________________
ચાંડાલ
એટલામાં દૂરથી મોટું ધાડીયું આવતું હોય એ અવાજ પંડિતજીના કાને પડ્યો. એમની વિચારમાળા વીખરાઈ ગઈ. ધારીને જોયું તો સામેના વિશાળ મેદાન ઉપર દેવાંગનાઓના રૂપ–લાવશ્યને પણ લજિત કરે એવી સ્ત્રીઓ અને પુરુષોને મોટો સમુદાય આ તરફ જ ઉત્સાહપૂર્વક આવતો હતો. એમણે સૌએ આવીને ચાંડાળના ચરણમાં ભક્તિભાવે માથાં નમાવ્યાં. પંડિતજી અનિમેષ નજરે એ દેખાવ જોઈ રહ્યા. ચાંડાલના સદભાગ્ય વિષે એમને અદેખાઈ પણ આવી.
સંકેચાતા દિલે પંડિતજી ચાંડાળની પાસે પહોંચ્યા. એક સુંદર તરૂણી ચાંડાલથી થોડે જ દૂર બેઠી હતી. પંડિતજીએ પિતાના જન્મારામાં આવું નિતરતું સૌંદર્ય કદિ વ્હેતું નીહાળ્યું. જાણેઅજાણે સંસ્કૃત ની એક પંક્તિ એમની જીભ ઉપર રમી રહી. अपनीतलमेव साधुमन्ये, शयनीये यदि लभ्यते कदाचित् ।
ભક્તવર્ગમાં અંદર અંદર ઇસારા થવા લાગ્યા. આ માણસ કોણ હશે એ જાણવાની એમની ઉત્કંઠા ચાંડાલે એમના ચહેરા ઉપર વાંચી લીધી. એમણે બહુ જ શાંતિ અને ગંભીરતા સાથે કહેવા માંડયુંઃ
આ ભાઈ આ નગરના એક મહાપંડિત છે, ધર્માત્મા તરીકે પણ એમની ભારે ખ્યાતિ છે. અસ્પૃશ્યતાઃ એક અવતારરૂપ છે. હિંસા, અસત્ય, ચોરી, વ્યભિચાર અને વિશ્વાસઘાત કરતાં પણ અસ્પૃશ્યતાને એ બહુ મહત્વ આપે છે. અછૂતને અડવા જેવું ભયંકર પાપ બીજું નથી, એવી એમની માન્યતા છે. એમના સિદ્ધાંત પ્રમાણે ધર્મ આત્મામાં નહીં, પણ હાડમાંસમાં છે. અસ્પૃશ્યતા જ એમને મન સંસારમાં સારરૂપ લાગે છે, અને અસ્પૃશ્યતાના એ આગ્રહને અગે જ એમણે પ્રસિદ્ધિ મેળવી છે.” - પીરસેલા થાળમાં કૂતરૂં મહ નાંખે અને ભજન કરનાર, થાળને ઠેલી આઘે જઈને ઉભો રહે તેમ પંડિતની ઓળખાણ પૂરી