વ્યસનને મૂકવા માગે છે પણ વ્યસન વિદાય લેવાની સાફ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચક્રવતી
ના પાડે છે. મહારાજા ભરતને પણ રાજ્ય વિસ્તારનું બૂર વ્યસન વળગ્યું.
જે રાજનીતિ લોકોની સુખશાંતિ માટે હતી, જે રાજનીતિ સુખથી જીવવા અને જીવાડવા માટે હતી તે જ રાજનીતિએ પ્રલય-- કાળની આંધી ઉપજાવી. ચક્રવર્તીપણાના મોહે ભરતે પિતાનાં ભૂખ્યા વરુ જેવાં સને પૃથ્વી ઉપર છૂટાં મૂકી દીધાં.
- પિતાના સદર બંધુઓને પણ ભરત મહારાજાએ ગળી જવાની યોજના અમલમાં મૂકી. ભાઈઓ સમજી ગયા કે ભરતની કુટીલ દ્રષ્ટિ પિતાનાં નાનાં નાનાં રાજ્યો ઉપર પડી છે. ભરત બળવાન હો, ભાગ્યશાળી હ; નજર સામે દેખાતા પરાજયેને પણ યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી વિજયના રૂપમાં પલટાવી શકતે.
એટલે જ એક દિવસે મહારાજા ભરતને દૂરે આવીને સમાચાર આપ્યા કે “આપને મોટા ભાઈ ભરત મળવા બોલાવે છે? ત્યારે એક સાથે અઠાણું ભાઈઓનાં કુમળાં કાળજામાં ઉનું ધગધમતું તેલ રેડાયું. શાંતિમાં રહેવાને ટેવાયેલા એ નાના ભાઈઓનાં હેયાં ફફડી ઉઠ્યાં
ભરતને રાજતૃષ્ણાના વ્યસને ઘેરી લીધે, ન હત-ભરત કેવળ ભરત અથવા તો મેટા ભાઈ જ રહ્યો હતો તે ભારતનું આમંત્રણ મળતાં અઠાણું ભાઇઓનાં અંતર આનંદના આવેશથી નાચી ઉઠ્યાં હેત. દૂતને અડધાં વચને તેમણે મોટા ભાઇને ભેટવા પ્રયાણ આદરી દીધું હેત છે પણ જ્યારથી એણે દેશ ઉપર દેશ જીતવાની બાજી રચી છે. ત્યારથી ભારતનું નામ સાંભળતાં એના પિતાના જ ભાઈઓ કંપી ઉઠે છે. ભારત હવે ભરત જ નહોતો રહ્યો. એને ચક્રવર્તી બનવાના કોડ જાગ્યા હતા. ચક્રવતી પણાની વેદી ઉપર કદાચ ભાઈઓનાં બલિદાન દઈ દેવાં પડે તે પણ શું થયું ? રાજ્યણ અને સંસારના સ્નેહ-સંબંધ એ બંને એક સાથે રહી શકે નહીં.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારત ચક્રવર્તી
= ૧૫ :
ભારતના આમંત્રણને ઉહાપોહ કરવા અઠાણું ભાઈઓ એક સ્થાને એકત્ર થયા. અઠાણું ભાઇઓમાંથી ભરતના મનોભાવ વિષે કેઈને કંઈ જ સંદેહ નહોતો. આમંત્રણ સ્વીકારવું, અર્થાત જવું કે ન જવું એ પ્રશ્ન જ નહે. ગયા પછી ભારત શું કહેશે તે વિષે પણ સૌ એકમત હતા. ભરત મહારાજાને પૃથ્વી પેટે બાંધીને લઈ જવી છે એમ પણ કેઈ નહેતું માનતું. એ માત્ર પિતાની તાબેદારી સ્વીકારવા અઠાણું ભાઈઓને આગ્રહ કરશે: એ રીતે તાબેદારી સ્વીકારી લેવી કે નહીં એ જ મુખ્ય પ્રશ્ન હતો.
મોટા ભાઈ તરીકે ભરત, બધા ભાઇઓને વંદનીય-માનનીય હતા. પણ પોતે ચક્રવર્તી હોવાના કારણે પોતાના સહેદરાને તાબેદાર બનવાની ફરજ પાડે એ કઈ ભાઈ કેમ જીરવે ? સ્વતંત્રતા અને આત્મસમ્માન ભરતને ચરણે ધરીને જીવતા રહેવામ-રાજ્યસદ્ધિ ભોગવવામાં એમને શો સ્વાદ રહે ? ભાઈઓને તાબેદાર બનાવી ચક્રવર્તી બને એ કરતાં ભાઈઓના આત્મસમ્માનની ખાતર, ભારત એટલા અર્ધા વિજયથી જ સંતોષ માની બેસી રહે છે, એની વિજયકલગી વધુ યશસ્વી ન બને?
તાબેદારી તે કોઈ પણ ભોગે ન સ્વીકારવી” એવો અઠાણું ભાઈઓએ નિશ્ચય કર્યો. પણ એ નિશ્ચય કર્યા પછી ભારત આક્રમણ કરે તે શું કરવું ? ભરતને શરણે જવું કે સૌએ સાથે યુદ્ધક્ષેત્રમાં જ મરી ફીટવું?
કાં તે યુદ્ધમેદાનમાં સામનો કરવો અને નહીં તે શરણું રવીકારવું-એ સિવાય આ ભાઇઓને કોઈ ત્રીજો માર્ગ ન દેખાય. ભાઈઓ-ભાઈઓ વચ્ચેના યુદ્ધમાં બંને પક્ષની કેટલી બરબાદી થાય તેનું માપ તેમણે કાઢી જોયું. યુદ્ધની ભયંકર ખુવારીની કલ્પના માત્રથી એમને કંપારી છૂટી.
“પિતાજી હજી હૈયાત છે. એમની સલાહ પૂછીએ તે જરૂર નો માર્ગ મળી આવે.' એક ભાઈએ તેડ કલ્યો. અને સમા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચક્રવર્તી
ધાનીને બીજે કાઈરાહ નહીં સૂઝવાથી સૌ સહેદરાએ પ્રસ્તાવ સ્વીકાર્યો.
બધા ભાઈઓ ભગવાન ઋષભદેવ પાસે પહોંચ્યા. પ્રભુએ એમને સંયમની અબાધ સુખસંપત્તિ સમજાવી. જ્યાં કઈ પ્રતિસ્પર્ધા નથી, જ્યાં યુદ્ધ કે તાબેદારી નથી, શત્રુ નથી, મિત્ર નથી, એ ચારિત્રને રાજમાર્ગ એ ભાઈઓએ એકી સાથે સ્વીકાર્યો. ભરતને જે જોઈતું હતું તે અનાયાસે જ મળી ગયું.
પણ જ્યાં સુધી બાહુબલી ન છતાય. ત્યાંસુધી ભરત પૂરી ચક્રવર્તી ન ગણાય. બાહુબલી એકલે ભરત જેવા ચાર ચક્રવતીઓની સામે ઊભવા સમર્થ હતો. એ વખતે બાહુ એટલે કે ભુજાના બળમાં બાહુબલી અજેડ-બિનહરિફ હતા. બાળવયથી જ એણે ભુજબળને એવો પરચો બતાવ્યો હતો કે બાહુબલીના નામ માત્રથી બીજા બળવાન રાજાઓ ભય પામતા. એક વાર નાનપણમાં રમતાં રમતાં એણે ભરતને એવો તે અહર ઉડાડ્યો હતો, અને પાછો એવી ખૂબીથી ઝીલી લીધું હતું કે જાણે માણસને બદલે દડાની સાથે જ કાં ગેલ ન કરતો હોય? ભરતના જીવન સંભારણમાંથી એ પ્રસંગ હજી નહાતો ભૂલા. એ પછી તો બાહુબલીએ પિતાનું બળ ખૂબ ખૂબ ખીલવ્યું હતું. *
એ બળશાળી હતો એટલું જ નહોતું. બાહુબલી પ્રજાજન અને પ્રજાહિતમાં પણ માનતા. બાહુબલીના રાજતંત્રમાં કોઈ પ્રજાજનને ફરિયાદનું નાનું સરખું પણ કારણ નહોતું મળતું. - ભરત અયોધ્યાને સ્વામી હતો. બાહુબલીની આણ તક્ષશિલામાં પ્રવર્તતી હતી. બાહુબલી પોતાની મર્યાદા સમજતો હતો. સામ્રાજ્યવિસ્તારનાં સ્વપ્ન તે એને પણ આવતાં, પરંતુ તે સ્વપ્નને પણ સ્વામી હતા. મેહક સ્વ. એને ચળાવી શકતાં નહિ.
જે પુરુષ પિતાની શક્તિની મર્યાદા સમજી, એ શક્તિને ઉપગ પ્રજાની કુશળતા સાધવામાં કરે છે તેને પિતાનું નાનું રાજ્ય પણ ઇન્દ્રની સમૃદ્ધિ કરતાં વધુ સ્વાદવાળું લાગે છે. બાહુબલીએ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચકવતી
૫૭: તક્ષશિલાને વિદ્યા–કળા અને સંપ-સૌહાર્દવડે, આસપાસનાં બીજા રાજ્યો એક સ્વતંત્ર અને સુખમય બનાવ્યું હતું. બાહુબલીનું રાજસિંહાસન વસ્તુત: પ્રજાના હૈયા ઉપર જ સ્થપાયું હતું.
ભરતેશ્વરના દૂતે તક્ષશિલાની એ સ્થિતિ પગલે પગલે અનુભવી. ભરત જેવા ચક્રવર્તીને પણ તક્ષશિલાની પ્રજા હજી ઓળખી શકી ન હતી. દૂતે ઠેકઠેકાણે એક જ વાત સાંભળી: “ભરત ગમે તે હોય, ગમે તેટલો મહાન ચક્રવર્તી હોય, પણ તક્ષશિલા તો બાહુબલીને જ ઓળખે છે. તક્ષશિલાની રૈયત રોજ સવારે ઉઠીને બાહુબલીને સંભારી બે હાથ જોડે છે. સાચેસાચ એ શક્તિને સ્વામી છે અને છતાં શક્તિને સંયમમાં રાખી શકે છે.”
પ્રજાને જે રાજા ઉપર આટલે ગંભીર ચાહ હોય તેની સામે બીજી કઈ દુન્યવી સત્તા ફાવી શકે નહિ. ભરતને ડાહ્યો દૂત એ સમયે; પણ યુદ્ધ કે સંધીની વાતમાં એ પરતંત્ર હતો.
એણે ભરત મહારાજા પાસે આવી બાહુબલીના લોકપ્રિય બનેલા રાજતંત્રની મુખ્ય મુખ્ય હકીકત નિવેદી. ભરત મહારાજા એ વિગત સાંભળી વિચારમાં પડ્યા. થોડી વાર મહારાજાના મંત્રીમંડળમાં નિરાશામિશ્રિત ગમગીની છવાઈ.
સુષેણ નામના સેનાપતિએ એ શાંતિનો ભંગ કરતાં કહ્યું: “ભરત મહારાજાનું ચક્રવર્તીપણું એ કેઇ એક પામર માનવીનું વિધાન નથી, વિધિનું જ એ વિધાન છે. બાહુબલી લોકપ્રિય હોય, મહારાજાને પિતાને સદર હેય-અમે તે હેયઃ એણે પોતે આપણું દિગ્વિજ્યના માર્ગમાંથી ખસી જવું જોઈએ. રાજનીતિ પાસે ભાઈભાઈનાં સગપણુ-સંબંધ કઈ ચીજ નથી. રાજનીતિ, સામા પક્ષનાં બળ કે કૂનેહ પ્રત્યે પહેલેથી જ અંધ રહી છે અને રહેવાની. હું કહું છું કે મહારાજા ભરતે બાહુબલીની સાથે યુદ્ધ કરવું કે નહીં એ સવાલ જ નથી. એ કેટલો કપ્રિય છે અથવા કેટલો બળવાન છે તે પણ એમણે જોવાનું નથી. ભરત મહારાજા કાના બંધુ અને કાના
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫૮ :
ભરત ચકવતી
પિતા થાય? નિરાધારના પણ એ આધારસ્તંભ છે. યુદ્ધમાં એમને આનંદ છે અથવા તો સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર એ જ એમનું જીવન ધ્યેય છે એમ જે કઈ કહે તે હું એને પ્રતિકાર કરવા તૈયાર છું. જેટલો વૈરાગ્ય રંગ આપણું મહારાજાના હદયમાં છે તેટલો દુનિયાના બીજા કઈ મહારાજામાં નહિ મળે. પણ આજે તે એમને માથે ચક્રવર્તીની બધી જવાબદારીઓ આવી પડી છે, મેં કહ્યું તેમ વિધિને જ એ સંકેત છે. મહારાજાની ઇચ્છાઅનિચ્છા, મહારાજાના વૈરાગ્ય કે બંધુ પ્રેમ એ બધું એ સંકેતમાં સમાઈ જાય છે.'
સંસારના પ્રથમ ચક્રવર્તીની ભૂલાઈ ગએલી જવાબદારીનું ભરત મહારાજાને ફરી ભાન થયું. સુષેણ માત્ર યુદ્ધવિશારદ નહોત રાજનીતિને જ્ઞાતા હતા. એ જાણતો હતો કે મહારાજાના દિલની સાચી ખટક કથાં છે. ભ્રાતૃપ્રેમના પડદા પાછળ ભરત મહારાજાની પિતાની કેટલીક નબળાઇઓ છુપાઈને બેઠી હતી. સુષેણે પ્રકારમંતર, મહારથી શ્રીકૃષ્ણ મહાભારતમાં જે ભાગ ભજવ્યો હતો તે જ ભાગ ભજવવો શરૂ કર્યો.
સુષેણુની યુક્તિ ફળીભૂત થઈ. બાહુબલીની સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવાને તે દિવસે નિર્ણય કરવામાં આવ્યો.
પૃથ્વીએ કદી નહીં જોયેલું, ઇતિહાસ કદી નહીં નેધેલું, એવું આ બે સમર્થ ભાઈઓ વચ્ચે યુદ્ધ થયું. બાર બાર વરસ લગી એ યુદ્ધ ચાલ્યું. લાખો યોદ્ધાઓ એ યુદ્ધના દાવાનલમાં હેમાઈ ગયા.
મૃત સૈનિકોના ઢગ નીહાળી બંને ભાઈઓના અંતરમાં સહજ સ્કરણા જાગીઃ “એક રાજા કે મહારાજાની મહત્વાકાંક્ષા અર્થે આટઆટલાં માનવીના બલિદાન દેવાં એ ખરેખર અનુચિત છે.” આખરે ભરત બાહુબલીએ જાતે યુદ્ધમાં ઉતરી પિતાના ભાગ્યને પોતે જ ફડ કરી નાખવાને નિરધાર કર્યો. - એ સમે પાંચ પ્રકારનાં યુદ્ધ પ્રચલિત હતાં. દ્રષ્ટિયુદ્ધ, વાયુદ્ધ,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચકવતી
: ૫૯ -
આયુહ, મુષ્ટિયુદ્ધ અને છેલ્લું મલયુદ્ધ. ભરત અને બાહુબલી, અનુક્રમે ચાર પ્રકારનાં યુદ્ધ લડયાં અને એ બધામાં બાહુબલીને જ વિજય થયો.
બાહુબલી યુદ્ધની ખાતર યુદ્ધ કરતે હતોઃ યુદ્ધ જ્યારે અનિવાર્ય કર્તવ્ય બને ત્યારે ક્ષત્રીય સંતાને સામે ચાલીને એને ભેટ કરવો જોઈએ એ પ્રકારની કર્તવ્યબુદ્ધિથી લડતો હતો. યુદ્ધમાં પણ એ શાંત અને ઉલ્લાસયુક્ત દેખાતો.
ભરતમાં અભિમાન અને હુંપદ ભર્યા હતાં. એક એક પરાજય એના અંતરમાં અસહ્ય સંતાપ પ્રકટાવતો હતો. નાના ભાઈના બળ તેમજ વિજયને માટે, વડીલ ભાઈને, ખરું જોતાં ખૂબ પ્રદ ઉપજ જોઈએ. ચારે યુદ્ધમાં પરાભવ પામેલા ભરતે જે એ જ વખતે એમ કહ્યું હતું કે “ભાઈ, હું તારી પાસે ન્યાયની નજરે હારી ચૂકી છું: આ ચક્રવર્તીને મુકુટ ભલે તારા મસ્તકે રહ્યો. હું હવે નિવૃતિ લઉં છું. ખુશીથી, ચક્રવર્તીની સમૃદ્ધિ ભોગવ. મારો દાવ હું પાછો ખેંચી લઉં છું.” તે ભરત શકિતના એક સાચા ઉપાસક તરીકે પિતાની નામના અમર કરી જાત.
ભરતને એ ન સૂઝયુંન સમજાયું. પરાજય પામતી વેળા, સામાન્ય માનવી જેમ પિતાની પ્રતિજ્ઞાનું ભાન ભૂલી જાય છે તેમ ભરત ન્યાયનું યુદ્ધ ભૂલ્યો: તેણે છેલા મલ્લયુદ્ધમાં ચક્ર હાથમાં લીધું અને યાંત્રિક ગતિ આરોપી ચક્રને બાહુબલી તરફ વહેતું મૂકી દીધું.
ચક્રવર્તીનું ચક્ર એક અમેઘ અસ્ત્ર ગણાય છે. ધાર્યું સિહ કર્યા વિના એ પાછું જ ન ફરે. ભરતે માન્યું કે આ ચક્રવડે હમણાં જ બાહુબલીનું શિર છેદાઈને પૃથ્વી ઉપર પડશે. મહારાજા ભરત એ છેલ્લે દાવ હતો, દેખીતી રીતે જ એ અન્યાય હતો.
બાહુબલીની શાંત નિર્મળ આંખમાં લોહીની લાલાશ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચકવર્તી
દેખાઈ. મોટા ભાઈ આ અન્યાય ખેલશે એમ તેણે નહે કયું. જે પુરુષ અન્યાયને આશ્રય ગ્રહણ કરી પૃથ્વીને ભોક્તા થવા માગે છે, યુદ્ધનીતિને નેવે મૂકી પ્રપંચથી જ વિજય મેળવવા મથે છે તેને તે એક વાર બતાવી આપવું જોઈએ, એ વિચાર કરી આવેગથી ધમધમતો બાહુબલી એ ચક્રની સામે દેડે. ચક્રને એક હાથે પકડી એના ચૂરા કરી, ભરત ઉપર સીધે હુમલે લઈ જવાને તેણે પગ ઉપાડયો.
સૌની અજાયબી વચ્ચે, ચક્રવર્તીનું ચક્ર, બાહુબલીને શિરચ્છેદ કરવાને બદલે, ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી ત્યાંથી પાછું ફર્યું. ભરત નાસીપાસી સાથે એ દ્રશ્ય જોઈ રહ્યો. એક જ ગોત્રમાં ચક્રની કારી નથી ફાવતી એ વાત તેને એ વખતે પહેલવહેલી સમજાઈ. બાહુબલી એક હાથ ઊંચો કરી, પોતાના ભાઈ તકફ ધસી જતો હતો તે પણ વધુ આગળ ન જતાં અધવચ્ચે જ થંભીને ઊભો થઈ રહ્યો.
ભરતના આવેશને જવાબ વાળવા પોતે અધીરો થયો હતો અને પોતે પણ મોટા ભાઈની મર્યાદા પાળવાનું ભૂલી ગયો હતો એમ તેને અધવચ્ચે યાદ આવ્યું. " રાગ-દેવદિ પણ ઝેરી અને ચેપી જતું જેવાં હોય છે. એક જણ રાગદશામાં કે દ્વેષદશામાં સપડાય એટલે તેના સમેવડીયાને પણ થોડેઘણે અંશે એવી લાગણુ થયા વિના ન રહે. ક્રોધ કેધને જન્માવે છે, વેર વેરને જન્માવે છે એમ કહેવામાં એ જ હેતુ છે. ક્રોધની સામે સમતા અને વેરની સામે ક્ષમાની કિલ્લેબંધી બાંધનાર કેઈ વિરલ, કઈ ભાગ્યશાળી જ હોય છે.
બાહુબલી, મોટા ભાઈને આવેશ જોઈ પોતે આવેશના જવરથી ઘેરાયે હતો એ ભાન થતાં જ મુષ્ટિબદ્ધ હાથને અદ્ધર આકાશમાં જ રહેવા દઈ ઊભો રહી ગયા. તે વિચારવા લાગ્યા
મોટા ભાઈ ભલે મર્યાદા ભૂલ્યા; પણ જે હું એમની સામે એવો વહેવાર રાખું તે મારું પિતાપણું કયાં રહ્યું ?”
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચકવતી
: ૧ :
પોતે ભૂલ કરી હતી. હવે શું કરવું ? આ ઉગામેલી મૂડી શું પાછી વળશે ? મારે કોઈ ઘા ખાલી નથી ગયો, નથી જતા, તો આ લાંછન શું મારે જિંદગીના અંત સુધી વેંઢારી લેવું ? ભાઈના ભૂકા કરી નાખવા ઉગામેલી આ મૂઠી શું દરિદ્રના મને રથની જેમ પાછી વળશે ?'
બાહુબલીને, ઊંચે હાથે, એક ઠેકાણે થંભી ગયેલ જોઈ, ભરત તેની પાસે આવ્યો. અત્યારે બાહુબલીના વદન ઉપર કેઈ . અનેરા દેવીભાવ વિલસતા એણે જોયા. એના હદયને આવેશ એકક્ષણમાં ઊડી ગયે.
ક્ષણ પહેલાંને બાહુબલી અત્યારે છેક બદલાઈ ગયે હતો. મોટા ભાઈને પ્રસન્ન રાખવા, તુચ્છ રાજ્યનો પિતે ભોગ ન આપી . શકે, અને વિશેષમાં લાખો સૈનિકોને સંહાર કરાવ્યું તે બદલ તેને બહુ જ લાગી આવ્યું.
ભરતને સામે ઉભેલ નીહાળી બાહુબલી બેલી ઉદ્યોઃ “ભાઈ, આ રાજ્ય અને મારું સર્વસ્વ હવે આપને મળે છે. હું તમારા માર્ગમાંથી-સંસારના સામાન્ય રાહમાંથી ખસી જાઉં છું.” એટલું કહેવામાં તો તેણે જે મુષ્ટિ અદ્ધર-હવામાં ઉગામી હતી તે જ મુષ્ટિવડે, પોતાના માથા ઉપરના વાળને પંચમુષ્ટિ લેચ કર્યો અને સ્વયમેવ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું.
ભરત એ દેખાવ જોઈ ગળગળો બન્યો. તેણે કહ્યું: “ભાઈ બાહુબલી, ખરી રીતે તમે જ આ યુદ્ધના વિજેતા છે. ચક્રવર્તીપણું તમે જ શેલાવી શકશે. તમે કહેશે તે હું તમારી સાથે રહી તમને રાજકાજમાં સંપૂર્ણ સહાય કરીશ, પરંતુ આ ત્યાગને માર્ગ લેવાનું હમણું મુલતવી રાખો.'
“ભાઈ ભરત,” બાહુબલીએ સ્નેહભીના સ્વર છેડયાઃ “આપ વડીલ છે. આપની સિદ્ધિમાં કંટકરૂપે રહેવાની હવે મારી મુદ્દલ ઇચ્છા નથી. મને ત્યાગના માર્ગે સંચરવાની અનુમતિ આપે.”
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૬૨ :
ભરત ચકવતી
બાહુબલી યુદ્ધના મેદાનમાંથી સીધા વૈરાગ્યના તપોવનમાં ચાલી નીકળ્યા. એમણે આત્મશુદ્ધિ અર્થે ઘોર તપશ્ચર્યા આદરી. મહારાજા ભરત આ વિજયને પરાજય જે માની બાહુબલીને સ્થાને એમના જ જયેષ્ઠ પુત્ર સામયશાને સ્થાપી, પિતે રાજધાની તરફ પાછા વળ્યા.
એ વાતને એક વરસ વીતી ગયું. આ એક વરસમાં બાહુબલીએ જુદી જુદી જાતની એવી તે ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી કે એમને વટવૃક્ષ જે કદાવર દેહ, હીમથી બળી ગયેલા ડુંઠા જેવો બની ગયે. અતિ કઠોર તપે એમના દેહની કાંતિ અને શક્તિને પણ શેકી લીધી.
થાનાવસ્થામાં સ્થિત એવા એ બાહુબલીના દેહને વેલાઓ વીંટળાઈ જતા, એમના પગમાં દર્ભની શળ ઊગી નીકળતી અને દાઢી વિગેરેના કેશગુચ્છમાં પંખીઓ માળા પણ નાખતા. એટલું છતાં બાહુબલી પત્થરની પ્રતિમાની જેમ ધ્યાનમાં અડગ રહેતા.
બાહુબલીની તપશ્ચર્યાની કીર્તિકથા દૂર દૂરના પ્રદેશોમાં ફરી વળી. કામદેવ જેવી કાંતિવાળા પણ તપને લીધે માટીની મૂર્તિ જેવા લાગતા એ તપસ્વી પુરુષના દર્શને રોજ રોજ હજારો ભકતોના જુથ જામવા લાગ્યા.
લોકે આશ્ચર્ય પામવા લાગ્યા. આટઆટલી ઘોર તપશ્ચર્યા કરવા છતાં, બાહુબલી જેવા પુરુષને હજી કેવળજ્ઞાન કાં નહીં વરતું હોય? - સામાન્ય માણસ શું સમજે કે દર્દનું મૂળ કયાં છે? કેટલાક કાંટા એવા હોય છે કે જે બહારથી ન દેખાય ૫ણુ ઊડે ઊડે ખેંચ્યા કરે. એને જેમ જેમ બહાર કાઢવા મથીએ તેમ તેમ તે ઊંડા ઉતરતા જાય. હાથમાં, પકડમાં આવવા છતાં બહાર ખેંચવામાં અસાધારણ ધૈર્ય અને જાગૃતિની જરૂર રહે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચકવાતી
: ૬૩
પૂલ આંખ ઘોર તપશ્ચર્યા જુવે છે અને જીભથી એના ગુણ ગાય છે. જ્ઞાનીજન એ જ આચરણું અંતરની આંખથી નીહાળે છે અને શાની જેમ ખુંચતો કંટક ક્યાં છે તે શોધી કાઢે છે. એ કંટક કાઢી નાખવાને માર્ગ પણ બતાવે છે. કેવળજ્ઞાનીને ભરોગના વિલ કહેવામાં આવે છે તેને એ જ અર્થ છે.
ભગવાન શ્રી ઋષભદેવને જ્યારે પૂછવામાં આવ્યું, “ભગવન, બાહુબલીની આટઆટલી ઘોર તપશ્ચર્યાનું પરિણામ કેમ કંઈ નથી દેખાતું? એમને કેવળજ્ઞાન કાં નથી થતું ?
ભવરગના વૈવ એવા ભગવાને જવાબ આપ્યો. બાહુબલી ખરેખર મહાતપસ્વી છે પણ હજી એના મનમાંથી જે મેલ જ જોઈએ તે નથી ગયે. જે કાંટે નીકળી જવો જોઈએ તે નથી નીકળ્યો.
બાહુબલી જેવા તપસ્વીના મનમાં પણ હજી મેલ છે-હજી પણુ કાંટે રહી જવા પામ્યો છે? બાહુબલીની બે બહેને-બ્રાહ્મી અને સુંદરીને એ વાત સાંભળી બહુ આશ્ચર્ય થયું.
“બાહુબલીને અંતરમાં હજી અભિમાનનાં અવશેષ રહી ગયાં છે. એક તે એને એમ લાગે છે કે પિતે આ સમર્થ હોવા છતાં એને ભરત મહારાજાની ભૂમિને આશ્રય લેવો પડે છે અને બીજું પિતાના નાના ભાઈઓ જેઓ દીક્ષાની દ્રષ્ટિએ એમનાથી મોટા ગણાય તેમની પાસે જવામાં અને એમને વાંદવામાં બાહુબલીને ભાન નડે છે. આ બે અતિ નાના કંટક એમના દિલમાં ખટકી રહ્યા છે.” ભગવાન ઋષભદેવે બાહુબલીના દર્દનું નિદાન કર્યું.
ભગવન ! એ કંટક કાઢવાને કોઈ ઇલાજ સૂચવશે?” બ્રાહ્મી અને સુંદરીને બંધુપ્રેમ નિતર્યો. . . ' “તમે બાહુબલીની પાસે જાઓ ત્યારે માત્ર આટલું જ કહેજે કે, “વીરા, હાથીની અંબાડી ઉપર બેઠા છે ત્યાંથી જરા હેઠ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
• Ex :
ભરત ચક્રવતી
ઉતરા' એટલામાં એ બધું સમજી જશે.” ભગવાને કટક છેદવાની યુક્તિ બતાવી.
ભાનુ` સતત હિત ચિંતવતી અને એને ત્યાંથી તત્કાળ બહુબલી પાસે પહોંચી. બાહુબલી એ વખત ધ્યાનસ્થ હતા. બ્રાહ્મી અને સુંદરીએ બાહુબલીના ચરણને ઉદ્દેશી મસ્તક નમાવી, વીણામાંથી છૂટતા સ્વરા જેવા શબ્દોમાં કહ્યું વીરા ! ગજથકી હૈયા ઉતરા !’
બાહુબલીએ એ સ્વર એળગ્યા. પેાતાની બંને મેનેા હાથી ઉપરથી હેઠે ઉતરવા વિનવતી હૈાય એમ એમને લાગ્યું.
પહેલાં તે! મા એને શું કહે છે તે ન સમજાયુ. પેાતે એક પ્રખર તપસ્વી છે અને હાથી, ધેડા, પાલખી સવ` પ્રકારના વૈભવ તજીને વનવાસ સ્વીકાર્યાં છે. આવી દીવા જેવી દેખીતી વાત પણ આ એના કાં નહીં સમજી શકતી હૈાય એવી શંકાથી બાહુબલીએ નયન ખેાલી, થ્રાહ્મી તથા સુંદરી સામે સ્નેહભીની મીટી માંડી.
"
' અહુ થયુ ભાઈ, હવે તેા હાથીવી અંબાડી ઉપરથી હેઠા ઉત્તરા !’ પુનઃ એના એ જ સ્વર બાહુબલીના કાન સાથે અથડાયા. તાવનના રમતીયાળ વૃક્ષપત્રા પણ એ એનેાના સંગીતમાં સ્વર ઉમેરતા હૈાય તેમ ‘ હાથી-હાથી ' . અને ‘ ઉતરા–ઉતારા ’ના મધુર ગુંજારવ કરી રહ્યા. આસપાસના નિસ્તબ્ધ આકાશમાં એ જ શબ્દોના પડધા બાહુબલીએ સાંભળ્યા.
હાથી એટલે ઉન્નત-ઊંચામાં ઊંચું ખાસન અને પેાતે અભિમાનના ઊંચા આસન પર બેઠા હતા એ વાત સમજવામાં એમને અહુ વિલંબ ન લાગ્યા. ધેાર તપશ્ચર્યાંની આગથી એમના ધણાં આવરણુ ખળી ગયાં હતાં. માત્ર અભિમાનના અતિ ઉન્નત આસન આગળ એ અગ્નિ નહાતા પહોંચ્યા. પવનના એક ઝપાટા લાગતાં જ્વાળા અધિક ઉગ્ર ખની આગળ ધપે તેમ એનાના શબ્દોએ આત્મશુદ્ધિની આગને સ્હેજ વધુ ગતિમાન બનાવી
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ચક્રવતી
બાહુબલીનું અભિમાન એ જ વખતે એગળી ગયું. એમણે પેાતાના નાના ભાઇઓને વાંદવા અને ભરતેશ્વરને ખમાવવા જેવા એક પગ ઉપાડ્યો કે તરત જ દેવદુંદુભીના ધ્વનિથી આખુયે માકાશ રણુઝણી ઉઠયું. બાહુબલી અભિમાનના હાથી ઉપરથી નીચે ઉતર્યો અને એ જ ક્ષણે કેવળજ્ઞાનના ઝળહળતા પ્રકાશથી એમની મુખમુદ્રા જાણે સહસ્રસૂર્યની પ્રભા સાથે સ્પર્ધા કરતી હૈાય તેમ દીપી નીકળી.
: $4:
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ચાંડાલ કુમારે
છ-છ પૂર્વભવની પ્રીતિ એ બાળકનુ રૂપ ધરી આવી હોય એવા આ એ ભાઇએ વચ્ચે અટ્ટ પ્રેમ હતેા-સુમેળ પણ હતા. એક વીણાસ્વરૂપ હતેા તા બીજો વીણાના સ્વરસ્વરૂપ હતેા. એક પેાતાની ક્રરાંગુલીવતી મૂંગી વીણાને વાચા આપતા તે ખીો અંતરની વેદનાઓને ભાષાના સ્વાંગ સજાવતા. એક જ આત્મા જાણે એ દેહમાં વાસેા કરી રો હેાય તેમ આ ભાઇએ સાથે જ રહેતા-સાથે જ કરતા; દુનિયાનાં સુખદુઃખ સમભાવે વહેંચી લેતા. એ એ ભાઇએ જ્યારે હસ્તિનાપુરમાં આવી ચડ્યા ત્યારે એમને કાઇ ઓળખતું નહતું. શેરીએ શેરીએ આશ્રય માટે ભમ્યા ત્યારે એમની સામે નજર માંડવાની પણુ કાઇને ફુરસદ ન હતી. પણ એ એ ભાઇએએ જ્યારે બજારના ચેાક વચ્ચે બેસી વીણાના તાર ઝણુઝનુાવ્યા અને સ્વરગંગા વઠ્ઠાવી ત્યારે જાણે કે કાઇએ હસ્તિનાપુર ઉપર જાદુ કર્યું હોય તેમ લેાકિજા ઉપર આ એ ભાઆનાં નામ રમી રહ્યાં. જેમને ાઇ ઓળખતુ નહેાતું, જેમને માથું મૂકવાને ફ્રાઈ આશ્રયસ્થાન નહેાતું તેમને સમસ્ત હસ્તિનાપુરનિવાસીએ એ સ્નેહથી નવરાવી નાખ્યા.
.
એ ભાઈ એમાં એકનું નામ ચિત્ર અને બીજાનું નામ સંભૂતિ હતુ`. હસ્તિનાપુરમાં આજ સુધી ધ૨ા ગાયા આવી ગયા હતા, પણ ચિત્ર અને સ ંભૂતિએ સંગીતની જે અપાર્થિવતા સારાયે હસ્તિનાપુરના આકાશમાં પાથરી દીધી હતી તે તે। અતુલનીય
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ચાંડાલ કુમાર
*
: ક૭:
અને અદ્વિતીય હતી. ચિત્ર અને સંભૂતિએ, માનવહૃદયના ગૂઢ ભાવોને એવી અજબ રીતે વ્યક્ત કર્યા–સાવ સાદી રીતે એવી મીઠી વેદના જગાવી કે અંતઃપુરની અંદર બંદિવાન બની બેઠેલી (કુળવધૂઓ પણ અકળાઈ ઉઠી. બાળકોને રોતાં મૂકી, આ ચોકમાં આવી ચિત્ર અને સંભૂતિનું સંગીત સાંભળવા બેસી ગઈ. પુરુષ, જેમને ધંધારોજગારમાંથી ઊંચું માથું કરવાની ફુરસદ નહોતી તેઓ પણ દુકાનનાં બારણું વાસ્યા વિના અહીં આવી પહોંચ્યાં. કુતુહળી જુવાને તે જાણે કોઈ મદારી એ સાપને મંત્રબળથી બાંધી રાખ્યો હોય તેમ મુગ્ધભાવે આવીને આ સંગીતસભામાં બેસી ગયા. સ્ત્રી-પુરુષના ભેદ ભૂલાઈ જવાયા-કાળ પણ ઘડીભર થંભી ગયો. ચિત્ર અને સંભૂતિની સ્વરલહરીમાં જાણે મંત્રવિદ્યા ભરી ન હોય !
