Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા | ૨
મધ્યમાં
લેખક છે
પાટણ નિવાસી પંડિત શિવલાલ નેમચંદ શાહ
| પ્રાક
ભદ્રંકર પ્રકાશના શાહીબાગ, અમદાવાદ-૪૦ ફોન : ૨૮૬૦૩૮૫
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
१ अ 329
सुद्ध
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૈમ-સંસ્કૃત પ્રવેશિકા
મધ્યમા
૨
• લેખક : પાટણ નિવાસી પંડિત શિવલાલ નેમચંદ શાહ
પ્રકાશક
ભદ્રંકર પ્રકાશન
C/o. ફકીરચંદ મણીલાલ શાહ
શાહીબાગ, અમદાવાદ-૪. ફોન :(૦૭૯)૨૨૮૬૦૭૮૫
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮મી આવૃત્તિ નકલ ૨૦૦૦ વિક્રમ સંવત ૨૦૬ ૨
પ્રાપ્તિસ્થાન
૧.
દિનેશચંદ્ર શિવલાલ શાહ ૧૪, કલાદર્શન ફલેટ, ભારતી સોસાયટી સામે, પાટણ. (ઉ.ગુ) જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ સ્ટેશન રોડ, મહેસાણા (ઉ.ગુ.) સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર રતનપોળ, હાથીખાના અમદાવાદ-૧. પાર્શ્વનાથ પુસ્તક ભંડાર તળેટી રોડ, પાલીતાણા.
મૂલ્ય : ૬૦-૦૦
મુદ્રકઃ
વર્ધમાન પુસ્તક પ્રકાશન અમદાવાદ - ૩૮૦૦૦૪. ફોનઃ (૦૭૯) ૨૨૮૬૦૭૮૫
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌજન્ય દાતા
પ. પૂ. આચાર્ય જિનપ્રભસૂરીશ્વરમહારાજના શિષ્ય પૂ. મુનિરાજ શ્રીતત્ત્વપ્રભ વિ. મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી કુંથુનાથ શ્વે. મૂ. જૈન સંઘ (શ્રી સરસ્વતીબેન જૈન ઉપાશ્રય) તરફથી વિશેષ લાભ લીધેલ છે
હાર્દિક આભાર.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનદાનમાં સહયોગી
શ્રીશાહીબાગ અભિનંદનસ્વામી મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ,
શાહીબાગ, અમદાવાદ
-
૩૮૦૦૦૪
પૂ. સા. શ્રી સુલોચનાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા પૂ. સા. શ્રી શુભોદયાશ્રીજી (વાગડવાળા) મ.સા.ની
પ્રેરણાથી
શ્રીમહાવીર જૈન સંઘ - રાણીપ, અમદાવાદ
-
શ્રીશ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ જૈન સંઘ જામખંભાળીયા
૩૬૧૩૦૫
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી ટુંક જીવથી
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય એ એક મહાનું જયોતિર્ધર, સાડા ત્રણ ક્રોડ શ્લોક પ્રમાણ શિષ્ટ સાહિત્યના સર્જક, અઢાર હજાર દેશના અધિપતિ કુમારપાલ ભૂપાલના પ્રતિબોધક, મહાન્ પ્રભાવક, જૈન આચાર્ય હતા.
જન્મ : વિ. સં. ૧૧૪૫ કાર્તિકી પૂર્ણિમા જ જન્મ સ્થાન : ગુજરાતમાં આવેલા ધંધુકાનગર
પિતાનું નામ : ચાચિંગ જ માતાનું નામ : પાહિણી જ પોતાનું નામ : ચાંગદેવ છે જ્ઞાતિ ઃ મોઢ વણિક દીક્ષા
: સં. ૧૧૪૫માં નવ વર્ષની વયે ખંભાતમાં દીક્ષિત
થયા બાદ નામ સોમચંદ્રમુનિ જ ગુરુનું નામ : શ્રી દેવચંદ્રસૂરિજી જ આચાર્યપદ : સં. ૧૧૬૬ માં એકવીશ વર્ષની વયે મારવાડમાં
નાગોર નગરમાં, સોમચંદ્રમુનિ હવેથી આચાર્ય
હેમચંદ્રસૂરિ તરીકે ખ્યાત થયા. વિ. સં. ૧૧૯૩માં સિદ્ધરાજ જયસિંહે વ્યાકરણ રચવાની પ્રેરણા કરી. વિ. સં. ૧૧૯૪માં હેમચંદ્રસૂરિજીએ પાટણમાં સિદ્ધહેમ વ્યાકરણની સાંગોપાંગ સરળ રચના એક વર્ષમાં કરી, જે વ્યાકરણ સર્વ વિશ્વમાં
માન્ય થયું. જ સ્વર્ગગમન : વિ. સં. ૧૨૨૯, ૮૪ વર્ષની વયે, પાટણમાં
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત ભાષાથી અગત્યતા
જૈન ધર્મના બે અંગ છે, સમજ્ઞાન અને સમ્યક્ ક્રિયા. સમ્યજ્ઞાન માટે પિસ્તાલીસ આગમો-દ્વાદશાંગી ચૌદ પૂર્વ વગેરે અને તેની પછી રચાયેલા મહાનું ગ્રંથો પૈકી તત્ત્વાર્થસૂત્ર, સમ્મતિ તર્ક વિગેરે ગ્રંથો છે અને દરેક વિષયના પણ જુદા જુદા પ્રકરણ ગ્રંથો છે અને ક્રિયા માટે વિવિધ પ્રકારની અનેક ક્રિયાઓ છે. અનેક પ્રકારના અનુષ્ઠાનો પણ ક્રિયાઓમાં જ સમાવેશ પામે છે. આ બધી ક્રિયાઓ અનુષ્ઠાનો અને આચારો પણ સમ્યજ્ઞાનને પ્રગટ કરવા માટેના જ છે.
જૈનશાસનની પ્રત્યેક ક્રિયા અને તેની વિધિઓ-વિધાનો સંસ્કૃત પ્રાકૃત ભાષામય છે અને એમ કહીએ તો પણ ચાલે કે- જેમ લોકશાસન અત્યારે અંગ્રેજી કે હિન્દી ભાષામાં ચાલે છે. તેમજૈનશાસન સંસ્કૃતિ કે પ્રાકૃતમાગધી ભાષામાં ચાલે છે. પ્રત્યેક ક્રિયાનાં સૂત્રો સંસ્કૃત કે પ્રાકૃત ભાષામાં જ છે. જેમ જ્ઞાનના ગ્રંથો પિસ્તાલીશ આગમો દ્વાદશાંગીચૌદપૂર્વોતત્ત્વાર્થ સૂત્રસમ્મતિતર્ક, પ્રતિક્રમણ સૂત્રો વિગેરે સંસ્કૃત કે પ્રાકૃત ભાષામાં છે તેમ ક્રિયાઓ અને વિધિ-વિધાનો પણ સંસ્કૃત કે પ્રાકૃત ભાષામાં છે.
હાલમાં સર્વત્ર હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકાઓ દ્વારા સંસ્કૃત શીખવવામાં આવે છે અને તે વિદ્યાર્થીપ્રિય થઈ છે. માટે સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓ હૈમસંસ્કૃત પ્રવેશિકાઓ દ્વારા સંસ્કૃત શીખે અને પછી બુદ્ધિમાન વિદ્યાર્થી “સિદ્ધહેમ' વ્યાકરણ શીખીને શાસ્ત્રજ્ઞ બને, એ હેતુથી હૈમસંસ્કૃત પ્રવેશિકાઓની રચના કરવામાં આવી છે. સંસ્કૃત શીખીને પછી પ્રાકૃત શીખવું પ્રાકૃત શીખવા માટે “પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાળા' ઉત્તમ છે પછી પ્રાકૃત વ્યાકરણ “સિદ્ધહેમ'નો અષ્ટમ અધ્યાય કરવો જેથી પ્રાકૃત ભાષાનું જ્ઞાન સારું થશે.
સંસ્કૃત-પ્રાકૃતના અભ્યાસને માટે સર્વશ્રેષ્ઠ સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ છે
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે વ્યાકરણની રચના કરી પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરી મહારાજ સાહેબે આપણા ઉપર અસીમ ઉપકાર કર્યો છે.
સિદ્ધહેમ' વ્યાકરણના પઠન-પાઠન માટે શ્રમણવર્ગમાં અને શ્રાવકવર્ગમાં જોરદાર પ્રયત્નો થવા જોઈએ, જૈનશાસનની વ્યવસ્થાનુસાર સંસ્કૃત પ્રાકૃત ભાષાનો અભ્યાસ પ્રત્યેક જૈને ઓછા-વધતાં પ્રમાણમાં કરવો જ જોઈએ.
મુખ્યપણે પૂ. શ્રમણો, શ્રમણોને અને શ્રાવકોને શીખવે. પૂ. સાધ્વીજીઓ, સાધ્વીજીવોને અને શ્રાવકાઓને શીખવે, એ શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે, તો ઘણું કામ થઈ શકે છે. આ પ્રવૃતિ આપણે ત્યાં છે, પણ લુપ્તપ્રાય છે માટે તેમાં ખાસ વેગ લાવવાની પ્રથમ જરૂર છે.સિવાય જૈન પંડિતો દ્વારા જૈન પાઠશાળાઓમાં સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભણવાય છે, વિવેકપૂર્વક વેગ લાવવાથી સારું પરિણામ આવે. આપણે જૈન સિદ્ધાંતોને સમજવા માટે અને તેના અનુષ્ઠાનોમાં શુદ્ધિ લાવવા, પ્રતિક્રમણ વગેરે સૂત્રોના અર્થોભાવાર્થો સમજવા માટે અને વિધિઓને જાણવા માટે અને શાંતિસ્નાત્ર વિગેરે સિદ્ધચક્ર પૂજનોના જાણકાર થવા માટે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત અવશ્ય ભણવાનું છે. તેના દ્વારા સમ્યજ્ઞાન થશે અને પરંપરાએ મોક્ષપ્રાપ્ત થશે.
શિવલાલ નેમચંદ શાહ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાક્8થી
(પ્રથમાવૃત્તિમાંથી) આધુનિક પદ્ધતિએ જે સંસ્કૃત પ્રવેશિકાઓ પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. તેમાં શ્રીભાંડારકરની બે બુક પ્રસિદ્ધ છે, આ પ્રવેશિકાઓ મુખ્યતયા પાણિનીય વ્યાકરણને અનુસારે રચાયેલી છે.
ગુજરાતની પ્રાચીન પ્રખ્યાત રાજધાની અણહિલપુર પાટણમાં ગુર્જરેશ્વર મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહદેવની વિનંતિથી કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન્ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિની પ્રતિભાથી નિર્માણ થયેલ શ્રીસિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણને અનુસરી રચાયેલી પ્રવેશિકાઓ નહી હોવાથી, ખુદ ગુજરાતમાં પણ ગુજરાતની કીર્તિને વધારનાર સરળ સુપ્રસિદ્ધ સિદ્ધહેમ વ્યાકરણના પઠન-પાઠનનો જોઈએ તેવો પ્રચાર વર્તમાન કાળમાં થયો નથી, એમ મારું નમ્ર પણે માનવું છે.
મને સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે આ પ્રવેશિકાઓનું પઠન-પાઠન સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસમાં રસ ઉત્પન્ન કરશે અને સિદ્ધહેમના પઠનપાઠનને વેગ આપશે. બીજા અર્થમાં કહું તો પ્રવેશિકાઓ એટલે સિદ્ધહેમ વ્યાકરણની ગુજરાતી ભાષામાં આધુનિક પદ્ધતિવાળી પ્રક્રિયા છે. - સિદ્ધહેમવ્યાકરણનો અષ્ટમ અધ્યાય પ્રાકૃતાદિ ષભાષામય છે, તેનો હાલમા બહુ પ્રચાર જોવામાં આવે છે, પણ સિદ્ધહેમ વ્યાકરણના પ્રથમ સાત અધ્યાયની પરિભાષાઓ અને સંજ્ઞાઓ નહિ જાણનાર અભ્યાસક અને અધ્યાપક પઠન-પાઠનમાં ગુંચવણ અનુભવે છે, તે ગુંચવણ આ પ્રવેશિકાઓના અભ્યાસથી દૂર થશે.
વિદ્યાર્થીનું પ્રયોગજ્ઞાન અને પદજ્ઞાન કાચું ન રહે એ હેતુથી પુષ્કળ સંસ્કૃત અને ગુજરાતી વાક્યો મૂકવામાં આવેલાં છે અને સંસ્કૃત ભાષાના સ્તંભતુલ્ય સમાસ, તદ્ધિત, કૃદન્ત અને કારકનોવિષય પણ સારા પ્રમાણમાં દાખલ કરેલ છે.
પ્રાન્ત પરિશિષ્ટ તરીકે સિદ્ધહેમવ્યાકરણનાં સૂત્રો અષ્ટાધ્યાયીક્રમે આપવામાં આવેલાં છે. સૂત્રોનો અર્થ સમજવા કૌંસમાં ( ) પાઠ અને
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
ડો
નિયમના અંક આપેલા છે, જેના આધારે મહેનતુ અભ્યાસકો સિદ્ધહેમ વ્યાકરણનો આસ્વાદ લઈ શકાશે અને ત્યારબાદ ચકોરદષ્ટિ અભ્યાસકો તો સ્વયં પણ સિદ્ધહેમવ્યાકરણનો અભ્યાસ કરી શકશે.
પં. શ્રીયુત છબીલદાસભાઈએ આ બીજા ભાગનું નિરીક્ષણ કરી અશુદ્ધ સ્થળો શુદ્ધ કરેલાં છે. જે અભ્યાસો અને અધ્યાપકને મદદગાર થશે.
પં. શ્રીયુત્ પ્રભુદાસભાઈ બેચરદાસ પારેખે યથાયોગ્ય માર્ગદર્શન કરાવ્યું છે અને અવસરે મેટર તપાસી સૂચનો કર્યા છે.
પં. શ્રીયુત્ લાલચંદ્ર ભગવાનદાસ ગાંધીએ આ પ્રવેશિકાનુ દિગદર્શન કરાવતી અને સિદ્ધહેમવિષયક સાહિત્યની નોંધરૂપ પ્રસ્તાવના લખેલ છે, તે અભ્યાસીઓને અતિ ઉપયોગી થશે.
પૂજ્યપાદ પરમતપસ્વી પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજ સાહેબે આ પ્રવેશિકાના પ્રકાશનકાર્યમાં સારો રસ લીધો છે.
પૂ. આચાર્યાદિ મુનિવરો તથા સાહિત્યપ્રેમી સદગૃહસ્થોએ આના પ્રકાશનમાં સહકાર આપ્યો છે.
પૂ. આચાર્યાદિ મુનિવરો તથા વિદ્યોપાસક વિદ્વાનોએ આ પ્રવેશિકાઓને જોઈ પોતાનો અભિપ્રાય વ્યક્ત કરી આ કાર્યને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે.
શ્રીયશોવિજય જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા-મહેસાણામાં પં. શ્રીયુત્ પ્રભુદાસભાઈના સંચાલન સમયમાં મેં અને મારા સહાધ્યાયી શ્રી છબીલદાસભાઈએ વર્ષો સુધી રહી શ્રીસિદ્ધહેમવ્યાકરણ આદિનો અભ્યાસ કરેલ છે, વળી સંસ્થાના શુભ પ્રયાસથી જ શ્રીઝઘડીયાજી તીર્થમાં ચાતુર્માસસ્થિત વ્યાકરણવાચસ્પતિ પૂજયપાદ્ આચાર્ય મહારાજ શ્રીવિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના સાનિધ્યમાં અમે બન્ને જણ અભ્યાસ માટે રહેલા. પૂ. મહારાજશ્રીએ પોતાના અમૂલ્ય સમયનો ભોગ આપી અમને બહુ ખંતપૂર્વક સિદ્ધહેમવ્યાકરણનો અભ્યાસ કરાવેલ છે. તથા શાસ્ત્રવિશારદ પૂજ્યપાદ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય મહારાજ શ્રીવિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના વિદ્વાન્ શિષ્યરત્ન મુનિશ્રી (હાલ પંન્યાસ) ધુરંધરવિજયજી મહારાજ સાહેબ પાસે શિરપુર (ખાનદેશ)માં રહી અમે ન્યાય અને સાહિત્યનો અભ્યાસ કરેલ છે. પૂ. મહારાજશ્રી અમને અભ્યાસ કરાવવામાં અવિરત પરિશ્રમ સેવતા હતા.