જનસમુદાયે ચિત્ર અને સંભૂતિને ખૂબ ખૂબ સન્માન્યા. એમની ગીતકળાના પ્યાલા હસ્તિનાપુરે ધરાઈ-ધરાઈને પીધા. હસ્તિનાપુરના મહારાજાને પણ ઘડીભર ઇર્ષ્યા આવે એવી આ એ ભાઈઓએ જનહદયમાં પિતાની પ્રતિષ્ઠા જમાવી. સંગીતની માધુરી સાથે એમના સ્વભાવની મધુરતાએ જનહદયમાં ઊંડી છાપ આંકી.
જનસમુદાયને પ્રેમ દરિયાની લહેર જે હેય છે. એમની પ્રીતિ અને શ્રદ્ધા નિરંતર ભરતી અને એટ અનુભવે છે. એક વાર માનવમેદની જેના પગ પખાળે છે તેને જ પાછો પોતાની અંદર ગુંગળાવી મારે છે અને વિસ્મૃતિમાં ડૂબાડી, કિનારાની એક બાજુએ ફેંકી દે છે.
બે ચાર દિવસ બાદ હસ્તિનાપુરના નાગરિકે જ્યારે જાણવા પામ્યા કે તેમણે સ્નેહથી અભિષેકેલા બે કુમારે કોઈ કુલીન વંશના નહિ, પણ એક ચાંડાલના પુત્ર છે ત્યારે તેમણે ચિત્ર અને સંભૂતિને -નગરમાંથી ધૂકારી કહાડ્યા. હસ્તિનાપુરની જનતા જાણે પિતાનાં પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરતી હોય તેમ આ બને ભાઈઓને માથે સીતમનો
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે ચાંડાલ કુમાર ઝડી વરસાવી. ચાંડાલને ઘેરે જન્મવું એ તે જમાનામાં એક અક્ષમ્ય અપરાધ મનાતો.
ચિત્ર અને સંભૂતિ ભલેને સ્વભાવે સુશીલ અને મધુર હોય, પણ એમણે ચાંડાલના કુળમાં જન્મ શા સારૂ લીધે? ભલેને એ બે ભાઈઓને સ્વરની દેવી વરી હેય, પણ એથી એમના કુળનું કલંક થવું જ જોવાય? નીચ કુળમાં જન્મેલા કુમારો નેહ, શ્રદ્ધા કે સ્વમાનના અધિકારી હાઈ જ કેમ શકે ? એમને માણસ તરીકે માનવા પણ એ યુગ તૈયાર ન હતે. ચિત્ર અને સંભૂતિએ ચાંડાલ કુળમાં જન્મવાની ભૂલ ન કરી હોત-કઈ ક્ષત્રીય કે બ્રાહ્મણ કુળમાં જન્મ્યા હોત તો એક ચક્રવત્તી કરતાં પણ સદાને માટે અધિક સ્નેહ-શ્રદ્ધાને યોગ્ય ગણાઈ જાત. એ ભૂલ એવી હતી નહિ, નહિ, અપરાધ એવો હતો કે જે કોઈ કુલિન માફ કરી શકે નહિ-માફ કરવાની એમને સત્તા જ ન હતી. - ચિત્ર અને સંભૂતિને હસ્તિનાપુરમાંથી ધુકારી કાઢવામાં સૌથી આગળ પડતો ભાગ નમુચીએ લીધે. નમુચીએ એ રહસ્ય ન ખવ્યું હોત તે થોડા દિવસ પછી ચિત્ર અને સંભૂતિ, જેવા આવ્યા તેવા જ પાછા ચાલ્યા જાત-એમને શિરે આવાં દુઃખનાં ઝાડ ન ઊગત. કોઈને શંકા સરખી પણ ન થાત કે આવા ઊગતાં ફૂલ જેવા કુમારો ચાંડાલ કુળમાં અવતર્યા હશે.
નમુચીએ શા માટે રહસ્ય ખોલ્યું ? નમુચી પોતે હસ્તિનાપુરના મહારાજને મહામંત્રી હતા. એને આ બે નિર્દોષ કુમારે ઉપર એવું કેવું વેર હતું?
કુલીન કુળમાં પણ ચાંડાલ પાકે છે તેને નમૂને આ નમુચી પિત હતો. એ બુદ્ધિમાન હતા, કુળવાન હતો પણ ઘણું જ શિથિલ ચારિત્રવાળે માણસ હતો. એક વખત તે કાશીના મહારાજાને વિશ્વાસપાત્ર હતો પણ એનાં કાળાં કામાં પ્રકટ થતાં જ મહારાજાએ એને જલાદના હાથમાં સેંપી દીધેલ. જલ્લાનું હદય ગળ્યું અને નમુચી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે ચાંડાલ કુમાર
= ૬૯:
ને પિતાને ઘેર છાની રીતે કેટલાય દિવસ સુધી છૂપાવી રાખ્યો. જે જલ્લાદે એને આશ્રય આપ્યો હતો તેને જ એણે છેહ દીધે. પછી તો દયાર્દ જલ્લાદને પણ કાપ એણે વહોરી લીધું. જલ્લાદે પિતાના બે પુત્રને આજ્ઞા કરી કે “દૂર અરણ્યમાં લઈ જઈને
આ નમુચીને શિરચ્છેદ કરી નાખે.” પિતાની આજ્ઞા માની પુત્રો નમુચીને એકાંત અરણ્યમાં તે લઈ ગયા, પણ જે નમુચીએ પિતાને ભણવ્યા છે, જે નમુચીએ વિદ્યાદાન આપ્યું છે તેનો વધ કરતાં એમને હાથ ન ઉપડ્યો. બબે વાર નમુચો જલ્લાદની છુરીમાંથી બચી ગયો. ફરી પિતાની બુદ્ધિના બળે હસ્તિનાપુરને મંત્રી બન્યા. એ જ મંત્રી નમુચીએ આ બે ભાઇઓને ભેદ ખુલ્લી કરી નાખ્યો. ચાંડાલ કુળમાં જન્મવા છતાં, જગત જેને ખાનદાની કહે છે તે આ બંને ભાઈઓના લોહીમાં ભળી હતી, તેથી જ તે પિતાએ જે નમુચીને શિરચ્છેદ કરવાની આજ્ઞા આપી હતી તે નમુચીને જીવતે જવા દેવા અને પિતાની આજ્ઞાને અનાદર કરવા બદલ પોતે પિતાની મેળે આ અજ્ઞાતવાસ સ્વીકાર્યો હતો. નમુચીની ખાતર જ એમણે માતપિતાની શીતળ છાંયા છેડી હતી. નમુચીને બચાવવા બદલ એમણે શહેર કે ગામડાની શેરીઓમાં ભટકવાનું-ભિક્ષાનાં ટૂકડા ઉપર નભવાનું રાજીખુશીથી સ્વીકાર્યું હતું. નમુચીમાં જે થડે પણ ખાનદાનીને અંશ હોત તે પિતાને જીવતદાન આપનાર બે ભાઈઓને સારૂ પિતાની ચામડીનાં જેડાં શીવડાવી આપતાં પણ એને આનંદ જ થાત. નમુચીની કુટીલતા જોયા પછી જે કઈ પરશુરામ જન્મ્યો હોત તો આ કુલીન કહેવાતા કુળને એક હજાર વાર વિનાશ કરવાનું ભયંકર વ્રત લેત.
" અને જે કુલીન વંશજોએ, ચિત્ર અને સંભુતિને હડધૂત કરી હસ્તિનાપુરમાંથી ધકેલી કાઢ્યા તેમને વિશે પણ શું કહેવું? કુલિ. નતાના એમની આંખે એવા ઊંધાં પાટા બાંધી દીધા હતા કે બે અનાથ ભાઈઓ માટે મમતાનું કે સમતાનું એક ટીપું સરખું પણ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે ચાંડાલ કુમાર
ન પડવા દીધું. ભલે, એ ચાંડાળ કુળમાં જન્મ્યા હોય, પણ એમણે સંગીતકળાને સાધવા જે તપ કર્યું હતું તે તપ અને તે કળાને અર્થે એમણે થોડું સન્માન જાળવ્યું હત–નિસ્પદ્રવપણે એમને હસ્તિનાપુરની હદ બહાર ચાલ્યા જવાનું કહ્યું હેત તે એમનાં ક્યાં ગામ કે ગરાસ લૂંટાઈ જાત?
હસ્તિનાપુરના નેહવડે એક વાર સન્માન પામેલા અને પાછા હસ્તિનાપુરની લોકનિંદાથી ખરડાએલા બે ભાઈઓ હસ્નિાપુરમાંથી નીકળા બહાર અરણ્ય તરફ ચાલી નીકળ્યા. કઈ પણ વસતિમાં હવે આશ્રય મળી શકે એવો સંભવ ન હતો. આશ્રય મળે, વિદ્યાની કદર થાય તો પણ બેચાર દિવસે એમના કુળની વાત ખુલતાં આખી આલમનો પાગ્નિ વહોરી લેવો પડે એ વિષે હવે એમને મુદ્દલ સંશય ન રહ્યો. આવી સ્થિતિમાં કયાં જવું ? આશ્રય પણ કોણ આપે ? સમસ્ત વિશ્વ પ્રલયના ગાઢ અંધારા વચ્ચે જાણે લુપ્ત થઈ જતું હોય એમ એ ભાઈઓને લાગ્યું.
સુખ-શાંતિની બધી બારીઓ જ્યારે બંધ થતી દેખાય છે તે જ વખતે કલ્યાણનું એક અકલ્પિત મંગળદ્વાર ઉઘડતું હોય છે. ચિત્ર અને સંભૂતિએ એક સૂના સ્થાનમાં અકસ્માત માંગલ્ય મંદિર જેવા એક તપસ્વી મુનિને બેઠેલા જોયા. એ ભાઈઓના પગ તે તરફ વળ્યા. પ્રભાત ઉઘડતાં પહેલાં આકાશમાં જેવી રમણીય રંગછટા છવાય તેવી જ પ્રફુલતા, મુનિના દર્શન થતાં, આ ભાઈઓની સુખમુદ્રા ઉપર રેલાઈ.
* મુનિની પાસે પહોંચતાં, પોતે ચાંડાલના પુત્રો છે એવું સ્મરણ થયું અને પ્રફુલ્લતાનું સ્થાન દીનતાની મલિનતાએ પડાવી લીધું.
બે ભાઈઓ એકબીજા સામે ઘડીભર જોઈ રહ્યા. મુનિરાજે થોડે દૂરથી એ ભાઈઓના મને ભાવ વધ્યા. એમણે ઉચ્ચાયું.
મહાનુભાવ, નિભય રહે અહીં અમારી પાસે રાજા કે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે ચાંડાલ કુમાર
રકના ભેદભાવ નથી. તમે ગમે તે હે. અહીં આવવાને, પૂછવાને, ચર્ચા કરવાને તમને દરેક અધિકાર છે.”
તપરવીએઅને ધ્યાનીઓ તે વળી શુદ્ધિની વધુ ખેવના રાખે. ચાંડાલ કે શીકારીની હાજરી એમની તપસ્યા તથા ધ્યાનધારણાને પણ જોઈ નાખે. એમની વાણું ભલે મીઠી લાગે પણ જે એમને જાણ થાય કે આપણે અસ્પૃશ્ય જાતિના અતિ નીચ કુળના સંતાન છીએ તો આ મીઠી વાણીની ઠંડી લાગતી ભસ્મમાંથી મહા દારૂણ કોપને અગ્નિ ભભૂકી નીકળ્યા વિના ન રહે. આવી કંઇક મૂંઝવણને વ્યક્ત કરવા એક ભાઈ બેટ -
પણ કૃપાનાથ, અમે ચાંડાલના પુત્ર છીએઅમે આપની પાસે શી રીતે આવી શકીએ ?'
“ચાંડાલ શું મનુષ્ય નથી ? કુલીન- જેવી જ માટીથી એ ઘડાયા નથી? આખી દુનિયાથી અપમાનિત થયેલા, અમારી વધુ નજીક આવવાના અધિકારી છે.” મુનિરાજે, એમની શાંતિને શોભે એવા અભયવચન ઉચ્ચાય.
- સંકેચ અનુભવતા બે ભાઈઓ મુનિરાજ પાસે આવ્યા. એમને લાગ્યું કે આવો અભયવાણીવડે આશ્વાસન આપનાર, આ લોકના મનુષ્ય ન હોઈ શકે. આ લોકને માનવી–આજની હવા અને આજના અન્નથી જીવતા માનવી, આજના ધેરણાથી શી રીતે ઊંચે જઈ શકે? ખરેખર, આ મુનિ દેવતાના કોઈ સંધમાંથી છૂટા પડી અહીં આવી બેસી ગયા હશે.
ચિત્ર અને સભૂતિએ પોતાની દુઃખભરી કથની મુનિરાજને સંભળાવી. વિશ્વમાત્રના મિત્ર એવા મુનિરાજે એ કથા પૂરેપૂરી
સમવેદના સાથે સાંભળી લીધી. કુલીનતાની ભાવનાએ જે - હાહાકાર વર્તાવ્યો હતો, એક જ માનવ-કુટુંબ વચ્ચે ભેદભાવના જે અંતરાયો ઊભા કર્યા હતાં તેમાંનું કશું જ આ સંસારત્યાગીથી અજાણ્યું ન હતું.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
': હર !
• એ ચાંડાલ કુમાર એમણે એક કુશળ વૈવની જેમ ચિત્ર અને સંભૂતિના આત્માને રેગ પાર. સંસારનાં અસંખ્ય દુઃખ-દર્દ અને ભવનાં બંધનેથી છૂટવાનો રાજમાર્ગ બતાવ્યો.
સંસાર અને સંસારીઓના ઉપદ્રવ હતાં, આત્માને ઉચ્ચ શ્રેણી ઉપર આરૂઢ કરવાનું સદ્ભાગ્ય કાઈ વિરલને જ સાંપડે છે. તમારા ભાગ્યે તમને એ અનુકૂળ તક મળી છે. અનંતકાળના હિસાબે આ દુખ અને આ ટૂંકું જીવન શી બિસાતમાં છે? વીરતાથી દુ:ખ, કષ્ટ માત્રનો સામનો કરો, આફતને આમંત્રણ આપો અને એ રીતે સંસારના સુખ-દુઃખને પણ તમારા દાસાનુદાસ જેવા બનાવી લો.”
ચિત્ર અને સંભૂતિને એ ઉપદેશ રૂ. દીક્ષાના દ્વારમાં થઈને એમણે પારલૌકિક કલ્યાણના ગર્ભાગારમાં પ્રવેશ કર્યો. મુનિ પણાના અંગીકારે ચાંડાલપણાને મેલ ધોઈ નાખ્યો. બે ભાઈઓએ જાણે ફરી એક વાર સદેહે પુનર્જન્મ લીધે હોય તેમ નિર્ભયપણે પૃથ્વી ઉપર વિચારવા માંડયું. રખેને કયાં ક્રોધ, મેહ, માન કે માયાની કલુષિત હવા લાગી જાય એટલા સારૂ પ્રાયઃ વનની વૃક્ષ છાયા નીચે કે ગિરિની ગુફાના આશ્રયે તેઓ રાતદિવસ નિર્ગમે છે. મહિને મહિને દિવસે એક વાર વસતિમાં આહારની આશાએ આવે છે. દેહના નિભાવ સિવાય, બાકીની બધી ફીકર તજી દીધો છે. અશુદ્ધિના દ્વાર આગળ નિગ્રહની મોટી મણ-મણની શિલાઓ ગોઠવી છે.
મુનિ સંભૂતિ માટે એક દુર્ભાગી દિવસ ઊગ્યો. સંયમમાં સહાય કરતી એક શિલા તે દિવસે અયાનક ઉખડી પડી. નાનું છિદ્ર મળતાં જ પાણીને ઘેધમાર પ્રવાહ જેમ બહાર નીકળી 2 તેમ સંભૂતિ મુનિને વાસના-પગ બંધનેને તેડી બહાર ધસી આવ્યો.
હસ્તિનાપુરમાં આવી ચડેલા મુનિ સંભૂતિને, મહામંત્રી નમુચીએ માર્ગે જતાં ઓળખ્યાઃ સંભૂતિ-મુનિ મહિનાભરના ઉપવાસને અંતે આજે વિશુદ્ધ આહાર મેળવવા વસતિમાં આવ્યા હતા.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ચાંડાલ કુમાર
એમની ષ્ટિ ભૂમિ ઉપર સંચરતા નાના સરખા પ્રાણીને પણ દુઃખ ન ઉપજે એવી ભાવનાથી ધરતી ઉપર જ જડાયેલી હતી. એટલામાં નમુચીએ પાછળથી આવીને એમની ગરદન પકડી:
: 03:
- તપસ્વીના વેશ પહેરી લેાકેાને છેતરે છે ? ચાયા
જા, અહીંથી. ’ એવાં આક્રાશના વચને ઉચ્ચારી મુનિ સભૂતિને એક સખત આંચકે। માર્યાં. સભૂતિ મુનિ પડતાં પડતાં અચી ગયા.
શરીરથી બચવા છતાં એમના આત્મા ઢળી પડ્યો. તપ અને ક્રેને ધણુ. જૂનું સગપણુ છે. તપસ્વીઓની આંખમાંથી એકાએક પ્રગટતાં અગ્નિકુંડે કંઇ કંઇ અકસ્માતા અને ઉત્પાતા ઉપજાવ્યાં છે. તપસ્વીઓનાં એવાં પતના જળપ્રાય કે ભૂમિક પ કરતાં ઓછાં ભયંકર નથી.
સભૃતિ મુનિ જે આ કસોટીની ક્ષણેામાં સહેજ સાવચેત રહ્યા હાત, વિરાધી પ્રત્યે પણ સમતા કે કરુણાનુ` અમી છાંટી શકયા હેાત તા એમને સ્વાભાવિક ક્રોધ થાડી વારે શમી જાત– પત્થરવાળી ભૂમિ ઉપર પડેલા તણખાની જેમ જ એલાઇ જાત. ક્રાણુ જાણે કેમ પણુ તપસ્વી સભૂતિ આ અપમાનનું ઝેર પચાવી શક્યા નહિ. ઘાસમાંના તણખાની જેમ એમને પ્ર}ાપ જોતજોતામાં સળગી ઊઠયેા.
લાંબી તપસ્યાના પ્રતાપે એમણે જે છુપી શક્તિ મેળવી હતી તેને તેમણે નમુચીની સામે પ્રયાગ કર્યો. અપમાનનું વેર લેવા એમણે નમુચી ઉપર તેજોલેસ્યા છે।ડી. નમુચી ખળું ખળું થઇ રહ્યો એટલું જ નહિ પણ સારા યે હસ્તિનાપુરમાં જાણે આગ લાગી હાય એવા સક્ષેાભ જાણ્યેા. મહારાજાના મહેલમાં જેવા એ સમાચાર પહેાંચ્યા કે તરત જ સત્તુકુમાર ચક્રી પોતે ત્યાં દોડી આવ્યા અને તેમણે તપસ્વીને એ હાથ જોડી વિનવ્યા.
એટલામાં ચિત્ર મુનિ પણ ત્યાં આવી પહેાંચ્યા. એમણે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૭૪:
બે ચાંડાલ કુમાર
સંભૂતિ મુનિની ક્રોધવાળા ઉપર શાંત સુધારસનું અમી સચ્યું. સૌને શાંત કર્યો. નમુચી પણ, પછી તે, એ સૂરિજીના પગે પડ્યો અને પિતાના દુકૃત્યની ક્ષમા યાચી.
એ રીતે બધું પતી ગયું. પણ તે દિવસ પછી સાધનામાર્ગથી સંભૂતિ મુનિ એવા પડ્યા કે ફરી માર્ગ ઉપર આવી શકયા નહિ. પતનને પણ પોતાની પરંપરા હોય છે. એટલા સારુ જ સાધક નજીવા ખલનથી પણ બહુ સંભાળી-સંભાળીને ચાલે છે. કોઈ પણ ખલન નાનું નથી. સાધનાની સીઢી એ રીતે તો એટલી સુંવાળી છે કે એક વાર લપડ્યા પછી સર સરત નીચે જ આવીને ઊભો રહે.
ચિત્ર સુનિએ સંભૂતિને ઘણી ઘણી રીતે સમજાવ્યાઃ “પાપની આલયણું કરી ફરી એક વાર નિર્મલ થઈ જાઓ.” પણ સિદ્ધિનું જેને ઘેન ચડયું છે એવા સંભૂતિ મુનિને એ સલાહ મામુલી લાગી.
વાણું અને વાણી જેવા આ બે બંધુઓની સંગતિ, એકભયતા ધીમે ધીમે ભુંસાતી ચાલી. મુનિઓના આચાર અને વતનું પાલન તો બંને એક સરખી જ રીતે કરે છે, પણ બંનેની આંતરદૃષ્ટિ અલગ અલગ છે. બહારથી જોતાં, બંને એક જ પથના પર્થિક લાગે, પરંતુ એમની આખરી નેમ બદલાઈ ગઈ છે. એક લોકોત્તર સુખ પ્રાપ્તિની નેમથી સઘળાં વતાચરણ કરે છે તો બીજે લૌકિક સુખની કામનાથી સંયમનાં કષ્ટ સહે છે.
છેલ્લે છેલ્લે, ગુલામની જેમ દબાયેલી વાસનાઓએ સંભૂતિ મુનિ ઉપરનું વેર વાળ્યું. તે દિવસે, બીજા હજારે નાગરિકોની સાથે સનકુમાર ચક્રવર્તીની સૌથી અધિક સુંદર ગણાતી રાણી સુ નંદા, એ મુનિની ઉગ્ર તપશ્ચર્યા અને સંયમની પ્રશંસા સાંભળી વંદન કરવા આવી હતી. સ ભૂતિ મુનિને સંયમનો કિલ્લો તે દિવસે ધણધણી ઉઠ્યો અને જે પળે સુનંદાના, સુગંધથી બહેકતાં કાજળ શ્યામ કેશકલાપને સંભૂતિ મુનિના ચરણ સાથે સહેજ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે ચાંડાલ કુમાર
:૭૫
સંસ્પર્શ થયો તે પળે, જીવનને મથીમથીને જે કંઈ શુદ્ધિને સંચય કર્યો હતો તે પણ ઓગળી ગયો. વાસનાનાં છુપા વહેણે એવો તે ધસારે કર્યો કે સંભૂતિ મુનિના પગ નીચેની ધરતી ખસી ગઈ, એ જ વખતે એમણે નિશ્ચય કર્યો કે “મારાં તપનાં ફળરૂપે મને આ ભવમાં નહિ તે પરભવમાં પણ સુનંદા જેવી સ્ત્રી જ પ્રાપ્ત થશે.”
ચિત્ર મુનિએ એ વાત જાણું ત્યારે એમને બહુ બહુ સમજાવ્યા કે “એક કાચની ખાતર, તપસ્યાને મહામૂલો ભંડાર આમ ન લૂંટાવી ઘોઃ તમે કેવા ઉચ્ચ આશયથી સંયમને માર્ગ ગ્રહણ કર્યો હતો તેનું ફરી એક વાર સ્મરણ કરો-ફરી એક વાર આત્મશુદ્ધિ તરફ વળો.” પણ સંભૂતિ મુનિ ઉપર એ ઉપદેશની કંઇ અસર ન થઈ. એમણે જે નિશ્ચય કર્યો હતો તેમાં તેઓ કશો ફેરફાર કરી શક્યા નહિ.
એ નિશ્ચયના પરિણામે સંભૂતિ મુનિ, બીજે ભવે કાંપિલ્યપુર નગરમાં બ્રહ્મદત્ત નામના બારમા ચક્રવર્તી થયા. ચિત્ર મુનિ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મુક્તિ પામ્યા. એક જ આશયથી સંયમને શરણે ગએલા, એક જ ધ્યેય ધરાવતા બે ભાઈઓમાંના એક સંભૂતિ મુનિ, દુર્લભબેધિપણને લીધે જુદા જ ચીલે ચઢી ગયા. - ચિત્ર મુનિ સુલભધિ હતા. સંભૂતિ દુર્લભધિ હતા. એક જ ગુરુનાં ઉપદેશ પામેલાં બે ભાઈઓમાંના એકે એ ઉપદેશનું જીવનપર્યત પાલન કર્યું અને તેનું ફળ પણ મેળવ્યું. સંભૂતિ મુનિ છેવટ સુધી તેને અનુસરી શકયા નહિ. સામ્રાજ્ય અને સુંદરીને મેહ એમને સંસારના વમળમાં ખેંચી ગયો.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
થોડાં જીવનચિત્રો
એક પિસાપાત્ર ભાઈ હતા. સમાજસુધારાની વાતે ખૂબ “ છૂટથી કરી શકતા. સ્ત્રીઓ અને પુરૂષોના સમાન હક્ક તથા સ્વાતંત્ર્ય વિષે કાયદાની ભાષામાં ચર્ચા કરતા. એક વાર એક લાખ રૂપીયા સમાજયને માટે વાપરવાનું વચન પણ આપી ચૂકયા હતા. સામાજિક ક્રાંતિ થવી જ જોઈએ એમ વારંવાર કહ્યા કરતા. ક્રાંતિને વિરોધ કરનારાઓને તેઓ ગાળેથી નવાજ્યા વિના પણ રહી શકતા નહોતા.
પણ એકવાર બન્યું એવું કે પોતાના નજીકના એક સગાની દુખીયારી વિધવાને એવી સફાઈથી લૂંટી લીધી કે એની પાસે એક પાઈ પણ રહેવા ન પામી. એ રેતી, કકળતી ધા નાખતી આવી પરંતુ એમનું હદય ન પીગળ્યું.
અને જ્યારે સમાજમાં સુધારો કરી બતાવવાનો વખત આવ્યો ત્યારે ઘરના ખૂણામાં એવા તો સંતાઈ ગયા કે ગોતવા છતાં બહાર ન દેખાયા.
જે એક લાખ રૂપીયાનું વચન આપ્યું હતું તેમાંથી એક કેડી પણ ખરચી શક્યા નહિ. લોકોએ એમની સાથે બેસવું-ઉઠવુંવાતચીત બધું માંડી વાળ્યું. લોકોએ એમને સાથ છોડી દીધો.
રસ્તેથી હું એક દિવસે જતો હતો ત્યારે મને એમણે સાદ કરીને બેલઃ “પાંચ મિનિટ આવી જાઓ.!”
પણ એમની ખાતર પાંચ મિનિટ ખરચી નાખવાની મારી
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાં જીવનચિ
:૭૭::
હિમ્મત ન અલી. તેઓ ધનવાન હતા, વયોવૃદ્ધ હતા, પંડિતાઇને દેખાવ પણ કરી શકતા હતા, પણ બીમાર હેવાથી જેમ પિતાના ધનને પિતાને માટે ઉપયોગ કરી શક્યા નહિ તેમ લેકે પકાર પણ સાધી શક્યા નહિ. ધનિક હેવા છતાં એક ભીખારી જેટલી પણ એમની આબરૂ ન હતી.
મેહ, છેતરપીંડી અને બીકને લીધે એમણે પોતાનું આખું જીવનચિત્ર કાળું મશ જેવું કરી વાળ્યું.
વાતે ઓછી કરી હતી, કામ કંઇક કરી બતાવ્યું હતું, પિતાના સિદ્ધાંત ઉપર દઢ રહ્યા હોત, લાખ રૂપીયા ખરચવાની દંભી જાહેરાત કરવાને બદલે પાંચ પૈસા સાફ દિલથી ખરચ્યા હેત અને પિતાની નબળાઈને એકરાર કરીને એ નબળાઈ જોઈ નાખવાની તત્પરતા રાખી હેત તો એમનું જીવનચિત્ર આટલું બેડુંદુ ન બનત..
એક બાઈ હતી. કામ પણ ઘણું કરતી. પરંતુ એનામાં , બે ખામી હતી (૧) ઘેડું પણ કોઈનું કામ કર્યું હોય તે પાંચપચીશ વાર પોતાની જીભે કહી ન બતાવે ત્યાં સુધી એને ચેન ન પડે અને (૨) પિતાના કરતાં વધુ સુખી કોઈ બીજાને જોઈ શકતી નહિ. એટલે સુધી કે કઈ પતિ પિતાની પત્નીને સ્નેહથી સંધી , માંદગીમાં સારી સેવા-ચાકરી કરે તે પણ એનું નાકનું ટેરવું ચડી જાય. * નિંદા કરવાની એની ટેવને લીધે, ઘણું કામ કરવા છતાં,. કામના બદલામાં એને અપજશ અને ખાસડાં જ મળતાં. એ બાઈનાં માબાપ પણ એનાથી થાકી ગયાં. એને જીવતાં જ ન. આવયું. જીવવાની કળાથી એ એનસીબે રહી તેથી એનું જીવન. જેવું જોઈએ તેવું ચમકી શક્યું નહિ.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૭૮:
ચાડતાં જીવનચિત્રે
( ૩ )
એક ભાઈ શેઠને ત્યાં મુનિમની નાકરી કરતા. પેાતાના કામમાં ખૂબ હૈાંશિયાર હતા. જેને ચારી કહી શકાય એવી ચેરી નહેાતા કરતા, પણ પ્રામાણિકતા કે સંયમને લીધે એમનુ` વન શુદ્ રહ્યું હતુ' એમ નહિ, પકડાઇ જવાની બીકે અથવા તેનેાકરીમાંથી ગડગડીયુ મળશે એવી બીકે તે બહુ સાવચેત રહેતા. અસયમને તે જીતી શકયા નહેાતા.
પોતાના ઘર માટે શા—પાન બજારમાંથી લઇ આવે તેમાં શેઠજીના ખાતે લખી નાખે. ક્રાઇ ચીજ વસ્તુની જરૂર જણાય તે શેઠને કહ્યા વિના ઉપાડી જાય અને પછી જ્યારે તેની જરૂર પડે અને ગાતાઞાત થાય ત્યારે મુનિમજી મૌત રહે અને છતાં એમની પાસેથો એ વસ્તુ મળી આવે તે કહે : “ કાણુ જાણે એ શી રીતે મારી પાસે આવી ?”
મહેમાન માટે શેઠને ધેર જે ચીજો આવી હોય તે પેાતાના મિત્રાને છૂટથી ખવરાવી દે. શેઠ હાજર ન હોય અને ફાઈ મળવા આવ્યું હાય તા ાતે જ શેઠ છે એવા ડાળ કરવામાં જરાય કચાશ ન રાખે. આવેા ડેાળ-દમામ રાખવાથી એમને થાડા પારસ રહેતા અને રૂપીયા-આઠ આનાને ફાયદે પણ થઇ જતે.
આવા નજીવા લાભની ખાતર એમને ધણી ચાલાકી કરવી પડતી, છતાં શેઠની નજરે તા એમની કિંમત પ્રેપૂરી અંકાઇ ગઇ. એમને પગારવધારા અટકી પડયા ભેટ-સેગાઢા મળતી તે પણુ અંધ થઇ ગઇ. એકદરે ધણું માન ઘટી ગયું.
આવું બધું અનુભવવા છતાં એમને સુધારતા ન આવડવું– જુઠાણાથી અને છેતરપીંડીથી પેાતાનું ગાડુ' ધપાવવા માંડયું. આખરે એમની બધી આબરૂ ધૂળભેગી મળી ગઇ. પૈ-પૈસા લૂંટવા જતાં આતા–રૂપીયા પણ ખાઇ. ખેડા. આખરે એમને રૂખસદ મળી. અણુસમજથી એમણે પેાતાનુ' જીવનચિત્ર બરબાદ કરી વાળ્યું.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિડા જીવનચિ
એક ભાઈ હતા. જગતની સેવા કરવા માટે એમણે પોતાનું સર્વસ્વનું બલિદાન દઈ દીધું હતું. દુઃખ પણ ઘણું ક્યાં હતાં. એક દિવસ એ પણ હતો કે જ્યારે તેઓ દેવની જેમ પૂજાતા. ' પણ અહંકાર, અવિશ્વાસ અને અનૈતિકતાએ એમને પછાડ્યા. લોકેમાં આંખના પાટા જેવા અપ્રિય બની ગયા. થોડી વિચારશક્તિ વાપરીને, એમણે ધાયું હેત તે, પિતાના જીવનચિત્રને ઊજળા રંગોથી ભરી દઈ શકત. પણ એ એમને ન સૂઝયું. આવેશમાં ને આવેશમાં ચિત્રમાં ઠેકઠેકાણે લપેડા કરી નાંખ્યાં.
પહેલાનાં પુણ્ય માટે એમને પશ્ચાત્તાપ થવા માંડશે. જગતની ખાતર ભીખારી બનવા છતાં, જગતની દ્રષ્ટિએ એ પતિત જેવા જ બની રહ્યા. પિતાનું જીવન બરબાદ કર્યું. પિતે ડુબ્યા અને બીજાને પણ ડુબાડ્યા.
વિધવા બાઈ હતી. ભણેલી અને સુંદર હતી, પણ યૌવનના વેગ સામે ન ટકી શકી. એક સુધારકે એને લગ્ન કરી વાળવાની સલાહ આપી. એ સલાહ વિધવાને ન રૂચી. સુધારકને ગાળો ભાંડવા લાગી.
દિવસ જતા એ આડે માર્ગો ઉતરી પડી, કોઈની સલાહ ન સાંભળી. હિતશિખામણ કહે તેને પણ એ તરછોડવા લાગી. ક્રમેકમે એ સગર્ભા બની. પુરુષ તે એનાથી કંટાળી ગયા હતા અને બંધન જેવું કંઈ નહોતું, તેથી તે પેલી વિધવાને રઝળાવીને નાસી ગયો. અંતે એ વિધવાને આત્મહત્યા કરવી પડી. બ્રહ્મચર્ય પાળી શકી હોત અથવા લગ્ન કરી વાળ્યું હોત તે જીવનચિત્ર આટલું બધું ન બગડત..
એક નવવધૂ હતી. સાસુ-સસરાનું અપાર વાત્સલ્ય એની
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
થોડાં જીવનચિત્રે.
ઉપર વરસતું, છતાં અભિમાની એવી કે ઘરનાં નાકર-ચાકર અધાં મને જ ધરની મેાટી શેઠાણી માને સમજે એવી ઉત્કાંઠા એને રહ્યા કરતી.
:~:
સાસુ આળસુ નહાતી. ઘરનાં ઘણાંખરાં કામકાજ પાતે જ પતાવી નાખતી. વહુને માટે થાડું નાનું કામ રાખી મૂકતી. પરંતુ વહુને એટલું કામ પણ આકરૂં લાગતું, સાસુજી અડધાં કામ ન ઉકેલે ત્યાં સુધી એક કામને હાથ ન અડાડે. વહુનાં અધૂરાં કામકાજ સાસુ પૂરાં કરી વાળતી. છતાં વહુને, રખેને હું નાકરડી જેવી છું એમ ક્રાઇ માની લેશે એવી દહેશત રહેતી.