ઉપર્યુક્ત મહાશયો, મહેસાણા-પાઠશાળા અને પૂ. આચાર્યાદિ મુનિવરો, આ કાર્યમાં સહાયભૂત થયા છે, એ બદલ હું એઓશ્રીનો ઋણી છું, આ અવસરે એ સર્વેનો હું ભૂરિ આભાર માનું છું.
હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકા”ના ત્રણ ભાગ પ્રસિદ્ધ કરવા ધારણા રાખેલી, તેમાંનો ત્રીજો ભાગ પ્રસિદ્ધ કરવો હવે બાકી રહે છે, તે સાનુકૂલ સંયોગે યથાયોગ્ય અવકાશે પ્રસિદ્ધ કરવા ભાવના રાખું છું.
પ્રથમા” અને “મધ્યમા' એમ બન્ને ભાગમાં થઈને ઉપયોગી તમામ વિષયોનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. એટલે શ્રી ભાણ્ડારકરના બે ભાગ જેટલો વિષય તો આ બે ભાગમાં જ આવી જાય છે.
હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકાનો આ બીજો ભાગ વિદ્વાનોના કરકમલમાં સહર્ષ સમર્પણ કરું છું. કૃતજ્ઞ વિદ્વાનો તેનો સાનંદ સ્વીકાર કરશે એવી આશા રાખું છું.
સંસ્કૃતભાષા જેવી દુર્ગમ અને બહુરૂપી ભાષાને યથાયોગ્ય સુગમ અને શુદ્ધ રીતે રજુ કરવા પ્રયત્ન કરેલો છે, છતાં મતિમાન્ય પ્રેસદોષ કે અન્ય કારણોથી દુર્ગમતા કે અશુદ્ધિ રહી જવા પામી હોય તેને વિદ્વાન્ અધ્યાપકો અને અભ્યાસકો સ્વયં સુધારી લેશે અને સહૃદય ભાવે સૂચવશે, જેથી બીજી આવૃત્તિ વખતે યોગ્ય સુધારા વધારા કરવામાં મને ઉપયોગી થશે, એ જ અભ્યર્થના. વિક્રમ સંવત ૨૦૦૮
ભવદીય ભાદ્રપદ-પૂર્ણિમા
શિવલાલ નેમચંદ શાહ તા. ૪-૯-૧૯૫૨
કોકાનો પાડો, પાટણ.
૯
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશવાળાઓ
(પ્રથમ આવૃત્તિમાંથી) શ-vમા-સાહિત્ય-જો-વિદ્યાયિનીનું
श्रीहेमचन्द्रपादानां प्रसादाय नमो: नमः॥ -મહાકવિ રામચંદ્રસૂરિ નાટ્યદર્પણ-વિવરણમાં સુપ્રસિદ્ધ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રનું મંગલ સ્મરણ અહિં સમુચિત છે, જેમના શબ્દાનુશાસન “સિદ્ધહેમચંદ્રના અભ્યાસના પ્રભાવે તેના મુખ્ય આધાર પર પ્રસ્તુત પુસ્તિકાની સંકલના થઈ શકી છે. સંસ્કૃત ભાષામાં અને ઉપર્યુક્ત શબ્દાનુશાસનમાં પ્રવેશ કરવા માટે હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકા પ્રથમાની રચના પછી આ દ્વિતીયા-મધ્યમાની યોજના પણ અભ્યાસીઓને ઉપયોગી થાય તેવી જણાય છે.
મહેસાણા-શ્રીયશોવિજયજી જૈન પાઠશાળામાં વર્ષો પર્યન્ત વિદ્યાધ્યયન કરનાર અને ગુજરાતની પ્રાચીન પ્રખ્યાત રાજધાની પાટણમાં શ્રીકેસરબાઈ જૈનજ્ઞાનમંદિરમાં તથા શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરપાઠશાળામાં પ્રાધ્યાપક તરીકેનું શિક્ષણકાર્યબજાવતા ઉત્સાહી પં. શિવલાલ નેમચંદ શાહે આ દ્વિતીયા-મધ્યમાની રચનામાં પણ સારો પ્રયાસ કરેલ જણાઈ આવે છે. પ્રથમ પુસ્તિકા વિદ્યાર્થી-પ્રિય થયા પછી લગભગ ત્રણ વર્ષે આ દ્વિતીયા પુસ્તિકા પ્રકાશમાં આવે છે, એ પણ આનંદજનક છે.
આ પુસ્તિકામાં સાત પ્રકરણોમાં ૩૬ પાઠોની અને પરિશિષ્ટની કરેલી વિશિષ્ટયોજના વિદ્યાર્થીઓના અભ્યાસને ક્રમશઃ આગળ વધારવામાં ઉત્સાહ પ્રેરશે, એવી આશા રહે છે. જૂદા જૂદા ગણના ધાતુઓના વિશેષ રૂપોનું, ક્રિયાપદોનું તથા વિશિષ્ટ શબ્દોનાં રૂપોનું જ્ઞાન આમાંથી મળશે. સાથે સંસ્કૃત ભાષાના બીજા વિશેષ નિયમોનું પરિજ્ઞાન આમાંથી મળી રહેશે. સંસ્કૃત ધાતુકોશ, તથા શબ્દકોશ. દરેક પાઠ સાથે તથા પરિશિષ્ટમાં પણ આપેલ છે, તે પણ આવશ્યક હોઈ જ્ઞાનવૃદ્ધિમાં સહાયક નીવડશે. જે જે સંસ્કૃત વાક્યો-પદ્યો-સુભાષિતોની યોજના પ્રત્યેક પાઠ સાથે તથા પરિશિષ્ટમાં કરવામાં આવી છે, તે પણ અનેક કાવ્યો, નાટકો, કથા
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચરિત્રો, સ્તુતિ-સ્તોત્રો અને અન્ય ગ્રંથોમાંથી પસંદ કરીને કરવામાં આવેલી જણાય છે. એથી સંસ્કૃત જ્ઞાનવૃદ્ધિ સાથે ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક, વ્યાવહારિક, નીતિમય બોધ મળશે અને વિવિધ સાહિત્યામૃતરસનો આસ્વાદ પણ આનંદદાયકથશે, સંસ્કૃતથી ગુજરાતી અને ગુજરાતી પરથી સંસ્કૃત રચના કરવામાં તે તે વાક્યો જ્ઞાનનો વિકાસ કરાવશે. અંતમાં આમાં ઉપયોગી થયેલાં “સિદ્ધહેમચંદ્ર' શબ્દાનુશાસનનાં પાઠ્યસૂત્રો ૭અધ્યાયોમાંથી પાઇક્રમે દર્શાવ્યા છે, તે શબ્દાનુશાસનના અભ્યાસમાં આગળ વધવા ઈચ્છતાં અભ્યાસીઓને અનુકૂલ થશે, તેમને ઉત્સાહ વધારશે એવી આશા છે. સુગમતાથી સંસ્કૃતિનું જ્ઞાન કરાવવા દીર્ઘ વિચારણા-પૂર્વક રચાયેલી આ પુસ્તિકાને પઠન-પાઠનમાં મૂકી અભ્યાસીઓએ અનુભવ કરવો જોઈએ અને રચનારનો પરિશ્રમ સફળ કરવો જોઈએ.
વિક્રમની સત્તરમી-અઢારમી સદીમાં સિદ્ધહેમચંદ્રશબ્દાનુશાસનને સંસ્કૃતમાં “ચંદ્રપ્રભા' હૈમકૌમુદી' બૃહપ્રક્રિયાથી વિભૂષિત કરવાનો પ્રયત્ન ઉપાધ્યાયજી શ્રીમદવિજયજી મહારાજે તથા “શૈલઘુપ્રક્રિયા”ની રચના દ્વારા અભ્યાસીઓને અનુકૂલ કરવાનો ઉપયોગી પ્રયાસ ઉપાધ્યાયજી શ્રીવિનયવિજયજી મહારાજે કર્યો હતો. વર્તમાનમાં આધુનિક માર્ગોપદેશિકાની શૈલીએ બીજી કેટલીક વિશેષતાઓ સાથે ગુજરાતી ભાષા દ્વારા સંસ્કૃત શીખવવા અને “સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનમાં પ્રવેશ કરાવવા રચાયેલી આ મધ્યમા પુસ્તિકા, પ્રથમાની જેમ ઉપયોગી થશે અને વિદ્યાર્થીઓને આગળની ઉત્તમા' (ત્રીજી બુક)નાં દર્શન-પઠન માટે ઉત્સુક્તા ઉત્પન્ન કરશે. તેમ થતાં રચનાર પ્રાધ્યાપક પં. શિવલાલભાઈના ઉત્સાહને વધારશે એવી આશા છે. સાધુ-સાધ્વી-સમાજમાં, પાઠશાલાઓમાં અને અન્યત્ર પઠન-પાઠન દ્વારા આ પ્રયાસ સફલ થાઓએવી શુભેચ્છા સાથે વિરમું છું. સં. ૨૦૦૮ શ્રાવણ વદિ ૭ (૫૯મા વર્ષ-પ્રારંભમાં)
લાલચંદ્ર ભગવાન ગાંધી લિંબડા પોળ, વડોદરા
(જૈન પંડિત-પ્રાચ્યવિદ્યામંદિર)
૧૨
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્વાનોના અભિપ્રાયો
શ્રીહૅમસંસ્કૃતપુસ્તિકા ભા. ૧ લો અને ભા. ૨ જો અમોએ પણ અમારા શિષ્યોને ભણાવવા માટે આરંભ કરેલો છે. આ બે ભાગો સરળ અને સુગમ હોવાથી સારી રીતે અભ્યાસ કરી શકાય છે એટલે અમે ભલામણ કરીએ છીએ કે, સર્વે પોતાના શિષ્યોને શ્રીહૅમસંસ્કૃતપ્રવેશિકાનો અભ્યાસ કરાવવાનું શરૂ કરશે. પાટણ, સાગરનો ઉપાશ્રય. ભા. સુ. ૬ લિ. કીર્તિસાગરસૂરિ
((૨)). તમારા શુભ કાર્યરૂપ પ્રકાશનમાં પ્રવેશિકાના બે ભાગ અભ્યાસીઓ માટે આશીર્વાદ સમાન છે. આ બે કૃતિઓ સિદ્ધહેમમાં પ્રવેશ કરનાર વિદ્યાર્થીઓ માટે તો અપૂર્વ આદર્શરૂપ થઈ પડશે.
લિ. આ. ચન્દ્રસાગરસૂરિના ધર્મલાભ
((3)). આ વ્યાકરણ ઉપર અન્ય સંસ્કૃત સાહિત્ય વિશાળ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ આવા મહાન વ્યાકરણને ગુજરાતી ભાષામાં સરળ રીતે સમજાવી શકે તેવો પ્રયાસ અત્યલ્પ પ્રમાણમાં જોવામાં આવે છે, તે જોતાં તમારો આ દિશાનો પ્રયાસ પ્રશંસનીય છે.
લિ. વિજયધર્મસૂરિ
((૪)) શ્રીસિદ્ધહેમવ્યાકરણને નજર સમક્ષ રાખી તેના અભ્યાસકને ટૂંક સમયમાં સંપાદિત કરવા પં. શિવલાલની હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકા'ની સંકલના સ્તુત્યઆદરપાત્ર છે, તેમજ એકધારા પ્રયત્નની અપેક્ષા રાખનાર વ્યાકરણના પઠન-પાઠનમાં, સમય-સાધનોની વિષમતાએ ન જોડાઈ શકનારા અધ્યયનરૂચિવાળા વિદ્યાર્થીઓ માટે આશીર્વાદરૂપ છે.
મુનિ અભયસાગર
G
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
((૫))
प्रभोः श्रीहेमचन्द्राचार्यस्य शब्दानुशासनमनुसृत्य यत्र कुत्र या काचित् प्रवृत्तिः समीचीना चेत् सा काममभिनन्दनीया, तत्राऽपि तदीयदृढानुरागवंशवदेन कृतिना त्वया चिरप्रयासेन यथाशक्यं पिपठिषोरानुकूल्यमनुसन्धाय कृतैषा कृतिर्नश्चेतः प्रमोदयेदेव ।
पं. धुरन्धरविजय गणी
((૬))
હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકા ભા. બીજામાં તમારી મહેનત કદરદાન વિદ્વજ્જનોની પ્રશંસા માગી લે તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે.
ઉ. ધર્મવિજય
((૭))
‘હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકા’નો બીજો ભાગ જોયો, પ્રથમ ભાગમાં સ્વીકારેલી પદ્ધતિ ચાલુ રાખીને એમાં વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત ભાષાનું ઉચ્ચતર શાન આપવાનો પ્રયાસ છે. આચાર્ય શ્રીહેમચન્દ્રના ‘શબ્દાનુશાસન’ને લક્ષ્યમાં રાખીને કરેલો આ પ્રયાસ વ્યવસ્થિત તેમજ શાસ્ત્રીય છે, તથા નવીન પદ્ધતિએ એની સંકલના થયેલી હોઈ વિદ્યાર્થીઓને હૃદ્ય થાય એવો છે. પરિશિષ્ટમાં આપેલ વાડ્મયના નમૂનાઓ ઉપયોગી છે તથા છેવટે આપેલી ‘સિદ્ધહેમ’ની સૂત્રાનુક્રમણિકાથી કૃતિની ઉપયોગિતામાં ઉમેરો થાય છે. લિ. ભોગીલાલ જ. સાંડેસરા
((c))
सुकुमारमतीनां सिद्धहेमशब्दानुशासने प्रवेशायेयं हैमसंस्कृतप्रवेशिका अतीवोपयुक्ता भविष्यति इति मेऽभिप्रायः ।
वैकुण्ठनाथ द्विवेदी जैनविद्याशालास्थः अहम्मदाबाद । હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકા મધ્યમાની કૃતિ જોતાં તમારો અથાગ પરિશ્રમ
૧૪
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. જૈન સમાજમાં અત્યાર સુધી કોઈએ સંસ્કૃત બુકો બહાર પાડેલ નહિ હોવાથી જૈન સમાજની ત્રુટિ તમોએ પૂરી કરી છે. સંસ્કૃત ભણવા ઇચ્છનારને આ સરળ પુસ્તક ઘણું જ ઉપયોગી થઈ પડશે. દોશીવાડાની પોળ
૫.અમૃતલાલ પુરુષોત્તમ અમદાવાદ
માસ્તર લહેરચંદ હેમચંદ શાહ સિદ્ધહેમવ્યાકરણરૂપી સમુદ્રમાં ઉતારવા માટે હોડીરૂપ આ પ્રવેશિકાઓથી અભ્યાસક, વ્યાકરણને લગતી ઘણી મહેનત બચાવી શકે તેમ છે. ટૂંકમાં આ બુકો ઘણી ઉપયોગી છે, તેમજ કર્તાની રચનાશૈલી અને તન્મયતાભરી મહેનત પ્રશંસાપાત્ર હોવા સાથે કલિકાલ સર્વજ્ઞની અપૂર્વ ભક્તિના આદર્શરૂપ છે. ખંભાત, દાદાસાહેબની પોળ
પં. છબીલદાસ હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકાનો પ્રથમ ભાગમેં મનન પૂર્વક વાંચ્યો છે અને વિદ્યાર્થીઓને તેનું બે-ત્રણ વખત પઠન-પાઠન કરાવ્યું છે. બીજા ભાગના ફરમાઓનું પણ અવલોકન કર્યું છે, તે ઉપરથી મને એમ લાગે છે કે આ પ્રવેશિકાઓ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં એક અજોડ અને અનુપમ છે અને અગત્યતાની જરૂરીયાત પૂર્ણ કરે છે. મહેસાણા જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા, અધ્યાપકપુખરાજ અમીચંદ શાહ
પ્રયાસ ખરેખર સ્તુત્ય છે, દુર્લભ વસ્તુ સુલભ બનાવી છે. આપણી કૃતિ ડૉ. ભાંડારકરની માર્ગોપદેશિકાના ધોરણ ઉપર છે. ડૉ. ભાંડારકરે સિદ્ધાંત કૌમુદી ઉપર દૃષ્ટિ રાખી છે ત્યારે આપ હેમચન્દ્ર વ્યાકરણ ઉપર નજર રાખી છે, પ્રયાસ ખૂબ સ્તુત્ય છે. કલકત્તા.