કામ ન કરે એ જ ખરી શેઠાણી એવું ભુસું એના ભેજામાં ભરાઈ ગયુ` હતુ`. એટલે એ ધરમાં એનાથી સુખ-સતાષથી રહી શકાયું નહિ. પતિ પાસે પણ એવી વધારી–વધારીને વાતા કરે કે જાણે કે આ ઘરમાં પગલે-પગલે એનુ અપમાન થતુ' હાય એમ અને લાગે. પતિ પણુ જીવન ળાથી અજાણ્યા હતા.
વહુ પેાતાને પિયર ચાલી ગઇ, અને પેાતાના પતિને પ પાછળથી ખેાલાવી લીધા. વહુનો આવી રીતભાતથી સાસુ-સસરા કંટાળી ગયા હતાં. એમણે પેાતાની મીલ્કત પોતાના કાઇ સગાને સાંપી અને થાડીઘણી રાડ રકમ લઇને તીથ યાત્રા કરવા નીકળી પડ્યા.
પાછળથી વહુને ગરીબાઇને લીધે ઘણુાં દુઃખ, અપમાન, કલહક કાસ વેઠવાં પર્યાં. સાસુ સસરાના કરી વાર દન કરી શકી નહિ. જીવન નરકાગાર જેવું બની ગયું. આખુ` કૌટુબિક ચિત્ર અગડી ગયું.
(n)
એક અનાથ બાળકને, એક સગૃહસ્થે પાળી–પોષી, ઉછેરીને મેાટા કર્યાં હતા. તે ઘણા જ પ્રામાણિક, ઉદ્યોગી અને વિનયી હતા. કા' પણુ કામ ચીંધા તા એ તરત જ કર્યાં વિના ન રહે. મહાનું કાઢીને બેસી રહેવાની અને મુદ્દલ ટેવ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાં જીવનચિ
: ૯૧ :
નહતી. વગર પૂછયે એક પાઈ પણ ન લે અને ભૂલેચૂકે કઈ દોષ થઈ જાય તે એટલો બધો પશ્ચાત્તાપ થાય કે એના મોં ઉપર આંસુની ધાર વહ્યા જ કરે. કેઈ કામ પોતાનાથી ન થાય એવી ખોટી શરમ પણ એને નહતી.
એ સદગૃહસ્થને ત્યાં કોઈ અજાણ્યા ભાઈ આવી ચડે તો એમને એમ જ લાગે કે શેઠના આ પુત્ર હશે. પણ જે કઈ આ અનાથ બાળકને પૂછે કે તમે કોણ છો તે તે પિતાને અનાથ તરીકે જ ઓળખાવે અને શેઠની મહેરબાનીથી જ પોતે આવી સારી સ્થિતિએ પહોંચે છે એવું કબૂલવામાં એને સંકેચ ન થાય.
શેઠશેઠાણીને એ પિતાના માબાપ સમજતા. એમને રાજારાણી સમજીને એમનાથી હમેશાં ડરતા રહે. દેવ-દેવી માનીને એમની પાસે પિતાના અપરાધ કબૂલ. અભિમાન અને અહંકારને તે એનામાં છાંટ પણ નહતો. કઈ પણ પ્રકારની સેવા-ચાકરી ઉઠાવવા તે તૈયાર રહે. વિલાથની જેમ નવી વાત શીખવા ઉમંગ ધરાવતો.
આવા સગુણોને લીધે એને વગરમાગ્યે જઈએ તે કરતાં પણ વધુ મળી જતું.
કમનસીબે શેઠ-શેઠાણું ઈન્ફલ્યુએંઝામાં ગુજરી ગયાં. અનાથ બાળક એકલો પડી ગયો. હવે કયાં જવું? શું કરવું ? બાળકની નજર આગળ અંધકાર વીંટાઈ વળે. નેકરી કરવી-કયાં શોધવી એ એક મહામૂંઝવણ થઈ પડી.
શેઠશેઠાણીનાં સગાં-વહાલાંઓ શેઠની મીલ્કતને કબજે લઈ આ છોકરાને કાઢી મૂકવાની પેરવીમાં હતા. એટલામાં એક વકીલ આવ્યો. એણે સ્વર્ગસ્થ શેઠનું વસીયતનામું સૌને બતાવ્યું. એ વસીયતનામા પ્રમાણે શેઠ-શેઠાણીએ પિતાની તમામ મીક્ત આ બાળકને નામે ચડાવી દીધી હતી. અનાથ બાળકને જીવતાં આવડતું હતું. કુદરતે એની કળાને એને પૂરેપૂરો બદલો વાળી આપે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
܃
થોડાં જીવનચિત્રા
X
( ૮ )
એક શ્રીમંત દ ંપતી (પતિપત્ની) ઉતરતી અવસ્થાએ, પેાતાના એ મુનિમાને બધા કારભાર સોંપી બદરિકાશ્રમમાં જઇને રહ્યાં. બન્ને મુનિમેાએ વ્યવસ્થા ખરાખર સંભાળી લીધી. થે।ડા દિવસ ગયા એટલે એક માણસ શેઠના પત્ર લઇને આ મુનિમે। પાસે આવ્યે।. પત્રમાં શેઠજીએ પાતાના મૃત્યુ પહેલાં થેાડીક સૂચનાએ લખી રાખી હતી. એમાં એક કલમ એવી હતી કે મારી બધી સ ંપત્તિ હરદ્વારની અમુક કેળવણીની સંસ્થાને મારા મૃત્યુ બાદ સોંપી દેવી. વધુમાં એમણે એવી સૂચના પણ ઉમેરી હતી કે જો બન્ને મુનિમે। સંભા ળાને–સંપીને પ્રામાણિકપણે સ્થાવર મીલ્કતના વહીવટ ચલાવી શકે તા તેમણે એમાંથી જે આવક થાય તે એ સંસ્થાને માકલી આપવી. આકી જે જ'ગમ માલ હાય તે તેા બધા જ હરદ્વારની ઉપરીક્ત સંસ્થાના કુલપતિ પાસે રજૂ કરી દેવા.
X
એક મુનિમને પેાતાના શેઠના અવસાન બદલ ઊંડા ખેદ થયા અને તેણે પેાતાના માલિકની આજ્ઞા પ્રમાણે હરદ્વાર મેાકલવા જેવી વસ્તુઓ એકઠી કરવા માંડી.
ખીજા મુનિમે કહ્યું : તમે તે બેવકુફ છે? માલેક ગુજરી ગયા છે તે હવે કઈ પાછા આવવાના નથી. હરદ્વારની સંસ્થાને માલમીલ્કત સોંપી દેવી તેના કરતાં આપણે જ એ વહેંચી લો તા કાઇ આપણુને શું કરવાનું હતું ?
પ્રથમના મુનિમે તે દરખાસ્ત સામે વાંધા ઉડાવ્યેા, પણ ખીજાએ તે ન ગણકાર્યો. એણે તા શેઠના મકાન ઉપર પેાતાના નામનું પાટીયું” પણ ચડાવી દીધુ. પેાતે જ ધણીરણી બનીને એસી ગયા. એને એમ જ થયું કે હવે આપણને ક્રાણુ પૂછનાર છે?
થાડા દિવસ પછી, જ્યારે પેાતાના શેઠ-શેઠાણી અમાવાસ્યાની એક રાત્રિએ પાતાની સામે જીવતા જાગતા આવીને ઊભા રહ્યાં
8
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિડા જીવનચિત્રો
ત્યારે આ બીજો મુનિમ તે બાવા જેવું જ બની ગયો. પહેલો મુનીમ આનંદથી નાચી ઉઠયો.
બીજા મુનિમને એમ જ થયું કે આ શેઠ-શેઠાણું, ખરેખર - ભૂત થઈને મને પજવવા જ આવ્યાં છે, એ ગાંડા જેવો થઈ ગયો.
શેઠ એની ઉપર વિશ્વાસઘાતને આરેપ મૂકી ફજદારી મુકદમો ચલાવવાને વિચાર કરતા હતા તે પહેલાં જ એનું ગાંડપણ એટલી હદે પહોંચ્યું કે એ પોતે જ કૂવામાં પડીને મરી ગયો.
શેઠે પિતાના બીજા મુનિમને, પિતાની મીલ્કતમાંથી અડધો ભાગ કાઢી આપો.. . પ્રમાણિકતાએ એકના જીવનમાં સોનેરી રંગ ભરી દીધો, બીજાનું જીવન કાળું મેંશ જેવું બની ગયું.
એક હતી વેશ્યા. એની પાસે સૌંદર્ય હતું, યૌવન હતું અને વૈભવ પણ હતા. એના એક ઇસારા ઉપર ભલભલા યુવાને નાચી ઉઠતા. એટલું છતાં એનાં દિલમાં સાચી શાંતિ નહતી.
એ દુનિયાને શિકાર કરતી, દુનિયા એને શીકાર કરતી.
કંટાળીને એણે પિતાને ધધ મૂકી દીધે. સાદાઈથી રહેવાની - શરૂઆત કરી. યાત્રિકોને માટે કૂવા, વાવ બંધાવવામાં અને પવિત્રપણે
જીવન ગુજારનારી બાઈઓના ભરણપોષણમાં એણે પિતાની દેલતને સદુપયોગ કરવા માંડ્યો.
ગરીબે તે પિતાની જરૂરીયાત પ્રમાણે એની પાસેથી મદદ મેળવતા, પણ સામાન્ય સ્થિતિના સ્ત્રી-પુરુષ જેઓ ખાનદાનીને : લીધે હાથ લાંબો કરી શકતા નહિ-ખુલ્લી રીતે ભીખ માગી શકતા નહિ તેમને તે ઘેરબેઠાં ખાનગી મદદે પહોંચાડતી. અને એ વિષે એક હરફ સરખે પણ ન ઉચ્ચારતી.
એક વખતની આ વેશ્યાની કીર્તિ ઘેર ઘેર ફેલાઈ ગઈ. એનું
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાં જીવનચિ
જીવન જે એક વાર ડામરના રંગ જેવું કાળું હતું તેની ઉપર પાકા સફેદાને એવો પટ લાગી ગયું કે એનું કલંક પણ જીવનચિત્રના અંગભૂત બનીને એની શોભા વિસ્તારી રહ્યું.
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં, અંબપાલી સ્યાનું જીવનચિત્ર પણ આવું જ મનહર છે. બુધના ચરણમાં એણે પિતાની સમસ્ત સંપત્તિ ધરી દીધી હતી. એ રીતે પિતાનું જીવન એણે સફળ કર્યું અને અમરતા પણ મેળવી લીધી.
મહર્ષિ સાત્યકિ વિધ્યાચળની તળેટીમાં એક આશ્રમ બાંધીને રહેતા હતા. આશ્રમ પાસે થઈને એક નદી વહેતી હતી. બામ માટે થોડી જમીન હતી અને ગેડી ગાય પણ હતી. વિદ્યાર્થીઓ સાથે મહર્ષિ સુખ અને આનંદથી જીવન વીતાવતા હતા. ' ખરી રીતે અહી ગરીબી પાર વગરની હતી. કોઈ વાર એકલા ફળ-ફૂલ ખાઈને જ રહેવું પડતું. છતાં ગરીબીની સાથે પ્રસન્નતા પણ પારવગરની હતી. કોઈના દિલમાં ઉગ કે સંતાપને છાંટો સરખો પણ નહોતા. ખૂબ મજૂરી કરવી, સૌની સેવા કરવી અને વિનયથી રહેવું એ આશ્રમવાસીઓને મૂળ મંત્ર હતા. જ્ઞાને પાર્જન અને સંયમ સાધના એ એમનું જીવન ધ્યેય હતું.
એક દિવસે બનાસને રાજવી વિકમદેવ પિતાની રાણી અને નોકરે સાથે વનક્રીડા ખેલો ખેલતો આ આશ્રમ પાસે આવી ચડ્યો અને મહર્ષિ સાત્યદિના આશ્રમમાં જ ઉતર્યો.
રાજાએ એક જ દિવસના અનુભવ ઉપરથી જોઈ લીધું કે આ લકે બહુ જ ગરીબાઈથી રહે છે, છતાં ખુબીની વાત એ છે કે કોઈના ચહેરા ઉપર દીનતા કે પામરતાની એક નાની સરખી પણ રેખા નથી દેખાતી. ગરીબાઈ હોવા છતાં કઈમાં યાચકતા નથી. ગરીબાઈ એ જ જાણે એમની અભુત સંપત્તિ હોય તેમ એમના દરેક વહેવારમાં ખુમારી દેખાઈ આવે છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
થોડાં જીવનચિત્રા
* * *
એક વાર રાજાએ એક વિદ્યાર્થીને ખેાલાવીને થાડી મીઠાઇ આપવા માંડી. વિદ્યાર્થીએ નમ્રભાવે કહ્યું: “ મારાથી ન લઈ શકાય. જે કંઇ આપવું હાય તે અમારા ગુરુદેવ અગર માતાજી પાસે ધરી દો. ” વિદ્યાર્થીના એક એક શબ્દમાં આત્મગૌરવ ગુંજતું હતું. રાજાના આશ્ચર્યની સીમા જ ન રહી. એ વિચારવા લાગ્યાઃ
66
હું મને ભરપૂર માનું છું, પણ ખરું જોતાં હું જ અધૂરા છું. આ અધૂરા દેખાય છે છતાં આત્મગૌરવથી છલકાઈ રહ્યા છે. ક્રાણુ સુખી ? હું કે આ?
બીજે દિવસે રાજાની સવારી ઉપડી. એકાદ પડાવ આગળ નીકળ્યા પછી રાજાને જાણ થઇ કે રાણીના એક હાર આશ્રમની નદીના કિનારા ઉપર ભૂલથી રહી ગયા છે. એ હાર ઘણા મૂલ્યવાન હતા. સૌના માં ઉપર વિષાદની છાયા ફરી વળી.
હાર શાધવા ક્રાને મેાકલવા ? જેને મેાકલીએ તે જ એના ધણી બની જાય અને આવીને કહે કે હાર તા ન મળ્યો તેા શું કરવું? રાજા-રાણી પાતે જાતે સરંજામ સાથે પાછાં વળ્યાં. કાઇને ખબર ન પડે તેમ ચૂપચાપ હારની શેાધ થવા લાગી. પશુ હાર ન મળ્યા. આખરે રાજાએ મહષિ પાસે હકીકત રજૂ કરી.
મહર્ષિ ખેલ્યાઃ “ આપની અહીં રહી ગએલી તમામ વસ્તુએ, જુઓ, ત્યાં ઝુપડીની અંદર પડી છે.
39
જ ને જોયું તેા હાર તા હતા જ, સાનાના ખીજા દાગીના પણ પડ્યા હતા. એક દાસી તાંબૂલ ભૂલી ગઇ હતી તે પણ પડયુ હતું. એક નાળીયેર રહી ગએલું તે પણ એની અંદર સામેલ હતું. લવીંગ, એલાયચી અને સેાપારીના નાના મેાટા કટકા પણ હતા. રાજાએ વિચાર કર્યો: મારા એક નાકરના પમારમાંથી આખા આશ્રમને નીભાવ થઇ શકે. પણ અમારી ખા અંત નથી અને આ અર્ધા ભૂખ્યા હોવા છતાં
66
એમના જેવા વૃક્ષ
અને સ ંતેષી બીજા કોઈ નિહ હોય. મારા રાજમહેલમાં હાર તે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
થોડાં જીવનચિત્રે
ઠીક, પણ એકાદ ાડી ખેાવાઇ ગઇ હાય તા પણ તેના પત્તો ન વાગે, ખાવાયેલી ચીજ પાછી મળે જ નહિ. ખરેખર, દુનિયાને લૂટવા છતાં, ધર–કાઠાર ભરવા છતાં અમે ભૂખાળવાં જ રહી ગયા છીએ, જ્યારે આ લેાકેા ભૂખ્યા રહીને પણ સતે।ષથી અને શાખથી રહી શકે છે. ’
:
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
( ૧ ) શ્રી જિનરાજદાસ લગભગ પચાવનમું વર્ષ પસાર કરી રહ્યા હતા. મેટો પુત્ર રીતે કમાતો થયો હત-પિતાના ટેકાની હવે એને જરૂર નહતી. પુત્રી પણ હવે માતા બની ચૂકી હતી અને સાસરામાં સુખી હતી. જે બે ટપકને નજરમાં રાખીને જિનરાજદાસ પિતાના જીવનને ધપાવી રહ્યા હતા તે ટપકાં તે ક્યારનોયે કયાંના
ક્યાં ચાલ્યાં ગયાં હતાં એમ હવે એમને પિતાને જ દેખાવા લાગ્યું. નાનપણ ભણતરમાં અને પરીક્ષાઓમાં વીતાવ્યું, એ પછી પેસે અને પ્રતિષ્ઠા કમાવામાં તથા કૌટુમ્બિક ઉપાધિઓમાં બાકીનું જીવન . ગયું. આજે જ્યારે એમણે ગત જીવનને તાળો મેળવવા માંડ્યો ત્યારે બધું શુન્યમાં પરિણમ્યું હોય એમ લાગ્યું. જે જ્ઞાનનું અભિમાન હતું તે વસ્તુતઃ અજ્ઞાન હતું અને જે સ્ત્રીને અવલંબન ગમ્યું હતું તે બંધનરૂપ હતી તેમ જે દ્રવ્ય તથા પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કર્યા હતાં તે બધું ખરું જોતાં અહંકારનું જ રૂપાંતર હતું એમ હવે એમને ક્રમે ક્રમે કળાવા લાગ્યું. આજ લગી સંસાર ઘર જેવો લાગે, હવે એ જ ઘર પરદેશ જેવું દૂર અને પરાયું લાગવા માંડયું. સ્નેહ અને સગપણના સંબંધો પણ મૃગજળ જેવા મિથા પ્રતીત થવા લાગ્યા. જાણે કે મૂળ ઘર બહુ દૂર રહી ગયું હોય અને હજી ઘણી લાંબી તેમજ વિકટ મુસાફરી પૂરી કરવાની હોય એવી ફિકર ઉપજી. જે " વસ્તુ પ્રત્યે એક વાર અસાધારણ અનુરાગ હત-અમાપ મમતા ‘હતી તે જ વસ્તુઓ ઉપર સૂગ આવવા લાગી. પહેલાં તો ૫ વર્ષનું
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્િ અને સાધના
આયુષ ખૂબ લાંષુ' લાગતું હતું, પણ અનંત હવે સાગરમાં એ માત્ર એક ટીપું જ હાય એમ લાગવા માંડ્યું. જાણે કે સાગરના એક કિનારા મૃત્યુથી બાંધેલો છે. પેઢે પાર-મૃત્યુ બાદ શું હશે તેની તા કલ્પના જ આવી શકતી નહોતી. માત્ર બધું શૂન્યમાં જ મળી જવાનું હાય—આ જીવનને તે બધું વિલય પામી જવાનું હોય એમ પણુ નહેાતું લાગતું, મૃત્યુ પછી પણ કઇંક અપરિમેય, કઈંક અસીમ રહી જવાનું. મતલબ કે જિનરાજદાસના મનમાં વળતા જાગી છે. વિરાગને ઘેરા રંગ ધુંટાવા લાગ્યા છે. આરંભે તે સમાર ંભા એના મનને મૂંઝવી શકતા નથી. અવસર જોઇને આ ક્દામાંથી નાસી છૂટવાના ભાવ જાગ્યા છે.
: << :
પ્રથમ તા એણે પેાતાના ઇલકાબ સરકારને પા વસ્ત્રોમાં સાદાઇ દાખલ કરી. ભેાંય ઉપર પથારી અઠવાઢીયામાં એક દિવસ મૌન રાખવાનું વ્રત લીધું. દેશ કે સલાહની એને જરૂર નહેાતી. મનની દૂર જેમ જેમ ઊગતું ગયું તેમ તેમ એણે પેાતાનાં આચારવ્યવહાર પલટાવવા માંડ્યા. લેાકેાને લાગ્યું કે આ પણ એક પ્રકારના બુદ્ધિવિલાસ છે.
પાઠવી દીધા. કરવાનું અને ક્રાઇના ઉપ
જિનરાદાસ પાતે પ્રભાવશાલી વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હતા. વ્યવહારમાં પણ એટલા જ દક્ષ અને સલ નીવડ્યા હતા. એમના અચળ આત્મવિશ્વાસ જોઇ સૌ કાઇ આશ્ચય પામતા. તેઓ જ્યારે કાઇ પણ કામ હાથમાં લેતા ત્યારે અદ્દમ્ય ઉત્સાહથી માંડયા રહેતા એને છેલ્લા તાગ લીધે જ રહેતા. માર્ગોમાં વિઘ્ના ૐ ખડચણા આવે તેા તે મુદ્દલ દરકાર નહેાતા કરતા. ગમે તેમ કરીને પશુ માર્ગ કાઢતા. કાઇ કામ કંટાળીને કે નિરાશ બનીને મૂકી દીધું હાય અથવા તે। કાછની પાસે રાદડાં રડવા એઠાં હેાય એવું એમના જીવનમાં કદિ નથી અન્યું.
રહીરહીને હવે એમના દિલમાં એક કાંટા ભોંકાયા છે. જાણે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
: ૧ :
કે જીવનમાં ક્યાર્દીક કાણું પડયું છે અને આકાશમાં નિઃશંકપણે વિહરતું વિમાન ધરતી ઉપર રખે પછડાય એવી ખીક લાગી છે. સ'સારની નજરે જે એક વાર નિઃશક અને નિર્ભય લાગતા તે આજે દ્દિગ્ન અને સશકે છે. ભરવસ્તીમાં ભૂલા પડેલા માનવી જેવી એમની દશા થઇ છે. ખરી વાત તા એ છે કે અમને અંદરથી ભૂખ લાગો છે, જે ભૂખ વિલાસ, વૈભવથી પરિતૃપ્ત ન થાય એવી ઉંડી વ્યાકૂળતા જાગી છે. ક્રૂરી એક વાર બાળક બનવાનું એમને મન થઇ આવે છે. સંપત્તિ અને સુખ-સામગ્રી એમને માટીના રમકડા જેવી લાગે છે. બધું ફેંકી દેવાતું હોય તેા ફેંકી દઈને પણુ આત્માની ભૂખને સતાષવાની વૃત્તિ પ્રકટી છે,
શ્રીવરદાસ જે જિનરાજંદાસના પુત્ર હતા તેને પેાતાના પિતા સાથે એક વાર નીચે પ્રમાણે વાત થઇ :
r
' બેટા, હવે તું બધા કારભાર સંભાળી લે અને મને છૂટા
કરી દે.
""
''
66
ખુશીથી, ખાપુજી. હવે હું મારી આજીવિકા ચલાવી શકે એટલી શક્તિ મારામાં આવી ગઇ છે. મારી મુદ્દલ ચિંતા આપ ન કરશેા. આપને જે કર્યું દાનપુણ્ય કરવું હોય તે ખુશીથી કરી શકેા છે.” નહિ ભાઇ. દાનપુણ્યની વાત હું નથી કરતા. ધનથી કે દાનથી કાઇના ભારે ઉપકાર કરી શકીએ એમ હું નથી માનતા. “ તે। આપ આ બધું મારા માટે જ રહેવા દો છે ? ” “ તારે નિમિત્તે જ સધરાયું છે અને તારૂં જ છે. દાન દેવાના અધિકાર હવે તારા પેાતાનેા છે. ”
19
શ્રીવરદાસની માતા, પાછળ બેસીને સાંભળતી હતી. તે એલીઃ “ ત્યારે મારે તે આશીઆળું જ રહેવું, એમ ને ? દીકરા અને દીકરાની વધું બટકુ રેટલા આપે એની ઉપર જ મારે જીવવું, ખરું ને? ધર તા તમે દીકરાના નામ ઉપર કરી દીધું છે, અને દીકરાતા વહુને પૂછયા વિના પાણી પણ નથી પીતા. મારી સ્થિ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
. સિદ્ધિ અને સાધના
તિને તમે કઈ વિચાર કર્યો?” - જિનરાજદાસે ગંભીરભાવે પૂછ્યું: “તારે શું જોઈએ છે? બોલ!”
પત્નીએ કહ્યું: “બધું બરદાસ થશેઃ વહુની ગુલામી આપણાથી નહિ થાય.”
પણ તારે શું જોઈએ છે એ કહે ને?” ' છે તમારી જ મરજી હોય કે મારે દીકરાનો વહુના એશીઆળા રહેવું તે પછી મારે તે ઉપર આભ ને નીચે ધરતી જેવું થયું.” * “ પણ હજી તો હ. જીવતે બેઠો છું ને ?
“ જેવો છે તેથી શું થયું? ઘડપણમાં આ દશા થશે એવું નહતી જાણતી.”
બોલ, તારે શું જોઈએ છે? મને સીધે જવાબ દે!” - “તમે જ જ્યારે વિફર્યા ત્યારે ધન-દોલતથી મારું શું વળવાનું હતું?”
* સ્ત્રી-હઠ જોઇને જિનરાજદાસ જ્યા સુધી મૌન બેસી રહ્યા. થોડી વારે બેલ્યાઃ “જે, શુભા! મારી વાત બરાબર સાંભળી લે. હું આજ લગી મારા સ્વાર્થની ખાતર જ જીવ્યો છું-નહિ તારા માટે કે નહિ પુત્ર પરિવાર માટે. સ્વાર્થ મને વહાલે હતો તેથી જ તમે બધા મને વહાલા લાગ્યા. મેં તમારા કાઈના ઉપર ઉપકાર કર્યો છે એમ ન માનતા. ઉપકાર કર્યાનું અભિમાન કરે તો એ અભિમાન મને પાતાળમાં નીચે ઘસડી જાય! આજે પણ મારા સ્વાર્થની વાત જ કરી રહ્યો છું. આ સ્વાર્થ, પહેલાના સ્વાર્થ કરતાં વધુ ઘેરે અને વધુ સુમિ છે. તમને કોઈને અંધારામાં રાખવા હું. નથી માગતો.”
જિનરાજદાસે પિતાના મનોમંથન સંબંધી જે છેડે ઇસારે કર્યો તે જોઈને તે એમની સ્ત્રીએ પણ છેલ્લી આશા તજી દીધી. એને કહેવું પડયું – “ભલે શ્રીવરદાસ બધું સંભાળતે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાથેના
·
ધીમે ધીમે જિનરાજદાસને પૂછવાનું કે સલાહ લેવાનું પણ ઘરવાળાઓએ માંડી વાળ્યુ'. સ્નેહ-મમતાનાં આસપાસ વહેતાં ઝરણાં આપે।આપ સૂકાવા લાગ્યાં. લોકાને જિનરાજદાસના આવા સ્વભાવ માટે દયા આવે એ સ્વાભાવિક છે.
૧
આ જ જિનરાજદાસ એક વખત પેાતાને સત્તુ સમજતા.. કેટલીયે સાજનિક સ’સ્થાએના એ પ્રમુખ હતા. એમના વ્યાખ્યાનમાં દીપી નીકળતી આત્મશ્રદ્ધા જોઇને પ્રેક્ષા મંત્રમુગ્ધ બની જતા. ધર્મો અને વ્યવહારની સમતુલા રાખવાની કરામત તે માત્ર જિનરાજદાસને જ વરી છે એમ લોક મુક્તકકે એમની પ્રશંસા કરતા.. આજે એ બધું બદલાઇ ગયું છે, સનતાનું સ્થાન જિજ્ઞાસાએ લીધું છે—પાંડિત્યના સ્થાને વિનય ને નમ્રતાએ અધિકાર સંભાળી લીધેા છે. સાનિક સન્માન અને પ્રતિષ્ઠાને બદલે પ્રાયશ્ચિત્ત અને આત્મનિગ્રહ આવીને બેસી ગયા છે. પહેલાં તેા તેએ કેટલાય અમલદારા, પડિતા, પુસ્તઢ્ઢા અને પ્રતિનિધિઓથી ઘેરાએલા રહેતા. આજે એમની આસપાસ નરી શૂન્યતા વિલસી રહી છે.
વૃદ્ધાવસ્થાનું આ સ્વાભાવિક પરિણામ હશે ? ઘડપણમાં જે નબળા આવે છે તેને લીધે સમ પુરૂષોની પણ આવી દીન દશા થતી હશે ? થાકને લીધે વૃદ્ધપુરૂષ વધુ ચિંતનશીલ-ભાવનાશીલ નતા હશે ? આત્મવિશ્વાસ ઉઠી જાય ત્યારે જ આત્મમન અને ધર્મ પરાયણતા છુપે પગલે આવીને જામી જતા હશે? કારણ ગમે તે હાય : પશુ લગભગ ૫'ચાવનમા વર્ષે જિનરાજદાસના જીવનમાં આ પલટા આવ્યે એટલું અમે જાણીએ છીએ. ( ૨ )
ઉપવાસ અને મૌનથી, ભૂમિશય્યા અને સાદી રહેણીકહેણીથી અંતરની ભૂખ ભાંગવાને બદલે અધિક ઉગ્ર બનવા લાગી. અંતરની પુનિત વાળા અંતઃપ્રદેશમાં ચાતરફ ફરી વળી. પહેલાના આદશ અને મનેરથા એ જ્વાળામાં મળી ગયા અથવા તેા એણે જૂદા જ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: હર !
સિદ્ધિ અને સાધના .
આકાર ધારણ કર્યા. આરંભમાં એમ માનેલું કે બાહ્યવૃત્તિને સંકેચી લેવાથી અથવા તે અંતર્મુખ કરવાથી શાંતિ મળી જશે, પણ એક વખતની ચીણગારી અનુકૂળ સંજોગો પામીને જાણે દાવાનળનું સ્વરૂપ ધારણ કરી રહી. એ દાવાનળ સર્વસ્વ બાળશે સર્વસ્વની ભસ્મ બનાવશે ત્યારે જ વિરમશે એમ લાગવા માંડયું.
એટલે જ એક દિવસે જિનરાજદાસે પત્ની અને પુત્ર-પુત્રીને બેલાવીને કહી દીધું: “હવે મારાથી ઘરમાં નહિ રહી શકાય. મારે નીકળી જવું જ જોઈએ.”
પિતાની શાંત, સ્થિર, ગંભીર છતાં તેજોદિત મુખમુદ્રા જોઇને ત્રણે જણ લેવાઈ ગયાં. પુત્રે જ હિમ્મત લાવીને પૂછયું “કયાં જશે, પિતાજી?” - “કયાં જવું છે એને નિર્ણય કરીને નીકળું તે પછી નીકળવાને કઈ અર્થ જ નથી રહેતું. કયાંથી કયાં જવાનું છે તેની મને પોતાને પણ ખબર નથી. જવું છે–જવું પડશે એટલું મને સ્પષ્ટ દેખાય છે.”
એ નિશ્ચયને અફર માનીને પુત્ર વિનતી કરી: “જે કંઈ તીર્થસ્થાનમાં રહેવું હોય તે આશ્રમ કે કુટીર જેવું બંધાવી દઉં. નેકરને પણ બંદોબસ્ત થઈ શકશે. આપની સર્વ પ્રકારની અનુકૂળતા સાચવવા, આપ કહે તેમ કરવા તૈયાર છું.”
જિનરાજદાસ કહેઃ “તમે મને નહિ સમજી શકે. એમાં તમારો દોષ નથી. આશ્રમ કે નેકરનું લફરું તમે વળગાડવા માગે છે એમાં તમારી ભાવનાને નહિ પણ સંસ્કારને વાંક છે. જુઓ, મને બરાબર સમજી લે. મને તરસ લાગી છે–પાણીની શોધમાં નીકળવાને છું. એ પાણીનું ટીપું મને કયાં મળશે તે ચોક્કસ નથી. તરસની એ વેદના તમારાથી નહિ સમજાય ઃ પ્રાણુ અંદરથી પાણું પાણી પિકારી રહ્યા છે.”
પુત્રના ચહેરા ઉપર નિરાશા વ્યાપી. અને જે પત્નીએ ચાલીશ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
: ૯૩ :
જેટલા વરસ સાથે ગાળ્યા હતા તે પણ સ્વામીના માં તરફ્ મુગ્ધભાવે જોઈ રહી.
બન્ને બાળકોએ એક જ અથની વાણી ઉચ્ચારી : બાપુજી! આજ સુધી અમે તમને ધ્રુવળ ત્રાસ જ આપ્યા છે. આપની સેવા કરવાથી એનું પ્રાયશ્ચિત થતું હાય ! અમારે આપની સેવાથી ધન્ય થવું છે. અમને આપની સેવા કરવાની તક તા મળવી જોઇએ ને ?
,,
“ તમારી વાત બરાબર છે. ” જિનરાજદાસે કહેવા માંડયુ “ જેમ તમારે પિતા છે તેમ પિતાને માથે પણ એક પિતા બેઠા છે— જે સના પિતા છે. આજ સુધી એને ભૂલીને જ ધરને વળગી રહ્યો હતેા, મને એનું પ્રાયશ્ચિત્ત નહિ કરવા દે ? ''
સતાનાની અશૂન્ય દ્રષ્ટિ જિનરાજદાસ કળી ગયા. પેાતાની વાત એમનાથી નથી સમજી શકાતી તે પણ એમણે જોઇ લીધું.
“ આજે તમને નહિ સમજાય. તમારી મુશ્કેલી હું કલ્પી શકું છું. શ્રીવર ! મુદ્દિના પ્રદેશની હું વાત નથી કહેતા. બુદ્ધિએ તે મારી પાસેથી વિદાયગીરી લીધી છે. હું જ એક દિવસે તમને વિજ્ઞાનની મહત્તા સમજાવતા. આજે પણ હું તમને એ જ વાત કહેવા– સમજાવવા મથું છુ. પણુ એ નહિ સમજાય. જ્યારે તમે સસારને તમારૂં સર્વસ્વ અર્પવા પૃચ્છશા અને અ`વા છતાં હજી ધણું બાકી રહી ગયુ છે એમ લાગશે તે દિવસે તમે મારી વાત સમજશે-તે દિવસે તમે પણ મારી જેમ જ મેચેન ખનશા. એ વખતે ભગવાનનુ શરણું તમને સમજાશે. મારા છેલ્લા દિવસેા ભગવાનને સમપ ણુ થઇ ચૂકયા છે. પણ જવા દો એ વાત ! ” જિનરાજદાસ વધુ વિવેચન કરવા માગતા હતા, છતાં શબ્દના અધિકારબહારની એ વાત. હાવાથી એમણે પાતે જ વચ્ચેથી વાતના દ્વાર તેાડી નાખ્યા. પિતાજીના મૌનની બન્ને બાળા ઉપર ઊંડી છાપ પડી.
ઘણીવાર લગી નિસ્તબ્ધતા છવાયેલી રહી. આખરે જિનરાજદાસે જ કહ્યું : “ હવે તમે જઈ શકે! છેા.
,,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
સંતાન ગયા એટલે જિનરાજદાસે પેાતાની પત્નીને સમાધી“ તમારે કઈ કહેવુ છે ?"
પત્નીએ ગળગળા અવાજે માત્ર એટલું જ કહ્યું :
- ૨૪ :
'તે કહ્યું :
પણ ત્યાગ કરી જશા?”
“ છેવટ લગી સાથ આપ્યા કરાઇ સાંભળ્યેા છે? છેવટે તા સૌને એકલા જ જવુ' પડે છે. ’
“ તમે ન હ। તે। પછી મારે આ ઘર કે મીલ્કત પશુ શું કામની? “
“ કામની નથી એ તે પરિગ્રહ વિના થે। ુ` જ ચાલે છે ? ''
સા
પણ જાણું છું. છતાં સ’સારમાં
“ સૌંપત્તિના સ્વીકારમાં પશુ મને તે મારી
39
અવગણના
દેખાય છે.