મણીલાલ વનમાળી. ભાઈશ્રી શિવલાલ નેમચંદ શાહની હૈમસંસ્કૃતપ્રવેશિકા અગત્યની ચીજ હોવાનું સ્વીકારું છું. તમોએ તે માટે લીધેલ પરિશ્રમ સમાજને લાભદાયી નીવડશે. સૂચના મુજબ મુ. ચન્દ્રશેખર વિજયજી મહારાજને વંચાવેલ છે અને તેઓએ પણ સારો અભિપ્રાય આપેલ છે. મુંબઈ.
જીવતલાલપ્રતાપશી
૧૫
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશ્રાવક પંડિત શ્રીશિવલાલભાઈ યોગ્ય ધર્મલાભ, હૈમસંસ્કૃત પ્રવેશિકા ખરેખર આનંદજનક વસ્તુ છે, તમારો આ અંગેનો પ્રયાસ ઘણો જ પ્રશંસનીય છે. હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકાની રચના શ્રી સિદ્ધહેમ વ્યાકરણના અભ્યાસિઓને તે વ્યાકરણના પ્રવેશદ્વારરૂપે સુંદરતર સહાય આપી શકે તેમ છે. આપણી જૈન પાઠશાળાઓમાં ભાંડારકરની સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકાના સ્થાને હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા ભણાવવાથી ભણનારાઓને ઘણી જ સરળતા અને લાભ વિશેષ થશે.
લિ. રામસૂરિના ધર્મલાભ. કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન્ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબનું સિદ્ધહેમ એટલે મોટો રત્નાકર અને સુશ્રાવક ભાઈશ્રી શિવલાલભાઈની આ પ્રવેશિકાઓ એટલે એ મહાકાય રત્નાકરમાં સફળ પ્રવેશ માટે બાળ જીવો માટેની અવતારિકા.
બીજા ભાગની નવી આવૃત્તિમાં તેમણે કેટલાક સુધારા વધારા કરવાનું મારું સૂચન સ્વીકાર્યું હતું અને તે મુજબ નવી આવૃત્તિમાં અમલ પણ થયો છે, આમ કરવાથી અભ્યાસીઓને અધ્યયન માટે આ આવૃત્તિ હવે ખૂબ જ સુગમ બનશે, એવું મારું મન્તવ્ય છે.
સિદ્ધહેમનું અધ્યયન વ્યાપક પ્રમાણમાં થાય એ માટે સઘળા સાધુ સાધ્વીજી, આ પ્રવેશિકાઓ દ્વારા સંસ્કૃત ભાષાનું અધ્યયન કરે એજ ઉચિત છે.
પ્રવેશિકાઓના વાક્યો તથા નિયમોની સુંદર રચના તથા શબ્દોના વ્યવસ્થિત વિભાજનથી પ્રાથમિક કક્ષાનો ભાષાકીય સાંગોપાંગ બોધ થઈ શકે તેમ છે, એટલે મંદ મતિ જીવોને કેવળ પ્રવેશિકાઓના અધ્યયનથી પણ શાસ્ત્રજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં સુલભતા થઈ શકે તેમ છે.
શિવલાલભાઈના સુગમ સંપાદનને સહુ કોઈ વધાવી લે અને બઈમ્” “સિદ્ધિઃ દિલા"ની સિદ્ધહેમની સૂત્રમાળાને સહુ કોઈ અહર્નિશ કંઠમાં ધારણ કરે એ જ અભિલાષા.
મુનિચન્દ્રશેખરવિજય
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસર્ગષત્વ પરિશિષ્ટ ૧ નાખ્યત્ત ઉપસર્ગ પછી રહેલા -
(१) सु.५.२.६, सो, ,स्तुमने स्तुभ् ।.१. पातुना सनीष थायछ, अट ना मागममा ५९ थाय छ, द्वित्वमा थतो नथी.
__ अभिषुणोति । निःषुणोति । अभ्यषुणोत् । अभिषुवति । अभिष्यति । अभिष्टौति । अभिष्टोभते । अभिसुसूषति । द्वित्वमा न थाय.
(२) स्था, सेनिनामधातु, सिध्।.१, सिच्मने सङ्ग्यातुनास નો થાય છે, ત્વિમાં પણ થાય છે અને આના આગમમાં પણ થાય છે. अधिष्ठास्यति । अधितष्ठौ । अध्यष्ठात् । सेनया अभियाति-अभिषेणयति । प्रतिषेधति। अभिषिञ्चति । अभिषिषिक्षति। अभिषषञ्ज । अभिषजति।
२ प्रति सिवाय नाभ्यन्त ७५साथी ५२ सद् अने स्व ना स નો પદ્ધિત્વમાં અને આમાં પણ થાય છે, પરીક્ષામાં તો દ્વિત્વ થયા પછી पूर्वनास नो ४ ष थायछे निषीदति । निषिषत्सति । न्यषीदत् । निषसाद ।
अभिष्वजते । अभिषिष्वङ्क्षते । अभ्यष्वजत । अभिषस्वजे ।
उ परि नि भने वि ७५साथी ५२ सेव् पातुना स भने ष थाय छ, द्वित्वमा भने अट् मा ५९ थाय छे. परिषेवते । परिषिषेविषते । पर्यषेवत।
४ परि नि मने वि ७५साथी ५२ सिव्, सह पातुन। मने सट्यागमना सनीषथायछे, ५९ सोमने ङना विषयमा थती नथी, परिषीव्यति । परिषहते । परिष्करोति । ५९॥ परिसोढः । मा परिसीषिवत् । मा परिसीषहत्।
५ प्रादुस् श६ भने नाभ्यन्त ५स[ पछी २३ला अस् ધાતના નો સકારાદિ અને સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં ૫ થાય છે. प्रादुःष्यात् । प्रादुःषन्ति । निषन्ति ।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટના નિયમો પાઠ ૩ માં નિયમ–
૧૧ ધ્યા અને પ્યા સિવાય, વ્યંજનથી પર રહેલા અન્તસ્થા પછી માં હોય એવા ધાતુથી ત નો ન થાય છે. નાના થતિ: પ્રાત: I
પાઠ ૧૪માં નિયમ–
૧૯ િ( ઇતુ વાળા) ન્હા વિગેરે ધાતુઓથી ત નો ન થાય છે. મનિ:સહીન:
પાઠ ૩૧ માં નિયમ–
૧૭ (૧) પૂરણ પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીલિંગ શબ્દ અને હોય એવા બહુવ્રીહિથી મ (મ) થાય છે, પણ તેનું પ્રધાનપણું હોય તો.
कल्याणी पञ्चमी रात्रिर्यासां रात्रीणां ता:कल्याणीपञ्चमा रात्रयः। अर्धा पञ्चमी विंशतिर्यासां विंशतीनां ता:अर्धपञ्चमा विंशतयः।
૨૮ મઠ અને મોત પર છતાં સમાસમાં આ વર્ણનો લોપ વિકલ્પ થાય છે. ગોલુ છું. બિલાડો.
बिम्बवत् ओष्ठौ यस्याः साबिम्बोष्ठी बिम्बौष्ठी । बिम्बोष्ठा बिम्बौष्ठा । स्थूलश्चासौ ओतुश्चયૂનતુઃ યૂનતુઃ || પાઠ ૩૩ માં નિયમ– ૧ (૨) ગતિસંજ્ઞક નામો અવ્યય છે. પ્રત્યા પાઠ ૩૫ માં નિયમ–
૩ (૨) સ્વરાદિ ધાતુના એકસ્વરી દ્વિતીય અંશનો સંયોગની આદિમાં રહેલો વન ડબલ થતો નથી. નિતિ
૧૮
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૧.
૨.
3.
विषयानुक्रमः
પાઠ બે બોલ
પૂ. હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.નું સંક્ષિપ્ત વર્ણન સંસ્કૃત ભાષાની અગત્યતા
પ્રાક્-કથન
પ્રસ્તાવના
વિદ્વાનોના અભિપ્રાયો
ઉપસર્ગ ષત્વ પરિશિષ્ટ. પરિશિષ્ટ નિયમો
પ્રકરણ ૧ હું ગણકાર્ય - વિશિષ્ટ વિભક્તિઓ
ગણ ૧ લો સ્વાદ્િ
ગણ ૧ લો ચાલુ .
ગણ ૪ થો વિવાહિ
૪.
ગણ ૬ ઠ્ઠો તુવિ
૫.
ગણ ૧૦ મો વ્રુત્િ
૬.
કર્મણિ અને ભાવે પ્રયોગ - પ્રાર્ અવ્યયોના અર્થો.
૭.
ગણ ૫ મો સ્વાતિ
૮.
ગણ ૮ મો તનાવિ.
૯.
ગણ ૯ મો ૧૦. ગણ ૭ મો ૧૧. ગણ ૨ જો અિ
૧૨. ગણ ૨ જો ચાલુ ૧૩. ગણ ૨ જો—ચાલુ ૧૪. ગણ ૩ જો પરિ
૧૫. ગણ ૩ જો —ચાલુ
૧૦ ગણનું પૃથક્કરણ
દ્યાવિ.
વિ
—
* પ્રણ સ્ક્રુ અનિયમિતનામોનાં રૂપો ૧૬. સ્વરાન્ત નામોનાં રૂપો . ૧૭. વ્યંજનાંત નામોનાં રૂપો .
૧૯
पृष्ठ
૫
૭
८
૧૦
૧૩
૧૫
૧૯-૨૦
૩
૧૦
૧૪
૧૮
૨૧
૨૪
૨૯
૩૪
૩૯
૪૫
પર
૬૦
૬૬
૭૬
૮૧
૯૦
૯૩
૯૯
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
* પ્રકરણ ૩ ગણકાર્ય-રહિત વિભક્તિઓ ૧૮. શ્વસ્તની, ભવિષ્યન્તી અને ક્રિયાતિપત્તિ સેટ્ અનિટ્ની વ્યવસ્થા અને વેટ્ ધાતુઓ . ૧૯. શ્વસ્તની, ભવિષ્યન્તી અને ક્રિયાતિપત્તિ – ચાલુ . * પ્રણ ૪થું ધાતુરૂપ શબ્દો ૨૦. ધાતુરૂપ શબ્દો (સ્વરાન્ત)
૨૧. ધાતુરૂપ શબ્દો (વ્યંજનાન્ત) ૨૨. તદ્ધિત શબ્દો
૨૩. સંખ્યાવાચક શબ્દો
-
* પ્રણ ૫મું પરોક્ષા, અધતની અને આશીઃ વિભક્તિઓ ૨૪. પરોક્ષા ૨૫. પરોક્ષા
૨૬. પરોક્ષા ૨૭. અદ્યતની
૨૮. અઘતની – ચાલુ
૨૯. અદ્યતની – ચાલુ ૩૦. આશીઃ
ચાલુ .
ચાલુ .
* પ્રકરણ ૬ઠ્ઠું સમાસપ્રણ ભૂમિકા
૩૧. બહુવ્રીહિ સમાસ
૩૨. અવ્યયીભાવ સમાસ
૩૩. તત્પુરુષ સમાસ
૩૪. દ્વન્દ્વ સમાસ
* પ્રણ ૭મું સન્નન્ત અને શિગન્ત પ્રક્રિયા ૩૫. ઈચ્છાદર્શક (સત્રન્ત-પ્રયિા)
૩૬. પ્રેરક ભેદ (ન્તિ-પ્રક્રિયા)
પરિશિષ્ટ
ધાતુકોશ. શબ્દકોશ
સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનનાં સૂત્રો બીજી બુકના શ્લોકોના મૂળ સ્થળોની યાદી
.......
૨૦
૧૦૭
૧૧૦
૧૨૦
૧૨૭
૧૩૫
૧૪૧
૧૪૯
૧૫૫
૧૬૩
૧૬૮
૧૭૯
૧૮૫
૧૯૪
૨૦૩
૨૦૫
૨૦૯
૨૧૮
૨૨૪
૨૩૮
૨૪૩
૨૫૦
૨૬૧
૨૭૧
૨૯૫
૩૩૪
૩૬૧
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
.........
|| શિવમસ્તુ સર્વ જગત // || શ્રી દાન-પ્રેમ-રામચંદ્ર-ગુરુભ્યો નમ:.
ભાદ્ધક પ્રકાશન ૪૯/૧, મહાલક્ષ્મી સોસાયટી, સુજાતા ફલેટપાસે, શાહીબાગ, અમદાવાદ-૪. ઉત્તમ, શિષ્ટ અને સંસ્કારપોષક ઘર-ઘરમાં તથા જ્ઞાનભંડારો માટે વસાવવા યોગ્ય વિવિધ વિષયોને આવરી લેતાં વિશિષ્ટ પ્રકાશનો અભ્યાસ માટેના ઉપયોગી શાસ્ત્રીયગ્રંથો ૧. બૃહત કલ્પસૂત્રમ્ (ભાગ-૧થી ૬) .................... રૂ. ૧૨૫00 ૨. લોકપ્રકાશ ભાગ ૧ થી ૫ ........................... રૂ. ૯૬૦ ૩. શ્રી ઉપમિતિભવપ્રપંચા કથા (ભાગ ૧થી ૩) ........... રૂ. ૭૫૦૦૦ ૪. વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ભાષાંતર (ભાગ ૧-૨) .......... .. રૂ. ૪00-00 ૫. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમ્ (ભાગ ૧, ૨) ............... રૂા. ૨૨00 ૬. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમ્ ભાગ ૧-૨ (મૂળ, લક્ષ્મીવલ્લભટીકા સાથે સંસ્કૃતમાં)
રૂ. ૨૨00 ૭. પ્રવચન સારોદ્ધાર (ભાગ ૧-૨) .......
રૂ. 3000 ૮. બૃહત્સત્રસમાસ ભાગ ૧-૨ ...........
રૂ. ૨૦૦ ૯. ભરતેશ્વર બાહુબલી વૃત્તિ (ભાગ ૧-૨) ............ રૂ. ૨૪જી ૧૦. લઘુત્ર સમાસ
રૂ. ૧૨૫-૦૦ ૧૧. શાંતસુધારસ...
રૂ. ૨૦૦૦૦ ૧૨. ઉપદેશમાળા ...
.. રૂ. ૧0-00 ૧૩. સમ્યવસતિ
. રૂ. ૧૧૦-૦૦ ૧૪. ત્રિષષ્ટિ શલાકાપુરુષ ચરિત્રમ્ પ્રથમ પર્વ............. .... રૂ. ૬ 00 ૧૫. શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર (સંસ્કૃત) પ્રત .................. .. રૂ. ૧૦૦૦ ૧૨. શ્રાવિધિ પ્રકરણ ...
રૂ. ૧૦૦૦ ૧૭. સુલભકાવ્યપ્રવેશિકા ................................... રૂ.૪૦-C0 ૧૮. સુલભ ચરિત્રાણિ
............ ....રૂ.૪૦00 ૧૯. પ્રાપ્ત વ્યાકરણ (અષ્ટમ અધ્યાય)................. ... રૂા. ૬ 00 ૨૦. પ્રાપ્ત શબ્દરૂપાવલી.........
.... રૂ. ૫00 ૨૧. પ્રમાણનયતત્ત્વાલકઃ
.... રૂ. ૩ ૦ ૨૨. પંપ્રતિક્રમણસૂત્ર (અર્થસાથે) ............... ... રૂ.
૬
•......
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩. સંસ્કૃત ધાતુકોશ ૨૪. પાઈઅલચ્છી નામમાલા
૨૫. વી૨ હુંડીનું સ્તવન
૨૬. શ્રી ગુણસ્થાન ક્રમારોહ (મૂળ તથા ગુજરાતી)
૨૭. યશોવિજયજી મ. કૃત ચોવીસી સાર્થ ૨૮. હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા (ભાગ-૧ પ્રથમા) ૨૯. હૈમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકા (ભાગ-૨ મધ્યમા) ૩૦. સિદ્ધહેમ-સંસ્કૃત-વ્યાકરણ (ગુજરાતીમાં) ૩૧. સિદ્ધહેમ સંસ્કૃત વ્યાકરણ
પ્રથમા, મધ્યમા ઉત્તમાની નિયમાવલી સૂત્રો સાથે
પૂજ્ય પંન્યાસજી ભદ્રવિજયજીગણિવર્યશ્રીના મૌલિક ચિંતનો
૧. નમસ્કાર ચિંતન .
રૂા. ૬-૦૦
૨. ત્રૈલોક્યદીપક મહામંત્રાધિરાજ
૩. આત્મ ઉત્થાનનો પાયો
૪. પ્રાકૃતિક પરમતત્ત્વનું મિલન
૫. આત્મસાધના માર્ગ
31.50-00 31. 20-00
રૂા. ૪૦૦૦
રૂા. ૧૦૦૦
રૂા. ૨૪-૦૦
રૂા. ૨૦૦
રૂા. ૫૦
રૂા. ૧૫૦૦૦
શ. ૨૦૦૦
રૂા. ૨૦૦૦
રૂા. ૨૦૦૦
પૂજ્ય પંન્યાસજી ભદ્રવિજયજી ગણિવર્યશ્રીએ લખેલ પત્રોના સંગ્રહ
૧. પ્રેરક પત્ર પરિમલ
૨. શાંતિદાયક પત્રવેલી
૩. કલ્યાણકારી પત્રમાલા
૪. પ્રેરણાપત્રોનો સોનેરી પ્રકાશ
૫. તાત્ત્વિક પત્રવેલી
૬.
31.80-00
31.80-00
૩. વંદના પાપ નિકંદના
૪. સિદ્ધિદાયક સહસ્રકુટ સામાયિક ૫. પ્રભુ સાથે પ્રીત (સ્તવનો) ૬. ભક્તિ-ભાવના (સ્તવનાવલી)
૨૨
પૂ.પં. મહારાજના પ્રવચનો
નવકારનો જાપ-સામાયિક પૂજા તથા ગુરુવંદનની ગણના કરવા માટેનાં પુસ્તકો
૧. નવલાખ જપતાં નરક નિવારે
31.8-00
૨. વર્ધમાન સામાયિક
રૂા. ૨૦-૨૦
શ. ૧૨-૦૦
।. ૧૨-૦૦
રૂા. ૧૫-૦૦
।. ૫૦૦
રૂા. ૧૨૦૦૦
રૂા. ૪-૦૦
શ. ૬-૦૦
શ. ૬-૦૦
31.4-00
31.90-00
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैम-संस्कृत-प्रवेशिका
मध्यमा
कर्ता अध्यापक शिवलाल नेमचंद शाह - पाटण
ટી: સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન નામના વ્યાણમાંથી બનેલી
હોવાથી હેમતથા સંસ્કૃતભાષારૂપી મંદિરમાં પ્રવેશ કરાવનારી હોવાથી સંક્તપ્રવેશિક્ર કહેવાય છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्हमित्यक्षरं ब्रह्म, वाचकं परमेष्ठिनः । सिद्धचक्रस्य सद्बीजं सर्वतः प्रणिदध्महे ||
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું ક્રિયાપદ ગણકાર્યવિશિષ્ટ વિભક્તિઓ
ગણ વિભાગ ૧ લો. મકારાન્ત વિકરણ લેનારા ગણો ગણ ૧લી, ૪થો, દઢો અને ૧૦મો
પાઠ ૧લો, ગણ ૧લો ખ્યાદ્રિ વર્તમાના–પરમૈપદ પ્રત્યયો આત્મપદ
२मि (मि) वस् मस् ए वहे महे __ सि (सिव्) थस् थ से आथे ध्वे
ति (तिव्) तस् अन्ति ते आते अन्ते હ્યસ્તની –
अम् (अम्व्) व म इ वहि महि स् (सिव्) तम् त थास् आथाम् ध्वम् द् (दिव्) ताम् अन् त आताम् अन्त
૧. વ્યાકરણમાં, ધાતુઓમાં પૂ ધાતુ પહેલો મૂકેલો છે માટે પહેલા ગણને ખ્યાદ્ધિ કહેવાય છે, આ પ્રમાણે બીજા ગણોમાં પણ સમજવું.
૨. આવા ( ) કૌંસમાં પ્રત્યયો ઈતુ વર્ણસહિત મૂક્યા છે. જેમકે, પિ (fમવ) આમાં ન્યૂ ઈતુ છે એટલે જેમ જેમ વગેરે પ્રત્યયો વિ છે, અને વન્ મર્ વગેરે પ્રત્યયો વિતુ નથી – અવિનુ છે. કેટલાક વિસ્તુને વિકારક કહે છે અને અવિહુ ને અવિકારક કહે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧ લો सतभी (विध्यर्थ)
याम् याव याम ईय ईवहि ईमहि यास् यातम् यात ईथास् ईयाथाम् ईध्वम्
यात् याताम् युस् ईत ईयाताम् ईरन् पंयमी (माशार्थ)
आनि आव आम ऐ आवहै आमहै (आनिव्) (आव) (आमव्) (ऐव्) (आवहैव्) (आमहैव्) हि तम् त स्व आथाम् ध्वम् तु(तुव्) ताम् अन्तु ताम् आताम् अन्ताम्
૧. વર્તમાના, હ્યસ્તની, સપ્તમી અને પંચમી વિભક્તિના પ્રત્યયો शित' वा.
२. तश्प्रियोगमा शित् प्रत्ययो वागतi, पातुमाने अ (शव्) વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે, બીજા અને ત્રીજા ગણના ધાતુઓને વિકરણ પ્રત્યય લાગતો નથી.
नम्+अ+ति = नमति । नम्+अ+अत् (शत) = नमत् । प..
प्र. ५. ४०, नि. १ । वन्द्+अ+ते = वन्दते । वन्द्+अ+म्+आन(आनश्) = वन्दमानः । १..
१. श् इत् यस्य सः (श्ऽत्ने छ ते) शित् भेट श्ऽत् વાળા. આમ કિત્ ડિતું વગેરેમાં પણ સમજવું.
૨. ચોથા વગેરે ગણોમાં વિકરણ પ્રત્યય જુદો છે તે, તે તે ગણોના પાઠમાં જણાવેલ છે.
3. प्र. भेटदो प्रथम प्रवेशिst.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧ લો
૩. મ થી પર રહેલા માતાનું માને અને માથામ્ માથે ના મા નો રૂ થાય છે, વન્ + અ + ખાતે – વત્ + 1 + ફ = વત્તેતે વા वन्देताम् । वन्देथाम् । अवन्देताम् । अवन्देथाम्।
૪. થી પર રહેલા સપ્તમી (વિધ્યર્થ)ના પ્રત્યયોના વા નો રૂ થાય છે અને યામ્ નો રૂમ્ અને યુ નો ફયુમ્ થાય છે.
નમ્ + અ +ાત્ - નમ્ + 4 + રૂત્ =નમેન્ નમેયમ્ મઃ | ૫. ગ (પ્રત્યય) થી પર રહેલા દિનો લોપ થાય છે. નમ્ + અ + f - નમ્ + મ = નમ || ૬. વિત્ સિવાયના શિતુ પ્રત્યયો ડિતુ જેવા જાણવા. ૭. કિન્તુ અને ડિત્ સિવાયના પ્રત્યયો પર છતાં - ધાતુના (૧) અન્ય હૃસ્વ કે દીર્ઘ નામિ સ્વરનો અને (૨) ઉપાજ્ય હૃસ્વ નામિ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
ની + મ(શવ) + તિ – ને + + + તિ = નતિ નત્તેિ | વૃ+ 1 + તિ = સતિ વત્ + અ + ત = વોપતિ. વોપત્તેિ અહીં, (શવ) વિકરણ પ્રત્યય વિતુ શિત્ હોવાથી ડિત નથી, માટે ગુણ થયો છે, તથા
ની + તુમ્ = નેતન્ ની + (વ્ય= નેતવ્ય: I આ પ્રત્યયો પણ કિન્તુ કે ડિતું નથી, માટે ગુણ થયો છે, પરંતુ
ની + વા (વર્તી) = નીતા ની + ત (૪) = નીત: નીતવાન ! અહીં, પ્રત્યયો કિતું હોવાથી ગુણ થયો નથી, એવી રીતે ડિતું પ્રત્યયોમાં પણ ગુણ થશે નહિ.'
૧. જુઓ, પાઠ ૩. નિ. ૧ અને તેની ટી. તથા પાઠ ૭. નિ. ૨ અને તેની ટી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧ લો ૮. કર્મણિ તથા ભાવે પ્રયોગમાં શિત્ પ્રત્યય લાગતાં, ધાતુને (૫) પ્રત્યય લાગે છે. નિયત . મૂયતે I નીયમીના મૂયમનિમ્ | | પ્રત્યય કિન્તુ હોવાથી ગુણ થયો નથી.
૯. પરા અને વિ પછી નિ આત્મપદી છે. પર/નો ૧૦. સમ્ વિઝ અને ગવ પછી થા આત્મપદી છે. પ્રતિકતા ૧૧. વિ મા અને પરિ પછી રદ્ પરમૈપદી છે. વિરમતિ ા. ૧૨. મમ્ ધાતુ પર છતાં ઉપસર્ગના નો હું થાય છે.
પર + મતે = પનીયતા ૧૩. ધાતુને મન(મન) તથા ત(૪) પ્રત્યય લાગીને ભાવવાચક નપુંસકનામ બને છે. સામ+અન=મનમ્ પતનમ્ | દુ-હરામ્ નૃત્ + ત = નૃત્તનું મયૂરસ્થ વૃત્તમોરનું નાચવું.
૧૪. ધાતને અન્ત રહેલા અધ્યક્ષરનો માં થાય છે. + મ = ત્રાળના ત્રાતમાં Ø – પ્યાત્વા પ્લાનમાં પ્લા િક.
૧૫. શિત પ્રત્યય પર છતાં ધાતુના અન્ય સભ્યક્ષરનો મા થતો નથી. સ્ત્ર + મ (શ) + તે = ત્રાયતે Ø – ધ્યાતા
પહેલા ગણના ધાતુઓ કર્યું આ. જવું
વઘુ ૫. ઉકળવું. પર + પલાયન થવું.) અમ ૫. જવું. સન્ + મળવું મનું ૫. મેળવવું.
મધ + જાણવું, મેળવવું. મ પ. યોગ્ય હોવું.
વૃન્મ આ. પ્રગટ થવું, +શમ્ આ. આશંસા રાખવી, બગાસું ખાવું. ઈચ્છવું.
વત્ ૫. જલવું, બળવું. { ૫. જવું. ર્ + ઉદય પામવો. | વૈ આ. રક્ષણ કરવું.
દ્ આ. ઈચ્છવું, વિચારવું. | ત્વમ્ આ. ઉતાવળ કરવી. ૩છું ગ. ૬. ૫. વીણવું.
જે ૫. ધાવવું. ૬ ૫. ખેંચવું, ખેડવું.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧ લો વધુ ઉં, બોધ કરવો, જાણવું. નિ ૫. આલિંગન કરવું. પૂ ૫. હોવું, થવું.
સુપ. લુંટવું. પ્રાદુ+ પ્રકટ થવું. | નો આ. જોવું.
વિ+ ખુલ્લું થવું. | શં{ ૫. કહેવું. પ્રમ્ ૫. ભમવું, ભટકવું.
પ્ર+ પ્રશંસા કરવી. બ્રાન્ આ. દીપવું, શોભવું. શક્ક આ. શંકા કરવી. પ્રા આ. દીપવું.
શ{ ૫. હિંસા કરવી, કાપવું. સ્નાર્ આ. દીપવું.
રત્નાર્થે આ. વખાણવું. નૈ ૫. કરમાવું.
સ૬ આ. સહન કરવું. સન્ આ. આલંબન લેવું, સન્ આ. ફરકવું. લટકવું.
આ. સરસાઈ કરવી, ન ઉ. અભિલાષ કરવો.
સ્પર્ધા કરવી.
શબ્દો
મનાલ્ વિ. અપરાધ વગરનું. | પ્રકૃતિ સ્ત્રી, પ્રજા, સ્વભાવ. મોપિ પુ. સમુદ્ર.
પરિષદ મું. કષ્ટ. મયે અ. હે.
પર્યત પં. છેડો. મામ્ ન. અપરાધ, પાપ.
પાર્થિવ પું. રાજા. માર્ત વિ. દુઃખી, પીડિત. પુરુષાર પું. પુરુષાર્થ. વ અ. જેમ, જાણે.
પૂરણ ન. પુરવું તે. થંનિત્ અ.કેમે કરીને, વત અ. ખરેખર.
કોઈપણ રીતે. મવ પું. સંસાર. મુદ્ર ન. ચંદ્રવિકાસિકમળ. મદીપ પું. રાજા. વરિત અ. કોઈ વખત. મન ન. મન. વતન છું. અગ્નિ.
રનિધાની સ્ત્રી. પાટનગર. કુમ પુ. વૃક્ષ.
વત્સ પું. પુત્ર.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧ લો नु म.वित ४२वो सेवा अर्थमi. | सर्वंसहा स्त्री. पृथ्वी. वत्सा स्त्री. पुत्री.
स्तन पुं. स्तन, थान. व्यवसायिन् वि. व्यवसायी. |क्षम वि. समर्थ, योग्य. संप्रति स. भएi.
વાક્યો
धर्म: त्राणं च शरणं च । यमुना गङ्गां सङ्गच्छति। विजयस्व राजन् !। वत्स ! किमीहसे ?। विरम त्वमिदानीमकार्यात्। वत्से ! अनुगच्छ माम्। बालः स्तनं धयति । प्रवर्त्ततां प्रकृति-हिताय पार्थिवः। वत्स ! रथमारुह्य ते राजधानी प्रतिष्ठस्व । मातः ! एष कोऽपि पुस्खो मां पुत्र इत्यालिङ्गति । महतां स्वयमेव गुणाः प्रादुर्भवन्ति । अये ! को नु खल्वयं बालः प्रक्रीडितुं सिंह-शिशु बलात्कारेण कर्षति ?। आर्त्त-त्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्तुमनागसि । अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानां च रक्षणे। भवाम्भोधौ भ्रमामि चेत् तत्कः पुस्तकारो मे ? । शरत्काल इव प्रातःकालोऽयं जृम्भतेऽधुना।
मौनमालम्बसे पुत्रि ! हेतुना येन शंस तम्। १. सम् + गच्छ्यारे में जोयत्यारे मात्मनेपदी छे. सङ्गच्छते। २. न विद्यते आगः यस्मिन् स:-अनागाः, तस्मिन् -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧ લો
मनोरथाय नाशंसे किं बाहो ! स्पन्दसे वृथा ? । भव हृदय ! साभिलाषं संप्रति संदेह-निर्णयो जातः । आशङ्कसे यदग्नि तदिदं 'स्पर्शक्षम रत्नम्॥ भगवन्तः ! सहध्वं तत् प्रमादाचरणं मम । सर्वंसहामहान्तो हि सदा सर्वंसहोपमा: ॥ पर्यन्तो लभ्यते भूमेः समुदस्य गिरेरपि । न कथंचिन्महीपस्य चित्तान्तः केनचित् क्वचित् ।। याचमान-जन-मानस-वृत्तेः, पूरणाय बत जन्म न यस्य । तेन भूमिरतिभारवतीयं, न दुमैन गिरिभिर्न समुदैः ।। भुमिमी परिपटोने सडन ४३ छ. (सह) सूर्य ६५ पामेछ, (उद्+इ) भने भणो (कुमुद) ३२भाय छ. (म्लै) व्यवसायि भासो व त्व२।७२।५ छे. (त्वर) पाधो ५९ पणता अग्निने वाथी (दर्शन) मागीय छे. (परा+अय्) पोतानां पाए७२वां नहिं. (श्लाघ) सूर्यना त1443 तणावमुं पाए (तोय न.) 30 छ. (उद्+क्वथ्) तमारु शरी२ (वपुस् न.) विशेष प्राशे छे. (वि+भ्राज्)
साथे स्प[ २ (स्पध्) वर्धमान (स्वामिन નમસ્કાર થાઓ. १. स्पर्शाय क्षमम् = स्पर्शक्षमम् । २. सर्वं सहन्ते इति सर्वंसहाः । ५.४ साउन ३२न।२।. ३. सर्वंसहायाः उपमा येषां ते= सर्वंसहोपमाः।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ રજો, ગણ ૧લો ચાલુ ૧. ગુ રક્ષણ કરવું, ધૂણુ, વિષ્ણુ ગ. ૬.૫ અને પન્ ધાતુઓને પોતાનો ગાય પ્રત્યય લાગે છે. ગુન્ +મા+મ(શવ)+તિ- પ્ર.પાઠ ૪. નિ. ૧.પાતા પૂપતિ !