""
અવગણના લાગતી હેાય તે ખુશીથી તમે તેના ત્યાગ કરી શા છે. '” ઘડીક રહીને જિનદાસજીએ જ બહુ શાંતિપૂર્વક કહેવા માંડયું :
66
તે દિવસે મીલ્કતની વાત તમે જ કાઢી હતી. મનની વાત વાણીમાં આવે તેમાં કઈ ભૂલ થતી હોય એમ હું નથી માનતે. દુનીયાદારીના આટલા લાંબા અનુભવ પછી તમને ધનની નિર કતા સમજાઇ ? પણ એ ભાવના લાંબે સમય નહિ ટકે. શ્રીવર એકલો પેાતાની સંભાળ રાખે તે ખસ છે. તમારે પતિ પાતે જ્યારે તમને છેડીને ચાહ્યા જાય છે ત્યારે ખીજાની તેા શી વાત કરવી ! અહીં કાણુ ાનુ છે? એ પૈસા પાસે હશે તેા કાક વાર કામ આવશે. કુચીએ અને કાગળીયાં સભાળીને રાખેા. બધું નક્કી થઇ ગયું છે. આ ઘર મેં તમારા નામે ચડાવી દીધું છે. ’
66
પત્નીની આંખમાંથી ચેાધાર આંસુ વહેવા લાગ્યા. મારે “એમાંનું કઈ નથી જોતુ. તમને આ ઘડપણમાં શું સૂઝયું ? ”
“ તમારે પૈસાની જરૂર ન હોય તે। કઈ નહિ. પાસે રાખી મૂકો, સાંસારિક ફરજો પૂરી ચૂકવ્યા પછી જ મારાથી નીકળી
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદિલ અને સાધના
શકાય. તમને બાળીને-તમને રઝળતા મૂકીને જઉં તે ત્યાં પણ મને - ચેન ન પડે. મારી મીલ્કતને તમે માત્ર દાન ન માનતા--હું પોતે જ છું એમ માનજે.”
મતલબ કે સૌને સમજાવી-સૌની વિદાય લઈને જિનરાજદાસ સંસારમાંથી ચાલી નીકળ્યા.
જંગલો, પહાડે, ગુફાઓ જિનરાજદાસ ખુંદી વળ્યા. બની શકે એટલા સંતો અને સાધુઓના સત્સંગ કર્યા. તત્વજ્ઞ પુરૂષોની સેવા કરી. જેટલાં કષ્ટો સહી શકાય તેટલાં વેચ્યાં. પણ અંતરની તરસ ન છીપી-રોજ રોજ વધતી ચાલી.
કાળા વાદળની ઘટા છવાઈ હોય એવા દૂરથી દેખાતા પર્વત જોઇને જિનરાજદાસ દેહની દરકાર કર્યા વિના ત્યાં પહોંચ્યા. નીતરતા સૌંદર્યરસે એમને ઘડીભર અભિભૂત ક્યી. હદયને એથી અત્યંત આનંદ થયો. ઝરણાંનાં ગીત અને પક્ષીનાં કલરવ શાંતિથી ધરાઈ ધરાઈને માણ્યાં. પણ તેઓ કઈ પ્રકૃતિનો આનંદ માણવા ઘેરથી નહોતા નીકળ્યા. અંતરની તરસ એકાદ ક્ષણ ભલે ભૂલાય, પણ એ સંતૃપ્ત તે ન જ થાય. ' પ્રકૃતિના સૌંદર્યમાં રસ હત-સમાધાન ન હતું. એમાં આસ્વાદ હતો તેમ છલના પણ હતી.
એટલે તે જિનરાજદાસ પગ વાળીને કયાંઈ ન બેઠા. ભૂખ, તરસ કે ટાઢ તડકાની પરવા કર્યા વિના-આપત્તિ કે વિપત્તિની ચિંતા કર્યા વિના એમણે ભમવા માંડયું. જે અતુલ વિલાસનાં સાધન એમણે પિતાની આસપાસ વસાવ્યાં હતાં તેની પાઈએ પાઈ કીમત ચૂકવવા માંડી. થોડા વખતની અંદર એમને ભારે કરજ ચૂકવવાનું હતું. એ જ ખ્યાલથી પ્રેરાઈ એમણે વનેચરની જેમ ફરી અરણ્યઅટવીએ વીંધવા માંડી.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
સિદ્ધિ અને સાધના
આખરે દેહ થાક. ઉઠતાં-ફરતાં થાક લાગવા માંડયો. " કીનારે દેખાવા લાગ્યા. પણ કીનારે પહોંચવા માટે મૃત્યુના વાહન સિવાય બીજું કયું સાધન છે? મૃત્યુ માણસના અહંકારનું છેલ્લું ટીપુ નીચોવી નાખે છે. એટલે જ સામા કિનારાની કઈ કલ્પના કે અનુમાન પણ માણસ નથી કરી શકતો. નીમકને ગાંગડો સમુદ્રમાં પડીને ઓગળી જાય તેમ માનવીનું અભિમાન પણ મૃત્યુમાં ગળી જાય છે.
છેવટે એક પહાડની તળાટી પાસે-નદીના કિનારા ઉપર, જ્યાં પુષ્કળ વૃક્ષની ઘટા જામી હતી ત્યાં એમણે સ્થિરતા કરી.
( ૪ ) પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં જિનદાસને સબતી તરીકે એક કૂતરે મળી ગયો હતો એ વાત કહેવી રહી ગઈ છે. હકીકત એવી બનેલી કે કૂતરો રસ્તામાં ઘવાયેલો પડ્યો હતો. જિનરાજદાસે કુતરાની પીડા જોઈ અને એમના અંતરમાં એક આંચકે લાગ્યું. ઉતાવળ જેવું તો કંઇ એમને નહોતું. તેઓ ત્યાં રોકાયા અને કુતરાની થોડી સારવાર કરી. પશુ એ ઉપકાર ન ભૂલ્યું. કૂતરે એમની સાથે સાથે કરવા લાગ્યા, અને જિનરાજજીએ પણ એ તરફ ધ્યાન ન આપ્યું. પિતાને જે કંઈ ખાવાનું મળતું તેમાંથી થોડું કૂતરાને આપતા અને કૂતરું ગેલ કરતું ત્યારે તેઓ થોડી વાતચીત પણ એની સાથે કરી લેતા. ભાષા ન જાણે તેની સાથે વાર્તાલાપ કેમ થાય એવી કોઇને અહીં શંકા ઉઠશે. પણ ભાષા તે ગંભીર વાર્તાલાપની અંદર સહાયક બનવાને બદલે બાધક નીવડે છે એમ એમને કૂતરા સાથેના સંપર્કથી સમજાયું હતું. માનવી એકમ સ્થાપવા માગે તે પણ ભાષાને લીધે જ ઐકય આડે મોટું આવરણ ઊભું કરે છે. એ ભાષાનું વિના ટળી જાય છે ત્યારે માનવી પશુ સાથે પણ ચિરસ્થાયી પ્રીતિને સંબંધ બાંધી શકે છે.
દેહ જે કે દુર્બળ બન્યા હતા, પણ માનસિક તન્મયતાને એ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
નબળાઈ સાથે સંબંધ નહતો. એક વાર બે દિવસ સુધી તેઓ માનસિક ચિંતનમાં એટલા ઊંડા ઉતરી ગયા કે ખાવા-પીવાની વાત સાવ માંડી વાળી. કેમે ક્રમે મન અને પ્રાણમાં એવી ખુમારી ઉભરાવા લાગી કે સુવા-બેસવાનું, હરવા-ફરવાનું ભાન પણ ભૂલાતું ચાલ્યું. કલાક સુધી તેઓ શૂન્યચિત્તે અનિમેષપણે કઈ વસ્તુ તરફ જોઈ રહેતા. આંખમાંથી ચોધાર આંસુની ધારા વહેતી ત્યારે જ એમને પોતાને વિષે થોડું ભાન થતું
એક વાર એ પ્રમાણે શૂન્ય તરફ મીટ માંડતા બેઠા હતા એટલામાં આપોઆપ એમના મોંમાંથી શબ્દો સરી પડ્યાઃ “તું મને કયાં સુધી ભરમાવશે? હવે તે અહીં જતું બેસી રહેવાને છું–ગમે તે થાય. મોત એટલે શું એ સમજાઈ ગયું છે. અરે કપટી ! હું તને ન ઓળખું એટલા સારું જ તું અંધકારને બુર પહેરીને મારી સામે આવે છે? તને બરાબર ઓળખી ગયો છું.”
જાણે-અજાણે એમનાથી પૂછાઈ જતું “તું છે કોણ? ક્યાં છો?” બસ. વચ્ચે વચ્ચે કોઈ વાર થોડું હસી લેતા તે કઈ વાર, રડી પણ પડતા. * પછી તે પ્રશ્ન પૂછવા જેવી સ્થિતિ યે ન રહી. વિશ્વવ્યાપી સમગ્રતામાં પોતે જ એક પ્રશ્ન રૂપ હોય એમ એમને લાગવા માંડ્યું. ઘણી વાર આકાશની સામે તાકી રહેતાં તે મૂંગા-સ્તબ્ધ પાષાણુ જેવા બની જતા. દેહના રમે રેમમાંથી દષ્ટિનું તેજ છૂટતું હોય તેમ શૂન્યમાં નીહાળતા.
કુતરે પિતાના સંગાથીની આવી દશા જોઈ મૂંઝાવા માંડ્યો, ઘણી વાર એ પોતાના સાથીને સ્થિરાસને અડગ પ્રતિમાની જેમ બેઠેલો અને શાંત મુદ્રાવાળો છે. પહેલાં તે એ પિતાના સંગાથીને પ્રસન્ન કરવા ઝાડીઓમાં ઘૂસતો-દડો અને ભસતો પણ ખરે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
હવે એને અભ્યાસ પણ બદલાવા લાગે છે. એ છાને માને આજુબાજુ ફરે છે-ન છૂટકે જ્યારે બહુ મૂંઝાય ત્યારે થાડું ભસે છે.
એક વાર કૂતરાના ભસવાથી જિનરાજદાસજીને જરા વિક્ષેપ પડતું લાગે. એમણે કૂતરાને ધમકાવ્યો.
ધમકીથી કૂતરે ચાલ્યો ગયો તે ખરે પણ એની યે મુંઝવણ વધી પડી. કેટલાય દિવસને ભૂખ્યો એ, ક્યઈથી એક માંસને ટુકડો લઈ આવ્યો. થોડી વાર એ ટુકડે ચાખે, પણ એને થયું કે મારો સાથી ઘણું દિવસને ભૂખ્યો છે તેને માટે રાખી મૂકું. તે પછી જિનરાજદાસ જયારે ધ્યાનમાંથી જાગ્યા ત્યારે કૂતરાએ એ માંસને ટુકડો એમની આગળ ધર્યો. ધન્યવાદની આશાએ આવેલો કૂતરે નિરાશ થયા. જિનદાસે ફરી એક વાર એને ધમકાવીને કાઢી મૂક્યો.
કૂતરાના મનમાં એથી શું થયું હશે તે તે કેણ કહી શકે. પણ એના વર્તન ઉપરથી આ બિચારો માનવી એક માત્ર ભૂખના દુખથી બહાવરો બન્યા છે, એમ એને સમજાયું હશે. ફરીવાર એ જ માંસનો લોચો મેંમાં લઇને ધીમે ધીમે જિનદાસની પીઠ પાછળ પહોંચ્યો. ત્યાં એ લોચો મૂકી દઈને પિતાના સાથી સામે આવીને ઊભે. જિનદાસે એ તરફ ધ્યાન ન આપ્યું. મુંઝાયેલ કૃત પિતાના આગલા બે પગ ઉપાડી જિનરાજ દાસના ખંભા ઉપર મૂકી એમનું મેં ચાટવા પ્રયત્ન કરતો હોય એમ લાગ્યું. જિનદાસ આથી ખીજાયા અને એને ધક્કો મારીને દૂર હાંકી કાઢ્યો.
થોડી વાર તો એ કતરો એમ ને એમ પડી રહ્યો. ફરી પાછા ઉઠીને શ્રી જિનદાસજીના પગ પાસે બેસી ગયો. આળસ્યમાં પડી રહેવું ન ગમતું હોય તેમ તે એમના પગના તળિયા ચાટવા લાગ્યા.
શ્રી જિનરાજદાસને આ પણ ન સચ્યું. ધ્યાનમાં ઘડીએ ઘડીએ ભંગ થતો હોવાથી એમને આ ઉપાધિ ન ગમી. તેઓ ધીમે ધીમે આત્મસ્થિત થઇને મૃત્યુનો ભેટે કરવા અને જેને સમાધિમરણ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
કહે છે તે પ્રાપ્ત કરવા માગતા હતા. અકર્મી કૂતરા વચ્ચે એક મેટા વિક્ષેપ ઊભા કરતા હેાય એમ એમને લાગ્યુ, સહેજ રાષના દેખાવ કરતાં એમણે કૂતરાને પગથી પાછે। ઠેલ્યા.
: ૯૯ :
કૂતરાને એ અપમાન ન ગમ્યું', પશુ પોતાના જૂના સંગાથીને માક્ કરતા હેાય તેમ પૂ’છડી પટપટાવવા મંડ્યો. એટલેથી પણ સતેાષ ન થયેા હૈાય તેમ તે જિનરાજદાસના પગ પાસે ગરજીની જેમ આળેટી પડ્યો. ઘેાડી વાર લગી પેાતાના સાથી પ્રત્યે સમવેદના દર્શાવતા હાય તેમ એસી રહ્યો. એટલામાં એને પોતાના માંસના ટુકડા યાદ આવ્યા. છુપાવી રાખેલા એ ટુકડાને બહાર કાઢી એની અંદર ક્રાંત ભરાવવા લાગ્યા.
દાંતના કચકચાટથી જિનરાજદાસનુ ધ્યાન તૂટી ગયું. હવે એમને આ કૂતરાની ઉપાધિ અસહ્ય જેવી જણાઇ, એમને પેલા માંસ પ્રત્યે ઘેાડી સૂગ પણ ચડી.
ખીજાયેલા જિનરાજદાસે હવે પશુની સામે પાશવાળા પ્રયાણ આદર્યાં. એમણે જોરથી કુતરાને પાટુ મારી ત્યાંથી હડધૂત કર્યાં. કુતરા નાસી ગયા. જિનરાજદાસ પણ પે!તાના સ્થાને આવીને બેઠા. હવે ધ્યાનમાં કાઇ રીતે ભંગ નહિં પડે એમ એમને લાગ્યું.
ઘડીક રહીને એમણે આંખ ઉધાડીને આસપાસ નીહાળ્યું. પા હળેલા કુતરા આવી ગયે। કે નહિ તે જોવા. પશુ જિનરાજદાસને પેતાને જ એ ઠીક ન લાગ્યું. કુતરાની ખાતર ઘડીએ ઘડીએ આંખ ઉધાડવી પડે અને એટલા વખત વીતાવવા પડે એ એમને નકામુ લાગ્યું'. એટલે ફ્રી આંખા બંધ કરી ધ્યાનમાં ઝુકાવ્યું. પણુ સ્વભાવ દેવા અવળચડે છે? જેને તે ભૂલવા માગતા હતા તે જ ધ્યાનમાં સામે આવીને ખડા થઇ ગયા, જે આકાશન માઁના ટપકા ઉપર જિનરાજદાસ નજરને સ્થિર કરવા માગતા હતા ત્યાં જ એમને ક્રાઇ દિવ્ય સ્વરૂપને બદલે કુતરાનેા દેડ દેખાવા
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
લાગ્યા. એમણે આકાશ તરફની દ્રષ્ટિ પાછી વાળા અંતર તરફ નિહાળવાનો પ્રયત્ન આદર્યો. અહીં પણ વચ્ચે વચ્ચે કુતર પૂંછડી પટપટાવતો દેખાવા લાગ્યા. આખી ધ્યાનની દિશા જ પલટાઈ. ગએલી જોઈને એમને કંટાળો આવ્યો. આ કુતરાનું હવે કરવું શું? માંડમાંડ ચીલે ચડેલું ગાડું, ઘડીએ ને પળે ચીલેથી ચાતરી જતું હોય એમ લાગ્યું. આ - કૂતરા પ્રત્યેને અભાવ જેમ જેમ વૃદ્ધિ પામતા ગયા તેમ તેમ કૂતરો પણ હજારો સ્વરૂપ ધરી એમની સામે નૃત્યલીલા રચતો હેય એમ એમને સ્પષ્ટ દેખાવા માંડયું. હવે તો કૂતરાની ચિંતાકૂતરા તરફના તિરસ્કારે એમના હૈયાનને ધૂળભેગું કરી દીધું. બહુ બહુ અકળાયા ત્યારે એમણે નિર્ણય કર્યો કે આના કરતાં તો કૂતરો • પાસે બેસે એ જ ઠીક છે.
કૂતરે બહુ દૂર નહેતે ગયો. પાસે જ એક સૂક્કો હાડકાને ટૂકડો ચૂસતો બેઠો હતો. જિનરાજદાસ એની તરફ ચાલ્યા એટલે એ પણ હવે અકળાયો હોય તેમ ભસવા મંડ.
જિનરાજદાસ કહેઃ “માફ કર, ભાઈ. મારી ભૂલ થઈ. ચાલ મારી સાથે મારી પાસે બેસ.”
કૂતરાએ જવાબમાં દાંતીયા કર્યા. ઘણું કરીને તે એમ જ કહેવા માગતા હો કે “ખબરદાર ! મારી પાસે ન આવતઃ નહિતર ફાડી ખાઈશ. આ હાડકા ઉપર મારે એકલાને જ હક્ક છે.”
જિનરાજદાસ કૂતરાની છેક પાસે પહોંચ્યા. એમના દિલમાં સ્નેહ અને પશ્ચાત્તાપની લાગણી ઉભરાતી હતી. '
પણ માનવીની બીજાએલી આકૃતિ જેવાને ટેવાયેલું કૂતરા જેવું પ્રાણું એ સ્નેહ કે પશ્ચાત્તાપને શી રીતે સમજે? પિતાને સંગાથી શાંતિ અને મમતાથી નજીક આવે એ તેને ન ગમતું હોય અથવા તે વિરોધી તરીકે પિતાનું બધું પાણી બતાવવાને મનસૂબે કર્યો હોય તેમ તે અજાણ્યાને-અણુઓળખીતાને ભસે તેમ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિ અને સાધના
એકદમ ઘુરકવા લાગ્યો. જાણે કે એ પિતાની ભાષામાં કહી રહ્યો
મારાથી આ રહેજે ! નહિતર મારા તીર્ણ દાંત જોયા છે? ફાડી ખાઈશ ! હવે આપણે સંગાથી નથી રહ્યા !”
જિનરાજદાસ કહેવા લાગ્યા. “મને માફ કર, ભાઈ! મેં તારે તિરસ્કાર કર્યો એ ઠીક નથી કર્યું. હવે કોઈને પણ તિરકાર નહિ કરું; મને કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ નથી–મારે તે સૌ પ્રત્યે સ્નેહ છે એ સૂત્ર ભૂલી ગયા હતા. હવે નહિ ભૂલું.”
કહેવાનું પૂરું થાય એટલામાં તે હડકાયા જેવો બનેલે એ કૂતરો જિનરાજદાસ પાસે આવ્યો અને કરડી ખાવાને માંડ લામ મળ્યું હોય તેમ તેણે બે દાઢ જિતરાજદાસની પગની પીંડીમાં ભરાવી દીધી.
જિનરાજદાસ ત્યાં જ બેસી ગયા. ક્રોધથી ધુંધવાતા કુતરાએ ફરી બીજી વાર એ જ પગ ઉપર વાછકા ભરવા માંડયા. જિનરાજદાસે હવે શાંતિ અને ક્ષમાને મંત્ર શીખી લીધા હતા. એમણે મનમાં જ કહ્યું : “તારી આ સજા માથે ચડાવું છું. મારી જ ભૂલ હતી.”
એમણે કુતરાના દેહને બાથમાં લેવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ અત્યારે તે કુતર, એક હિંસક પશનું વિકરાળ સ્વરૂપ ધરી રહ્યો હતો. એણે પગને પડતા મૂકી હાથ ઉપર હૂમલો કર્યો. અને હાથને એવી રીતે બટકા ભર્યા કે હાથમાંથી લોહીની ધારા વહી નીકળ.
ચાલો, એ પણ ઠીક થયું.” જિનરાજદાર મનમાં જ બબડ્યા. “ પણ તું મારી પાસે તો આવ ! હું તને મારા ખેાળામાં બેસારું.”
જમણે હાથની જેમ સ્નેહથી લંબાવેલે ડાબે હાથ પણ કૂતરાએ લોહીલુહાણ કરી નાખે. | આટલું છતાં જિનરાજદાસના મોં ઉપર કોઈ સ્વર્ગીય સ્મિત
છવાઈ ગયું. કૂતરા પિતાને કર સ્વભાવ ન છોડે તેથી શું થયું ? - સાધક પિતાની મિત્રી અને મમતાને ઘેડો જ સંકેલી લે?
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિધ્ધિ અને સાધના
કૂતરાને પણ હવે સમજાયુ આ ક્રોધ, ક્ષેાભ । પ્રતિકાર વગરના માનવીને કરડવામાં કઈ મજા નથી. વસ્તુતઃ આ માણુસ જ નથી—પત્થરની પ્રતિમા જેવા છે. એની પાસે રહેવામાં કે ધ્ર લાભ નથી. આવી જ કાઈ લાગણીને લીધે તે ત્યાંથી નાસી છૂટયા.
: ૧૦૨ :
ખરી રીતે કૂતરાએ જિનરાજદાસના આખા અંગે ઉઝરડા કર્યાં હતા. એના નહેાર અને દાંત ઠેકઠેકાણે ભરાયા હતા. જિનરાજદાસના ધા જ્યારે ઠરવા માંડયા ત્યારે એમાં વૈદના જણાવા લાગી. શરીરના ક્રાઇ ભાગ એવા નહેાતા કે જે લેાહીથી તરમેળ ન થયા હેાય. રૂ ંવે રૂ ંવે વ્યથા થતી હતી, છતાં એમના અંતરમાં કૂતરા પ્રત્યે ધૃણા કે તિરસ્કારના મુદ્લ ભાવ નહેાતેા. સમતા સાગરમાં સ્નાન કરતા હેાય એવી કાઇ ખુમારી એમની આંખેામાં દેખાતી હતી.
ઉડવા જેટલી પણ શક્તિ ન રહી. એટલે તે ત્યાં ને ત્યાં જ ખુલ્લી ધરતી ઉપર સૂઇ ગયા. સાક્ષાત્ મૃત્યુ આવે તે પણ એનું સ્વાગત કરવા તેઓ તૈયાર થઇ ગયા હતા. કાઇ વસ્તુ નવેસરથી પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા કે કામના સરખી પણ હવે નહાતી રહી. વિશ્વની સધળા સિદ્ધિએ એમના અંતમાં આવી વસી હતી.
સંસારના ક્રાઇ પ્રશ્ન કે અધ્યાત્મની કોઇ સમસ્યા હવે એમને મૂંઝવી શકતી નથી. એક પ્રકારની કૃતકૃત્યતાને સંતેાષ એમના રક્તના અણુ અણુમાં સમાઇ ગયા છે. રક્તની ધારા સાથે વિશ્વમૈત્રી અને નિષ્કારણુ કરૂણૢાની વાદળી જ આ પૃથ્વીતળ ઉપર વરસી ગઇ હતી એમ કહીએ તે। ચાલે. છેવટે જિનરાજદાસ ઉન્નત ગિરિશ્રૃંગા વટાવતા અદશ્ય થાય તેમ આ સસારમાંથી વિદાય થયા. મૃત્યુને આલિંગન આપતા આખરી સાધ્યું. એમણે મેળવી લીધું–એક દિવ્ય તમૂર્હુત્ત માઁ એમણે સિદ્ધિતું રહસ્ય હસ્તામલકવત જોઇ લીધુ : સાધના અને સિદ્ધિ એ બે અલગ અલગ વસ્તુ ન રહી-ખન્ને એકખીજામાં મળી ગઈ.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
રુધિરનાન
(૧)
નારકીય ગતિમાં જવાના જ નિરધાર કરી રાખ્યા હાય તેમ અહિંસા જેવી વસ્તુ જરાયે રુચતી નથી. અહિંસા પાવનકારી છે કલ્યાણકારી છે એ તેને સમજાતુ જ નથી. ક્રિયામાં તેમજ ભાવનામાં પણ તે હિંસાના અગ્નિ જ ભારેલા રાખે છે. હિંસા એ જ એના આનંદ અને છે. કાજળ જેવા કાળા અંતરમાં અહિંસાની જ્યાત પ્રવેશે પણ શી રીતે?
મહારાજા અરવિંદ નરકગામી પ્રાણીઓમાં પ્રધાન હતા. મૃત્યુ આડા થાડ દિવસ હતા એટલામાં એક ભયંકર રાગે એમની ઉપર આક્રમણ કર્યુ. રામે રેમમાં દાહ પ્રકટયા. તેા જોનારને પણુ યા આવે એવુ થવા માડયું. રાત ગમે તેમ કરીને વીતે તા દિવસ વીતાવવા ભારે થઈ પડે : એવી અસદ્ય યંત્રણા કે સુશ્રષા કરનારાએ પણ એમને નાદ સાંભળીને ત્રાસી જાય. વૈદ્યોએ આષધીએ તેા ઘણી અજમાવી પણુ એક કામ ન આવી. મહારાજાને ત્યાં વૈદ્યો કે ચિકિત્સક્રાનુ તે। શુ પૂછ્યું? પૂરેપૂરી આશા અને શ્રધ્ધાથી રાગ મટાડવા આવેલા વદ્યા હાથ ખ'ખેરીને ચાલી નીકળ્યા. અમેધ ગણાતી ઐષધી અહીં નકામી નીવડી.
જ્યારે વૈદ્યો અને ચિકિત્સ}ા પણ હિમ્મત હારી જાય ત્યારે પછી દર્દીનું તે પૂછવું જ શું ? હજી મહારાજાના જીવનના માહુ નહેસ ટૂટયા. ભયંકર યંત્રણા વચ્ચે પણ જો
આશાનુ ઝીણુ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૦૪:
રૂધિરરસ્તાન સુત્ર દેખાય તો માનવી જીવવા ઈછે. મહારાજા આ તંત્રને હજી વળગી રહ્યા હતા. જીવવાની આશાએ જ આ દર્દની પીડા તેઓ ન છૂટકે સહન કરતા.
સત્તા અને વૈભવ તે એમણે પેટ ભરીને માણ્યાં હતાં. પણ આજે એમને પહેલી વાર સમજાયું કે “શરીરે સુખી તો સુખી સર્વ વાતે !”
જે મહારાજા એક દિવસે પ્રબળ પ્રતાપી હતા, જેમની સામે ઊભા રહેતા લોકોના પગ ધ્રુજતા, તે જ આજે દીન-કંગાળ દેખાય છે. સોની તરફ એ આશાભરી–દીનતાથી પરિપૂર્ણ મીટ માંડે છે અને જે બચી શકાતું હોય તે બચાવવા જાણે કે ભીખ માગે છે.
સમ્રા અને સામ્રાજય પ્રજાને મન તે એક જ વસ્તુ હતી. આવતી કાલે સમ્રાટને દેહ સ્મશાનભેગા થાય તે સામ્રાજ્ય પણ છિન્નભિન્ન થઈ જાય. એટલે અંધાધુંધીમાંથી બચવા પ્રજા સમ્રાટનું લાંબું જીવન વાંછતી. પ્રજાએ જયારે જાણ્યું કે મહારાજાનો રાગ અસાધ્ય કાટીએ પહોંચ્યો છે ત્યારે વિરાટ જનસમુદાય પણ ખિન્ન બન્યા. મહારાજા અને રૈયત બને જાણે કે એક જ નૌકાના આરેહીઓ હતા.
યુવરાજ હરિચંદ, પિતાની શય્યા પાસે ચૂપચાપ બેઠો છે. એનું હૈયે પણ બરફ ઓગળે તેમ ઓગળવા લાગ્યું છે. આંખની પાંપણે આંસુભીની છે.
પિતાજીને બચાવવા ધરતી ઉપરના બધા ઈલાજ એણે વિચારી જોયા. પણ એક ઉપાય હાથ ન લાગ્યો.
એટલામાં મહારાજાએ મૂછમાંથી જાગી આંખ ઉઘાડી અને યુવરાજને જોઈને બોલ્યા “બેટા હું નહીં બચું. મારું રાજય, પારો
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂધિરનાન
૪ ૧૦૫ વૈભવ, મારો પરિવાર એ બધું મિથ્યા બની જશે? મને તમે કોઈ રીતે નહિ બચાવો? મને હજી જીવવાના કોડ છે.”
મહારાજાના શબ્દો બરાબર સમજાતા નહેતા-પણ એને અર્થ અને ભાવ તે બરાબર કળાતા હતા. “મને બચાવો! મને બચાવો !” એ સિવાય મહારાજાનું બીજું રટણ નહોતું. યમરાજને સામે ઉભેલે ભાળતા હોય અને તેના પંજામાંથી બચવા-છૂટવા મથતા હેય એવી ગભરામણ એમનામે ઉપર સ્પષ્ટ પ્રતીત થતી હતી.
હરિચંદ યુવરાજ નિસ્પાય હતોઃ પિતાજીની અસહાયતાએ એને વ્યાકૂળ બનાવ્યા.
પુત્રને આંસુ સારતે જોઈ મહારાજાનું વાત્સલ્ય જાગી ઊઠયું? એમણે આશ્વાસન આપવા માંડ્યું: “બેટા! તમે તે જેટલું બની શકે તેટલું કરી છૂટયા છે-હજી પણ યથાશક્તિ સેવા કરે છે. મારી બળતરાને હળવી કરવા તમે મારા દેહને વીંટેલા આ કમળ કમળપત્રની દુર્દશા તે જુઓ ! પરમ શીતળતા આપનારા ચંદનના આ લેપની દશા જોઈ? મારા દેહના તાપ પાસે એ જડ વસ્તુઓ પણ બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે. આટઆટલે દાહ આ દેહમાં કયાં કેણે બારી રાખ્યો હશે?”
માનવીના હાથની વાત હવે નથી રહી. શું કરવું એ જ નથી સમજાતું.” હરિચંદની આંખમાંથી આંસુ ટપક્વા લાગ્યાં.
“મને એક વાત સૂઝી છે. તેને કહેવી કે નહિ તેની ગડમથલમાં આજ સુધી મૌન રહ્યો.”
મહારાજ પૂરું બોલી રહે તે પહેલાં જ હરિચંદે આતુરતાથી ( પૂછયું: “એવી કઈ વાત છે?”
મારી વિલાએ પરવારી ચૂકી છે. બુદ્ધિની સાથે વિદ્યાઓ આપણુ ગુમાવી બેઠે છું. પણ જો તું મને તારી આકાશગામિની
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ ૧૦૬:
રૂધિરરસ્તા
વિદ્યાથી ભોગભૂચિમાં પહોંચાડે અને સીતા નદીમાં સ્નાન કરાવે તે કદાચ મારો આ દાહ શમે.”, - હરિચંદે પિતાને એ છેલ્લો મને રથ પાર પાડવાનો નિશ્ચય કર્યો.
(૩) • વિધાતાનું વિધાન અટલ જ રહ્યું. મહારાજા અરવિંદને દાહ સમાવવામાં સીતા નદીનું જ્ઞાન પણ નિષ્ફળ નીવડયું. આ બીમારી તો અનિવાર્ય બની : પણ ઘડીભર એ બીમારી ભૂલાય તે માટે હરિચંદ મહારાજાની સામે રોજ રોજ નવા નવા : અભિનયો-નવા ખેલ તમાસા ભજવાય એવો પ્રબંધ કર્યો. એક પળ પણ મહારાજાનું મનરંજન થઈ શકતું હોય તો એટલો પ્રયોગ અજમાવી જે. '
યુવરાજની એ યાજના કંઈક ફળીભૂત થતી દેખાઈ. એક વાર એવું બન્યું કે મહારાજા પલંગમાં બેઠા હતા તેનાથી થોડે જ દૂર બે કોકિલાઓનું દૂધ ચાલતું હતું. એક કેમિલા બીઝને મહાત કરવા-જમીનદોસ્ત કરવા પિતાનું બળ અજમાવતી હતી. જીવનને ઘણો મોટો ભાગ યુદ્ધમાં વિતાવનાર મહારાજાને એ તમાસો બહુ ગમ્યો. યુદ્ધ-ધ-સંહાર જગદુંવ્યાપી છે એ જોઈને એમને થોડું આશ્વાસન પણ મળ્યું!
કોકિલાઓ ખરા દિલથી લડતી હતી. માણસને મન ભલે તમાસો હેય પણ એ પંખીઓ તે જાણે કે વેર વાળવા જ લડતા હતા. થોડી વારે જબરી કોકિલાએ નબળીને લેહીલુહાણ કરી દીધી. ઘવાયા છતાં એ પિતાનું છેલ્લું બળ અજમાવતી હતી. પાંખના ફફડાટ અને ચાંચના પ્રહાર શસ્ત્રાસ્ત્રના ઝણઝણુટ અને યોદ્ધાના આઘાત પ્રત્યાઘાત જેવા જ લાગતા હતા.
એટલામાં પેલી ઘવાયેલી કોકીલાના લેહીનું એક ટીપું ઉડીને મહારાજાના ઉઘાડા દેહ ઉપર પડયું.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂધિરનાન
૯ ૧૦૭
મહારાજાના ચહેરા ઉપર અનંત આશાની એક દીપ્તિ ઝળકી ગઈ! પ્રેક્ષકેને થયું કે મહારાજા પિતાને રેગ સાવ ભૂલી ગયા!
અને ખરેખર મહારાજા અત્યારે જેવા આનંદમાં દેખાયા તેવા તે કઈ કાળે-સાજા હશે ત્યારે પણ નહિ દેખાયા હોય . તેઓ આનંદના અતિશય આવેશમાં બોલી ઉઠ્યા :
બસ. દવા મળી ગઈ.” ચિકિત્સક પાસે જઈને જોયું તે મહારાજાની છાતી ઉપર હીનું એક બિન્દુ પડયું હતું.
મહારાજાએ કહેવા માડયું: “તમારા ચંદન, કપુર, ખસ. બધાં નકામાં છે. મને લેહીના આ ટીપાથી જેટલી શાંતિ-જેટલી ટાઢક વળી છે તેટલી બીજી કોઈ વસ્તુથી નથી વળી.”
. (૪) બીજે દિવસે મહારાજા પિતાના નાના પુત્ર કુરૂવિન્દને બેલાવવાનો વિચાર કરતા હતા તેટલામાં એ પોતે જ આવી ચડશે.
બેટા! હું તને જ સંભારતો હતો.” ઉત્સુકતાપૂર્વક મહારાજાએ કુરૂવિંદનું સ્વાગત કર્યું.
પિતાજી! શી આજ્ઞા છે?” પલંગની એક કેર-મહારાજાના પગ પાસે બેસતાં કુરૂવિંદે પૂછ્યું.