પણ અને પુન ધાતુ આય પ્રત્યય લાગ્યા પછી પરમૈપદી છે. પતિ ા પુનયિતા ક્વચિત્ પUાયતે | પનાયતે | કવચિત્ – વ્યાપાર અર્થમાં તે |
૨. ૬ ધાતુના ઉપાજ્ય સ્વરનો ગુણ થયે જો તેના પછી સ્વરાદિ પ્રત્યય હોય, તો ક થાય છે. દૂ+ગ+તિ-પો++તિ-હિં+ગ+તિ = મૂર્તિા
૩. | ધાતુના ઋ નો – અને સ્નો – થાય છે. પૂજ્ય +તે = ઝૂતે ક. I +૩+તે– +૩+તે +ગ+તે- જૂ +મતે = જ્યતે..
૪. (શીય) ધાતુ, શિત્ પ્રત્યયો પર છતાં આત્મપદી થાય છે. શીતે
પ. મ્ ધાતુની પૂર્વે ઉપસર્ગ ન હોય, તો આત્માનપદી પણ થાય છે. જમત્તે .
૬. “પ્રસરવું “ઉત્સાહ કરવો” “વધવું' એવા અર્થોમાં મ્ આત્મપદી થાય છે. શત્રેિડમત્તે વૃદ્ધિઃ |
૭. “આરંભ કરવો.” એવા અર્થમાં પ્ર અને ૩૫ પૂર્વક #મ્ આત્મપદી થાય છે. પ્રશ્નમતે, ૩૫%મતે રતુમ્T
૮. “સૂર્ય ચન્દ્ર વગેરેનું ઉગવું' એવા અર્થમાં મા પૂર્વક મ્ આત્મપદી થાય છે. મા% મતે ચૂર્વI
૯. વિકરણ લાગતાં ધાતુનો સ્વર પરમૈપદમાં દીર્ઘ થાય છે. શ્રીમતિ આ. મને . ૧. સીવાયનાસ્થાનોમાં માયવિકલ્પ થાય છે. ગોપાતે, ગુણ-વચા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨ જે
૧૦. વિકરણ લાગતાં છિન્, વક્તમ્ ગ. ૪. અને ગ+વમ્ દીર્ઘ થાય છે. ટીવતિ । તામ્યતિ । આવાતિ ।
૧૧. સ્વર પછી છ્ બેવડાય છે! તારુ + છાયા = તરુ∞ાયા । અહીં પ્ર.પાઠ ૨૫ નિ. ૨ થી ધ્ નો વ્ થયો.
૧ ૨. વર્ગનો ત્રીજો કે ચોથો વ્યંજન પર છતાં પૂર્વના ટૂ વ્યંજનને બદલે તેને મળતો ત્રીજો વ્યંજન થાય છે.
૪
સન્ પ્ર.પા. ૪૮ નિ. ૪ થી સન્ - આ નિયમથી સન્ + ઞ + ત = સન્મતિ ।
૧લા ગણના ધાતુઓ
ૠ (ઋ∞) ૫. જવું. મ્ ૫. પગે ચાલવું
ઞ + આક્રમણ કરવું નિસ્ + નિકળવું. નિષ્ઠામતિ
પ્ આ. સમર્થ થવું. ગુપ્ ૫. રક્ષણ કરવું. શુદ્ ઉ. સંતાડવું. પ્રા(નિષ્ર) ૫. સુંધવું.
નમ્ ૫. પીવું, ચાટવું, ચૂસવું. આ+| વંશુ (વ) ૫. ડંખ મારવો, કરડવું.
|
ધૂપ્ ૫. સંતાપવું.
મા (ધમ્) ૫. તપાવવું,
ધમવું, ફુંકવું.
પણ્ આ. વ્યાપાર કરવો, હોડ કરવી, સ્તુતિ કરવી.
૧૧
પન્ આ. સ્તુતિ કરવી. સ્ના(મનું) ૫. માનવું. આ+ યમ્(ય) ૫. નિયમમાં
રાખવું આ+ આ. ર(રન્) ઉ. રંગવું, રાગી થવું. શર્ (શીર્) ૫. નષ્ટ થવું. છિન્ ૫. ફેંકવું, થુંકવું. u. સઙ્ગ (સન્) ૫. ચોટવું,
આસક્ત થવું.
સન્ ૫. સજ્જ થવું, તૈયાર થવું.
૧. ના અ. અને આ ઉપસર્ગ સિવાય દીર્ધસ્વર પછી જ્
વિકલ્પે બેવડાય છે.
૨. પૃષ્ઠ ૩૮ ટી. ૪ જુઓ.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારું ન. પું. અગર ચંદન. અમ્મોન ન. કમળ. આવરણ ન. ઢાંકવું તે, ઢાંકણ.
જ્જિ પું. પરાગ. વર પું. ગધેડો.
વ્યાતિ સ્ત્રી. પ્રસિદ્ધિ.
ધનાર પું. કપૂર.
નાયા સ્ત્રી. પત્ની.
તમિન્ના સ્ત્રી. રાત્રિ.
દ્વાન પું. દાંત. (શૂ યું. સર્પ.
હ્યુ પું. ચોર.
નિયમ પું. વ્રત. નિર્ણર પું. ઝરણું. પ્રર્ પું. સમૂહ.
શબ્દો
વિત્ત ન. બીલ, રાફડો.
ભીમ વિ. ભયંકર.
મધુવ્રત પું. ભમરો. મિથર્ અ. પરસ્પર.
પાઠ ૨ જો
મુહુમ્ અ.વારંવાર.
રખ પું. ધોબી, રંગારો.
રૂપ્ય પું. રૂપીઓ.
વન્નિ સ્ત્રી. વેલડી.
વિવિધ વિ. અનેક પ્રકારનું. શનૈમ્ અ. ધીમે.
સદ્યસ્ અ. એકદમ, જલ્દી.
સ્મર પું. કામ. સ્વીય વિ. પોતાનું. સાન્દ્ર વિ. ગાઢ.
વાક્યો
साधवः सदाचारं गोपायन्ति ।
तृणमपि धेनूनां दुग्धाय कल्पते ।
खरा मिथो दशनै दशन्ति ।
तां कथामगूहमाना कथय ।
यो नियमे मनो यच्छति तस्य पापानि खलु शीयन्ते । - याचकानामर्थं यच्छन्स परमां ख्यातिमार्च्छत् । अम्भोजस्य किञ्जल्कमाचम्याचम्य मोदन्तां मधुव्रताः ।
૧. સ્ ધાતુના યોગમાં મૂળ વસ્તુના વિકારને ચતુર્થી થાય છે.
૧૨
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨ જ
तौ जायापती' मुहुर्मुहुः स्वादूनि निर्झर-जलान्याचामन्तौ, पदे पदे सान्द्रासु तरुच्छायासु विश्राम्यन्तौ, विविधानि च कुसुमान्युपजिघ्रन्तौ,शनैः शनै गिरिमारोहताम्। ततो दस्यवः सर्वेषामपि जनानामलङ्कारादीन्
लुण्टितुमुपाक्रमन्त । सूर्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः, कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्त्रा। धमेद्धमेनातिधमेदतिध्मातं न शोभते। चन्दनागरु कस्तूरी-घनसारादि-गन्धतः ।
आक्रामति नरं सद्यो दन्दशूक इव स्मरः ।। मयं5२ ५५५ सपने मोनो समूह १२3 9. (दंश) पेलामो ५i६॥ १3 जोने छुपापेछ. (गुह्) कुमारपालना तिनां साधुमो ५९ १५।। रे छे. (पण) सिद्धरा पोताना शत्रुमीने संताप्या. (धूप) म लिननी स्तुति शमे छीमे. (पन्) पाएमामी डोओ ३पीया व नित्य वेपार ६३ . (पण) सपालमाथी नील्यो (निस्+क्रम्) मने 4 भायो. (दंश्) तभे योभा मतैयार थामी छो? (सस्) तेनु यित्त (
मपामा योटयु. (स) रंगरे ४ राशीन खरंगे छ. (रज्)
१. जाया च पतिश्च-जायापती। द्वन्द्व. ૨. પંચમી વિભક્તિના અર્થમાં અને કોઈવાર સપ્તમી કે તૃતીયા विमस्तिनाममा नामने तस् प्रत्यय बागाने मव्यय बनेछ. गन्ध+तस् = गन्धतः । गंधथी, गंधवडे.
१3
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩જો, ગણ ૪થો વિવાહિ
૧. કર્તરિપ્રયોગમાંશિપ્રત્યયો લાગતાં, ચોથા ગણના ધાતુઓને T (થ) વિકરણ પ્રત્યય લાગેછે. પ+7+તિ=રુતિ,પ્યત્વ.કૃ. ૨. ધાતુના મો નો ય (થ) પ્રત્યય પર છતાં લોપ થાય છે. મો+ય+ત્તિ = સ્થતિ ટ્રો-તિ । શો-તિ । એ-તિ।
=
1
૩. રાત્ મ્ તમ્ વ્રમ્ પ્રમ્ ક્ષમ્ અને મદ્ આ સાત ધાતુઓનો સ્વર ય (A) પર છતાં દીર્ઘ થાય છે. શામ્યતિ । પ્રાકૃતિ વિ.
૪. ગ્રામ્ ગ. ૧ મ્હાત્ ગ. ૧ પ્રમ્ ગ. ૧ વ્ ગ. ૧ વતમ્ ગ. ૪ ત્રમ્ ગ. ૪ કુગ. ૬ તથ્ ગ. ૧ યમ્ ગ. ૪ અને સમ્+યમ્ આ ધાતુઓને વિકલ્પે ય(શ્ય) વિકરણ લાગે છે. પ્રાસ્યતે, પ્રાસતે। મ્હાસ્યતે, ામતે પ્રામ્યતિ, પ્રમતિ ામ્યતિ, જામતિ । વાયતિ, વામતિ । ૩ચતિ, શ્રુતિ । વગેરે.
૫. મૂ વગેરે દરેક ગણુના ધાતુઓના ર્ અને ર્ પછી વ્યંજન આવે તો ર્ અને વ્ ની પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થાય છે. વિચ+ત્તિ = ટીવ્યતિ ।સિદ્-સૌવ્યતિ ।ર્િ - દીવ્યતિ ।
૬. દીર્ઘ ૠકારાન્ત ધાતુઓનાં ૢનો કિત્ કે કિત્ પ્રત્યય પર છતાં રૂ થાય છે. ન્ય+તિ = નીતિ નિયમ ૫ થી દીર્થ. ન-નીયંત ક. ત્-તીર્યને ક. ।
૭. કિત્ ઽિત્ પ્રત્યય પર છતાં ચા ગ. ૯ અને વ્યના સ્વરસહિત અન્નસ્થા (5) નો રૂ થાય છે. વિતિ । વિખતે । ક. ન્યા-બિનાતિ ।
૧. શ્ય પ્રત્યય અવિત્ શિત્ છે, માટે ર્િ જેવો છે. પાઠ ૧. નિ. ૬. તેથી ગુણ થાય નહિ. પાઠ ૧. નિ. ૭. વ્યતિ ।
૨. સમ્ સિવાયના ઉપસર્ગમાં નિત્ય સ્થ થવાથી આયસ્થતિ ।
૧૪
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩ જો
૮. વ્યંજનાન્ત ધાતુના ઉપાજ્ય ર્ નો કે સ્ ઠેકાણે થતા અનુસ્વાર કે અનુનાસિક વ્યંજનનો કિત્ ઙિત્ પ્રત્યય પરછતાં લોપ થાય છે, પરંતુ કેટલાક' ધાતુઓને આ નિયમ લાગુ પડતો નથી.
=
ભ્રંશ્+ય(A)+તિ પ્રતિ। કર્મણિ - ભ્રંશું +5(5)+તે = પ્રશ્યતે । શંક્-શસ્યતે । સંસ્+7(d) = શસ્ત: | પ્રશસ્ત: | સમુખ્યતે । સત્તુઃ । આસō: I
૯.ચોથા ગણના કેટલાક (લૂ ટૂ વી પી મૌ રૌ તૌ ડી સ્ત્રી આ નવ) ધાતુઓથી ભૂતકૃદન્તના જ્ઞ અને તવત્ પ્રત્યયના 7 નો ન થાય છે. ટૂનઃ, જૂનવાન્ । ટીન:, ટીનવાન્ । સ્ત્રી.માં. વીનવતી ।
૧૦. ર્ અને ર્ અંતવાળા ધાતુઓથી ત અને તવત્ ના ત નો 7 થાય છે અને તે વખતે ધાતુના અંત્ય ટ્ નો પણ મૈં થાય છે. પૂ+7 = પૂર્ણઃ । પૂર્ણવાન્ । પુત્ + પ ્ - ઉત્પન્ન / ઉત્પન્નવાન્। ચોથા ગણના ધાતુઓ
અમ્ ૫. ફેંકવું. ર્ફે આ. જવું.
સ્ ૫. જવું.
અનુ+ અન્વેષણ કરવું, શોધવું.
વામ્ ૫. થાકી જવું. છો ૫. છેદવું.
મૈં ૫. ઘરડા થવું. તમ્ ૫. દુઃખી થવું.
ત્રમ્ ૫. ત્રાસી જવું.
મ્ પ. દમવું.
વિવ્૫. ક્રીડા કરવી, સ્તુતિ કરવી, જુગાર રમવો.
હૂ આ. ખેદ કરવો. દ્દો ૫. છેદવું, કાપવું.
પર્ આ. ઉત્પન્ન થવું, થવું. વિ+ વિનાશ પામવું.
૧૫
પૂ આ. પુરવું, ભરવું, વધવું. થ્રમ્ ૫. ભમવું. ભ્રંશુ ૫. ભ્રષ્ટ થવું.
૧. આશંસ્, મ્, જ્, જાડ્ય, વળ્યું, રુમ્ન, વિત્, નૃત્મ્ય, નન્દ્, निन्द्, मण्ड्, लङ्घ्, लम्बू, लिङ्ग, वन्द्, वाञ्छ्, शङ्क्, स्पन्द्, हिंस् ઇત્યાદિ ધાતુઓમાં મૈં કે અનુનાસિકનો લોપ થતો નથી. આશંસ્યતે । વન્યપ્તે । વગેરે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
યમ્ ૫. પ્રયાસ કરવો. રમ્ ઉ. રાગી થવું,
વિ+ વિરાગી થવું. ની આ. લીન થવું,
પાઠ ૩ જો શો પ. પાતળું કરવું. કિલ્ ૫. થુંકવું, ફેંકવું. સિવું ૫. સીવવું. સૂ આ. જન્મ આપવો. સો ૫. નાશ થવો,
અંત આવવો. ૬િ ૫. સ્નેહ કરવો. ક્ષમ્ ૫. ક્ષમા કરવી.
ચોંટી જવું.
વિદ્ આ. વિદ્યમાન હોવું.
વ્યધુ ૫. વીંધવું. fપત્નપૂ ૫. ભેટવું.
શબ્દો
મારૂઢ વિ. ચડેલું. મૌરસ વિ. પેટનું, સગું. વાય ૫. કાય, શરીર. ઝીટ પું. કીડો.