“દવા-દારૂ મને બચાવી શકે એમ નથી અને હું રોજરોજ મૃત્યુ તરફ જ ધકેલાઈ રહ્યો છું એ વાત તે તમે સૌ દીવાની જેમ જોઈ શક્યા છે. પણ ગઈ કાલે એક ચમત્કાર બની ગયા. એક જ વસ્તુ મારે દાહ ઠારી શકે એવી મને ખાત્રી થઇ છે. માત્ર એ વસ્તુ પૂરતા પ્રમાણમાં મેળવવી જોઈએ.” . . ' પિતાના આરોગ્ય ખાતર એવી કઈ વસ્તુ છે કે જે ન મેળવાય? પ્રફુલ્લિત બનેલા મુરવિદે જાણવા માગ્યું:“ એ કઈ વસ્તુ? પિતાજી!”
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
0 રૂધિરના
લોહી” એક શબ્દમાં જ મહારાજાએ પતાવ્યું. પણ એ એક શબ્દ આકાશમાંથી વજ પડયું હોય એવો ટકાર કર્યો.
“લોહી? લેહીનું કરવાનું?” વિષાદ અને આશ્ચર્યથી મિશ્રિત સ્વરે નાના પુત્રે પૂછયું.
લોહી એજ મારી દવા છે. મારે દાહ શમાવવાની એનામાં એકમાં જ તાકાત છે. મારી ખાત્રી થઈ ચૂકી છે કે એ સિવાય મારા માટે બીજી કોઇ દવા નથી. મને જીવાડવો હોય તે હવે એ એકજ ઉપાય બાકી છે. મારા માટે એક કુંડ લોહીથી ભરા. એમાં સ્નાન કરે. એમ કરીશ તે જ હું હતો એવો સાજો થઈ શકીશ. ”
“આખે હજ ભરાય-આપ ડૂબકી મારી શકે એટલી લોહી કયાંથી કાઢવું?”
કયાંથી કાઢવું? મરતા બાપની ખાતર એટલું પણ તમે ન કરી શકે ?” પિતાને અંગે અંગમાં વ્યાપી રહેલો દાહ સ્વરમાં ભભૂકી નીકળ્યો.
કુરૂવિંદ ચૂપ રહ્યો. મહારાજાને પ્રાપ એ સમજી ગયે.
શામ-દામની નીતિ સમજનાર પિતાએ જ હવે જરા શાંતિથી કહેવા માંડયું: “લોહીમાં શી બીસાત છે, બેટા? માણસ જેવો માણસ એટલું લેહી ન મેળવી શકે?”
છતાં કુરૂવિંદની વાચા તે બંધ જ રહી.
“બાળક છે, હજી.” મહારાજાએ ગળગળા અવાજે પોતાની વાત કહેવા માંડીઃ “જુઓ, આપણા શહેર ફરતા જંગલોમાં હજારો હરણ ફરે છે. શું કામના છે એ? હું જે સશક્ત હે તે આવા એક તે શું, દસ હજ એક સામટા ભરી દઉં.” - કુરૂવિંદનું માથું ભમતું હતું. હજારો હરણની હિંસાના ભયથી એને ચકરી આવતી હતી. માંડમાંડ એ બોઃ “કેટલી હિંસા? કેટલું પાપ ?”
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂધિરનાન
૧૦૯::
હિંસા અને પાપની વાત સાંભળતાં જ મહારાજા અત્યાર સુધી સાચવેલી કૃત્રિમ શાંતિ ઓઈ બેઠા.
“હિંસા? પાપ? જાઓ અહીંથી નાલાયકે? છેલ્લો શ્વાસ ઘુંટતા બાપની આટલી છેલ્લી ઈચ્છા પણ તમે પાર પાડી શકતા નથી? અહિંસાના બાને તમે તમારા બાપને મારી નાખવા માગે છે એવો જ એને અર્થ થયો ને? તમને મારી દયા નથી આવતી. પેલા પશુઓની દયા આવે છે! કુલાંગારે?”
કુરૂવિંદ તે ધરતી સામે નીહાળતો ગુપચુપ બેસી રહ્યો. એના મનમાં વિચારોના વાદળ ઘેરાઈ ચૂક્યા હતા. પણ વાણું મારતા એકે બિંદુ પડવા ન દીધું. એને થયું કે પિતાજીને કહી દઉં “પિતાજી! શરીર ઉપરની માયા તે માનવીને તેમજ પશુને પણ એકસરખી જ હોય ! બીજાના પ્રાણ લઈને જીવવાને આપણને શું અધિકાર છે?” પણ અત્યારે બોલવામાં માલ નથી એમ ધારીને મૌન રહ્યો.
કુરૂવિંદની દીન-લાચાર મુખમુદ્રા જોઈને મહારાજાએ એની નબળાઈ માપી લીધી. જેનામાં ચેખી ના પાડવાની હિમ્મત નથી તે વહેલ મેડો સમ્મત થયા વિના નહિ રહે, એમ પણ એમણે જોઈ લીધું. - સત્તાસૂચક સ્વરમાં મહારાજા બોલ્યાઃ “યાદ રાખજો કે જે મારે દેહ દવા-દારૂ વિના પડ્યો તે તમે જ સૌએ જાણું જોઇને મારી હત્યા કરી એમ કહેવાશે. પિતાની હત્યા કરનારને આખી જીંદગી પસ્તાવું પડશે.”
કુરૂવિંદ શું જવાબ આપે છે તે સાંભળવા મહારાજા જરા ભ્યા. પણ કુરૂવિંદ તે જડવત બેસી જ રહ્યો. . . “મારા ભાગ્યે જ એક ઉપાય આજે સૂઝાડ્યો છે.” આખી ચર્ચાનું તારણ કાઢતા હેય તેવી ઢબે મહારાજાએ કહેવા માંડયું: “ સદ્દભાગ્યે મારી આશાને નવી સંજીવની મળી છે. મારામાં ઉઠવાની
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧૦ :
રૂધિરસ્તા
શક્તિ હતી તે હું તમારી પાસે આટલો ન કરગતરત. હવે મારી બધી બાજી તમારા હાથમાં છે. ”
કાળજામાં સૂયા ભોંકાતા હોય એવી વ્યથા અત્યારે કુરૂવિંદ ભોગવી રહ્યો હતો, આ જ મહારાજાનો નાને–લાડીલો કુંવર આજે મહિનાઓ થયાં, પિતાની બિમારીને લીધે પુરું ખાઈ શક્તો નહાતાપુરો આરામ પણ લઈ શકતો નહોતો. આજે અવાફ બનોને પિતાની દીનતા નિહાળી રહ્યું છે. કિંકર્તવ્યમૂઢ બની પોતાના અંતરને અને પિતાના નિષ્ફર આશાવાદને તળી રહ્યા છે.
મહારાજા એની મુંઝવણ જોઈ શક્યા. એમણે કુરૂવિંદની સહેજ પાસે આવી એના માથા ઉપર વાત્સલ્યભર્યો હાથ મૂકો અને છેલ્લી ભીક્ષા માગતા હોય તેમ પૂછ્યું: “ કહે, બેટા, મને જીવાડશ?” | કુરૂવિંદને હવે બેલ્યા સિવાય છૂટકે જ નહતો. એની લાલચોળ બનેલી આંખે સહેજ ઉઘડીઃ મહામહેનતે માત્ર એટલું જ બોલ્યાઃ જઉં છું, પિતાજી!”
આજે એ કવિ એની ટિકા, જન-જા
- દસ-વીસ ઘોડેસ્વારને લઈને, ધનુષ-બાણ સાથે કુરૂવિંદ અરણ્યમાં રઝળે છે. એની દષ્ટિ હરણીયાંને શીકાર શોધી રહી છે. આજે એ કુરૂવિંદ મટી ગયો હતો. એને ભાન જ નથી રહ્યું કે પિતે કોણ છે અને શું કરવા બહાર નીકળે છે. ઘેડે જે તરફ લઈ જાય છે તે તરફ પોતે પણ ઘસડાય છે.
સૈનિકે પણ મુંગા મુંગા તેની પાછળ તણાય છે. એમને પૂછવાનું મન ઘણુંય થાય છે કેઃ “ રાજકુમાર ! આપણે ક્યાં જઈએ છીએ?” પણ કેજીની હિમ્મત પૂછવાની નથી ચાલતી. પેટની ખાતર નોકરી કરનારામાં એટલી હામ સંભવે પણ શી રીતે ?
એના મનમાં એક તુમુલ તોફાન ચાલી રહ્યું છે. પિતાજીની પ્રેરણુ! પિતાજીની આજ્ઞા ! પિતાજીને આગ્રહ! પિતાજીની
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂધિરના
A
: ૧૧૧ :
દીનતા! પિતાજીની વિનવણી!
ત્યારે શું પિતાએ આજ્ઞા કરી એટલા માટે એ સ્વીકારી લેવી ? પિતાજીને ઉપકાર છે એ ખરું, પણ એટલા જ માટે એમના અન્યાયી આગ્રહને મારે શરણે થવું? પિતા જે મહાન છે તે ધર્મ શું એમનાથી મહાન નથી? પિતાની પ્રેરણું સ્વીકાર્ય છે તે શું અંતરની આજ્ઞાને મારે તુચ્છ ગણવી?
પિતાની ખાતર તે દેહનું બલિદાન આપવા તૈયાર છે. પણ પિતાના દેહ અર્થે નિર્દોષ હરણાનું લોહી વહાવતાં એનું હૈયું નથી ચાલતું. આ એક પ્રકારની નબળાઈ તો નહિ હોય? અહીં સલાહ પણ કોની લેવી? દીલ ખોલીને વાત પણ કોને કરવી?
અરેરે ! જીવનને મેહ કે ભયંકર છે? પિતાજી જીવવા માગે છે-અને જીવન તે સૌને પ્રિય હોય છે. એક જીવનની ખાતર બીજાના જીવનને નિષ્ફરતાપૂર્વક ભાગ લે એ શું માનવચિત કાર્ય છે?
બીમારીમાં માણસ પામર બને છે–બુદ્ધિ ઠેકાણે નથી રહેતી, જ્ઞાનતંતુઓ શિથિલ બને છે અને પિતાની ઉપરને સંયમ ખાઈ બેસે છે. પિતાજી પણ સંયમ ખાઈ બેઠા છે-એમના અંતરમાં રહેલો શીકારી આજ રૂદ્ર સ્વરૂપ ધરી રહ્યો છે. મારા જેવા સંતાનેએ વગર વિચાર્યું એમાં સહાયક થવા સિવાય શું બીજે કંઈ ધિર્મ નથી ?
મારામાં જે એટલી હિમ્મત નહોતી તે મેં સ્પષ્ટપણે એને ઈનકાર કેમ ન કર્યો? મેં એમ કેમ ન કહ્યું કેઃ “પિતાજી! હરણને શીકાર મારાથી નહિ થઈ શકે. ” અલબત, એથી પિતાજી કોપે ભરાત. કદાચ મને રાજ્યમાંથી કાઢી મૂકત. અંતરને અવગણીને-શીકારીને વેશે અરણ્યમાં રઝળવું એના કરતાં એ સજા હજારગણી હળવી ગણાત, પણ હું એકખી ના પાડી શકે નહિ, કંપતા દીલે શીકારીના સ્વાંગમાં બહાર નીકળી પડ્યો એમાં શું
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
= ૧રઃ
* રૂધિરરાન કોઈ દૈવી સંકેત નહિ હોય?
એટલામાં એક વૃક્ષ નીચે સુકા સ્થાનમાં વૈરાગ્યની પ્રતિમા સમા એક તપસ્વી મુનિરાજને બેઠેલા કુરૂવિંદે જોયા. શંકા માત્રના નિરાકરણ અહીંથી જ મળી જશે એવો એના આત્મામાંથી મીઠે નાદ ઉઠો. તરત જ એ પિતાના ઘોડાને છુટો મૂકી દઈ ઉતાવળ ઉતાવળો આવીને તપસ્વીના ચરણમાં નમી પડયો.
કુરૂવિંદ શિકારીના વેશમાં હતો. એટલે એ શીકાર માટે જ નીકળ્યો હશે એમ સૌ કોઈ સહેજે માને. પણ આ તપસ્વી તે અંતરના ગૂઢ ભાવ પણ ઉકેલી શકવા સમર્થ હતા. એમણે કહ્યું : “પિતાની ખાતર જ તમારે નીકળવું પડયું છે. પણ હિંસા તે ગમે તે સંયોગોમાં પણ હિંસા જ છે–પાપ છે–નરકમાં લઈ જનારી છે. અને તમે એ રીતે તમારા પિતાને બચાવી શકવાના તો નથી જ. રૂધીરખાનની રૂચી જેને ઉપજે તેને માટે નરક સિવાય બીજું ક્યું સ્થાન સંભવે? તમે એ પાપથી બની શકે એટલા આઘા રહેજો.”
એ પછી પણ મુનિરાજ અને કુરૂવિંદ વચ્ચે ઘણું ઘણું વાતો થઈ. કુરૂવિંદ પાછે પિતાના નગર તરફ જવા નીકળ્યો ત્યારે તેની સઘળી જ શંકાએ સઘળી જ દિધાઓ શમી ગઈ હતી. એના ચહેરા ઉપર, તેફાન પછીની પરમ શાંતિ લહેરાતી હતી. રૂધીરનો હેજ ભરી શકાશે–પિતાને કદાચ બચાવી લેવાશે અને હિંસાના પાપથી પણ બચી જવાશે! મુનિરાજને માર્ગનિર્દેશ કેટલે નિર્દોષ પ્રતીતિજનક હતો એના જ વિચાર કરતે કુરૂવિંદ પાછો ફર્યો.
રૂધીરથી હજ છલકાઈ રહ્યો છે અને મહારાજા અરવિદ ગંગા જેવી ભરચક નદીમાં અવગાહન કરતા હોય તેમ સ્નાન કરી રહ્યા છે. જાણે કે મહારાજા અરવિંદ કદિ માંદા કે પીડાથી રીબાતા જ નહોતા. આનંદ અને સંતોષની છટા એમના મે ઉપર તરવરી રહી છે. ઘણાને લોહીનું બિંદુ માત્ર જેવાથી સૂગ અથવા અરેરાટી
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
રુધિરનાન
૯ ૧૧:
ઉપજે છે, પણ મહારાજાનું હૈયું જુદી જ ભાટીથી ઘડાયેલું હતું– રૂધિરને એમને શોખ હતો. એમની સ્મૃર્તિ અને ઉલ્લાસ જેતા હવે કોઇને એમ લાગ્યા વિના ન રહે કે મહારાજાને જિંદગીને નો પદો મળી ગયો છે.
પ્રજાજનોને આ રૂધિરસ્નાન જેવા આવવાની છૂટ છે. તેઓ પણ મહારાજાની પ્રસન્નતા સાથે સહાનુભૂતિ દાખવી રહ્યા છે. મહારાજા હેજમાંથી બહાર આવે તો એમને અભિનંદવા એમના. ખાસ પ્રીતિપાત્રો રાહ જોતા ઊભા છે. પણ મહારાજાને રુધિરસ્નાનથી તૃપ્તિ જ નથી થતી.
એટલામાં કોઈને ઝીણે અવાજ સંભળાય
“જુઠાણું કયાં સુધી ટકવાનું હતું ? આજે નહિ તે બે દિવસ પછી મહારાજા જ્યારે જાણશે કે રૂધિરને બદલે લાખને લાલ રંગ જ હેજમાં ભર્યો હતો ત્યારે એમનો ધરૂપી દાવાનળ સળગી ઉઠશેઃ કેટલાયને શૂળીએ ચડાવી દેશે!”
મહારાજાના કાને એ આખી વાત નહિ, પણ અડધી વાત ગઈ–આ રૂધિર નથી, પણ લાખને રંગ છે-કૃત્રિમ રૂષિર છે એ હકીકત તેઓ જાણું ગયા અને જાણતાંની સાથે જ તેઓ કોધથી બળુંબળું થઈ રહ્યા.
દગે ! મારી સાથે દો? મારા પિતાના કુમારની પ્રપંચજાળ !” આગના ભડકા જેવા શબ્દો મહારાજાના મુખમાંથી નીકળ્યા.
હવે તો મહારાજામાં થેલી શક્તિ પણ આવી હતી. એમના હાથ દગાખોરને સજા કરવા સળવળતા હતા.
સ્નાન કરતાં કરતાં એકદમ હેજના કાંઠે આવ્યા અને દેડીને કુંવરનું ગળું પકડવા જતા હતા એટલામાં એમને પગ લપસ્યો અને ધરતી ઉપર પછડાયાઃ લાખનો લીસ-ચીકણે રંગ એમના
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ૧૧૪૬
ધિરરસ્તાન
મૃત્યુમાં નિમિત્ત બન્યો. મહારાજા પછડાયા અને બીજી જ પળે એમના પ્રાણ ઊડી ગયા..
આખું દશ્ય ગમગીનીમાં પલટાઈ ગયું. પાસે જઈને જોયું તે મહારાજાના માથામાંથી લેહીની ધારા વહેતી હતી. અને એ જ ધારા એમના રૂધિરતરસ્યા ઓઠ પાસે પહોંચી હતી. મેં ઉપર પ્રતિહિંસા અને રૂકતાની ભયંકર રેખાઓ ઉપસી નીકળી હતી. રૂધિરે ભલે ઊંડે હેજ જેની રક્તપિપાસાને તૃપ્ત ન કરી શકો તે પિતાના માથામાંથી નીકળતા પરિમિત રૂધિરથી કદાચ શાંત થશે એવો કોઈ સંકેત એ લોહીની ધારામાં હોય તે કેણુ જાણે?'
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્ર પોતનપુરના મહારાજા પ્રસન્નચંદ્ર જેટલા નિપુણ તેટલા જ નીતિમાન હતા. પ્રજાને ન્યાય તથા રક્ષણ આપવામાં એમણે જીવનનાં ઘણાં વર્ષો વીતાવ્યાં હતાં. પ્રજા સુખી હતી અને મહારાજાને પોતાને પણ હવે કોઈ પ્રકારના અસંતોષ કે રાજલોભ જેવું નહેતું રહ્યું. પ્રકટપણે રાજવ્યવસ્થાની ધૂરા વહેવા છતાં અંતસ્માં સંસાર પ્રત્યે લગલગ ઉદાસીન જેવા જ રહેતા.
એક દિવસે, પાકેલું ફળ પવનને એક જ ઝપાટે લાગતાં ખરી પડે તેમ મહારાજા પ્રસન્નચંદની પરિપાક પામેલી વિરાગવૃત્તિઓ એ અચાનક અચકે માર્યો કે તેઓ તે જ ક્ષણે પિતાના બાળકુમારને રાજગાદીએ બેસારી, મુનિને વેષ પહેરીને ચાલી નીકળ્યા.
એવું શું બન્યું કે મહારાજા પ્રસાચંદ્ર, પુત્ર ઉમરલાયક થાય ત્યાં સુધી પણ રાહ ન જોતાં, બાળરાજાને માથે રાજ્યને ભાર નાખી સંસારનો ત્યાગ કરી ગયા ? પ્રસંગ બહુ સામાન્ય હતો. સંસારના આનંદ અને વૈભવને ક્ષણિક સિદ્ધ કરતા કોણ જાણે કેટલા ય બનાવો આપણું નજર સામે બની જતા હશે. આપણે એનો અર્થ કે સંદેશ સાંભળવાની ભાગ્યે જ દરકાર કરીએ છીએ. પ્રસન્નચંદ્ર મહારાજાના સંસ્કારી-સુવાસિત અંતરમાં વર્ષાઋતુની એક જ ઘટના, કદી ન ભૂંસાય એવી રેખા આંકતી ચાલી ગઈ.
આથમતા આકાશમાં અનેકવિધ રંગોની ઉજાણું ઉજવતાં વાદળાંઓ દોડધામ કરી રહ્યા હતા. છૂટે હાથે વાપરવા છતાં ન
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજર્ષિ પ્રસન્નચર ખૂટે એવા રંગના કુંડા ગગનપટ ઉપર રેડાતાં હતાં. ભાતભાતના રંગબેરંગી ચિત્રે એમાંથી જન્મતાં. એક ચિત્ર પૂરું થાય તે પહેલાં તે બીજે હરિફ આવી પિતાનું રંગકૌશલ્ય બતાવવા ખડો થઈ જતો. મહારાજા પ્રસન્નચંદ્ર આ રંગલીલા ક્યાંય સુધી જોતા, ઝરૂખામાં બેસી રહ્યા. મહારાજાને રીઝવવા માટે ચિતારાઓએ સ્પર્ધ આદરી હેય તેમ એમણે અસંખ્ય ચિત્ર આલેખ્યાં અને ભૂંસી નાખ્યાં.
ચિત્ર ભૂંસાતાની સાથે જ પ્રસન્નચંદ્ર મહારાજાના દિલમાં અંકુરેલાં વિરાગનાં અફર વિકસ્યાં. સંધ્યા સમયે ગગનમાં અંકાતા ચિત્રપટમાં અને સંસારના ભોગવિલાસમાં એમને ઘણું સમાનતા દેખાઈ. વિજય અને સમૃદ્ધિના રંગ જોઈ માણસ માની લે છે કે આ રંગ કેાઈ દિવસ ભૂંસાવાને નથી, પરંતુ સંધ્યાના રંગ જેમ સ્થાયી નથી તેમ સંસારીનાં સુખ કે સગવડ કદી સ્થાયી રહી શકે નહિ. પ્રસન્નચંદ્ર મહારાજાએ હવે મોહનિધ્યમાં પડી રહેવાનું યેગ્ય ન માન્યું, પુત્ર ઉમરલાયક બને ત્યાં સુધી રાહ જોતા બેસી રહેવું એ એમને ન પાલવ્યું. એમ રાહ જોતા બેસીએ તો કદાચ સાચી સાધનાને અવસર પણ ન મળે !
મહારાજાને. એમના નિશ્ચયથી કોઇ ડગાવી શક્યું નહિં. સંસારને ત્યાગ કરી, એમણે કર્મને ખપાવવા, ઉગ્ર તપસ્યા આદરી.
નિબંધપણે વિચરતા એ રાજર્ષિ એક દિવસે રાજગૃહીના ઉદ્યાનમાં આવી કાયોત્સર્ગ મુદ્રાથી ઊભા રહ્યા. કોઈ એક સમય પોતે રાજઐશ્વર્યના ભોક્તા હતા, સંપત્તિના સ્વામી હતા એ સંસ્કાર એમના હદયપટ ઉપરથી પ્રાયઃ ભૂંસાઈ ગયા છે. સંસારના સર્વ સુખ અને સંબંધોથી પોતાને પર માનતા થયા છે અને એમની તપશ્ચર્યા પણ ખરેખર એવી ઉમ્ર છે કે લોકે એમને રાજર્ષિના વિશેષણથી વધાવે એમાં કંઈ અતિશયોક્તિ નથી.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
જઈ પ્રસન્નચંદ્ર
• ૧૧૭ :
- કેટલી વાર માણસ પોતે પોતાના દિલની ઊંડી ખટક જોઈ શકતો નથી, અને જુએ છે તે એ વખતે એ આશાવાદી બને છે કે આજે નહિ તો બે દિવસ પછી, તપસ્યાની પવિત્ર આગમાં એ ખટક બળીને ભસ્મ થઈ જવી જોઈએ એમ માની લે છે.
રાજર્ષિના દિલમાં પણ એક ખટક રહી જવા પામી હતી. અલબત્ત, એમને રાજ્ય તરફ મમતા ન હતી, સગાં સ્વજન પ્રત્યે પણ આકર્ષણ નહતું, માત્ર કુમાર હજી ઉમરલાયક નથી , પડોશી રાજ્ય કદાચ એની ઉપર આક્રમણ કરશે, કુમારની નબળાઈનો લાભ લેશે એ એક જ ખટક ઊંડે ઊંડે પોતે પણ ન કળી શકે એવા સક્ષમ સ્વરૂપે-રહી ગઈ હતી.
એ યુગ અહેભાગી હતી. ભગવાન મહાવીર એ જમાનામાં પિતાની પદધૂલીવડે ભૂમિને તીર્થક્ષેત્ર બનાવી રહ્યા હતા. મહારાજા શ્રેણિક જેવા શ્રદ્ધાળુ રાજવી, ભગવાન મહાવીરની સેવામાં સદા હાજર રહેતા.
શ્રેણિક મહારાજા ભગવાન મહાવીરને વાંદવા એ જ ઉષાને પાસે થઈને નીકળ્યા. એમણે અને એમના અનુચરોએ મહારાજા પ્રસન્નચંદ્રને કાયોત્સર્ગમાં ધ્યાનારૂઢ થએલા જોયા. “ધન્ય છે આ પુરુષને ! જેણે રાજ્યને ત્યાગ કરી આત્માનું શ્રેય સાધવા આવાં ઉગ્ર તપ આદર્યા છે તે ખરેખર વંદનીય છે ! મહારાજા શ્રેણિકના મુખમાંથી સ્વાભાવિક ઉદ્દગાર સરી પડ્યા. - શ્રેણિકે ભગવાન મહાવીર પાસે જઈ, વિધિપૂર્વક વંદન વિગેરે કરી, પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિની વાત કહેવી શરૂ કરી. એ રાજર્ષિનાં ત્યાગ, તપશ્ચર્યા, સહનશીલતાની રાજા શ્રેણિકે ખૂબ અનુમોદના કરી. ભગવાન પોતે શ્રેણિકની એ વાત મૌનભાવે સાંભળી રહ્યા. " “ભગવન્! માર્ગમાં આવતાં રાજર્ષિને વંદના કરી તે વખતે જે તે કાળધર્મ પામે તે કઈ ગતિએ જાય?” શ્રેણિકે જિજ્ઞાસા તથા ઉત્સુક્તા દાખવી.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજર્ષિ પ્રસન્નચક્ર
“એ વખતે તે રાજર્ષિ સાતમી નરકે જાય !' સાતમી, નરક એટલે અગતિની છેલ્લી સીમા. ભગવાનના મુખમાંથી નીકળેલાં આ શબ્દ સાંભળી શ્રેણિક અવાક બની ગયા. ભગવાનની ગેરસમજ થતી હશે એમ તો કેમ મનાય? પિતાના કાન કદાચ દગો દેતા હશે! રાજર્ષિ જેવો તપવી સાતમી નરકે જાય, એ વાત મનાય જ શી રીતે ? શ્રેણિકની વિમાસણ પારાવાર વધી પડી. | * ભગવાન ! હમણાં કાળ કરી જાય તો?”
હમણું તે છઠ્ઠી નરકે જાય !” ભગવાને ટૂંકામાં જવાબ ' વાળે. રાજર્ષિને નરક મળે એ વાત હજી શ્રેણિકને ગળે નથી
ઉતરતી. પણ બબ્બે વાર સાંભળેલી વાત–ભગવાનના મુખેથી નીસરેલા શબ્દ અર્થશન્ય હાય એમ કેમ મનાય ?
શ્રેણિક આશ્ચર્યમુગ્ધ બની બેસી રહ્યા. વળી ડીવારે પૂછયું. “હવે રાજર્ષિ કાળ કરીને કયાં જાય?”
પાંચમી નરકે.” ભગવાન જાણે આટલે આઘે રહ્યા થકા રાજર્ષિના અંતરને ઊકેલતા હોય તેમ જોયા. એ પછી થોડી થોડી વારે જેમ જેમ શ્રેણિક પૂછતા ગયા તેમ તેમ ભગવાને, ચોથી, ત્રીજી, બીજી અને પહેલી” એ મતલબના જવાબ વાળ્યા.
ક્ષણે ક્ષણે ગતિના બંધ કેમ બદલાતા હશે તે શ્રેણિક ન સમજી શકો. કાઈ પણ માણસને ભગવાનના આ ઉત્તર સાંભળી ગતિના ક્રમ કેટલા સ્વછંદ છે એમ લાગે. પળે પળે આ રીતે ગતિના પ્રકાર બદલાતા રહે તો કર્મના સર્વોપરી ગણાતા રાજતંત્રમાં પણ અરાજકતા જ પ્રવર્તતી હોવી જોઈએ. તે
શ્રેણિક માત્ર વેષ અને મુદ્રા જ જોઈ આવ્યો હતો. ભગવાનની જ્ઞાનદ્રષ્ટિ, રાજર્ષિના અંતરમાં ચાલતા તુમુલ તોફાનને નીરખી રહી હતી. ગતિના બંધ અંતરના ભાવ ઉપર અવલંબે છે એ વાત જેટલી જ્ઞાની સમજી શકે તેટલી શ્રેણિક શી રીતે સમજે?
ભગવાનની નજર સામે ચાલતું યુદ્ધ બંધ પડ્યું એ જ વખતે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાંજષિ પ્રસન્ન,
શ્રેણિકની પ્રશ્નપર’પરા પાછી ચાલુ થઇ. તેણે પૂછ્યું' : ' ભગવન્ ! હવે રાજિષ કાળ કરે તા ” ગતિએ પહેચિ ? ’
>
: ૧૧૯ :
ભગવાને કહ્યું: : પ્રથમ દેવલોકમાં જાય.
ઘેાડી વારે શ્રેણિકે એ જ પ્રશ્નની પુનરાવૃત્તિ કરી. ભગવાને ક્રમાનુસાર શ્રેણિકના પ્રશ્નના જવાબમાં ખીજા, ત્રીજા, ચાયા, પાંચમા, છઠ્ઠા, સાતમા, આઠમા, નવમા, દસમા, અગિયારમા, બારમા દેવલાક અને નવ ચૈવેયક તથા પાંચ અનુત્તર વિમાના પત રાજર્ષિ જાય એમ કર્યું.
એ વાર્તાલાપ પૂરા થાય તે પહેલાં તે! ગડતા હૈાય એવા અવાજ આવ્યા. શ્રેણિÝ આ નાદ શેના? '
• પ્રસન્નચંદ્ર રાષિને કેવળજ્ઞાન ઉપજ્યું એ માટે દેવતાએ જે દુંદુભીનાદ કરી રહ્યા છે તેના જ એ ધ્વનિ છે.’ ભગવાને કહ્યું. શ્રેણિક તા પહેલેથી જ અવાક્ બની ખેઠા હતા. જે પુરુષ ઘેડીવાર પહેલાં સાતમી નરકના અધિકારી હતા અને જે પુરૂષનાં વેષ તથા મુદ્રા જોતાં કાઇને પણ એની શુભ ગતિ સંબંધે લેશમાત્ર સૌંશય ન રહે તે પુરુષની ગતિને ક્રમ આટલા અવ્યવસ્થિત અને આટલા વિચિત્ર પ્રેમ એ શ્રેણિકને માટે એક વિષમ સમસ્યા બની રહી.
* ભગવન્ ! કઇ જ સમજાતું નથી. ક્રમના નિયમમાં આવી અવ્યવસ્થા તે। આપે કાષ્ઠ દિવસ નથી કહી. આજે હું આપના મુખથી શું સાંભળી રહ્યો છું ?' શ્રેણિÝ સ્પષ્ટીકરણ કરવા પ્રાથ ના કરી. ભગવાન મહાવીરે પહેલેથી વાત માંડી:
6
જાણે દેવદુ દુભી ગડ
ઃ
પૂછ્યું : ભગવન્ !
શ્રેણિક, હું જ્યારે તારા સેવા સાથે અહીં—આ તરફ આવતા હતા ત્યારે તારા કાએક સેવકના મુખમાંથી એવા શબ્દો નીકળ્યા કેઃ આ પ્રસનચંદ્ર રાજા અહીં ધ્યાન ધરીને ઊભા છે પણ એની પાછળ એના નાના—સુકુમાર બાળકને એના પાડેાશી રાજ્યા કેવી રીતની કનડગત કરી રહ્યા છે તેની તેણે મુદ્દલ દરકાર નથી કરી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦:
રાજર્ષિ પ્રસન્નચત્ર ધર્મધ્યાન કરવું હોય તે પાછલી અવસ્થામાં કયાં નથી થતું? બાળકને ઉમરલાયક તે થવા દે હતો. આટલી ઉતાવળ કરી ન હેત તે ન ચાલત? થાનાવસ્થામાં ઊભેલા રાજર્ષિના કાનમાં એ શબ્દો પ્રવેશ્યા અને રાજર્ષિના અંતરમાં એક ભયંકર યુદ્ધનાં વાદળ ઉભરાય. રાજર્ષિના અતીવ સુકુમાર હદય ઉપર એ શબ્દો ધગધગતા લોહની જેમ ચંપાયા.
શુકલધ્યાનના માર્ગ ઉપરથી રાજર્ષિ નીચે ગબડી પડ્યા. એમની સામે જ જાણે કે પાડોશી રાજાઓ, અસહાય બાળરાજાના દુર્બળ હાથમાંથી પિતનપુરનું રાજ્ય ઝુંટવી લેતા હોય એમ લાગ્યું. જીવન જેણે યુદ્ધના વિચારોમાં જ ગાળ્યું છે તે આ દશ્ય જોઈ કયાં સુધી શાંત રહી શકે ? બાહ્ય દષ્ટિએ તે તેઓ કાઉસગ્ન ધ્યાનમાં હતા, પણ અંતરમાં, અદશ્યપણે એમણે દુશ્મન રાજાઓ સામે યુદ્ધ આર ભી દીધું.
“તપવન જેવી મહારાજની નિર્મલ મને ભૂમિ જોતજોતામાં સંહારની લીલાભૂમિ જેવી બની ગઈ. હજારો સ્ત્રીઓ, બાળકે અને અકાળે મૃત્યુને ભેટતા પુરુષોની ચીચીયારીથી આખુંયે આકાશ છવાઈ ગયું. મહારાજા રૌદ્ર સ્વરૂપ ધરી એ સંહારલીલા ભજવી રહ્યા. પિતે સંસારત્યાગી છે, ધ્યાનાવસ્થામાં છે એ બધું ભૂલી ગયા.
“એક પછી એક દુશ્મનનો વધ કરતા એ પ્રસન્નચંદ્ર મહારાજ, શ્રેણિકરાજ ? તમે જ કહે કે એ સમયે કાળધર્મ પામે તે કઈ અતિએ જાય ? એમના આર્ત-રૌદ્ર ભાવ પહેલેથી માંડી સાતમી નરકે લઈ જાય એ વિષે કંઈ આશ્ચર્ય લાગે છે ? મનથી જ કર્મ બંધાય છે એ સિદ્ધાંત પ્રમાણે, ધ્યાની રાજર્ષિ એમની ભાવનાને અનુસરી નરકગતિએ જાય એમાં કર્મશાસન સંબંધી અરાજકતા કે સ્વચ્છંદતા કયાં છે ?”
હા, પણ એ સંહારલીલામાંથી રાજર્ષિ શી રીતે પાછા વળ્યા ? એ કેવળજ્ઞાનના અધિકારી કઈ રીતે બન્યા ?' નવા પ્રકાશનું પાન કરતા હોય તેમ શ્રેણિક મહારાજ બોલ્યા.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજર્ષિ પ્રસન્ન
: ૧૨૧ કે
રાજર્ષિ રૌદ્ર ભાવવામાં ખૂબ આગળ નીકળી ગયા હતા. બાળપુત્રના અને રાજ્યના રક્ષણની જે એક ખટક એમના દિલમાં
છુપી રહી જવા પામી હતી તેને લીધે તે રાજમાર્ગથી નીચે . ઉતરી બહુ દૂર-આડે માર્ગે જઈ ચડ્યા હતા. સામાન્ય શક્તિવાળા તે કદાચ ત્યાંથી પાછો જ ન વળી શકે પરંતુ રાજર્ષિને માટે તે એ એક અકસ્માત હતો. અકસ્માતને લીધે નૌકા જેમ જુદા જ માર્ગે ચાલી નીકળે તેમ આ મહારાજાના સંબંધમાં પણ બન્યું હતું. સદભાગ્યે અનુકૂળ પવન વહ્યો અને નાવ તીર તરફ ધકેલાયું.'