નાત ૫. કુંભાર. #ોતુ ન. કુતુહલ. Tતિ સ્ત્રી. શરણ. નરી સ્ત્રી, ઘડપણ. વધુ ન. ચક્ષુ. વેતન્ ન. ચિત્ત, મન.
નૃશંસ વિ. કૂર, ઘાતકી. પુર~ી સ્ત્રી. સ્ત્રી. અનાજૂ અ. જરા, થોડું. રક્ષા સ્ત્રી. રક્ષણ. વર્મન ન. કવચ, બખ્તર. વિધિ પુંનશીબ, ભાગ્ય,
કર્મ, બ્રહ્મા. શારીરિ વિ. પ્રાણી. શ્રોત્ર ન. કાન. સુવિ વિ. સુખી.
વાક્યો
कुलालचक्र आरूढमिव मे चेतश्चिरं भ्राम्यति । पुरन्ध्रीसेवायां भ्राम्यन्तो जीवा भवे भ्रमन्ति। यो महिलासु न रज्यति तस्य ज्ञानं विवेकश्चाभ्यागच्छति । किं नु खलु बालेऽस्मिन्नौरस इव पुत्रे स्निह्यति मे मनः । उत्पद्यन्ते विपद्यन्ते खलु जन्तवः ।
૧૬
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठ उभे
निर्धनानां मनोरथा हृदयेष्वेव लीयन्ते । सर्व प्रार्थितमर्थमधिगम्य सुखी सम्पद्यते जन्तुः । अद्य मे मनो वैराग्ये लीनमस्ति । त्वमेवैकोऽसि मे बन्धु र्यन्मत्कार्याय' ताम्यसि । वन्द्यते यदवन्द्योऽपि स प्रभावो धनस्य हि । विद्यया शस्यते लोके पूज्यते चोत्तमैः सदा । विद्याहीनो नरः प्राज्ञ सभायां नैव शोभते ॥ आदौ चित्ते ततः काये सतां सम्पद्यते जरा । असतां तु पुनः काये नैव चित्ते कदाचन ॥ विधौ विध्यति सक्रोधे वर्म धर्मः शरीरिणाम् । स एव केवलं तस्मादस्माकं जायतां गतिः ॥ विषयेष्वति - दुःखेषु सुखमानी' मनागपि । नाहो विरज्यति जनोऽशुचिकीट इवाशुचौ ॥ न सा दीक्षा न सा भिक्षा न तद्दानं न तत्तपः । न तद् ध्यानं न तन्मौनं दया यत्र न विद्यते ॥
वांहरो जाणओ तरई छोड्यो, जाणो त्रास पाम्या (त्रस्) साथी रक्षए। भाटे यत्न ४२वा लाग्या (यस्) भने थाडी गया, (क्लम्) पा, भीभ त्रास पाभ्यो नहि, (त्रस्) खेटले ४ २क्षएा भाटे यत्न नहिं उरतो (यस्) अने थाडी नहिं ४तो, (क्लम्) ौतुडवडे वांहराने भेवाने यत्न झुरतो हतो. (सम् + यस्)
ते साथे रमतां (दिव्) जाणोने इजो खाये छे.
१. मम कार्यम्, मत्कार्यम्, तस्मै -
―
२. सुखं मन्यते इति सुखमानिन् सुख माननार.
૧૭
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૪ થો યુદ્ધમાં લડવૈયાઓ બાણોને ફેકે છે (નિમ્ + ) અને બાણો લડવૈયાઓને વધે છે. (પ)
ઘરડા થતાં (૧) માણસના કેશ જીર્ણ થાય છે, દાંત જીર્ણ થાય છે, ચહ્યું અને કાન જીર્ણ થાય છે, એક તૃષ્ણા જીર્ણ થતી નથી. (5)
પાઠ ૪થો. ગણ ૬ઠ્ઠો તુલદ્ધિ ૧. કર્તરિ પ્રયોગમાં શિ પ્રત્યયો લગતાં, ૬ઠ્ઠા ગણના ધાતુઓને મ(શ) વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે. તુર્મ(શ)+fત = કુતિ', તુતે | તુવત, તુરમાન: I વ..
૨. ધાતુના ૩ વર્ણ અને ૩ વર્ણનો, સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં અનુક્રમે અને થાય છે. રિમતિ = યિતિ દૂ+++તિ = થવતિ.
૩. મ(શ) અને ૨ (૫) પર છતાં, ઋ કારાન્ત ધાતુના ઋ નો રિ થાય છે. મૃ++તે – પ્રિ+અ+તે – નિ. ૨. પ્રિયતે પૃ-પ્રિયતે | કર્મણિ-મૃ++તે = પ્રિયતે હૈં - ઉદ્દયતા
૪. ધાતુ શિત્ પ્રત્યયો પર છતાં આત્મપદી છે. પ્રિયા
૫. પ્રદ્ ગ.૯. , પ્રષ્ન અને પ્રચ્છુ ના સ્વરસહિત અન્તસ્થા (૨) નો કિ ડિતુ પ્રત્યય પર છતાં 8 થાય છે. ગૃતિ | પૃષ્પતિ પૃચ્છતા વૃદ્ધાંતિ કર્મણિ -વૃક્ષય પૃષ્યતે | પૃશ્યતે | પૃાતા
६. मुचादि (मुच् सिच् विद् लुप् लिप् कृत् खिद् भने पिश्) ધાતુઓને મ (૧) વિકરણ પર છતાં સ્વરની પછી ૬ ઉમેરાય છે. વિન્દતિ વગેરે
૧. શ પ્રત્યય અવિ શિતું હોવાથી ડિતુ જેવો છે, માટે ગુણ થાય નહિ. પા. ૧. નિ.૭.
૧૮
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૪ થો
૭ પદને અન્ને હોય નહિ, એવા મેં અને ન નો વર્ગીય ધુટુ વ્યંજન પર છતાં, પર વ્યંજનના વર્ગનો અન્ય અક્ષર જ થાય છે. મુતિ ા નુષ્પતિ | વિગેરે. વિંશતિ પ્ર.પા. ૪૬ નિ. ૭ થી અનુસ્વાર.
4+(શ) તે = સ્વગતે પા.૩.નિ. ૮. કર્મણિ - dળ્યતા મમ્ન-મન્ગતિ પા. ૨. નિ. ૧૨. ગૃતિ ા તબ્બતે | # + ()+તિ = રિતિ પા. ૩. નિ. ૬.
છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓ મિ+fસદ્ ઉ. અભિષેક કરવો. | મન્ ૫. મજ્જન કરવું, મગ્ન ૫. કાપવું.
રહેવું, નાવું, બુડવું. #ષ ઉ. ખેંચવું. ખેડવું. પૃ ૫. મરવું. 5 વરવું, પાથરવું.
પૃશું ૫. વિચાર કરવો. રિવ૬ ૫. ખિન્ન થવું.
રિ ૫. જવું. તદ્ ઉ. દુઃખી થવું.
તન્ આ. લાજવું, શરમાવું. ૫. તુટવું, ખુટવું.
તિપૂ ઉ. લીંપવું. આ. આદર કરવો. મા+ , ઉં. કાપવું, છીનવી લેવું. પૂ ૫. હલાવવું.
વિછું ૫. જવું. વિછીયતિ | – ૫. સ્તુતિ કરવી.
વિન્ આ. ઉદ્વેગ પામવો. ૩૬ + પિણ્ ૫. પીસવું, ચરવું, દળવું. વિદ્ ઉ. મેળવવું. 9 આ. ઉદ્યમ કરવો.
નિ+વિમ્ આ. પ્રવેશ કરવો. વિ-મા (વા)+ વાપરવું. ત્રમ્ ૫. કાપવું. ની+પ્રણ્ આ. રજા લેવી. સૂ પ. પ્રેરણા કરવી, હાંકવું. પ્રર્ ઉ. ભેજવું, પકાવવું. વષ્ણુ ભેટવું, મળવું.
fક્ષ, ફેંકવું, નાંખવું.
શબ્દો પ્રજ્ઞ વિ. અજ્ઞાની.
અદ્ભુત વિ. આશ્ચર્યકારક. મન ન. આંજણ, કાજળ. | પર વિ. બીજું.
૧૯
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૪ થો किल स. ५२५२.
मराल पुं. स. जन्तु पुं. .
मानस न. मानस सरोवर. तमस् न. ५.१२.
यतस् स.४थी, २९ . तात . पिता.
यवसन. घास. निखिल वि. समस्तु, सघj. लज्जित वि. वाणो. पद न. स्थान, ५.
शूकर पुं. मुं. पर वि. इष्ट.
सर्वथा अ. सर्व प्ररे. पाथेय न. मातुं.
सुधा स्त्री. अमृत. भवितव्य न. अवश्य थना२. | स्वर्ण न.सोन.
વાક્યો तात ! अभिषिच्यतां राज्ये भरतः परया मुदा । वत्से ! परिष्वजस्व मां सखी-जनं च । एते जना ममेदं रत्नस्वर्णादिकं लुम्पन्ति । लिप्यते निखिलो लोको ज्ञान-सिद्धो न लिप्यते । सर्वथा स्वप्रमादेन लज्जितोऽस्मि प्रसीदत। य एव म्रियते जन्तुः स एवोत्पद्यते पुनः । अत्रुट्यत्तत्र सर्वेषां पाथेययवसादिकम्। इदमाश्रम-द्वारं यावत्प्रविशामिशान्तमिदमाश्रम-पदं, स्फुरति च बाहुः, कुतः फलमिहास्य ?। अथवा भवितव्यानां द्वाराणि भवन्ति सर्वत्र । लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः । असत्पुरुष-सेवेव दृष्टि निष्फलतां गता ॥ मज्जत्यज्ञः किलाज्ञाने, विष्ठायामिव शूकरः । ज्ञानी निमज्जति ज्ञाने, मराल इव मानसे ॥
२०
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૫ મો
વૈધવડે વ્યાધિઓથી મરતા (રીબાતા) (5) માણસની વ્યાદિ દૂર કરાય છે. (હું)
ઘેરથી જતા પુત્ર પિતાની રજા માગી. (મા+પ્રચ્છ)
વલ્લભે અભુત વિનય અને શૌર્યવડે રાજાના ચિત્તમાં પ્રવેશ કર્યો. (નિ+વિ
ગુરુ સુધાતુલ્ય વાણીવડે શિષ્યોના સંશયને કાપે છે. (a) જેથી શિષ્યો પોતાના મસ્તકને ધુણાવતાં (પૂ) ગુરુની સ્તુતિ કરે છે. (7)
અર્જુને દ્રોણાચાર્ય પાસેથી ધનુર્વિદ્યા મેળવી. (વિ)
તે જન્મેલા પુત્રવડે શો ગુણ અને મરેલા વડે શો અવગુણ, કારણ કે, જે હોતે છતે, પિતાની ભૂમિ બીજાવડે દબાવાય છે. (આ+ઝમ)
પાઠ પમો. ગણ ૧૦મો વરાતિ ૧. દશમા ગણના ધાતુઓને, પોતાનો ફુ(f) પ્રત્યય લાગે છે. ગુરૂ(f)- પા. ૧ નિ. ૭ વોરા વરિ૩(4) +તિ- પા. ૧ નિ. ર અને ૩. વીરતા
૨. બિ કે પ્રત્યયો પર છતાં (૧) ઉપાજ્ય મની અને (૨) અન્ય હસ્વ કે દીર્ઘ નામિસ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે. તરૂ(f) = તાડ
તાડિ+મતિ = તાડતિ પૃ+ઠું = પરિ +મ+તિ = પરથતિ
૩.રૂ (f) પર છતાં ધૂ અને પ્રી ધાતુમાં ઉમેરાય છે. પૂનતિ प्रीणयति।
૪. ન ધાતુનો કીર્ત આદેશ થાય છે. કીર્તતા
૫. દશમા ગણના યુનું વગેરે (યુના) ધાતુઓને રૂ (fણ વિકલ્પે લાગે છે. યુનું+= યોગિ-યોગતિ, યોગતિ ા સહિત સહીત |
૨૧
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૫ મો ૬. કમ્ ગ. ૧. અભિલાષા કરવી, આ ધાતુને પોતાનો રૂ(fણ પ્રત્યય લાગે છે. મૂ+(f) = મિ. મિ+માં+તે = કામયતા
૭. ધાતુ સૂચિત ક્રિયાનો કરનાર, એવા અર્થમાં ધાતુને મિક (નવ) અને સૂં (વૃત્ત) તથા મ (ક) પ્રત્યય લાગીને વિશેષણ નામો બને છે. પતિ ત ( ન્યૂ+ =)પાવI ( +તૃ=) પવતા દત (પાપાનિ) રૂતિ ( 5) હર: |
૮. ધાતુથી ૨ (કે મનો પ્રત્યય લાગીને પુંલિંગ નામો બને છે. પ ગ(૫) = પાd: મૂ+=માવ: નિ.૨.થી વૃદ્ધિ, કેમકે પ્રત્યય મિત્ છે. મલ્(મન)=મા ની+મં=નય: ITન-નય:
દશમા ગણના ધાતુઓ ૫. કીર્તન કરવું. તો ૫. જોવું. છત્ ૫. ઢાંકવું, છુપાવવું. વન્યૂ આ. છેતરવું, ઠગવું. તત્ આ. લાલન પાલન કરવું. | ક્ષત્ ૫. ધોવું.
*યુજાદિ ધાતુઓ યુન જોડવું.
| ગ્રી ઉ. ખુશ કરવું. આ. પૂજા કરવી.
પૃષ આ. ક્ષમા રાખવી, માં+સત્ પ્રાપ્ત કરવું, પામવું.
સહન કરવું. તપૂ આ. તપાવવું, બાળવું. સ૬ સહન કરવું. પૂ ઉ. હલાવવું.
વિગેરે ધાતુઓ યુનાવ છે. ૧. નિ. ર થી વૃદ્ધિ. પવનું સ્ત્રીલિંગ પવિત થાય છે. * યુનાદિ ધાતુઓ પરસ્મપદી છે, પણ ગર્ ન લાગે ત્યારે કેટલાંકનાં પદ જુદાં છે તે, તે ધાતુ સાથે બતાવેલ છે. યોનયતિ | યોગતિ તાપતિ તપતા પૂનતા પવતા પવતે વિગેરે.
૨
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૫ મો
શબ્દો
अद्यापि स. ४४ ५९. | तीर्थकर पुं. ४गत्पूज्य, अद्रि पुं. पर्वत.
દેવાધિદેવ. अंहस् न. ५५.
तूल न.३. आकर्षण न. पेंय ते. तोय न. पा. आतोद्य न. पात्र.
नव वि. नपुं. कृते म. माटे.
धनुस्न.धनुष्य. क्रम पुं. अनुम.
धात्री स्त्री. पावमाता. गन्धर्व पुं. नार, मे विति. | पांसु पुं. पूण. गृहिन् वि. गृहस्थ.
पुरतस् म. मागण. चतुर वि. होशियार.
भूत न. प्रा. जीमूत पुं. भेध.
विध पुं. ५२. ज्या स्त्री. धनुष्यनी होरी. विश्लेष पुं. वियोग. तथापि स. तो ५९.
शाखिन् पुं. वृक्ष. तनया स्त्री.ही. | स्पृहा स्त्री. लालसा, ७७1.
વાક્યો स्पृहावन्तो विलोक्यन्ते लघवस्तृणतूलवत् । संयोजितकरैः के के न प्रार्थ्यन्ते स्पृहावहै: । तथाप्यद्याऽपि तान्दृष्ट्वा निजांहः क्षालयाम्यहम्। धर्मेणाऽप्रीणयद्विश्वं जीमूत इव वारिणा। ग्रीष्मेपच्यन्त इव भूतानि, ताप्यन्त इव पांसवः। क्वथ्यन्त इव तोयानि, ध्मायन्त इव चादयः ।। १ स्पृहाम् आवहन्ति इति स्पृहावहा: तैः
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૬ હો धात्रीभिर्लाल्यमानश्च, पयः पानादिकर्मभिः । शाखीवासादयद् वृद्धि, राजपुत्रः क्रमेण सः॥ अयं 'चतुर्विधाऽऽतोद्य-चतुरः पुरतस्तव । गन्धर्व-वर्ग:सङ्गीतकृते सज्जोऽवतिष्ठते । पीड्यन्ते गृहिण: कथं न तनया-विश्लेष-दुःखै र्नवैः। લોકમાં ઉદ્યોતકરનાર તીર્થકરોની હું સ્તુતિ કરું છું. (ત) જે ગુરુના દોષને ઢાંકે છે, (છ) તે છાત્ર કહેવાય છે.
માણસોને ખુશ કરતો (પ્રી) અને દોરી ખેંચવાવડે ધનુષ્યને કંપાવતો, (પૂ) અર્જુન રંગભૂમિમાં આવ્યો.
માણસ જે કો ધનને માટે સહન કરે છે, (સ) તે કષ્ટો ધર્મને માટે સહન કરતો નથી. (૬)
પાઠ ૬ઠ્ઠો. કર્મણિ અને ભાવે પ્રયોગ.
૧.ય (૫) પ્રત્યય પરછતાં, ધાતુનો અન્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે. fજ + (વા) + તે = નીયતા
૨. પા પા પીવું સ્થા સા વા ( સંજ્ઞાવાળા ધાતુઓ) મારા તજવું, આ ધાતુઓના અન્ય સ્વર મા નો વ્યંજનાદિ કિધુ પ્રત્યય પર છતાં ડું થાય છે, પણ વા નો ય થાય ત્યારે છું થતો નથી. १. चत्वारः विधाः यस्य तत् = चतुर्विधम् ।
चतुर्विधं च तद् आतोद्यञ्च =चतुर्विधातोद्यम्, तस्मिन् चतुरः૨. પા. ૧. ૧૪થીૌ નો , સો નો સા! ૩. જુઓ પા. ૧૫. નિ. ૪.
૨૪
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૬ ઠ્ઠો गीयते । पीयते । गीतः । गीतवान् । गीत्वा । पीतः । पीतवान् । पीत्वा । प्रगाय, महिं त्वा नो य थयो छ, माटे ई थयो नथी.
3. (१) खन् सन् भने जन् पातुन। न् नो घुट व्यंनाहित् प्रत्यय ५२ छतi आ थाय छे. मने (२) य जित् ५२७ता विल्पे आ थायछे. खातः । सातः । जातः । खायते खन्यते । सायते सन्यते । जायते जन्यते।
૪. ધાતુના અન્ય ત્રટ ની પહેલા સંયોગ હોય, એવા ધાતુના ऋनो तेम ऋ पातुन। ऋनो य (क्य) ५२ छdi गुए। थाय छे. स्मृ - स्मर्यते । ऋ - अर्यते।
५.जित् प्रत्यय ५२७i, पडे गाना यजादि ( यज्, व्ये, वे, वे, वप्, वह, श्वि, वद्, वस्) तथा वच् (२.२.) मा धातुमोना स्वर सहित मन्तस्थानो, इ, उसने ऋ( य्वृत्) थाय छ,
य नो इ, व नो उ भने र नो ऋ भ भगतो ३२६१२ थायछ, આ ફેરફારને સંપ્રસારણ પણ કહે છે. ૪નો 28 પા. ૪. નિ. ૫.
यज्-इज्यते । वप्-उप्यते । वह-उह्यते । वद्-उद्यते । वस्उष्यते । वच्-उच्यते । व्ये-वीयते । वे-ऊयते । वे-हूयते । श्वि-शूयते। અહિ નિ. ૧થી દીર્ઘ થયેલ છે.
६. वे पातु सिवाय अन्त्य वृत् (इ उ ऋ) ही थाय छे. ढेहूतः । हूतवान् । हूत्वा । व्ये-वीतः । वीतवान् । वीत्वा । ५९l, वेउतः । उतवान् । उत्वा । वप्-उप्तः । उपतवान् । उपत्वा।।
७. पातुने ति(क्ति) प्रत्यय सागाने स्त्रीलिंग नाम बने छे. गै-गीतिः । मुच्-मुक्तिः । वच्-उक्तिः । प्री-प्रीतिः । विगेरे.
८. दुह् भिक्ष रुध् प्रच्छ चि ब्रू शास् याच् जि दण्ड् मथ् વિગેરે ધાતુઓ તેમજ ની હૃષ અને વદ્ આ ધાતુઓ હિકર્મક છે.
ર૫
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૬ હો કર્મણિ પ્રયોગમાં વુદ્ઘાતિ ધાતુઓના ગૌણકર્મને અને ન્યાવિ ધાતુઓના મુખ્યકર્મને પ્રથમા થાય છે.
1
याचका नृपं धनं याचन्ते । याच्यते नृपो' धनं याचकैः । किङ्करा भारं ग्रामं वहन्ति । उह्यते भारो' ग्रामं किङ्करैः ।
૧લા ગણના ધાતુઓ
વન્ ઉં. ખણવું. મિક્ષ આ. માગવું.
યન્ ઉ. પૂજા કરવી, યજ્ઞ કરવો. રમ્ આ. આરંભ કરવો.
અમ્યુલ્ય પું. આબાદી. ફન્દ્રિયન. ઈન્દ્રિય.
ઉત્તર ન. જવાબ.
ત વિ. મધુર, મનોહર. નિત્રન. કોદાળો.
ગર્તા સ્ત્રી. ખાડો.
ગુરુ'ત વિ. ગુરુમાં રહેલ.
તનુ પું. તન્તુ, સૂતર. તનુવાય પું. વણકર.
નરપતિ પું. રાજા . નિષ્પ્રયોગનવિ. પ્રયોજન વિના.
શબ્દો
વે ઉ. વણવું, કપડું વણવું.
વ્યે ઉ. ઢાંકવું.
fશ્વ ૫. જવું, વધવું.
સન્ ૫. ભજન કરવું.
૨૬
ભૂ-તન ન. પૃથ્વીનું તળીયું. મદ્ગત વિ. મંગલકારી.
મ્હાનવિ. કરમાઈ ગયેલું.
યવ પું. જવ.
વિનમ્ન પું. રોકાણ.
શિરસ્ ન. મસ્તક.
શિલ્પ ન. કળાકૌશલ.
શુશ્રૂષુ વિ. સેવા કરનાર, સાંભળવા ઈચ્છનાર.
થૈર્ય ન. સ્થિરતા.
૧. બન્નેય પ્રકારના ધાતુઓમાં કર્તા પ્રથમ જે કર્મ સાથે સંબંધ ક૨ે છે, તે કર્મ પ્રથમામાં આવે છે, તે ખાસ યાદ રાખવું અને તે ઉદાહરણો ઉપરથી સ્હેજે સમજાય છે.
તે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૬ હો
વાક્યો यदि न कश्चित्कार्यविलम्बस्ततः प्रस्थीयतामभ्युदयाय । समाहूतं वैद्यमण्डलं तेन नरपतिना। न निष्प्रयोजनमधिकारवन्तः प्रभुभिराहूयन्ते। अम्लानपुष्प-मालेव तवाज्ञा नृपतिशतैस्ह्यते शिरोभिः । मृगभयेन यवाः किं नोप्यन्ते ? । अगीयत च गन्धर्वैः कलमङ्गलगीतिभिः । यथा खात्वा खनित्रेण, भू-तले वारिविन्दति । तथा गुरुातां विद्यां,शुश्रूषुरधिगच्छति ॥ न सा विद्या न तद्दानं न तच्छिल्पं न सा कला। न तत्स्थैर्य हि धनिनां याचकै र्यन्न गीयते ॥
શૂરવીર તેજ છે કે- જેના વડે ઈન્દ્રિયો જીતાય (નિ), પીડિત તેજ છે કે જેના વડે ધર્મ કરાય, (મા+વવક્તા તેજ છે કે- જેના વડે સત્ય બોલાય, (વ) અને દાતા તેજ છે કે – જેના વડે અભય અપાય. (ર)
પરીક્ષકવડે વિદ્યાર્થીઓને પ્રશ્ન પૂછાય છે, વિદ્યાર્થીઓ વડે યાદ કરાય છે (મું) અને પરીક્ષકને જવાબ અપાય છે.
વણકર સૂતરને વણે છે. (વે) ખાડો ખોદે તે પડે. તેના ભાઈ પુષ્કરવડે નળ પાસેથી સઘળુંય જીતાયું. (નિ) મજુરો વડે આ ભાર ગામ લઈ જવાને ઉપાડાય છે. (૧૬) આચાર્યવડે ધર્મકથા' કહેવાનું શરુ કરાય છે. (ગામ)
૧. “આ ભાર” અને “ધર્મકથાઅહિં પ્રથમા કરવી , કેમકે, વાક્યમાં “ઉપાડાય છે' અને “શરૂ કરાય છે.' એ ક્રિયા મુખ્ય છે અને એનો કર્મણિ પ્રયોગ છે, એટલે, “લઈ જવાને અને કહેવાને' એ ક્રિયાની અપેક્ષાએ દ્વિતીયા કરવી નહિ, કેમકે તે ક્રિયા ગૌણ છે.
Rs
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૬ હો પ્રતિ અવ્યયોના અર્થો. પ્ર આરંભ. સંભવ. વિયોગ. ઘણું, આગળ. પર પ્રતિકૂળ-ઉલટું-સામું, ઘણું. મા વર્જન. વિયોગ. નિતંવ-છુપાવવું. સન્ સાથે. મળવું.-ભેગું થવું. પ્રાધાન્ય-સમ્યફ. ચારેતરફ. સન્મુખ
તરફ, ઘણું. મનું સમીપ. સરખું. ઘણું. અનુકૂળ. પાછળ. અવ વિજ્ઞાન-બોધ. ઘણું. થોડું. વિયોગ. નીચે-ખરાબ. નિY I નિર | વિયોગ. ઘણું. ઉત્પત્તિ. નિશ્ચય. બહાર.
| અલ્પ-થોડું. ખરાબ. મુશીબતે–દુખપૂર્વક. વિદૂર. ઘણું - વિશેષ. વિયોગ-વિરુદ્ધ ઉલટું. મા મર્યાદા. અભિવિધિ. થોડું. સન્મુખ-સામું. ઘણું. ઉત્પત્તિ.
ઉપર-ઉંચે. નિ ઘણું. નીચે. ઉપરમ-અટકવું. દર્શન. અભાવ. પ્રતિ સરખું. બદલે આપવું. સન્મુખ-તરફ વિરુદ્ધ-ઉલટું. વારણ-નિષેધ. પરિ થોડું. વ્યાપક-પુષ્કળ. વર્જન. ઉપર. ચારે તરફ. ૩૫ વર્જન. સરખું. સમીપ-પાસે. નાનું. મધ અધિકાર. ઉપર-ઉંચે. અધિક. મપિ અપેક્ષા. આશીર્વાદ. સંભાવના. સંવરણ-ઢાંકવું. ઉપર થવું. પ્રશ્ન. સું પૂજા-શ્રેષ્ઠતા, ઘણું. સહેલાઈથી. ૩૬ પ્રબળતા. ઉપર. ઉંચે. ગતિ પૂજા. શ્રેષ્ઠતા. ઘણું. અતિક્રમણ-હદ બહાર-પેલી તરફ. મ અભિમુખ-તરફ, પાસે. ઉપર. વ્યાપક્તા-પુષ્કળપણું.
૨૮
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૭ મો
ગણ વિભાગ રજો મકારાન્ત સિવાયના વિકરણ પ્રત્યય લેનારા ગણો
ગણ પમી ૮મો ૯મો અને ૭મો' પાઠ ૭ મો. ગણ ૫ મો સ્વાતિ
૧. કર્તરિ પ્રયોગમાં શિત્ પ્રત્યય લાગતાં, પાંચમા ગણના ધાતુઓને નુ (ગ્સ) વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે. વિ+1(q) +તિ–
૨. 3 (ગ્ન) પ્રત્યયના સ્વરનો ડિત્ સિવાયના પ્રત્યય પર છતાં ગુણ થાય છે. વિનોતિ વિનવૈ. પણ, વિનુત: અહીં ગુણ થાય નહિ. કેમકે ત પ્રત્યય ડિત્ છે. જુઓ પા. ૧. નિ. ૬.
૩. પૂર્વે સંયોગ ન હોય તો, પ્રત્યાયના ૩નો, મ્ અને થી શરુ થતાં અવિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, વિકલ્પ લોપ થાય છે. વિ+નું+વમ્ = વિ4:, વિનુર્વ: વિન્મ:, વિનુમ: પણ, શિવનુવઃ શિવનુમ:
૧. આ ગણો નકારાન્ત સિવાયના વિકરણ પ્રત્યય લેનારા છે, (૭મા ગણનો વિકરણ જો કે અકારાન્ત છે પણ, તે ધાતુના સ્વરની પછી અને અન્ય વ્યંજનની પૂર્વે આવે છે.) માટે પ્રત્યયોમાં ગાતે નો તે વગેરે નહિ થાય, તે ખ્યાલ રાખવો. એટલે કે પા. ૧. નિ. ૩. ૪. ૫. અહીં લાગશે નહિ. આ પ્રમાણે ર જા અને ૩ જા ગણમાં પણ સમજવું, કારણ કે તે ગણોમાં તો વિકરણ પ્રત્યય જ લાગતો નથી.
૨.૩ (ગ્ન) પ્રત્યય અવિત્ શિત્ છે માટે ડિતુ છે, જેથી ધાતુના સ્વરનો ગુણ થાય નહિ. જેમકે વિનોતિ અહીં, વિ ના રૂ નો પા.૧. નિ. ૭ થી ગુણ થાય નહિ.
૨૯
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
पा6 9 मो मह संयोग छ भने चि+नु+मि = चिनोमि सही मि प्रत्यय म् થી શરૂ થતો છે પણ વિ છે, માટે ૩નો લોપ થાય નહિ.
४. पूर्व संयोग न होय तो, प्रत्ययन। उनी पछीना हि नो दोपथाय छे. चि+नु+हि = चिनु । ५९॥ शक्नुहि महासंयोगछे, माटे हि नो लोप थाय नलि.
પરસ્મપદ રૂપો चिनोमि चिन्वः चिन्मः अचिनवम् अचिन्व अचिन्म
चिनुवः चिनुमः अचिनुव अचिनुम चिनोषि चिनुथः चिनुथ अचिनोः अचिनुतम् अचिनुत चिनोति चिनुतः चिन्वन्ति अचिनोत् अचिनुताम् अचिन्वन् चिनुयाम् चिनुयाव चिनुयाम चिनवानि चिनवाव चिनवाम चिनुयाः चिनुयातम् चिनुयात चिनु चिनुतम् चिनुत चिनुयात् चिनुयाताम् चिनुयुः चिनोतु चिनुताम् चिन्वन्तु
આત્મપદ રૂપો ५. अ सिवाय ओ७५९ [ पछी मात्मनेपहना अन्ते अन्ताम् भने अन्त प्रत्ययोमाना न् नो दो५ थायछे' चि+नु+अन्ते = चिन्वते । चिन्वताम् । अचिन्वत। चिन्वे चिन्वहे चिन्महे अचिन्वि अचिन्वहि अचिन्महि
चिनुवहे चिनुमहे अचिनुवहि अचिनुमहि चिनुषे चिन्वाथे चिनुध्वे अचिनुथाः अचिन्वाथाम् अचिनुध्वम् चिनुते चिन्वाते चिन्वते अचिनुत अचिन्वाताम् अचिन्वत ૧. ગણ વિભાગ ૨ જા તથા ૩ જા ના તમામ આત્મપદી ધાતુઓમાં આ નિયમ લાગુ પડશે.
30
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठ 9 भो
चिन्वीमहि चिनवै
चिनवावहै चिनवामहै
चिन्वीय चिन्वीवहि चिन्वीथाः चिन्वीयाथाम् चिन्वीध्वम् चिनुष्व चिन्वीत चिन्वीयाताम् चिन्वीरन् चिनुताम् चिन्वाताम् चिन्वताम्
चिन्वाथाम् चिनुध्वम्
વ્યંજનાન્ત ધાતુનાં રૂપો
६. पूर्वे संयोग होय तो, नु (श्नु) प्रत्ययना उ नो स्वराहि प्रत्यय पर छतां उव् थाय छे. शक्+नु = शक्नु+अन्ति = शक्नुवन्ति । अश् - अश्नुवे १. प्र. पु. जे. १. आश्नुवि . प्र. पु. ओ. १.