શ્રેણિક મૌનભાવે સાંભળી રહ્યો. ન ઉકેલાય એવી ગુંચે જાણે સ્વતઃ છૂટી પડી જતી હોય એવી તૃપ્તિ એના મેં ઉપર તરવરી રહી.
વમળમાં સપડાયેલા વહાણને બચાવી લેવું એ સહજ વાત નથી. રાજર્ષિનું નાવ તેફાને ચઢ્યું હતું. બૂડવાની છેલ્લી ઘડીઓ ગણાતી હતી એટલામાં રાજર્ષિએ પિતાને જમણે હાથ ઉંચક અને માથા પર મુકુટ ઉતારી શત્રુ સામે ફેંકવાને છેલ્લે નિશ્ચય કરી વાળે. માથા ઉપર હાથ પડતાં જ એમને પોતાની સ્થિતિનું ભાન થયું. મુકુટ કયાં? રાજ્યસન કયાં? યુદ્ધ કયાં? વૈરી ક્યાં ? આવા આવા અનેક પ્રશ્નો એક સામટા ઉભરાઈ નીકળ્યા
તત્કાળ પેલું દુઃખ ઊડી ગયું ! ત્યાગદશામાં, ધ્યાનાવસ્થામાં પોતે જે દુર્યોન સેવ્યું હતું તે બદલ એમણે તીવ્ર પશ્ચાતાપ કર્યો. ગતિની સ્થિતિ પણ એ જ ક્ષણે બદલાતી ચાલી. પહેલા સ્વર્ગની, બીજા વર્ગની એ પ્રમાણે જે મેં હકીકત કહી હતી તે આ જ નિર્મળ ભાવનાને આશ્રયી હતી.”
શ્રેણિક અધ્યવસાયનું બળ જોઈ આશ્ચર્ય પામ્યા. અંતરના અધ્યવસાયે કર્મનાં દલને કેવા છિન્નભિન્ન કરી વાળે છે એ તેને સમજાયું. અશુભ પરિણામની ધારા ભલભલા તપસ્વીને નારકીય ગતિ તરફ ખેંચી જાય અને શુભ અધ્યવસાયની પ્રબળધારા ઉજજ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૧૨૩:
રાજર્ષિ પ્રસન્ન
વળ કેવળજ્ઞાન તરફ્ લઇ જાય એ વિષે હવે તેને લેશમાત્ર શકા ન રહી.
વેષ પહેરવાથી જ વૈરાગ્ય આવે એવા નિયમ નથી. વેષના ભાઘાબર કરતાં . આત્મસાક્ષીએ આચરેલું ધર્માચરણુ અતિ મહત્ત્વનું છે.
वेसोपि अप्पमाणो, असंजमवहेसु वट्टमाणस्स । किं परियतियवेसं, विसं न मारेई खज्जंतं ॥
અસ યમમાગ માં વંતા મુનિના વેષ પણુ અપ્રમાણુ છે. વેષ અદલાવવાથી, શું ઝેર ખાવું. હાય તે। એ ઝેર ખાનારને નથી મારતું
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌદર્યસૂતિ સનકુમાર સનકુમાર ચક્રવર્તી હતા. પણ ચકવર્તી કરતાં યે એક સૌંદર્યશાળી પુરુષ તરીકે એમની ખૂબ ખ્યાતિ હતી. એ વખતે એમ કહેવાતું કે બુદ્ધિમાન, શક્તિવાન, કુળવાન બીજા ઘણા પુરુષ હશે પણ દેવની કાંતિને ઝાંખી પાડે એવું અનુપમ રૂપ ધરાવનાર એકલા સનકુમાર જ છે. ભારતવર્ષમાં એમના શરીરસૌંદર્ય સાથે સ્પર્ધા કરી શકે એ બીજે પુરુષ ન હતો.
દેવાનું અભિમાન પણ સનસ્કુમાર આગળ ગળી જતું. એક સ્વચ્છ આરસપહાણમાંથી કોઈ કુશળ શિલ્પાએ નિરાંતે બેસીને મૂર્તિ ઘડી કાઢી હેય તેમ સનકુમારનું એકેએક અંગ પ્રમાણબદ્ધ અને કાંતિયુક્ત હતું. ચક્રવતી પણાના વૈભવે, ચક્રવર્તીપણુની અસ્મિતાએ, એ સ્વાભાવિક સુગઠિત દેહમાં દમામની કઈક અનેખી ખુમારી ભરી હતી. ભરાવદાર ગામાં વહેતું લાલ ચઠી જેવું લોહી સેનકુમારના તાજા યૌવનની સાક્ષી ઉચ્ચારતું હતું.. !
સનકુમારના સૌંદર્યનો વિષય એક વાર દેવોની સભામાં ચર્ચા. મનુષ્યોએ દેવેની શક્તિ અને સુંદરતાનાં ઘણું સ્તોત્રો રઓ છે, પણ કોઈ દેવે મૃત્યુકના માનવી વિષે પ્રશંસાનું નાનું. સરખું પણ ગીત ગાયું હોય એવું કવચિત જ બન્યું છે. તે દિવસે સનસ્કુમારના વિષયમાં દેએ વહેલવહેલો પિતાને અભિપ્રાય ઉચ્ચાર્યો. એમણે જાહેર કર્યું કે દેવના રૂપને પણ નિસ્તેજ બનાવે એવો એક પુરુષ ભારતવર્ષમાં છે અને તે સનકુમાર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
સાંદ મૂર્તિ સનત્કુમાર
કેટલાકાને એ અભિપ્રાય ન રૂચ્યા. દૈવામાં કેટલાક એવા અભિમાની હોય છે કે જે પેાતાના ક્રૂરતાં ખીજા અધિક સૌ શાળા હાઈ શકે એ વાત સાંભળવા કે નથી હાતા. દેવાના રૂપવૈભવ છેક એટલી ક્રાતિના આગ્રહ રાખી રહ્યા હૈાય છે.
*૨૪:
સ્વીકારવા તૈયાર હોવાનેા તે
સૌ. કંઇ એક ભૂમિના ઇજારા નથી. દેવભૂમિમાં જ સૌંદર્યાં. નીપજે અને મૃત્યુલોક સૌની મરુભૂમિ બની રહે એવું ૐાઇ વિધાન નથી. સૌય નીરખવાને કેળવાયેલી આંખ જ એનાં સાચાં મૂલ્ય આંકી શકે.
દેવ અને માનવીનાં સૌંદર્ય જુદી જુદી કાટિના ઢાય છે. દેવસભાના એક એ દેવાને જ્યારે સનત્કુમારના સૌ ની પ્રશંસા ન ચી અને તે પાતે જાતે એ સૌની ખાત્રી કરવા સનકુમારની રાજધાનીમાં આવ્યા ત્યારે જ એમને એ વાત સમજાઇ. દેવા જ સૌના ઇજારદાર છે એ ભ્રમણા ટળી.
ફૂલની
સનત્કુમાર ખરેખર સુંદર હતા. દેવક્રમારાનું સૌ પાંખડી જેવું સુકુમાર હેાય છે. મનુકુમારાનું રૂપ, ટાઢ-તડા વેઠી વેઠીને પરિપાક પામતા ફળ જેવું રસભરપૂર હોય છે. એક સ્વાભાવિક છે તે! બીજી શ્રમસાધ્ય છે. એકમાં નરી ક્રામળતા હોય છે તા ખીજામાં કૈં।મળતા અને કઠિનતાનું સુંદર સંમિશ્રણ હાય છે.
દેવા સનત્કમાર પાસે પહેાંચ્યા તે વખતે કેટલાક પહેલવાના, સનત્કુમારના કદાવર દેહને સુગંધી તેલનું મન કરી રહ્યા હતા. એક પહેલવાનનેા વજ્ર જેવા કઠાર હાથ કાઇ દેવને સ્હેજ સ્પશી જાય તે પણુ દેવને સાજો ચડી આવે. કુસ્તી કરી કરીને જેમના હાથ ખૂબ કઠણ બન્યા છે એવા ચાર-પાંચ પહેલવાનેાના પેાલા હાથની તેલભીની ઝાપટ સનકુમારના ઉઘાડા અંગ ઉપર પડતી હતી. એવા જ પહેલવાનેાની ખીજી એક ફેાજ હુકમની રાહ જોતી પાસે ઊભી હતી. એમનું કામ સનત્કુમારના અંગ ઉપરથી વધારાનું તેલ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌંદર્ય મૂર્તિ સનકુમાર
: ૧૨૫ :. બાહુબળથી બહાર નીચેથી કાઢવાનું હતું. સનતકુમારને નાનવિધિ વસ્તુતઃ એકે વૈભવ હતો.
દેવકુમારે આ સ્નાનવિધિ જોઈ આશ્ચર્ય પામ્યા અને એથી યે વિશેષ તે સનકુમારના ખુલ્લા દેહની શોભા નિહાળી તેઓ સ્તબ્ધ બન્યા. મનુષ્યને દેહ આટલે સુકુમાર અને છતાં આ કસાયેલો કેમ હોઈ શકે એ એમની સમજમાં ન આવ્યું. .
સ્નાનવિધિમાં રોકાએલા સનકુમારે દેને એમના આગમનને હેતું પૂછ . એ પ્રશ્નના જવાબમાં દેએ કહ્યું કે દેવસભામાં સનકુમારના રૂપની જે ચર્ચા થઈ હતી તેની ખાત્રી કરવા માટે જ પોતે આ પૃથ્વી ઉપર આવ્યા હતા.
રૂ૫ની વાત સાંભળીને સનકુમારની આંખ અભિમાનના ઘેનથી ઘેરાઈ. દેવ પિતાનું રૂ૫ જેવા આવે એમાં એને પોતાની મહત્તાની પરાકાષ્ઠા લાગી. સનસ્કુમારે કહ્યું: “રૂપ જ જેવું હોય તે તમે રાજસભામાં આવજે. સ્નાનાદિથી પરવારી, જ્યારે વસ્ત્રાભૂષણે સજી, લઉં ત્યારે સેવાથી વીંટળાયેલા અને રાજસિંહાસન ઉપર ગોઠવાપેલા એવા મને નિહાળજે. અત્યારે તે એમાંનું કંઈ જ નથી.”
દેવની કુતુહલવૃત્તિ વધુ સતેજ બની. તે વખતસર સનતe. કુમારની રાજસભામાં પહેર્યાં. એ વખતે સનકુમારની દેહશોભા, દીપશિખાની જેમ આખા યે મંદિરને તેજથી ભરી દેતી હતી. દેવોને લાગ્યું કે સનકુમાર પૃથ્વીના પટ ઉપર વિહરતો એક માનવદેવ છે. - ધીમે ધીમે તેઓ રાજસભામાંથી માર્ગ કહાડતા સનમારના સિંહાસન પાસે પહોંચ્યા. તરસ્યા માણસની જેમ એમણે સનતકુમારના સૌંદર્ય તરફ મીટ માંડી. સનકુમારનાં એકેએક અંગ, આભૂષણ અને હલનચલન તરફ તેઓ કયાં સુધી જોઈ રહ્યા.
ડીવારે અજાણતાં એક દેવે લાંબે નીશ્વાસ નાંખ્યો. સૌંદર્યની આકર્ષકતા અને વૈભવની છાકમછળ વિષે વિચારપરપરામાં ગરકાવ બનેલો એ દેવ કયારે વૈરાગ્ય ભણું ખેંચાઈ ગયે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: ૧
:
સિંદર્યમૂર્તિ સનકુમાર
તેનું તેને પિતાને પણ ભાન ન રહ્યું. તર્ક અને કલ્પનાની ગહન -અટવીમાં અથડાતાં પ્રાણીઓ કોણ જાણે કયાંના કયાં ઉતરી પડે છે?
પાસેના દેવે એ નીશ્વાસ સાંભળ્યો. પૂછયું: “આમોદ-એમેદના આ મહાસાગરમાં શેકને નીશ્વાસ શી રીતે સ્પર્શી ગયો?'
જવાબમાં પેલા દેવ નાક ઉપર હાથ મૂકે. એને કંઈક ઊડે ઊંડેથી દુર્ગધ આવતી હોય એમ તેણે મહીં સોચ્યું અને કહ્યું: “સુંદર મનુષ્ય પણ ભીતરમાં કેટલી ગંદકી ભરીને બેઠો હોય છે? સનકુમાર સુંદર છે, પણ ખરું જોતાં તો જેને જોતાં સુગ ચડે એવાં મળ–સૂત્ર ઉપર જ આ સુંદર દેહનો આધાર છે.'
જે જોવાનું છે તે મૂકીને શા સારું આ દેવ ન જોવાનું જે હશે ? સનતકુમારના આ બહારના રૂપવૈભવમાં એવી તે શી ખામી હતી કે તે નકામે ભીતરના મેલ જેવા મંડી ગયે.” બીજે દેવ કંઇક આવો જ વિચાર કરતો હતો. પણ એ બોલે તે પહેલાં જ પેલ દેવ કંટાળીને બોલી ઉઠ્યોઃ .
“આ સનકુમારના શબ્દોમાં તમને દુર્ગધ નથી આવતી?”
પ્રશ્નોત્તર અધૂરા રહ્યા. સનતકુમારે, આ અતિથિ જેવા દે કઈ ચર્ચામાં ગુંથાયા છે તે જાણવા માગ્યું. દેવ નિર્ભય હતાસ્પષ્ટવક્તા હતા. એમને સનતકુમારની સત્તા કે હકુમત સ્પર્શી શકે એમ ન હતું.
અમે માનવસૌંદર્યની મૂળ સામગ્રી વિષે વિચાર કરતા હતા.' -કડવી લાગે એવી વાતને દેવે મીઠાશનો એપ આયે.
માનવસૌન્દર્ય એટલે સનકુમાર. અને માનવસાંદર્યની જ્યાં વાત થતી હોય ત્યાં સનકુમારનાં જ ગુણગાન હેય એવો તેને આજ સુધીને અનુભવ હતો. તેણે પૂરી બેદરકારીથી દેવની સામે દષ્ટિપાત કર્યો અને પૂછયું : | ‘વારુ, કઈ સામગ્રીમાંથી આ સંદર્ય પ્રકટયું? આપ શું માને છે ?”
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંચ સ્મૃતિ સનકુંમાર.
૧૨૭:
હુ....એ જ વાત મારા સાથીને સમજાવતા હતા. તમારા ડ જેટલે! સુંદર છે તેટલી જ તમારી વાત કરવાની શૈલી પણ સુંદર છે. પણ જે શ્વસ એ શબ્દોના સ ંદેશ લઇ આવે છે તે શ્વાસ પેાતે મળના કેટલા અણુ-પરમાણુને બહાર ઠલવે છે ?' સનત્ કુમારની પાસે બેઠેલા ધ્રુવે, સનત્યુમારના શ્વાસમાંથી છૂટતી દુર્ગંધના પ્રકારાંતરે નિર્દેશ કર્યાં. મનુષ્યા જે વાસથી લગભગ ટેવાઈ ગયા છે તે વાસ દેવા વધુ વખત સહી શકતા નથી. એટલે જ તેણે સનત્કુમારની વાત સાંભળીને શરૂઆતમાં જ મ્હોં સ્ટેજ મરડયુ હતુ.. એ દુધે જ એને માનવસૌદર્યની મૂળ • સામગ્રી વિષે વિચાર કરવા પ્રેર્યાં હતા.
સૌ દ મૂર્તિ સનત્કુમારમાં નિમલ સુંદરતા જેવી વસ્તુ કઈ રીતે સંભવે ? સનત્યુમારને એ વાત સાંભળી થોડા આધાત પણ થયા.
મનુષ્ય ખરેખર શક્તિસ`પન્ન પ્રાણી છે. એ મળ–મેલમાંયી પણ સૌંદર્ય ખે ́ચી જાણે છે. જે ગંધાતા દ્રવ્યે સામે જોવા માત્રથી સૂગ ચડે તે જ દ્રવ્યામાંથી મનુષ્ય પાતાના સૌંદર્યની દીપમાળ પ્રગટાવે છે. જયાં સુધી અંદરના અવયવા પોતપાતાની કામગીરી ખરાખર અજાવતા હૈાય ત્યાં સુધી તે। બધુ ઠીક ઠીક ચાલે છે–સૌ ની દીપમાળા ઝળહળી રહે છે, પણ જ્યારે એમાં ચેડી શી વિકૃતિ થવા પામે છે તે જ ઘડીએ પેલું સોય પણ ખદખદી ઉઠે છે. માણુસ જેને અમી કહે છે તે અમીને અડીને નીકળતા વાયુ પણ પછી તે વાસ મારે છે. એક રીતે માનવી જેટલા શિતસપન્ન છે તેટલે જ બીજી રીતે પામર છે. એની સૌ’દય જવાળા જોતજોતામાં રાખના ઢગલારૂપે પરિણમે છે.' દેવે પોતાની મધુર વાણીમાં સનકુમારને સૌંદર્યનો ખીજી બાજુ ખતાવી;
સનત્કુમાર ભલે ચક્રવર્તી હાય, ભલેને સોની પ્રતિમા શા હોય, પરંતુ આખરે તે। એ માનવી જ તે ?–ઝુંપડીમાં વસતા ફ્રાઇ પણુ દીન—રિદ્ર કે કદરૂપ માનવબાળના જેવાં જ ઉપકરણા
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨૮:
સી મૂર્તિ સનમાર
અને ઉપાદાનાથી એના દેહ ઘડાયા છે. તેમ એના એક એક લોહીના બિંદુમાં વિકૃતિની પાર વગરની સામગ્રી ભરી છે અને તે એક દિવસે આ કહેવાતી સૌદય પ્રતિમાને પણ પગથી ઠાકરે ચડતા પત્થર જેવી બનાવી મૂકવાની એ વાત પેલા દેવે સનત્કુમારને સમજાવી.
નિશ્ચિતપણે ફૂલની શય્યામાં પડેલે માનવ જેમ પેાતાની --પથારીમાં સળવળતા સાપને જોઇને ઉદ્દેિશ અને તેમ સનકુમાર પોતે જેને માટે આટલુ અભિમાન ધરાવે છે તે દેહની આવી અવશ્યભાવી દુર્દશા કલ્પી મેચેન બન્યા. વિકૃતિ માત્રથી અજાણ્યા એવા ચક્રવર્તીએ વિકારના પડછંદા દૂર દૂરથી આવતા સાંભળ્યા.
વિકાર અને મૃત્યુની એક સામાન્ય વાતે સનત્કુમારના વિલાસના બધા રસ ઝૂંટવી લીધા. એક દિવસે આ યૌવન વિદાય લેશે, આરેાગ્ય ક્ષીણ થતાં જ વિવિધ દુઃખ-દર્દીની સેના ચડી આવશે, સૌના અણુ અણુ ગંધા! ઊઠશે અને ખીજા હજારા– લાખે। માનવીની જેમ પાતે પણ દુશાગ્રસ્ત બનશે એ વિચારે એમના હૃદયમાં વિરાગનાં ખીજ વાવ્યાં.
પછી તે, સર્પ જેમ કાંચળીના ત્યાગ કરે તેમ સનત્કુમારે રાજ્યલક્ષ્મીના ત્યાગ કર્યાં. છ-છ મહિના સુધી એમની રાણી–સુનંદા અને રાજ્યના અધિકારીએ એમની પાછળ સમજાવવા સારુ કર્યો પણ સનત્કુમારે તજેલી રાજલક્ષ્મી સામે પાછું વાળીને પણ નજોયુ. સૌ આપ્તજન નિરાશ બનીને પાછા વળ્યા.
સૌ મૂર્ત્તિ સનત્કુમારે ઉગ્ર દેહદમન આયુ. ઉપરાઉપરી ઉપવાસ અને આયંબિલના તપે સુંદર શરીરને શુષ્ક તથા જીણું બનાવી મૂકયું. સુવાળી સુખશય્યામાં ઉછરેલા દેહ ભયંકર રામને આધીન અન્ય..
સનત્કૃમારને દેહ તેમજ ટ્રેડના રાગની કઈ જ પડી ન હતી. એમનુ લક્ષ હવે દેહરાગ તરફ નહીં, ક રાગ તરફ વળ્યુ હતુ.. પૂકની જે સેના આત્માને જન્મ-જરા-મૃત્યુના પ્રવાહમાં પુનઃ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાં સ્મૃતિ સનકુમાર
- ૨૯:
પુનઃ પટકે છે તે સેના સામે જ છેલ્લુ યુધ્ધ લડી લેવાના એમણે નિશ્ચય કર્યાં હતા. શરીર એટલે કે શરીરનું સૌ એ સ` હવે સનતકુમારને બાળચેષ્ટા જેવું લાગવા માંડયું,
! એક દેવે સનકુમારના રાગ નિહાળી, કઈક ઉપચાર કરવાની સેવાભાવે તૈયારી બતાવી.
શરીરના વ્યાધિ તે। તમે મટાડશે, પણ વ્યાધિમાત્રનું મૂળ - ક રાગ, તેને આપ કઇ રીતે મિટાવી શકવાના હતા ?' સનત્કુમારે પૂછ્યું'.
કાઇ પણ વૈદ્ય પાસે ક`રાગના ઈલાજ નથી હેાતે।. અહુ બહુ તા દેહના દુખને થાડે દૂર ઠેલી શકે.' ધ્રુવે પેાતાની નિરુપાયતા દર્શાવી.
‘હું પણું ધારું, તે ફરી એક વાર આ કૃશ બનેલા દેહમાં આરેાગ્ય અને સૌની જ્યોત પ્રકટાવી શકું. પણ દેહમાં જ સસ્વ સમાઇ જતું હોવાની માન્યતા હુ મારી પાછળ મૂકીને આવ્યેા છું. દેહ કરતાં પણ આત્મા અધિક મૂલ્યવાન છે. દેહના આરેાગ્યા કરતાં અત્માનું આરેાગ્ય મને અનંતગણું આદરણીય લાગે છે.' સનત્યુમારે પેાતાની સ્થિતિ સમજાવવા માંડી
પણ જે માશુસ દેહને નીરાગ રાખી શકતા નથી તે આત્માને શી રીતે નીરાગ કરવાના હતા? ' ધ્રુવે પ્રશ્ન કર્યાં.
"
• દેહની નીરાગતા ? સનત્કુમારના કૃશ બનેલા ફ્રેંડમાંથી અવાજ આવ્યે. એમણે પેાતાની એક આંગળી મ્હાંમાં નાખી અને થાડી વારે બહાર કાઢી, દેવને બતાવી. દેવ એ આંગળીનુ રૂપ જોઇ દિગ્મૂઢ બન્યા. એ આખીયે આંગળી જાણે કે તપાવેલા શુદ્ધ કચનમાંથી ઘડી કાઢી હેાય તેટલી રૂપવાન બની ગઇ હતી. સનકુમાર જો ઇચ્છે તે પોતાના દેહને, પહેલાં કરતાં પશુ
૯
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૩૦ ક
સૌંદર્ય મૂત્તિ -સનકુમાર
વધુ દિીવાન બનાવી શકે એટલી સિદ્ધિ ધરાવતા હતા એમ તેમણે આથી સૂચયું. દેવને લાગ્યું. જેની પાસે આવુ અદ્ભુત સામર્થ્ય હાય તે દેવની કે બીજા ફાઇની સહાય શો સારૂ વાંછે? સનકુમારની ઉગ્ર તપશ્ચર્યાનેા જ એ પ્રતાપ હતા. શરીરની એમણે ઉપેક્ષા કરી હતી. કરેાગની સાથે છેલ્લુ યુદ્ધ લડી લેવાની એમણે જે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી તેમાંથી એમને ક્રાઇ ચળાવી શકે એમ ન' હતું.
સાતસેા-સાતસે વર્ષ લગી એમણે એ દેહના રોગની પરવા કર્યાં વિના ધાર તપશ્ચર્યાં કરી. સિદ્ધિપદને યેાગ્ય એવા પુરુષાની શ્રેણીમાં સૌ મૂર્તિ સનત્કુમારનું નામ પણ ઉમેરાયુ',
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રાર્થ સભા દક્ષિણમાં, જૂના જમાનામાં કર્ણસુવર્ણ નામની એક નગરી હતી. રાજાના પિતાના નામ ઉપરથી નગરીનું એ નામ હું હતું. અહીં ઘણુ શ્રીમંતે વસતા. વેપાર પણ ઘણો ધીકતો ચાલતો. મલય પર્વતનાં ચંદનકા એ અહિંની મુખ્ય પેદાશ હતી. ખાણોમાંથી સોનું અને હીરા પણ નીકળતા. એકંદરે લેકે સુખી અને સમૃદ્ધ હતા. '
નગરીને રાજા પોતે ખૂબ વિવારસિક હતો. પંડિતની સારી જેવી સેના અને આશ્રયે પોષાતી. મનોવિદને અર્થે રાજાએ પિતાના મહેલમાં એક શાસ્ત્રસભા યોજી હતી. વિદ્વાને, પંડિત, પારંગતો આ શાસ્ત્રસભામાં આવી પોતાની બુદ્ધિના ચમકાર બતાવતા. ન્યાય, દર્શન, કાવ્ય, સાહિત્ય અને શાસ્ત્રવાકયની આપ્તતા સંબંધમાં ખૂબ મનોરંજક ચર્ચાઓ અહીં ચાલતી. યુક્તિઓ, અલંકાર અને શાસ્ત્રીય કના ઉચ્ચારોથી હરહંમેશા આ સભા ગુંજી ઊઠતી.
વિદ્યાવિદની સાથે, મહારાજાને શાસ્ત્રાર્થને પણ બહુ શેખ હતું. કોઈ એક વિષય કે સમસ્યાના સંબંધમાં બે પંડિતને લડાવવામાં, એમની બુદ્ધિમત્તા, તર્કશકિત અને હાજરજવાબીની કસોટી કરાવવામાં મહારાજાને બહુ જ મજ પડતી. જે પડિત, શાસ્ત્રાર્થની ચર્ચામાં ફત્તેહ મેળવતે તેના નામનો જયધ્વનિ, સમસ્ત મહેલમાં પ્રસરી જતે; એટલું જ નહીં પણ એક વિજયી પંડિત તરીકે તેને હાથી ઉપર બેસાડી, સારાયે શહેરમાં ફેરવવામાં આવતું. અને
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૩ર :
શાસ્ત્રાર્થ સભા
મહારાજાની થેડી પણ મહેરબાની જેની ઉપર ઉતરે તે ન્યાલ થઈ જાય-એની વંશપરંપરાની ગરીબાઈ ટળી જાય એમાં તો પૂછવાપણું જ શું હોય ? પરાજય પામેલા પંડિતની દુર્દશા, બીજી તરફ, એટલી જ શોચનીય બનતી. એને આ શહેરમાં રહેવું આકરૂં થઈ પડતું. એક રીતે મહારાજા કર્ણસુવર્ણની આ નગરીમાં શાસ્ત્રાર્થને નામે જુગાર જ ખેલાત. ભલભલા પંડિત ભાગ્યદેષે પરાભવ પામી, આ ભૂમિને છેલા નમસ્કાર કરી નીકળી જતા. જેમનો સીતારા એક દિવસે ચમકતો તેમને પણ પિતાનાં આસન હંમેશા ધૃજતાં લાગતાં. કયારે બહારનો કોઈ સમર્થ પંડિત આવશે અને પિતાની કમાયેલી કીર્તિને ધૂળભેળા કરશે તે કોઈ કળી શકતું નહીં. પંડિત પિતાની પ્રતિષ્ઠા જાળવવાની ચિંતામાં રાતદિવસ ભયભીત રહેતા.
જુગારી કરતાં એમની સ્થિતિ કઈ રીતે વધુ સારી ન ગણાય. ભોગમાં રેમને ભય રહ્યા જ કરે છે તેમ પાંડિત્યમાં પરાભવને સતત ભય રહે છે એ સૂત્ર અહીં શબ્દશઃ યથાર્થ થતું દેખાતું.
રાજની શાસ્ત્રાર્થસભાના કેટલાય પંડિત, પછી તે, કાશી જેવી દૂરની નગરીમાં ચાલ્યા ગયા. કેટલાકાએ બૌદ્ધ સાધુના વેશ પહેરી સંસારનો ત્યાગ કર્યો. કેટલાક વનમાં કે નદીતીરે આશ્રમ બાંધી બેસી ગયા. કર્ણસુવર્ણ નગરી પંડિતેથી લગભગ ખાલી જેવી થઈ ગઈ.
શાસ્ત્રાર્થસભામાં પણ હવે, બે-ચાર પરંપરાગત પંડિત સિવાય ભાગ્યે જ કોઈ આવે છે. મહેલના મુખ્યદ્વાર પાસે એક હાટું નગારું મૂકવામાં આવતું તેની ઉપર ભાગ્યે જ કોઈની દાંડી પડે છે. અહીં એટલું કહી દેવું જોઈએ કે શાસ્ત્રાર્થસભામાં જે કોઈ ન પંડિત શાસ્ત્રાર્થ કરવા માગતો હોય તેણે સે પહેલાં, પ્રવેશદ્વારના આ નગારા ઉપર દાંડી પીટવી જોઈએ. નગારાનો અવાજ થાય એટલે સૌ કોઈ સમજી લે કે કોઈ સમર્થ વાદી આ નગરીમાં આવ્યો છે અને થોડા જ દિવસમાં ભારે શાસ્ત્રાર્થ થવો જોઈએ. હમણાં હમણા એ નગારું વાગતું
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રાર્થ સભા
૧૩૩ નથી. બહારનો કોઈ પંડિત પણ નથી આવત. શાસ્ત્રાર્થસભા નિર્જનવત્ બની છે.
આમ બધું સુમસામ ચાલતું હતું એટલામાં એક અસાધારણ પંડિત આ નગરીમાં આવી ચડયો. એના અસાધારણ બુદ્ધિસામર્થ્ય અને પ્રખર પ્રમાણવાદની વાતો લેકમ ઉપર રમી રહી. કેઈ કહે, આજ સુધીમાં જેટજેટલા શાસ્ત્રીઓ આવી ગયા એ બધા, આ નવા પંડિત પાસે પાણી ભરે. કાઈ કહેઃ પૃથ્વીના પડ ઉપર આવો વાદી બીજે કઈ થયો નથી અને કદાચ થશે પણ નહિ. એની સામે એક સાદું વાક્ય બોલતાં ભલભલાને પસીનો છૂટે!
કર્ણસુવર્ણ નગરીમાં આવા દિગગજ પંડિત સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરવાનું બીડું કેણુ ઝડપે? એક રાજપંડિત હતો, પણ એ છવાઈ ખાવા માટે જ રહ્યો હતો. બાપ-દાદા પંડિત હતા, એટલે તે પંડિતના નામે ઓળખાતો એટલું જ. એની શી તાકાત કે દુનિયાના એક સમર્થ વાદી સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરી શકે?
અને ખરેખર પેલે ન વાદી, જ્યારે બજારની વચ્ચે થઈ, દરબાર તરફ જવા નીકળ્યા ત્યારે કે એનું સ્વરૂપ અને એને રંગ-ઢંગ જોઈને મંત્રમુગ્ધ જેવા બની ગયા. એક તો એને કદાવર દેહ અને ભરચક દાઢી તથા મૂછના વાળનો ઘટાટોપ જોયા પછી કાચ પિચ આદમી તે ગભરાઈ જ જાય.
લોકોના ટોળેટોળા એને જેવા સારૂ ઉલટ્યા. સંસારની બધી ચિંતાને ઘેળીને પી ગયો હોય એવું એનું કદાવર શરીર હતું. આંખમાંથી કાતીલ છૂરીના તેજ જેવો પ્રકાશ ચમકતો. એના પગલે પગલે દંભને પડઘો પડતો. બીજી વિચિત્રતા એ હતી કે એણે હાથમાં
એક મોટો દંડ ગ્રહણ કર્યો હતો. ગોળી જેવડા પેટ ઉપર તાંબાનું 'કવચ પહેર્યું હતું અને માથા ઉપર મુકુટ જેવા લાગતા એક ધાતુપાત્રમાં મશાલ સળગતી હતી, રૂપ અને વેશમાં એ ખરેખર અદ્ભુત હત-અજેય જેવો લાગતો હતો.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૩૪
શાસ્ત્રાર્થ સભા
ધીમે ધીમે તે રાજસભાના મુખ્ય બારણુ પાસે પહોંચ્યો અને પાસેના નગારા ઉપર ત્રણ વાર દાંડી પીટી. એને અર્થ એટલો જ કે “તાકાત હોય તે શાસ્ત્રાર્થ માટે આવી જાય!' ' '
શાસ્ત્રાર્થને કંકો સાંભળી રાજા વિચારમાં પડ્યોઃ રાજપંડિતને લાવી પૂછયુંઃ “આ નવા પંડિત સાથે શાસ્ત્રાર્થ કેણ કરશે?” - રાજપંડિત જે જવાબ વાળે તે ઉપરથી રાજાને ખાત્રી થઈ
કે હવે રાજ-દરબારમાં એક પણ પંડિત એવો નથી કે જે આ નવા વાદી સામે ઊભા રહે. શાસ્ત્રીઓ માન અને અપમાનથી કંટાળી એક પછી એક આ રાજ્યની હદ છોડી ચાલ્યા ગયા હતા. જેમને એક દિવસે હાથીની અંબાડી ઉપર બેસાડવામાં આવે તેમને જ પાછા વળતે દિવસે ગધેડા ઉપર બેસવાનો વખત આવે એ સ્થિતિ કેણુ કેટલો કાળ નભાવી લે? આજે પહેલવહેલી રાજાની આંખ ઉઘડી. એણે શાસ્ત્રાર્થને નામે આજ સુધીમાં કેટકેટલા પંડિતોની દુર્દશા કરી હતી તે વાત તેને આજે સમજાઈ.
કર્ણ સુવર્ણમાં લક્ષાધિપતિઓ અને કરોડપતિઓને કંઈ તૂટ ન હતો. સુભટ અને યોદ્ધાઓ પણ એક કહેતાં એકવીસ હાજર થઈ જાય, માત્ર કોઈ શાસ્ત્રી કે પંડિત નહોતો રહ્યો. શાસ્ત્રાર્થ સાંભળી જેઓ કેવળ તાળીઓ પાડતા હતા અથવા તો જય જયના ધ્વનિથી દિશા ગજાવી શકતા હતા તેઓ જ રહી ગયા હતા. રાજા પોતે મેટી મૂંઝવણ અનુભવી રહ્યો. કર્ણસુવર્ણનું નાક કાપીને આ નવો વાદી ચાલ્યો જશે એવી તેને બીક લાગી.
ગુપ્તચર અને દૂતોને બોલાવી મહારાજાએ આજ્ઞા કરીઃ “અમે ત્યાંથી સમર્થ શાસ્ત્રીને શોધી કાઢે. કર્ણસુવર્ણ જેવી વિદ્યાપીઠનું અપમાન થાય એ ઠીક નહીં.”
એક ગુપ્તચરે આખરે સંદેશ આપ્યો કે “મહારાજ ! અહીંથી બહુ દૂર અરણ્યમાં એક તારવી શ્રમણ રહે છે. ઉંમર તો બહુ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રાર્થ સભા
': ૧૩૫ નથી, પણ પાંડિત્ય અને વિવાદમાં જબરજસ્ત છે. વિરાગી એટલા બધા છે કે આપણું દરબારમાં શાસ્ત્રાર્થ માટે આવે કે કેમ એ એક શંકા છે.'
નહીં આવે તે હું પોતે એમની પાસે જઈ ચરણમાં માથું ઢાળીશ અને કહીશ કે મારી લાજ આપના હાથમાં છે. કૃપા કરીને એક દિવસ શાસ્ત્રાર્થ સભામાં પધારો.” રાજાએ જવાબ આપ્યો.
અને ખરેખર, કર્ણસુવર્ણ નગરીને રાજવી પોતે એ વિરાગી સંત આગળ પહોંચી ગયો. મહારાજાએ પોતાની સ્થિતિ સમજાવી, આજની આફતમાંથી બચાવવા આગ્રહભરી અરજ કરી.
શ્રમણરાજે કહ્યું: “હું તે વનવાસી છું. મને વસતી સાથે કંઈ જ નીસ્બત નથી. પણ મારા સંયમનું રક્ષણ આપની સરહદમાં થતું હોવાથી ભારે શિરે થોડી જવાબદારી તે રહે છે જ. હું જો કે હજી જુવાન છું, મને બહુ લાંબો અનુભવ નથી. તેમ મેં બહુ ગ્રંથો પણ નથી વાંચ્યાં છતાં ગુરુપ્રતાપે મહારાજનું ગૌરવ સંભાળવામાં મને બહુ અડચણ નહીં પડે.'
ભરયુવાવસ્થામાં પણ શ્રમણને આ વિનય અને સંયમ જોઇને મહારાજની ખાત્રી થઈ કે આ તપસ્વી ભલે પિતાને પંડિત ન માને, પણ પાંડિત્યને કેમ પચાવવું એ તો બરાબર જાણે છે. કર્ણ સુવર્ણ નગરીની જતી આબરૂ, આ યુવાન શ્રમણ જરૂર બચાવશે.
આ બધી ખટપટ દરમ્યાન છ દિવસ નીકળી ગયા, નવો અભિમાની પંડિત છ દિવસ સુધી નગારા ઉપર દાંડી પીટી દરબારમાંથી મદઝરતા હાથીની જેમ ચાલ્યો ગયો. કેઈએ તેના પડકારનો જવાબ ન વાળ્યો.
સાતમે દિવસે જેવી દાંડી નગારા ઉપર પડી કે તરત જ રાજ-. પડિતે હાજર થઈને, બે હાથ જોડી પ્રાતઃપ્રણામ કર્યા.
વાદીએ એની સામે અભિમાનભરી એક મીટ માંડી. પૂછ્યું: “આપ કોણ છે?”
!
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
× ૧૩૪ :
શાસ્રા સભા
• છુ. તે રાજપડિતઃ પણ નામના જ પતિ છું. પાંડિત્ય જેવુ" કઈ મારામાં નથી. '
એ તે તમારા હેરા જ કહી દે છે. સાત-સાત દિવસથી નગારા ઉપર દાંડી પીટુ' છું, પણ કાઈ સામે આવીને ઊભું રહેતુ નથી. એ જ બતાવે છે કે 'ડિતને નામે અહીં કેવળ મીંડુ જ મુકાયુ' છે. ’ દિગ્ગજ એવા પંડિતે કુફાડા માર્યાં.
· આપની એ વાત સાચી છે. આવતી કાલે એમ નહીં અને. આવતી કાલે સૂર્યોદય થતાંની સાથે જ શાસ્ત્રા સભા મ’ડાશે. આપને એ હકીકત કહેવા માટે આપની આગળ આવી ઊભા ’ રાજપડિતે આમત્રણ આપ્યુ.
"
પણ શાસ્ત્રાર્થ કરશે ક્રાણુ ?'
"
અધુ' કાલે જણાશે. મારે હજી શાસ્રાના ઢ ઢેરા પીટાવવા છે અને બીજી કેટલીક તૈયારીઓ કરવાની છે, એટલે આપની સાથે અહુ ચર્ચા કરી શકું એમ નથી.' એટલુ' કહીને રાજપડિત ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યો.
પેલા પંડિતજી પણ અચલ અભિમાન અને ગાંભીય સાથે ત્યાંથી રવાના થઇ પેાતાના ઉતારા ઉપર આવી પડેોંચ્યા.
સાતમે દિવસે, શાસ્ત્રાર્થ' સભાના હાડપિંજર જેવા બનેલા દેહમાં નવું લાહી ધબકવા લાગ્યું. મહેલને ક્રૂરતા બાંધેલા તારણા આજે ક્રાઇ મ્હોટા ઉત્સવ હાય તેમ ઉદ્દેાષણા કરી રહ્યાં. મહારાજા અને તેમનાં સ્વજનાને માટે શાસ્ત્રસભાની મધ્યમાં ઊંચા આસનેા ગાઠ વાયાં. વાદી અને પ્રતિવાદી માટે સામ-સામી એઠઠ્ઠા ઊભી કરવામાં આવી. શહેરના શ્રીમતે। અને વિદ્યારસિકા, અધિકારીએ અને દુકાને માટે પણ ઉચિત વ્યવસ્થા કરવામાં આવી.
શાસ્ત્રાના સમય પહેલાં જ હજારા માણુસેાના ટાળા આ સભા તરફ્ ઉલટયાં. પ્રખર વાદી પડિતના દર્શન કરવા એને
❤
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રાર્થ સભા
૬ ૧૩૭ : વિચિત્ર વેષ નિહાળવા, ગેખ અને અટારીઓ ઉપર જીઓ તથા બાળકેલાં ઝુમખાં જામ્યાં.
શાસ્ત્રાર્થસજજ પંડિત પણ તે દિવસે, ઘટાટોપ કરવામાં કંઈ કચાશ ન રાખી. પિતાને નિરખવા માટે સારૂએ શહેર ઉલટયું છે એમ જાણ્યા પછી એણે પેટ ઉપર બાંધવાના બખ્તરને ખૂબ ઘસીભે સીને સાફ ચમકદાર બનાવ્યું. મુકુટ ઉપર બળતી મશાલમાં બમણું તેલ રેડયું.
- પંડિતને આ વેષ જે પ્રેક્ષકોને પણ ખુબ કુતૂહલ થયું. તેઓ આ વેષને કંઈ અર્થ સમજી શક્યા નહીં.
આ તે માણસ હશે કે દૈત્ય ?' એક પ્રેક્ષક બીજા પ્રેક્ષકને પૂછવા લાગે.
“માથા ઉપર મશાલ મૂકવાને શું હેતુ હશે ?' ત્રીજાએ પડખે ઉભેલાને પૂછયું.
એક બુદ્ધિશાળી પ્રેક્ષકે જવાબ આપ્યો. “સાપના માથામાં મણિ રહે છે તેમ આ પંડિતને માથે મશાલ બળે છે.”
બીજા બુદ્ધિશાળીએ ઉમેર્યું “એમ નહીં, ખરી વાત એ છે કે એ પંડિતની પોતાની જ બુદ્ધિ કઈક ગૂમ થઈ ગઈ છે તેથી એ બિચારે ધોળે દિવસે, માથે મશાલ મૂકી ગતવા નીકળ્યો છે.'
ત્રીજાએ કહ્યું: “પંડિતજી પતે તે એમ કહે છે કે જે શાસ્ત્રાર્થ કરતી વેળા કઈ પ્રતિવાદી નાસી જાય તો તેને અંધારામાંથી ઢુંઢીને બહાર કાઢવા સારુ આ માથે મશાલ મૂકી છે.”
મશાલ તે ઠીક; પણ આ પેટે આવડે મેટો પાટે કાં બાંધ્યો હશે?' બીજો એક શંકાશીલ પ્રેક્ષક બોલી ઉઠ્યો.
“પંડિતના પેટમાં વિદ્યા સમાતી નથી. પેટ ફાટું ફાટું થઇ . રહ્યું છે તેથી એને ત્રાંબાને પાટે બાંધવાની જરૂર પડી છે.” હેજ કટાક્ષ કરતાં, ટોળામાંના એક પ્રેક્ષકે જવાબ આપ્યો.
નગરને પણ ગઢ હોય છે ને? પંડિતનું પેટ એ એનું નગર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૩૮ :
શાસ્ત્રાર્થ સભા અને આ પાટે એ તેને ગઢ !' બીજા એક મશ્કરાએ કહ્યું. આખું ટોળું ખડખડાટ હસી પડયું.
આવી આવી અનેક ટીકાઓને પાત્ર બનેલા પંડિતજી, વચ્ચે વચ્ચે, સિંહનાદની જેમ સેહં-સોહનો ઉચ્ચાર કરતા, વિજયના ઘેનથી ચકચૂર બનેલા નેત્રવતી આસપાસ નજર ફેકતાં, થોડીવારે સભાસ્થાને આવી ઊભા રહ્યા. રાજપંડિત અને બીજા કેટલાક અધિકારીઓએ, સભાના પ્રવેશદ્વાર પાસે પહોંચી એમનું યોગ્ય સ્વાગત કર્યું.
એટલામાં તો મહારાજા પણ પિતાના અશ્વને ખેલાવતા ત્યાં આવી ઊભા રહ્યા. મહારાજાના આગમનને સૂચવનારા તૂરીના નાદ
થી આસપાસનું વાતાવરણ હચમચી ઉઠયું. પંડિતોએ, શહેરીઓએ * * ઊભા થઈને મહારાજાને આવકાર આપ્યો.
શ્રમણ મહારાજ સૌથી છેલ્લે આવ્યા. સાવ નિર્દભ, સાવ , સાદા અને તપથી જેમની કાયા ક્ષીણું બની છે, છતાં જેમના પ્રત્યેક દ્રષ્ટિપાતમાં અને પદભ્યાસમાં અકથ્ય ભવ્યતા ઉભરાય છે એવા આ શ્રમણ, નીચે માર્ગ ઉપર દ્રષ્ટિ સ્થાપી, અતિ સંકોચપૂર્વક સભાગૃહમાં પ્રવેશ્યા. સભાગૃહના અધિકારીએ આદરપૂર્વક નમન કરી એમને યોગ્ય સ્થાને બેસાર્યા.
મહારાજાએ શાસ્ત્રાર્થસભાને આરંભ કરતાં કહ્યું: “પંડિત અને નાગરિકો સૌ હાજર છે. હવે શાસ્ત્રાર્થનો આરંભ કરવાની હું અનુમતિ આપું છું.”
એ પછી રાજપંડિત બોલવા ઊભા થયા. એમણે વાદી અને પ્રતિવાદીને પરિચય આપતાં કહેવા માંડ્યું: “આજે આપણે આંગણે જે પ્રખર વાદી પધાર્યા છે તેમની ઓળખાણ આપતાં મારે કહેવું જોઈએ કે ?
રાજપંડિત આગળ બોલે તે પહેલાં જ મશાલધારી પંડિત એમને અટકાવ્યા ને કહ્યું: “મારે પરિચય હું પોતે આપીશ.”
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રાર્થ સભા
રાજપંડિત રાજીખુશીથી બેસી ગયા. .
વાદી પંડિત પિતાને પરિચય આપવા માંડ્યો. “દેશભરમાં એવો કયો પડિત છે, એ કો અભાગી માણસ છે કે જે દીપંકર શાસ્ત્રીનું નામ ન જાણુતે હેય. એ દીપકર હું પોતે. તમે જોઈ રહ્યા છો તેમ હું મસ્તકે દીપ ધારણ કરતા હોવાથી મારું નામ દીપકર સાર્થક બને છે. કોઈને શંકા થશે કે આ દીપ હું શા સારૂ માથે ધારણ કરી રહ્યો છું તેના જવાબમાં જણાવવાનું કે આખી દુનિયા, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં આથડી રહી છે. ઘણાં ઘણાં માણસે, પૂરતો પ્રકાશ ન મળવાથી આડે માર્ગે ઉતરી પડે છે. એમને બચાવી લેવાની બુદ્ધિથી મેં આ માથા ઉપર બળતી મશાલ મૂકી છે. મૂખ સંસારીઓને સીધે-સાચો રાહ બતાવ એ જ મારે શુભાશય છે. બીજી વાત એ પણ છે કે હું પેટે મજબૂત પાટે બાંધું છું. એ પાટો ધાતુનો બનેલો છે. શા સારુ મારે એમ કરવું પડે છે ? તમને કલ્પના પણ ન આવે એટલે જ્ઞાનનો ભાર આ પેટમાં ભર્યો છે. રખેને જ્ઞાન બહાર ચાલ્યું જાય, નદી કે તળાવની ભેખડ ભાંગતાં પાણી નીકળી જાય છે તેમ જ્ઞાન, બુદ્ધિ, વિદ્યા આ પેટમાંથી બહાર નીકળવા જ ન પામે એટલા સારુ પહેલેથી જ આ મજબૂત પાળ બાંધી રાખી છે. મેં આજ સુધીમાં ઘણું પંડિતેને હરાવ્યા છે. શાસ્ત્રાર્થમાં અનેક સ્થળે દિગવિજ મેળવ્યા છે. લોકે મને સર્વશાસ્ત્રજ્ઞ કહે છે. અહીં સાત સાત દિવસ થયા આવ્યો છું, છતાં શાસ્ત્રાર્થ કરવાની કોઈની હીમ્મત ન ચાલી એ જ બતાવે છે કે મારી સામે મેદાનમાં આવીને ઊભું રહેવું એ રમતવાત નથી. આજે પણ, જે તે ખરે કે કેણ કમ્મર કસીને ઊભો રહે છે ?” .
. શ્રમણને બેલવાને વારો આવે ત્યારે માત્ર એક જ પંક્તિમાં, બેઠા બેઠા જ એમણે પતાવી નાખ્યું: “મારે પિતાને પરિચય આપવા જેવું કંઈ જ નથી. હું પંડિત નથી. હું સંયમ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૪૦ :
શાસ્ત્રાર્થ સભા માર્ગને એક સામાન્ય પથિક છું. હું મને પિતાને ઓળખાવું તે કરતાં તમે પોતે જ મારી વાણી અને વહેવાર ઉપરથી ઓળખી -લે એ વધુ ઠીક છે.”
પંડિત અને શ્રમણ વચ્ચેને દેખીતે ભેદ દીવા જેટલો સ્પષ્ટ - થયો. એકમાં દંભ અને અભિમાન છે તો બીજામાં નરી સરળતા અને નરી નમ્રતા ભરી છે. એકમાં ઉદ્ધતાઈ છે તો અન્યમાં એટલો જ વિનય છે. શ્રમણના થોડા શબ્દોની પણ સભાજનો ઉપર બહુ સારી છાપ પડી.
શાસ્ત્રાર્થ શરૂ કરતાં પંડિત-દીપંકર શાસ્ત્રીએ અનેક અનેક - શાસ્ત્રીય યુક્તિઓ અને પ્રમાણેની અવતારણ કરવા માંડી. પંકિતએના પ્રવાહ વહેવા લાગ્યા. એક ઉપર બીજું બાણ છૂટે તેમ દલીને મારો શરૂ થયો. જીવ અને બ્રહ્મ સ્વતંત્ર છે કે અભિન્ન ?, માયા એટલે શું ? બીજમાંથી ઝાડ ઉપવું કે ઝાડમાંથી બી નીપજ્યાં ? દેવતામાંથી ધૂમાડે નીકળે છે કે ધૂમાડામાં દેવતા છુપાયેલો રહે છે? બ્રાન્તિ કોને કહેવાય ? રજુ-સર્પ એટલે શું? હસ્તામલક, સ્કૂલ, સૂક્ષ્મ, ઇશ્વર, સિદ્ધિ, અનુલેમ, પ્રતિલોમ, સાકાર, નિરાકાર કુંડલિની, પિંગલાં, ધારણા, ધ્યાન, બંધન, મુકિત, સ્વર્ગ, નરક, દેવલોક અને એવી અસંખ્ય વાતોના સંબંધમાં એમણે વાફધારા વહેવડાવી. એ ધ્વનિધારાને શબ્દોમાં ઉતારી હોય તે રહેજે ત્રીસ હજાર જેટલી ક-સંખ્યા બની રહે.
સભાજનો આ પાંડિત્ય જોઈ છક થઈ ગયા. પાંડિત્યની હેટામાં હેટી ખૂબી જે કોઈ હોય તો તે એટલી જ કે સાંભળનાર ભલે કંઈ ન સમજે, પણ છક તો જરૂર બની જાય. પાંડિત્ય ઘણું વાર એવી ભૂરકી નાખે છે. જે વસ્તુ સમજાય નહીં તે ખૂબ ગહન હોવી જોઈએ એમ માની તેના પ્રતિપાદક તરફ સામાન્ય ભકતોની શ્રદ્ધા વળે છે. અહીં પણ એમ જ થયું. પાંડિત્યના વશીકરણથી ડીપંકરે સૌનાં ચિત્ત હરી લીધાં.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસા સભા
૧૪૧ *
એ પછી શ્રમણે પોતાની શાંત-મધુર, ખળખળ નાદ કરતી વહેતી વાણીમાં એ બધાનેા જવાબ વાળ્યેા શબ્દોના આખર કર્યો વિના, હળવે હળવે એમણે એવી યુક્તિઓ આપી કે કરેઆની જાળ જેવી પડિતની વાાળ, ટક્કર ઝીલી શકી નહીં. એક પછી એક યુકિત રજૂ કરી એમણે પતિના ભ્રમ ઉપર આછા−ઢંડા પ્રહાર કર્યાં. એમણે કહ્યું: ‘મતવાદ તેા કામ પાર જ નથી રહ્યો, છતાં સત્ય એક જ છે અને એક જ રહેવાનું. દૃષ્ટિભેદ્દે કરીને વસ્તુસ્વરૂપ જૂજવાં લાગે છે. મતવાદીઓએ આ જૂજવાં સ્વરૂપાને અવલખી તર્કની એવી ગીચ ઝાડી ઊભી કરી છે કે સામાન્ય પથિક ગભરાઇ જાય—એને સાચા રસ્તા ન જડે. અનેકાંતવાદ્યને આશ્રય એ જ સાચા ભેમિયા છે. સત્ય શોધવુ એ સવ` શાસ્ત્રોના આદેશ છે. શાસ્ત્રોના વાકયના અર્થ પલટાવવા એમાં સાચું પાંડિત્ય નથી. પાંડિત્યથી અથવા શાસ્ત્રાથી કાઇને આત્મકલ્યાણને મંત્ર થાડે। જ મળી જવાના હતા ? '
એ રીતે સરસ પ્રકારે પ્રફુલ્લિત કરેલી ભૂમિ ઉપર શ્રમણે ઉપસ'હારના જે ખીજ ઢાળ્યાં તેના અંકુર તરત જ છુટી નીકળ્યાં. શ્રોતાઓના દિલમાં એ ઉપસંહારની અજબ અસર થઈ. પંડિત. દીપ'કરને અનુલક્ષી શ્રમણે કહ્યું—
· આપણા આજના પડિત દીપકરજીના પેાતાના આચરણ ઉપરથી જ તેઓ કેટલી ભ્રમણા સેવી રહ્યા છે તે એક વાર જોઇ લેા. ચંદ્ર-સૂર્ય જેવા તેજસ્વી નક્ષત્રાના પ્રકાશથી જે અધકાર ન ટળ્યા તે તેઓ પેાતાના મસ્તક્રે ધરી રાખેલી ન્હાની શી મશાલવતી ટાળવા માગે છે. સૂર્ય-ચંદ્ર કરતાં પણ શું મશાલનુ તેજ વધારે છે ? વધુ સ્વાભાવિક છે ? એવા કૃત્રિમ પ્રકાશ તે। આવતી કાલે આથમી જશે. એ પ્રાશની એક કાડી જેટલી પણુ કીંમત નથી.
· બીજી વાત: અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર કર્યાં છે ? બ્હાર છે કે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
-: ૧૪ર :
શાસ્ત્રાર્થ સભા અંતરમાં ? અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર, માનવહૃદયમાં રહે છે. ત્યાં દુનિયાનો કોઈ કૃત્રિમ પ્રકાશ જઈ શકતા નથી. જ્ઞાનને પ્રકાશ જ એક એવો પ્રકાશ છે કે જે હદયના છેલ્લા ખૂણામાં પહોંચી વળે છે. -જ્ઞાનની આરાધના કરવી એ જ તરવાને સાચો માર્ગ છે.
- “શ્રમણ-ભગવાન મહાવીર કહી ગયા છે કે પ્રકાશ આપણું પિતાના અંતરમાં છે. આવરણે હટાવે એટલે એ જ્યોતિ સ્વતઃ પ્રકટશે. એને ઘટાટોપની, કૃત્રિમતાની કે દીપકરજીની જેમ મશાલ માથે મૂકીને ફરવાની જરૂર નથી.
વળી, વિદ્યાના ભારથી રખેને પિતાનું પેટ ફાટી જાય એવી આ પંડિતજીને બીક લાગે છે. એટલા સારું તે તાંબાના પટ્ટા બાંધી રાખે છે. હું પૂછું છું કે વિદ્યા કયાં રહે છે? પેટમાં જે વિદ્યા રહેતી હોય તે મોટાં પિટવાળા પ્રાણુ વધુ વિદ્યાવાળા હાવાં જોઇએ. કેઈનું પેટ ફાટયા પછી એમાંથી વિદ્યાદેવી પ્રગટયા હોય એમ હજુ સુધી નથી બન્યું. ખરી રીતે આ ૫ડિતજીના પેટમાં વિદ્યા નથી, પણ વિદ્યાનું અજીર્ણ જ રહી જવા પામ્યું છે.”
શ્રમણના આ ઉપસંહારે-ઉપસંહારના છેલ્લા વિનોદી વાકયોએ -સભાજનેના હોઠ ઉપર ભીનું હાસ્ય વેર્યા. શાસ્ત્રીય શુષ્ક પંકિતઓ સાંભળીને થાકી ગએલ સમાજના વદનમંડળ ઉપર પ્રસન્નતાની લાલાશ છવાઈ.
વાહ ! વાહ !” અને શ્રમણ-મહારાજની જયના અવાજથી સભાસ્થાન ગજી ઉઠયું. છ છેડાયેલા નાગ જેવા દીપકર પંડિતે, જાણે પિતાની ફેણ પછાડતા હોય તેમ પૂછ્યું:
મારી સામે કયો પ્રતિવાદી ઊભો છે તે મારે જાણવું પડશે.”
“મને લોકો શ્રમણ કહે છે.” શ્રમણ–તપસ્વીએ શાંતિથી ઉત્તર ખાખે.
શ્રમણ એટલે શું ? શ્રમણ હું પોતે જ.' ,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે સભ
ત્યારે હું કેણિ?” હું એટલે અજ્ઞાન.' “પણ આ બેલનાર કોણ છે ? અજ્ઞાની.” અજ્ઞાની કાણ?'
“અજ્ઞાની-હું–તમે-આપણે-' પ્રશ્નોત્તર ચાલ્યા. દીપકર જે દોરડાથી શ્રમણને બાંધવા જતા હતા તે જ દોરડાં એમની પિતાની આસપાસ વીંટાતા જોઈ ગભરાયા. શ્રમણને શબ્દજાળમાં બાંધવા જતાં પિતે જ બંધાવા લાગ્યા અને એમની નિરાશા તથા આવેશ જોઈ સભાજને પણ ખડખડાટ હસી પડ્યા.
દીપંકરજીનું અભિમાન ઘવાયું. આજ સુધીના દિગવિજો , જાણે વરાળ થઈને ઊડી જતા હોય એમ એમને લાગ્યું. એક દુબળોપાતળો તપસ્વી પિતાને મેટી રાજસભામાં હરાવી જાય છે એ જોઈ તે એકદમ ઊભા થયા અને છલંગ મારવા જાય છે એટલામાં જ પ્રતિહારીએ એમના બે હાથ પકડ્યા. .
રાજાએ પોતે સિંહાસન ઉપરથી ઉતરી, શ્રમણની પાસે આવી વિનીતભાવે મસ્તક નમાવ્યું. શ્રમણના વિજયને સુચવનારા તુરી-ભેરીના નાદ દશે દિકુમારીએાએ અદ્ધરથી જ ઝીલી લીધા.
પરાભવ પામેલો દીપંકર પંડિત, પેટને પાટો, માથાની મશાલ ત્યાં ને ત્યાં જ પડતી મૂકી, જંગલમાં નાશી ગયે.
મહારાજા કર્ણસુવર્ણ, શ્રમણને રહેવા માટે એક સુંદર સ્થાન આપ્યું. સંધારામના નામથી એ સ્થાન પ્રસિદ્ધ થયું. ઇતિહાસનાં
ને, “રક્તવિથિ સંધારામ” ના નામે તે આજે પણ અંકાયેલું દેખાય છે. એમ કહેવાય છે કે અહીં એક દિવસે હજારે શ્રમમુનિએ-ભિખુઓ રહેતા.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
* સુઘોષા
વિંધ્યાચળની અટવીમાં નહાની શી ટેકરી ઉપર એક બહાનું મંદિર હતું અને મંદિરની બહાર મંદિર કરતાં પણ ઉન્નત એવા એક શિખર ઉપર સુધાષા ઘંટ ખૂલત. સૂર્યોદય [વખતે અને સૂર્યાસ્ત સમયેઃ દિવસમાં બે વાર એ સુષા ધંટ વાગતો. દૂર દૂરની પહાડીઓમાં, ખીણોમાં અને ગીચ ઝાડીઓમાં એને નાદ પ્રસરી જત-જાણે કે એક સાથે હજારો કિન્નરકંઠી દેવાંગનાઓ સુધષા ઘંટનો નાદ ઝીલતી હોય એવું સંગીત સવારે અને સાંજે વિંધ્યાચળના પહાડમાં જામતું. હતો તો એ વિરાટ ઘટઃ પણ એને એક જ નાદમાંથી સંગીતની અનંત સા, રી, ગ, મ, વર્ષતી. શિખરે શિખરે અથડાતી, પડછંદા પાડતી સુધષા ઘંટની સ્વરમાળા પહાડના પશુ-પ્રાણીઓ અને માનવીઓને પણ કોઈ અજબ સંદેશ માપતી.
} . સુધષાનું સ્થાન એક યાત્રાધામ બન્યું હતું. દેશના ખૂણે પૂણામાંથી રોજ સંખ્યાબંધ યાત્રિકે એનું ગીત સાંભળવા આ વિટ-એકાંત અરણ્યમાં આવતા. શ્રધાળુઓ સંસારનો આ કિનારો છેડી જતાં પહેલાં એક વાર આ સુધષાના નાદમાં સ્નાન કરી, કૃતાર્થ બનવાની ભાવના સેવવા.
અંતરના કદિ પણ ન રૂઝાય એવા ઘા આ સુધાષાના શ્રવણ માત્રથી રૂઝાઈ જતા. વેર, કલેશના જે દાવાનળ, સેંકડો ઉપદેશથી પણ ન શમતા તે સુધષાના શ્રવણથી શમી જતા. સુધષાના
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુષા
ક ૧૪૫ ઃ સ્વરમાં એવી સાત્વિકતા હતી કે ગંગાસ્નાન અથવા તીર્થયાત્રાનાં પુણ્ય પણ એની તુલનામાં ઝાંખા પડી જાય.
સુધષા ઘંટની સ્થાપનાને લગભગ એક હજાર કરતાં પણ વધુ વર્ષ વીતી ગયાં હતાં. એની ફરતી ગોળ કિનારી ઉપર જે અક્ષર આલેખવામાં આવ્યાં હતાં તે ઉપરથી સ્થાપનાના સમય વિષે કોઈને કંઈ જ શંકા નહોતી રહી. એક તે એની પૌરાણિકતા અને વિશેષમાં એની મોહક સ્વરશક્તિએ જનસમૂહના દિલમાં એક પ્રકારની જાદુઈ અસર જમાવી હતી.
સુધષા મુખ્યત્વે કઈ ધાતુમાંથી બનાવવામાં આવ્યો હતો તે કહેવું મુશ્કેલ છે. પણ તે એવો તે વિરાટકાય હો કે બે-ત્રણ માણસો ખુશીથી એની અંદર સમાઈ જાય. એક તો એકાંત પહાડી -નિર્જન પ્રદેશમાં એની પ્રતિષ્ઠા, આકર્ષક સ્વરલહરી અને સુધાષાની સાથે સંકળાયેલો અદ્દભૂત ઇતિહાસ એ બધાં સાથે મળીને અલૌકિક વાતાવરણ ઉપજાવતાં.
સુધષાના સંબંધમાં એવી એક લોકકથા સંભળાય છે કે સાઠ-સાઠ વરસ સુધી દરિદ્ર- દીન અને પતિત સ્ત્રી-પુરુષની સેવા કર્યા પછી વૃદ્ધ બૌદ્ધ તપાવીને પિતાના દેહને ભરોસે ન રહ્યો ત્યારે જીવનમાંથી નીચોવેલા નવનીત જે આ સુધાષા ઘટ એમણે સંસારને સમર્પો. સાઠ વર્ષના ગાળામાં એ તપસ્વી પૃથ્વીના અનેક વિકટ પ્રદેશ ખુંદી વળ્યા હતા. હજારે રાજાઓ, શ્રીમંત ગરીબોને એમણે ઘરેઘરે જઈ ધર્મના ઉપદેશનું અમૃત પાયું હતું. વિકટ વનમાર્ગ અને વિનબહુલ મહાસાગર ઓળંગી એમણે અહિંસા અને સેવાધર્મને મહિમા ઉપદે હતા. જે જંગલી ગણાતા પ્રદેશોમાં પગ મૂકતાં સામાન્ય માનવી ધ્રુજી ઊઠે ત્યાં પહેલાંથી તેમણે એ લોકોને માનવતાના પાઠ શીખવ્યા હતા. એક યુધ્ધ જેવી
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૪૬
સુષ
રીતે સમરાંગણમાં ધૂમે તેજ પ્રમાણે એ તારવી સાધુધર્મ અને ચારિત્રનું ખડગ હાથમાં ધારણ કરી દૂર દૂરના અરોમાં ફરી વળ્યો હતો. અનુરાગી શિષ્પોની મહાસેના એમના એક વચન અર્થે પિતાનું સર્વસ્વ અર્પવા તૈયાર થઈ રહેતીઃ ભારતવર્ષને અનેક સ્થાનોમાં એમનાં જ ઉપદેશથી આશ્રમો અને વિહારે અસ્તિત્વમાં આવ્યા હતા.
પછી જ્યારે તપસ્વી વૃદ્ધ બન્યા અને બીજા કેઇના ટેકા વિના ઝુંપડીની બહાર નીકળવાનું અશક્ય બન્યું ત્યારે તેમણે પિતાના તમામ અનુરાગીઓ, શિષ્ય વગેરેને કહેવરાવ્યું કે તમારી શક્તિના પ્રમાણમાં સોના, રૂપા, ત્રાંબા જેવી ધાતુઓ છેલી ગુરુદક્ષિણારૂપે અહીં આશ્રમમાં મોકલી આપે.
ગુરુની આજ્ઞા થતાં જ દૂર દૂરના પદેશોમાંથી સોનારૂપાની એક રેલ આશ્રમ તરફ ધસી આવી. જે તપસ્વીએ, પોતાની ખાતર આજ સુધીમાં રાતી પાઈ પણ નહતી માગી, જેમણે માનવહિત અર્થે જ પિતાનું લાંબું આયુષ ખર્યું હતું તેમની આજ્ઞા થતાં એમના અનુયાયીઓ શું ન કરે ? ઉત્તર હિંદમાંથી અને પંજાબમાંથી, નેપાલમાંથી તેમ જ દક્ષિણના સિંહલદ્વીપ, જાવા, સુમાત્રા અને ચીન–જાપાન જેવા દરિયાપારના મુલડોમાંથી પુષ્કળ કીમતી ધાતુઓને એક હેટ ગંજ ખડે થઈ ગયે.
તપસ્વીએ એક મોટી ભઠ્ઠી તૈયાર કરાવી ધાતુઓ ગાળવાનું શરુ કર્યું. ભક્તોએ પ્રેમપૂર્વક મેકલેલી ભેટમાંથી તપસ્વીએ જાતે એક વિરાટ સુધષા ઘંટ ઢાળવાની પ્રક્રિયા આદરી.
જે દિવસે સઘળી ધાતુઓને રસ તૈયાર થયો અને આગળથી તયાર રાખેલા બીબામાં રસ ઢાળવાની છેલ્લી ક્રિયા કરવાની હતી તે દિવસે વૃદ્ધ તપસ્વીએ પિતાના સંખ્યાબંધ શિષ્યોની હાજરીમાં એક સુંદર પ્રવચન આપી, દિવસે થયાં ધીક્ત આ ભઠ્ઠીમાં પિતાની જાતને હેમી દીધીઃ પ્રસન્ન વદને, માનવહિતની પ્રાર્થનાના છેલ્લા મંત્ર ઉચ્ચારતાં એમણે પોતાની નિરુપયોગી બનેલી કાયાને છેલ્લો
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધષા
* ૧૪૭
ઉપયોગ કરી વાળ્યો. જે ભઠ્ઠી માત્ર કઠણ ધાતુઓને ઓગાળતી હતી તે ભઠ્ઠી એક તપસ્વી પુરુષના દેહ-હાડ-માંસનું ઈધન પામી વધુ પવિત્ર અને પ્રાણવાન બની. વન કે જંગલના સુકાં લાકડાવતી નહીં, પણ એક માનવરાજ ભિખ્ખના સચેત દેહથી પ્રજવલિત બનેલા અગ્નિએ, સુકા ઘંટના નાદમાં કરુણ અને સજીવ સ્વર ઉમેર્યા.
નિમ્પ્રાણ ભઠ્ઠીઓમાં તૈયાર થતાં ઘટમાં અને એક વિશ્વવંaપ્રાણીમાત્રના મિત્ર એવા પવિત્ર પુરુષના દેહની ભઠ્ઠીમાં તૈયાર થયેલા ઘંટમાં અને એમના અવાજમાં કેટલો ભેદ હોય છે તે આ સુઘોષા ઘંટથી સ્પષ્ટ સમજાતું. સુઘોષા ઘંટના નાદમાં એક વિશ્વહિતિષી-માનવપ્રેમી વિશુદ્ધ આત્માને મેહક અવાજ અભુતપણે ગૂંજી ઉઠતો.
તપસ્વી મરીને અમર થઈ ગયા. એક છમથી તેઓ જે કહી શક્યા નહીં તે તેમણે જાણે કે સહસ્ત્ર જીભ વડે સંવાદી સ્વરમાં જગતને કહેવા માંડ્યું. સુષાના ગગનભેદી અવનિમાં એ વૃદ્ધ તપસ્વીની જીવનભરની ભાવના અને સાધના મૂર્તિમંત બની, માનવી માત્રના અંતરદ્વાર ઉપર આઘાત કરી રહી.
એક દિવસે એક શ્રીમંત આ સુષા–ઘંટના તીર્થસ્થાને આવ્યું. લકે એ ગૃહસ્થને ઉદાર અને પરગજુ સમજતા. એણે જીવનમાં ઘણું ટાઢ-તડકા જેયાં હતાં.
જન્મથી તો એ ગરીબ હતો, પણ એ પછી એણે દરિયાપારના મુલકમાં જઈ અઢળક ધન-સંપત્તિ એકઠી કરી હતી. વખત જતાં એ ચંચળ લક્ષ્મી પણ એને સાથ છોડી ગઈ હતી.
ઘણે વર્ષે એ પાછે પિતાના વનતમાં આવ્યો. અહીં એને એક હેટ ભાઈ પિતાનાં બલ, પરિશ્રમ અને પ્રામાણિકતાથી સારું જેવું ધન એકઠું કરી શક્યો હતો. એ હેટા ભાઈને આશ્રયે પિતાના દિવસો ગુજારવા લાગ્યો.
કેઈ કમનસીબ ક્ષણે નાના ભાઈને પિતાના મોટા ભાઈના
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૪૮ :
સુષ ભાગ્યની ઇર્ષા આવી અને લાગ મળે તે મોટા ભાઈનું ખૂન કરી વગર પરિશ્રમે ધનવાન બનવાની દુબુદ્ધિ સૂઝી.
આખરે એક દિવસે, કાઈ ન જાણે તેમ તેણે ભાઈના લોહીમાં પિતાના હાથ રંગ્યા. ધનની ખાતર સગા ભાઇનું ખૂન કરતાં એને સંકોચ ન થયા.
ખૂનના બીજે જ દિવસે એ પોતાના ભાઈની સંપત્તિનો એક માત્ર અધિકારી બન્યા. દિલના ડંખને રૂઝવવા તેણે કેટલાંક પુણ્યકાર્ય કર્યા. દિવસો વ્યતીત થયા તેમ તેમ એ પાપને અનુતાપ પણ વિસરાવા લાગ્યો.
પણ જે દિવસે એણે સુષાને ધ્વનિ પહેલવહેલો સાંભળ્યો તે જ વખતે એને પિતાનાં ભૂતકાળનાં પાપ યાદ આવ્યાં. જે પાપ અને પશ્ચાત્તાપ ભૂલવા અહીં એકાંતવાસમાં-તીર્થક્ષેત્રમાં આવ્યો હતો તે પાપ અને પશ્ચાત્તાપે એના દિલને અંદરથી હચમચાવી મૂક્યું. જેમ જેમ દિવસો વ્યતીત થતા ગયા તેમ તેમ એ અંતરના પશ્ચાત્તાપની જ્વાળા વધુ ને વધુ તીવ્રતમ બનતી ચાલી. મનુષ્ય દુનિયાનાં ગમે તેવા ઘોર સંતાપ-ઉપસર્ગ સહી શકે, માત્ર અંતરને ઉકળાટ તે સહી શકતો નથી. એવે વખતે તે દીન, પામર, લાચાર બની જાય છે.
પોતાના સગાભાઇનું ખૂન કરનાર, ધનની ખાતર ધર્મ કે કળગૌરવને તિલાંજલી આપનાર, સુઘોષ ઘંટને સવાર-સાંજનો રણકાર સાંભળી ગરીબ ગાય જેવો બની ગયો.
સુષાના સ્વરમાં કંઈ એવી મેહકતા હતી કે માણસ પિતાની મુંઝવણને ટાળવા ત્યાંથી નાસી જવા માગે તે પણ જતાં તેને પગ ન ઊપડે. એ સ્વરો રમણીય વેદના જગવતા. વેદના આછા દાહ પ્રકટાવે, છતાં એ દાહ તજવાની કે આઘે જવાની હિમ્મત ન ચાલે.
યાત્રિક વિચારવા લાગ્યો. “આ દાહમાંથી, વડવાનળ જેવી ભીતરમાંથી સ્વતઃ ઉપજેલી આગમાંથી શી રીતે બચવું ?” કંઈ ગુરૂ ન હતો. કોઈ સ્વજન ન હતું. કોઈ પૂછવા ઠામ પણ ન હતું.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુઘોષા
૧૪૯
દિવસે અને રાત્રે ઉંઘમાં પિતાના સગાભાઇનું પ્રેત તેની નજર સામે આવી ઉભી રહેતું. એ પ્રેત અદશ્ય થાય ન થાય એટલામાં એના સ્નેહાળ માતાપિતા જાણે આઘે ઉભા રહી એનો તિરસ્કાર કરતા હોય એવાં દ તેની નજર આગળ ખડાં થઈ જતાં
આખરે સુષાના સ્વરે એને સદબુદ્ધિ સુઝાડી. એ પિતાના ભાઇના પરિવારને સઘળી સંપત્તિ સંપી, સંસાર તજી દઈ, પશ્ચાત્તાપ અને લોકકલ્યાણની તપશ્ચર્યામાં પૂર્વનાં પાપને બાળવા દૂર-અતિ દૂર નીકળી ગયે.
સુષાના સ્વરે કોણ જાણે આવા કેટલાય પાપીઓ ઉહાર્યાં છે. એ એક જીવંત તીર્થક્ષેત્ર ગણાતું હતું.
આજે એ સુવાના સ્થાનને કે આશ્રમને પણ કંઈજ પત્તો નથી લાધત. જે વૃદ્ધ ભિક્ષુએ, સાઠ સાઠ વરસ સુધી લોકસેવા કરી અને પિતાના હાડ અને ચામડી સમપી, સુષાના સ્વરમાં સ્વર્ગીય પાવનકારી રણકાર પ્રકટાવ્યો તે વૃદ્ધ ભીક્ષુનું નામ પણ લગભમા ભુલાઈ ગયું છે. એમ કહેવાય છે કે જે વખતે ભિક્ષુઓનાં ટોળે-ટોળાં આ ભૂમિ છોડી ગયાં તે વખતે મહાપરિશ્રમે તેઓ પોતાની સાથે આ સુષા પણ લઈ ગયા હતા. ચીનમાં-ડુંગરની ખીણમાં હજી એક સ્થળે આવો ઘંટ છે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
મગધરાજની મુદ્રિકા સર્યમિત્રના ઘરમાં આજે રાંધ્યાં ધાન રખડી પડ્યાં છે. જે ઘરે રોજ આનંદ-ઉત્સવની શરણાઈઓ વાગતી તે આજે ખાવા ધાય તેવું બની ગયું છે. અને સૂર્યમિત્રના ચહેરા ઉપરની બધી તાઝગી જાણે કે કોઈ રાક્ષસી પળવારમાં ભરખી ગઈ છે. રાજગૃહના મહારાજાને એ મિત્ર અને રાજપુરોહિત સૂર્યમિત્ર ભલાભલા શ્રીમંત-શ્રેણીઓ અને અધિકારીઓની ઇર્ષને વિષય બન્યો હતો તે આજે એટલો ઉદાસીન–સંતપ્ત અને હતાશ દેખાય છે કે જાણે ગઈ કાલને એ સૂર્યમિત્ર જ નહિ. '
એક રાતમાં એવું શું બની ગયું ? હકીકત તે બહુ સામાન્ય છે. સૂર્યમિત્રની એક વીંટી ખોવાઈ છે. જ્યાં જ્યાં શંકા જેવું લાગ્યું ત્યાં ત્યાં બધે તપાસ કરી–જયોતિષીઓને અને સામુદિ વિગેરેને બોલાવીને પૂછયું પણ એ વીંટીને પત્તો નથી મળતો. કાઈ કહે છે કે વીંટી ઘરમાં ને ઘરમાં જ છે, કાઈ કહે છે કે પૂર્વ દિશામાંથી હાથ લાગવી જોઈએ, તો કાઈ કહે છે કે ચમત્કારિક રીતે વીંટી ખેવાયેલી હોવાથી એ સમસ્યા ઉકેલી શકાય એવી નથી રહી. વીંટીમાં એવું તે શું હતું? એની તે સૂર્યમિત્રને પિતાને પણ ખબર નથી. , વાત એવી છે કે ગઈ કાલે બપોરે રાજગૃહીના મહારાજાએ, નવી ઘડાઈને આવેલી અને મહારાજાની પસંદગી પામેલી આ વટી સૂર્યમિત્રને જેવા આપેલી. કહળને લીધે સૂર્યમિત્રે એ આંગળીમાં પહેરી અને એની કારીગરી વિષે થોડી ચર્ચા.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગધરાજની મુદ્રિકા
: ૧૫૧ :
પણ કરી. પરંતુ એ પછી અચાનક બીજું કોઈ કામ આવી પડ'વાથી મહારાજા બીજી વાતે વળગ્યા અને વીંટીની વાત સાવ ભૂલાઈ ગઈ. સૂર્યમિત્રને ઘેર આવ્યા પછી એક-બે વાર વીંટી પાછી આપવી રહી ગએલી તેનું સ્મરણ થઈ આવેલું પણ કાલે દરબાર ભરાશે ત્યારે રૂબરૂમાં આપી દઈશ એમ નક્કી કરી રાખેલું. એ પછી વીંટી તે આંગળીમાં ને આંગળીમાં જ હતી, પણ બીજે દિવસે બપોરે જ્યારે રાજસભામાં જવાનો વખત થયો અને હાથ સામે જોયું ત્યારે ત્યાં વીંટી ન મળે! હવે મહારાજા પિતાની પ્રિય મુદ્રિકા માગે અને સૂર્યમિત્ર પાછી ન આપી શકે તો તેનું શું પરિણામ આવે? મહારાજા માફ કરે કે ત્યાંથી સીધે શૂળીએ જ ચડાવી દે ? સૂર્યમિત્રના જીવનમાં એક મોટું કાળું ધાબું કાયમને માટે પડી જાય એ તો જૂદું જ,
ઘરનાં બધાં માણસો ઉદ્વિગ્ન છે. ચારે કેર માણસો વીંટી શોધવા મંડી પડ્યા છે. પણ વીંટીને પત્તો નથી મળતા. ઘણું યે સંભારી જોયું-જ્યાં જ્યાં એ ગયે હતે-ઊભો હત-બેઠો હતો ત્યાં ત્યાં વીંટીની શોધખોળ કરી. પણ હાથ ન આવી.
સાક્ષાત ભય કરતાં ભયની કલ્પના ઘણી વિકરાળ હોય છે. મહારાજા કદાચ સૂર્યમિત્રની વાત સાંભળીને એની ઉપર પડદો નાખી દે અથવા તે કંઈક દગો છે એમ માની સજા પણ કરે અથવા તે સૂર્યમિત્રને સદાને માટે ત્યાગ કરેઃ આવું કંઈક બને. પણ ભય એ સંભવિતતામાં એવા કાબરચિતરે રંગો પૂરે છે કે સુશો અને વીરે પણ એવે ટાણે મૂઢ જેવા બની જાય છે. સૂર્યમિત્રની પણ આજે એવી જ સ્થિતિ હતી.
આખો દિવસ ચિંતામાં વ્યતીત કર્યો. ચિંતાને લીધે ખાવું-પીવું તે ભાવે જ શી રીતે ? માથું પણ ચડયું હતું.
કંઈક સ્વસ્થ બનવા સૂર્યમિત્ર સાંઝે પિતાના મહેલની અગાસી ઉપર ગયે. આસપાસના વૃક્ષો અને કુદરતના ખેાળે કલ્લોલતા પક્ષીઓ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૫ર :
મગધરાજની મુહિક જોવાથી ચિંતા થોડી ભૂલાશે અને થોડી વસ્થતા મળવાથી સ્મૃતિશક્તિ તાજી થશે અને કદાચ વીંટી કયાં મૂકાઈ છે તે યાદ આવશે, એવી આશાએ તે પ્રાસાદની અગાસીમાં આવીને ઊભો. '
અહીં પણ એના એ જ વિચારો અંતરને ફેલી રહ્યાઃ “વાંક કબૂલ કરી લે અને જે દંડ અથવા સજા કરે તે સહી લેવી અથવા તો એ વીટી કરતાં પણ બે-ચાર ગણી વધુ કીમત આપવી પડે તો એટલી કીમત આપીને એવી જ બીજી વીંટી તૈયાર કરાવી, મહારાજાને સુપ્રત કરી દેવી.”
એટલામાં પિતાના મકાન પાસેથી લોકેનું એક મોટું ટોળું ઉદ્યાન તરફ જતું એણે જોયું. એ ટોળું થોડું દૂર ગયું એટલામાં બીજું ટોળું એ જ દિશામાં જતું જણાયું ! પછી થોડીવારે તો જાણે ગામ આખું ઉદ્યાન તરફ જવાને ઉલટયું હોય તેમ લોકોનાં ટોળેટોળાં એક જ દિશામાં ધસમસતા પૂરની જેમ જતા એણે જોયાં. એમાં સ્ત્રી-પુરુષ-બાળકો-યુવાન-વૃદ્ધો તથા શેઠે અને રંક મજૂર પણ હતા. - સૂર્યમિત્રની વીંટીની ચિંતાએ ઘડીભર વિદાયગીરી લીધી. એને થયુંઃ “ક્યાં જતા હશે આ લોકે? શા માટે જતા હશે?”
- રાજગૃહ વૈભવી શહેર હતું. કુતૂહળી માણસોની અહીં ખોટ નહેતી. નગરનિવાસીઓ જેટલા ઉત્સવપ્રિય હતા તેટલા જ ધર્મપરાયણ પણ હતા. આજે કેઈ ઉત્સવ હશે એમ સૂર્યમિત્રને લાગ્યું.
તપાસ કરતાં કેાઈ પરમ તપસ્વી શ્રમણ રાજગૃહના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા હોય એમ જાણવા મળ્યું. આ શ્રમણે સમર્થ ત્યાગીએ હોય છે–સંસાર–જીવનના તારણહાર હોય છે એમ તે સૂર્યમિત્ર પિતે પણ જાણતો હતો. રાજગૃહ શ્રમણતપસ્વીઓના પ્રતાપે આર્યાવર્તામાં એક પુણ્યધામ બન્યું હતું. મહારાજા પિતે અને બીજા અઢળક સંપત્તિના સ્વામી એવા શ્રેષ્ઠીવરે એ શ્રમણના ચર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગધરાજની મુક્તિ
: ૧૫૩: માં મસ્તક નમાવતા અને એમની પાસેથી જ સાચું માર્ગદર્શન મેળવતા.
સૂર્યમિત્રને થયું: “આ તપસ્વી પધાર્યા છે એમને જ જઈને વીટીની વાત પૂછું ?”
વળી વિચાર થયોઃ “આવી નમાલી વાતમાં શું જવું? પૂછવું પણ શું? અને એવા સંસારત્યાગી તરફથી એનો યથાર્થ ઉત્તર પણ શું મળે?”
ભલે હસી કાઢે અથવા ઉડાવી દે: પણ એ શ્રમણને વિનયપૂર્વક પૂછવું તે ખરૂં જ એવો સૂર્યમિત્રે નિરધાર કર્યો. સાચે જવાબ નહિ આપી શકે તો મૌન રહેશે અથવા બીજે ઉપદેશ આપશે એવી કલ્પના પણ પિતે કરી રાખી. • ડી વારે એને પોતાને મોભે યાદ આવ્યાઃ “હું કોણ? મહારાજાની સંગાથે શેભનારે હું, એક ભિક્ષુ પાસે જઉં ? શ્રમણે શું અમ-બ્રાહ્મણે કરતાં વિદ્યા-કળા-જ્ઞાનમાં ચઢી આતા હેય છે ? હાથે કરીને હું બ્રાહ્મણને માઠું લગાડું ?” | શ્રમણો અને બ્રાહણેની શક્તિની તુલના કરવા જતાં ફરી પાછું વીંટીનું સ્મરણ થયું ! ટ્વિટી એ અત્યારે માત્ર નજીવી કે નમાલી વસ્તુ નહેાતી-જીવનમૃત્યુના પ્રશ્ન સાથે એ ગુમાવેલી વીંટી સંકળાયેલી હતી-મહારાજાને કેપ જે વરસી પડે તે કુળનું સત્યાનાશ નીકળી જાય !
ગમે તેમ, પણ શ્રમણ પાસે જવું તે ખરૂં જ ! બહુ લેકે ન ભાળે એવી રીતે આછા અંધારામાં–સમી સાંઝે જવું એ સૂર્ય. મિત્રે નિશ્ચય કરી વાળ્ય.
(૨)
સુર્યમિત્રના પગ પાછા પડે છે, પણ સ્વાર્થ ધકેલે છે. તપસ્વી શ્રમણને દૂરથી જેવા છતાં પાસે જવું કે નહિ અને ગયા પછી પણ પ્રશ્ન પૂછતાં પહેલાં કેવી રીતે ભૂમિકા બાંધવી તેની ગડમથલ મનમાં
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
= ૧૫૪ :
મગધરાજની મુદ્રિકાચાલી રહી છે. એકાદ વાર પાછા વળવાને તરંગ સ્પર્શી ગયો, પણ આટલે દૂર આવ્યા પછી પાછા ફરવાની કલ્પના ન ગમી. .
તપસ્વી શ્રમણે પુરહિતપુત્રને દૂરથી આવતો જોયે-ભવી. જીવ છે. એમ લાગ્યું. થોડે નજીક આવ્યો એટલે તપસ્વીએ પોતે જ સૂર્યમિત્રને સ્નેહભીની વાણીમાં સંબ-સત્કાર્યો.
તપસ્વીના એક સામાન્ય સંબંધને સૂર્યમિત્રના સેંકડે મનેમંચન પળવારમાં શમાવી દીધા. સૂર્યમિત્ર કંઈ બોલે તે પહેલાં જ તારવી બોલી ઉઠયાઃ “વીંટીની વાત પૂછવા આવ્યા છે ને ?”
સૂર્યમિત્રના આશ્ચર્યને પાર ન રહ્યો. એને એમ થયું કે આ મુનિ કાં સર્વજ્ઞ છે–અંતર્યામી છે અથવા જબરા ચમત્કારિક પુરુષ છે.
- “જી મહારાજ ! ” સૂર્યમિત્રે ભક્તિભાવપૂર્વક બે હાથની અંજલી કરી અને સહેજ શિર નમાવ્યું. - “કાલે સાંઝે તળાવ ઉપર સ્નાન કરવા ગયા ત્યારે સાંધ્યતર્પણ કર્યું હતું?” સૂર્યમિત્રના રકૃતિપૃષ્ઠ વાંચતા હોય તેમ શ્રમણે કહેવા માંડયું.
“ હા છે.”
એ સંધ્યા તર્પણ કરતી વખતે જ તમારા હાથની વીંટી આંગલીમાંથી સરકી કમળપત્ર ઉપર જઈ પડી છે.” હાથમાંના આંબળાને નીહાળતા હોય તેમ શ્રમણે વીંટીને ઇતિહાસ કહી દીધે.
“ ત્યાં પણ મેં તપાસ તે કરી છે. મને ન મળી.” સૂર્યમિત્રે વધુ ખાત્રી કરવા શંકા દર્શાવી.
એ વખતે સાંજ પડી ગઈ હતી અને કમળપત્રો બીડાતાં હતાં એટલે તમને વીંટીની ભાળ ન લાગી. હવે તપાસ કરજે.”
હળવો ફૂલ જેવો બનેલો સુર્યમિત્ર શ્રમણને નમી પોતાને ઘેર આવ્યો. બીજે દિવસે તળાવ ઉપર તપાસ કરતાં શ્રમણે કહ્યું હતું તેમ કમળપત્રની વચ્ચે સૂર્યકિરણ સાથે સ્મિત કરતી વીંટી સૂર્યમિત્રને
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગધરાજની સુદ્ધિકા
: ૧૫૫ :
મળી ગઇ. ચિંતા માત્ર શમી ગઇ. ચિતાના સ્થાને એક આશ્ચય વિરાટ સ્વરૂપ ધરી રહ્યુંઃ “ શ્રમણ આ બધું કેવી રીતે જાણી શક્યા ? એ વિદ્યા મને ન મળે ? ''
વીંટી જડયા પછી પણ સૂર્યમિત્ર સુખી નથી. વીંટી નહેાતી જડી ત્યાં સુધી એની જ ચિંતા-એનુ જ રટણ હતું': હવે પેલી તપસ્વીની વિદ્યા મેળવવાની ઝંખના જાગી છે. સૂતા-બેસતા એને એક જ વિચાર આવે છે કે મુનિજી એ વિદ્યા મને ન શીખવે? એલી એ વિદ્યા મને મળે તે! હું લોકેાના કેટલા ઉપકાર કરી શકું? મુનિજીને એ શા કામની છે ? એમના કરતાં હું એને વધારે સારા ઉપયાગ કરી શકું' એવી સ્થિતિમાં છું-વસ્તુતઃ સંસારીઓને માટે જ એ હાવી જોઇએ. મુનિજી મને ન શીખવે? એમની પાસેથી મારે વિદ્યા ઝુંટવી લેવી નથી. એક દીવાની મદદથી ખીજો દીવા પેટાય તેમ એમની વિદ્યા તા એમની પાસે જ રહેશે—હુ મારા દીવે! મારી જાતે સળગાવી લઈશ. એથી મુનિજીને કષ્ટ ખેાટ નથી આવવાની અને વસ્તુતઃ સંસારત્યાગીને એવી કાઈ ખાટ સંભવતી જ નથી. પેાતાને એ વિદ્યા મળે તેા કેટલી પ્રતિષ્ઠા વધે એવા શેખચલીના તર ંગે સૂ`મિત્ર ચડી ગયા. વીંટી ખેાવાયેલી હતી ત્યારે એ જેટલેા સંતપ્ત હતા, જેટલા દુઃખી હતા તે કરતાં પણ વધુ સ ંતાપે– વધુ દુ:ખે પાતે ધેરાએલા હોય એમ એને લાગવા માંડયું. સ'સારની સમૃદ્ધિ અને તુચ્છ લાગવા માંડી. કાઇપણ ભોગે મુનિજી પાસેની વિદ્યા મળે તે। જ ચેન પડે એવી તાલાવેલી જાગી પડી.
(૩)
પહેલાં તે। સુનિજી પાસે જતાં એને સંકોચ લાગતા તેપુરાહિત તરીકેની મર્યાદામાં મટુ ભંગાણ પડશે-પેાતાનું નાક કપાશે એવી ખીક લાગતી હતી. પણ વિદ્યાની આશાએ એ ખીક અને પ્રતિષ્ઠાના ભૂતને પણ એણે નાવી દીધું છે. ભરપૂર આશાએ તે મુનિજી પાસે પહેાંચ્યા. આજે એનામાં ઉપરની દીપ્તિ અને
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૫૬?
' મગધરાજની મુદ્રિકા
'ઉલાસ જુઓ તો એ પુરોહિતના સમાજથી છુપોરની જેમ આવ્યું છે એમ ન લાગે-જાણે મુનિજીને આજન્મભક્ત હેયમુનિજી કહે ત્યાં પિતાના પ્રાણ પાથરવા તૈયાર હોય તેટલી પરિચિતતા અને શ્રધ્ધા એના મોં ઉપર તરવરતી હતી.
ધર્મલાભ !” સૂર્યમિત્ર વંદન કરીને જેવો બેઠે કે તરતજ મુનિજીએ એને સત્કાર્યો. ધર્મલાભમાં એને ગહન આશીર્વાદની પ્રતીતિ મળી ગઈ.
“વીંટી મળી ગઈને ?' મુનિજીએ ઉમેર્યું અને સૂર્યમિત્રના અંતરમાં એક સાથે સહસ્ત્ર દીપમાળ પ્રકટી.
પણ પેલી વિદ્યા માગવી શી રીતે એની એને સમજણ ન પડી. એક ત્યાગી–તપસ્વી પાસે પોતાના સ્વાર્થની લાલચ રજૂ -કરતાં સ્વાભાવિક લાભ થયા. - થોડી વાર પછી મુનિજીએ પોતે જ કહેવા માડયુંઃ “કંઈ કહેવું–પૂછવું હોય તે ખુશીથી બોલ–સંકોચ રાખશો મા !”
આટલી પરિચિતતા પછી ક્ષેમ કે સંકોચ રાખવા નકામાં છે એમ માની સૂર્યમિત્રે હિમ્મતભેર કહેવા માંડયું: “ગુરુદેવ ! જે વિદ્યાના પ્રતાપે વીંટીની ભાળ લાગી એ વિદ્યા મને ન મળે ?”
ઘડીભર શ્રમણ મુનિના તપથી દીપતા વદન ઉપર આછા રિમતની સુરખી છવાઈ ગઈ. એમને થયું કે “આ પુરોહિતને જીવ કેટલો ભકિક છે ? વિદ્યા જાણે કે વેપાર કે વિનિમયની વસ્તુ હાય એમ માગવા આવ્યા છે. વિદ્યા-કળા માત્ર આત્માની અંદર જ રહેલી છે એ વાત નથી સમજત-પતે જ્ઞાન અને સામર્થ્યને ભંડાર હોવા છતાં માન મૂકીને બીજાની પાસે હાથ લંબાવે છે!” શ્રમણને વિચારમાં ગુંચવાયેલા તથા આખું સ્મિત કરતા જોઈને સૂર્યમિત્ર જરા ગભરાય તે ખરો રખેને નિરાશ થઈશ એવી શંકા થઈ.
એટલામાં મુનિજીએ ઉચ્ચાર્યું: “ખરેખર તમારે એ વિદ્યા જોઇએ છે?
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગધરાજની મુદ્રિકા
સૂર્યમિત્રની નજર આગળ આશાનું એક રહ્યું. ખાવાયેલી વસ્તુને શેાધી કાઢવાની વિદ્યા હાય અને મુનિજી એ શીખવવા ઉત્સુક હેાય અત્યંત નમ્રતાપૂર્વક એ હાથ જોડીને
: ૧૫૭
ܕܕ
કિરણ નૃત્ય કરી
એક મામુલી વિદ્યા
એમ એને લાગ્યું.. સૂર્યમિત્રે કહ્યું :
“ ગુરુદેવ ! મને એની બહુ જ જરૂર છે, ધણુાના ઉપકાર કરી શકીશ. અને જીવનની છેલ્લી પળ લગી આપને ઋણી રહીશ.
39
66
કરજ કે અહેસાન જેવા શબ્દો અમારા માટે નકામા છે અરહિત છે. વિદ્યા તેા શું, એ કરતાં અધિક મૂલ્યવાન વસ્તુ પશુ આપી શકાતી હૈ।ત તે। અમારા વાંધે નથી. સવાલ માત્ર એટલે જ છે કે તમે તે લઈ શકશો ? ” શ્રમણે એક સમસ્યા ઊભી કરી. ‘આપ કહે। તે પ્રમાણે કરવા તૈયાર છુ. ગમે તે ભાગે પણ મારે વિદ્યા તા મેળવવી જ છે.” સૂર્યમિત્ર હવે વધુ દૃઢ અને નિશ્ચયાત્મક બન્ય.
66
,,
સાધુ બની શકશેા? લોક્રે।પકારનું વ્રત લઇ શકશો?”... શ્રમણુ મહારાજે ગભીરભાવે પાતાની સરત મૂકી. જાણે કે “ વિદ્યા તમારી જ છે-ગૃહસ્થ મટીને સાધુ ખતા, સાધના શરૂ કરે એટલે એવી અસ ંખ્ય વિદ્યાઓ તમારા ચરણુમાં રમી રહેશે '' એમ કહેવા માગતા હૈાય એવા એ પ્રશ્નોના ગૂઢાથ હતા. સૂર્યમિત્ર એ સમજ્યા પણ જવાબ આપવા જેટલી તૈયારી ન હોવાથી શ્રમણુને નમી પેાતાને ઘેર ગયા.
(૪)
ધરમાં આવીને પ્રથમ તા એણે પેાતાની સ્ત્રીની જ સલાહ માગી. ઘેાડા દિવસ સાધુનો વેષ ધારણ કરવાથી અણુમાલી વિશ્વા મળી જતી હેય તે। મફતમાં જ મેાટુ' રાજ્ય મેળવ્યા જેટલેા આલાદ એણે પત્ની પાસે પ્રકટ કર્યાં. પેાતે મુનિરાજના શિષ્ય થવા નથી માગતા-શિષ્ય નવા જેટલું અનુભવતા એ વાત એણે સ્પષ્ટ
આકષ ણુ પણ નથી કહી દીધી—વિદ્યાના
શબ્દોમાં
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૫૮ઃ
મગધરાજની મુદ્રિકા
યેાભની ખાતર જ પાતે સાધુ બનવા તૈયાર થયા છે-ખરી રીતે તે સાધુના વેષ ભજવવાના નિય કર્યાં છે.
પ્રાર'ભમાં તા. ધરમાં-કુટુંબમાં અને બ્રાહ્મણ સમુદાયમાં થાડા ખળભળાટ થયા. સૂમિ જૈન સાધુ બનવાના છે એ વાત જૂદા જૂદા રૂપે પ્રચાર પામી. થેાડુ' વિકૃત સ્વરૂપ પણ એ વાતે લીધું' છતાં સૂર્યમિત્રનેા નિશ્ચય કાયમ જ રહ્યો.
'
વગરવલ એ ઘેર
સ્ત્રીને સમજાવવામાં થોડા વખત ગયેા. એણે ફરીફરીને એક જ વાત કહી કે: વિદ્યા મેળવ્યા પછી હું આવીશ, ત્યાં કાયમ રહેવા નથી જતેા. પરદેશમાં વેપાર માટે ક્રાઇ વૈશ્ય જાય અને થાડી મૂડી મેળવીને પાછે! ઘેર આવે તેમ હું પણુ વિદ્યા સિદ્ધ કર્યાં પછી આવી જઇશ.
,,
kr
બહુ બહુ તા કેટલે! વખત લાગે ?" સ્ત્રીએ પૂછ્યુ
૬ મહિના માંડ થાય. પણ એ કઈ વિદ્યા છે એટલે થાડી વધુ વાર કદાચ લાગી ચેાક્કસ સમજી લે કે સાધુ તરીકે કેવળ પાઠ ભજવવા જ છું તારે એટલા દિવસ શાંતિથી કાઢી નાખવા, માટે તારે કાઇની પાસે હાથ લઆવવા પડે એમ તે પછી હું જ... કે રહું એમાં બહુ ફેર નથી પડી જતા. સ્ત્રી સમજી–સમજવુ પડયુ અને સૂર્યમિત્ર જૈન શ્રમણેાના સંધમાં વિધિપૂર્વક દાખલ થયેા.
કહેવાય નહિ. ગૂઢ
જાય, પણ એટલું
જ
અન્ન કે વસ્ત્ર
નથી જ. તે
” આખરે
(૫) સૂર્યમિત્ર, શ્રમણેાના સંધમાં પ્રવેસ્યા ત્યારે તે માત્ર વેશ્વ ભજવવા જ આવ્યેા હતા, પણ થાડા દિવસની અંદર જ એને સાધુતાના રંગ ચડવા લાગ્યા. એ પેાતે પણ ન સમજે એવી રીતે ક્રિયાકાંડની અંદર રંગાવા લાગ્યા. પહેલવહેલા એ પોતાના ગુરુદેવ સુધર્માંસ્વામીને અવકાશે પૂછતા કે ગુરુજી ! પેલી વિદ્યા કયારે * શીખવશો ? ” અને ગુરુજી જવાબ આપતા કે “શી ઉતાવળ છે?
66
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગધરાજની મુદ્રિકા,
: ૧૫૯:
વિદ્યા તમારી જ છે.” પણ પછી તે સૂર્યમિત્રને જાણે કે ફુરસદ જ નથી મળતી એવો સમય આવી પહોંચ્યો. રેજની યિાઓની અંદર તેમજવિહાર તથા આચનામાં દિવસ-રાત્રિ એટલી ઝડપથી પસાર થઈ જાય છે કે પેલી વિદ્યાની વાત યાદ જ નથી આવતી.
રોજ રોજ નવા પ્રદેશમાં પિતાના પુનિત પગલાં માંડતા શમણુસંધના ગૌરવનું અને ત્યાગી જીવનના આનંદનું ભાન હવે સૂર્યમિત્રને થવા માંડ્યું છે. બહારથી જોતાં જે શ્રમણ-જીવન શુષ્ક અને કષ્ટમય લાગતું તેમાં અનંત અને અમાપ આનંદનાં મોજાં ભર્યા હોય અને મંત્રબળે એ જાણે કે સંતાઈ બેઠા હોય એવી એને પ્રતીતિ થવા લાગી. અંદર ડૂબકી નથી મારતે તે સંયમ કે ત્યાગના જીવનનું ખરું સૌદર્ય માણું શકતા નથી એવી એવી સાંભળેલી હકીકતોને અર્થ એને હવે પ્રત્યક્ષ થવા લાગે છે. પાદવિહારની અને ગોચરીની કઠણાઈઓ જ પહેલાં તો સાંભળેલી અને ધ્રુજારી અનુભવેલી, પણ હવે પાદવિહારની અને મળે તેટલામાં સંતોષ માનવાની વૃત્તિએ એક નવા, ધરી ધરીને માણતાં ન ખૂટે એવા અલૌકિક રસ-ઉલ્લાસની અદશ્ય સમૃદ્ધિ ઉત્પન્ન કરી દીધી છે. આજે જે કોઈ એની સાથે ચર્ચા કરવા આવે કે શ્રમણનું જીવન તે કૃત્રિમ અને નીરસ હોય છે તે તેની સાથે લાંબે વિવાદ કરીને આખરે એમ જ સિદ્ધ કરે કે શ્રમણના જીવન જેવું રસભરપૂર અને નિશ્ચિત, ગૌરવવંતું અને પ્રવાહી જીવન બીજુ એકે નથી, એવાયેલી વસ્તુને શોધી કાઢવાની વિવા લાધે તે કરતાં પણ શ્રમણ જીવનએને હવે વધુ રસભર્યું લાગે છે.
સંસારની જનતા કેટકેટલાં દુઃખદર્દીથી રીબાય છે તેનું હવે એ ભકિક આત્માને ભાન થયું છે અને એક નિસ્પૃહી શ્રમણ, ચિકિત્યક કરતાં પણ વધુ સ્નેહ-મમતાથી દુ:ખીએાને કેવાં આશ્વાસન આપે છે–સત્તા અને કૌડિન્યના મદથી છક બનેલા મોટા ચમરબંધીઓને પણ કમળ-મધુર વાક્યોથી કેવા સરળ તેમજ નિરભિ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૩૦ :
મગધરાજની સુમિત
માની બનાવે છે તે જોવાનું સૌભ્રાગ્ય અને અહીં જ મળ્યું છે. શ્રમણ એટલે માત્ર ત્યાગી જ નહિ–અનેક વિદ્યાએ કે કળાના નાતા એટલું જ નહિ પણ સ’સાર-મહારથના ખરા માદક અને તારણહાર, એવી અને પાકી ખાત્રી થઇ છે. શ્રમણના વેશ અને જીવનમાં એને ક્રાપ્ત અલૌકિકતા–દ્દિવ્યતા દેખાવા લાગી છે.
આ રીતે કેટલાક દિવસ ગયા પછી સુધર્માંસ્વામીએ જ સૂર્યમિત્રને પૂછ્યું: ક્રમ પેલી વિદ્યા સાધવી છે ને?'
સૂર્ય`મિત્રે લજ્જિત ની જવાબ આપ્યા “એ વિદ્યા તે હવે મને તુચ્છ લાગે છે. શ્રમણજીવન જીવવાની કળા સિધ્ધ થયા પછી બીજી ક્રાઇ વસ્તુની કામના કરવી એ હીરા આપીને કાચના કકડા લેવા જેવી મૂર્ખતા છેઃ ”’
હવે સૂમિત્ર માત્ર ત્યાગી-તપસ્વી નથી રહ્યા. જ્ઞાનના ગભીર અગાધ સાગરરૂપ બન્યા છે. સુધર્માવામીની કૃપાથી એમને સ્પર્શે - મણી કરતાં પણ વધુ મૂલ્યવાન વસ્તુ મળી ગઇ છે. શ્રમણના વેશને પણ એમણે ગૌરવાંકિત કર્યાં છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ કાકાન" વિશ્વ-વિનાષ૮.૨૦