शक् परस्मै.
शक्नोमि शक्नुवः
शक्नुमः
शक्नुथ
शक्नोषि शक्नुथः शक्नोति शक्नुतः शक्नुवन्ति अशक्नोत् शक्नुयाम् शक्नुयाव शक्नुयाम शक्नवानि शक्नुयाः शक्नुयातम् शक्नुयात शक्नुहि शक्नुयात् शक्नुयाताम् शक्नुयुः शक्नो
अश् खात्मने.
अशक्नवम् अशक्नुव अशक्नुम अशक्नो अशक्नुतम् अशक्त
अशक्नुताम् अशक्नुवन् शक्नवाव शक्नवाम
शक्नुतम् शक्त
शक्ताम् शक्नुवन्तु
अश्नुमहे
अश्नुवे अनुव आश्नुवि अश्नुषे अश्नुवाथे अश्नुध्वे आश्नुथा: अश्नुते अश्नुवाते अश्नुवते आश्नुत अश्नुवीय अश्नुवीवहि अश्नुवीमहि अश्नवै अश्नुवीथाः अश्नुवीयाथाम् अश्नुवीध्वम् अश्नुष्व अश्नुवीत अश्नुवीयाताम् अश्नुवीरन् अश्नुताम्
आश्नुवहि आश्नुमहि आश्नुवाथाम् आश्नुध्वम्
आश्नुवाताम् आश्नुवत अश्नवावहै अश्नवामहै
अश्नुवाथाम् अश्नुध्वम् अश्नुवाताम् अश्नुवताम्
७. तक्ष् ग, १. ५. ‘छोलवु,' 'पातनुं डर' मा अर्थमां वपरायो होय त्यारे तथा अक्ष् (ग. १. प. व्यापवु, भणवु) मा अर्थमां खा ૧. આ ગણના વ્યંજનાન્ત ધાતુઓમાં દ્દિ નો લોપ થશે નહિ, स्वरान्त धातुखोभां थशे. दुखो नि. ४.
39
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૭ મો ધાતુઓને ત્તુ (સ્નુ) પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે છે. તોતિ | તક્ષતિ । અોતિ । અક્ષતિ । પણ, સંતક્ષતિ વાભિઃ શિષ્યમ્ । અહીં સંતતિ ન થાય, કેમકે અહીં ‘ઠપકો આપે છે’ એવો અર્થ છે. વર્તમાન કૃદન્ત
વિ+નુ+ગત્ (શરૃ) = વિવત્ । શબ્ - શવનુંવત્ । રૂપોપુલિંગે, છત્ પેઠે. સ્ત્રીલિંગ અંગ- વિન્વતી રૂપો- નવી પેઠે. નપું. લિ. પ્ર. દ્વિ. દ્વિ. વ. વિન્વતી । બાકી શછત્ પેઠે.
આત્મને -ત્તિ+નુ+ઞાન(આનસ્) ચિન્તાન: । ઞ-અનુવાન: I કર્મણિ – પીયતે । શક્યતે। કૃદન્ત, પીયમાનઃ । શક્યમાન: I પાંચમા ગણના ધાતુઓ
અર્ આ. વ્યાપવું, મળવું.
આપ્ પ.પ્રાપ્ત કરવું. ૢ ઉ. હિંસા કરવી. ત્તિ . ચુંટવું, એકઠું કરવું.
૬ ૫. દુઃખી કરવું.
પુ* ઉ. હલાવવું.
પૂ ઉ. હલાવવું.
ધૃણ્ ૫. હિમ્મત કરવી,
હોડ બકવી.
વૃ ઉ. વરવું, વીંટળાઈ વળવું, સેવવું, ભજવું.
અભીષ્ટ વિ. ઈચ્છિત.
અદ્દિ પું. સર્પ.
સમ્+ બંધ કરવું. અપ+ગ+ ઉઘાડવું. વિ+ વિવરણ કરવું. + ઢાંકવું. શદ્ ૫. શક્તિમાન થવું.
શ્રુ(T) ૫. સાંભળવું.
સાધ્ ૫. સાધવું.
સુ ઉ. સોમરસ કાઢવો. સ્તું ઉં. ઢાંકવું, પાથરવું. હિં ૫. મોકલવું.
શબ્દો
આમા સ્ત્રી. કાન્તિ, શોભા, ઉપમા. થ પું. શેતરંજી.
અન્ય વ્યાકરણના મતે હ્યુ હ્રસ્વ, સ્વમતે ઘૂ દીર્ઘ.
૩૨
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૭ મો गुहा स्त्री. गुई.
विरहित वि. २हित, विना. चन्द्रगुप्त पुं. भौर्यवंशी माध.| सचिव पुं. प्रधान. तारुण्य न. १२९१५j. सामन्त पुं. नानो २%. दात्र न. हात२.
सूची स्त्री. सोय, सजी. द्रम्म न. हाम, भडं, पैसो. स्त्रज स्त्री. भाणा. बाहुल्य न.guj. हा म. ६ अर्थम. वर पुं. १२, १२६ान.
વાક્યો कथं य एव मद्विनाशेन चन्द्रगुप्तं सेवितुमुद्यता: त एव मां परिवृण्वन्ति ?।
तं संदेशं देवः श्रोतुमर्हति। स्रजमपि शिरस्यन्धः क्षिप्तां धुनोत्यहिशङ्कया। 'कर्ण-सूची-प्रवेशाभं सुता-जन्म सोऽशृणोत्। आर्यपुत्र ! त्वया विरहिता मुहूर्तमपि स्थातुं न शक्नोमि,
तदवश्यं मयाऽपि गन्तव्यमरण्यम्, अवमत्य चेद् गच्छसि मां, गच्छ, सिध्यतु तवाभीष्टम् । अव+मन+य = अवमत्य थायछे.
महती कथैषा न शक्यते संक्षिप्य कथयितुम् । शृणु वर्ण्यमानमस्य वृत्तान्तम्। दशरथो राजा सामन्तान्सचिवानपि राममानेतुं प्राहिणोत् । नित्यमप्येवं वदन्ती हा त्वामपि दुनोम्यहम्।
'कस्मिन्प्रयोजने मयायं प्रहितः' इति प्रयोजनानां बाहुल्यान्न खलु स्मरामि। १. मम विनाश: - मद्विनाशः, तेन मद्विनाशेन । १. तु तृतीया. २. सूच्याः प्रवेश:-सूचीप्रवेशः, कर्णे सूचीप्रवेशः = कर्णसूचीप्रवेशः,
कर्णसूचीप्रवेशस्य आभा यस्य तत् - कर्णसूचीप्रवेशाभम् ।
33
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૮ મો
जितेन्द्रियत्वं विनयस्य साधनं गुणप्रकर्षो विनयादवाप्यते । गुणप्रकर्षेण जनोऽनुरज्यते जनानुरागाच्च भवन्ति सम्पदः ॥ मा विषीद महाभाग ! भव स्वस्थोऽधुना ननु । मया मृगयमाणेन प्राप्तास्ति भवतः प्रिया ॥ अदृष्टार्थे ऽनुधावन्तः, शास्त्र - दीपं विना जडाः । प्राप्नुवन्ति परं खेदं, प्रस्खलन्तः पदे पदे ॥ હંસાએ ફૂલ ચૂંટ્યાં (વિ) અને તેની માળા બનાવી.
"
તેણે પર્વતની ગુફામાં બેસી વિઘા સિદ્ધ કરી (સાપ્) વિદ્યાદેવીએ કહ્યું, તું ‘વરદાન માંગ' (q) હું વરદાન આપવાને સમર્થ છું. (શ) સારા કાર્યથી માણસની કીર્તિ લોકમાં ફેલાય છે. (અન્)
શત્રુના સૈન્યને પરાજિત કરવાને તેઓએ હિમ્મત કરી, (પૃથ્) અને જેમ દાતરડા વડે ઘાસ કાપે, ( ૢ) તેમ તલવારો વડે શત્રુનું સૈન્ય કાપી નાંખ્યું. (ત્ ગ.૬.)
અરે સુશીલા ! શેતરંજી અહિં પાથર. (પ્ર+સ્ત્ર)
સઘળાએ લોકો મહત્ત્વને માટે તરફડે છે. (પ્ર+સ્પ ્ો પરંતુ મહત્ત્વ મોકળા (મુર્દા) હાથ વડે મેળવાય છે. (પ્ર+પ્)
દિવસો વડે મેળવેલું ખા, મૂર્ખ ! એકપણ દમડું ભેગું ન કર. (સમ્+ત્તિ) કેમકે કોઈ તે (તેવો) ભય આવી પડે છે, (આ+પત્) કે જેના વડે જન્મ સમાપ્ત થાય છે. (સ+આપ્
પાઠ ૮મો. ગણ તનાવિ
૧. કર્તરિ પ્રયોગમાં શિત્ પ્રત્યયો લાગતાં, આઠમા ગણના ધાતુઓને ૩ વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે.
૨. વિકરણ પ્રત્યય ૐ નો ઙિત્ સિવાયના પ્રત્યયો ૫૨ છતાં ગુણ થાય છે. તન્+૩+તિ = તનોતિ ।
૩૪
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
06 ८ मो
EEEEEEEEEEEE
પાઠ ૭માનો નિયમ ૩જો ૪થો અને પમો લાગુ પડે છે– तन्वः तनुव: नि. 3 । तनु' ४ । तन्वते नि. ५।
तन् ५२स्मैपही. तनोमि तन्वः तन्मः अतनवम् अतन्व अतन्म तनुवः तनुमः
अतनुव अतनुम तनोषि तनुथः तनुथ अतनोः अतनुतम् अतनुत तनोति तनुतः तन्वन्ति अतनोत् अतनुताम् अतन्वन् तनुयाम् तनुयाव तनुयाम तनवानि तनवाव तनवाम तनुयाः तनुयातम् तनुयात तनु तनुतम् तनुत तनुयात् तनुयाताम् तनुयुः तनोतु तनुताम् तन्वन्तु
मात्मनेपही. तन्वहे तन्महे अतन्वि अतन्वहि अतन्महि तनुवहे तनुमहे
अतनुवहि अतनुमहि तनुषे तन्वाथे तनुध्वे अतनुथाः अतन्वाथाम् अतनुध्वम् तनुते तन्वाते तन्वते अतनुत अतन्वाताम् अतन्वत तन्वीय तन्वीवहि तन्वीमहि तनवै तनवावहै तनवामहै तन्वीथाः तन्वीयाथाम् तन्वीध्वम् तनुष्व तन्वाथाम् तनुध्वम् तन्वीत तन्वीयाताम् तन्वीरन् तनुताम् तन्वाताम् तन्वताम्
कृधातु कृ +उ+ति - (416 १. नि. ७) क+उ+ति - (नि. २) क+ओ+ति = करोति । कृ+उ+तस् -क+उ+ तस् -
___ 3. सवित् शित् प्रत्ययो ५२ छतi, कृ पातुन अनी उ थाय छ. कु+उ+तस् = कुरुतः । कुर्वन्ति । कुरुते । कुर्वते ।
१. मा एमां, हि नो दो५ ६२४ ४ थशे.
EFFEEEEEEEEEEEEER
तन्वे
34
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठ ८ मो ૪. ૧અને મુથી શરૂ થતાં અવિ પ્રત્યય પર છતાં તેમજ ય થી २३ थतां प्रत्यय ७i, कृ पातुना वि३२९ उनो लोप थाय छे. कुर्वः । कुर्मः । कुर्यात् ।
રૂપો
करोमि कुर्वः कुर्मः अकरवम् अकुर्व अकुर्म करोषि कुरुथः कुरुथ अकरोः अकुरुतम् अकुरुत करोति कुरुतः कुर्वन्ति' अकरोत् अकुरुताम् अकुर्वन् कुर्याम् कुर्याव कुर्याम करवाणि करवाव करवाम कुर्याः कुर्यातम् कुर्यात कुरु कुरुतम् कुरुत कुर्यात् कुर्याताम्, कुर्युः करोतु कुरुताम् कुर्वन्तु
આત્મને कुर्वे कुवह कुर्मह अकुर्वि अकुर्वहि अकुर्महि कुरुषे कुर्वाथे कुरुध्वे अकुरुथाः अकुर्वाथाम् अकुरुध्वम् कुरुते कुर्वाते कुर्वते अकुरुत अकुर्वाताम् अकुर्वत कुर्वीय कुर्वीवहि कुर्वीमहि करवै करवावहै करवामहै कुर्वीथाः कुर्वीयाथाम् कुर्वीध्वम् कुरुष्व कुर्वाथाम् कुरुध्वम् कुर्वीत कुर्वीयाताम्कुर्वीरन् कुरुताम् कुर्वाताम् कुर्वताम्
વર્તમાન કૃદન્તો तन्वत् । कुर्वत् । ३५ो त्रो लिंगे चिन्वत् म सम४i. मात्मनेप६मां तन्वानः । कुर्वाणः ।
भलि तन्यते। तन्यमानः विगेरे. कृ-क्रियते । क्रियमाणः । ५. ४. नि. 3. १. कुर्वन्तिमा प्रयोगोमानियमानुसार न्नो ण् ७२पोनहिं. हुआ, I. ४. नि. ७.
3६
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૮ મો
આઠમા ગણના ધાતુઓ સન્ ૩. દાન કરવું. ક્ષણ્ . હિંસા કરવી, ઘાયલ કરવું. ક્ષિણ્હિંસા કરવી,
૩. કરવું.
આવિસ્ + ખુલ્લું કરવું. તન્ ૩. તાણવું, વિસ્તારવું, કરવું. મન્ આ. માનવું, જાણવું. વન્ આ. માગવું.
અભિમત ન. ઈષ્ટ, ઈચ્છિત. ઞોપ પું. ગર્વ, આડંબર.
મનસ્ય ન. આળસ.
ઘોર વિ. કઠિન.
વન્િ પું. ચક્રવર્તિ રાજા. વાડાન પું. ચંડાળ. તપસ્ ન. તપ.
દુર્મદ્ વિ. અતિશય મદવાળું.
શબ્દો
દુષ્કૃત ન. ખરાબ કૃત્ય, પાપ. નિર્વનતા સ્ત્રી. નબળાઈ.
પર વિ. તત્પર.
પ્રટ વિ. પ્રકટ.
નાશ કરવો. ક્ષોતિ ।
પાર્શ્વ ન. પાસ, પાસું, પડખું. તામ્બટ્ય ન. લંપટપણું. વત્સ પું. વાછરડો. શરીફ્ળ વિ. શરીરમાં રહેલ. શર્મન્ ન. સુખ.
શીઘ્ર વિ. ઉતાવળું, જલ્દી. સત્ત્વ પ્રાણી, મનોબળ, ધૈર્ય. સમમ્ અ. સાથે.
સુમતિ પું. પાંચમા તીર્થંકરભગવંત. સૂનુ પું. પુત્ર.
સંપર્ક યું. સંબંધ. સ્વામિન્ વિ. ધણી, નાથ.
વાક્યો
गुणेषु यत्नः क्रियतां किमाटोपैः प्रयोजनम् ।
‘તસ્ય વધું ર્મ: '‘તસ્ય મ િવં: ' કૃતિ મતિ ર્યો:, तयोर्द्वयोरपि हिता बुद्धिः करणीया ।
मनागपि विषयलाम्पट्यपरं मनो मा कुरु, दुष्कृत - कर्म च मा कुरु यदि किल शर्मेच्छसि ।
हे मूढ ! पवनवच्छीघ्रमात्मीयं मनः सुस्थिरं निश्चितं च कुर्याः ।
39
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૮ મો अहो अमी दुर्मदाः चक्रि-सूनवोऽस्मत्कथितं युक्तमपि न मन्वते धिग्मदम्। भगवान्सुमतिस्वामी तनोत्वभिमतानि वः। न हि सीदन्ति कुर्वन्तो देश-कालोचितां क्रियाम्। आलस्यं हि मनुष्याणां,शरीरस्थो महान् रिपुः । नास्त्युद्यम-समो बन्धुः, कृत्वा यं नावसीदति ॥ यथा धेनु-सहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम्। तथा पुरा-कृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति ॥ निर्गुणेष्वपि सत्त्वेषु, दयां कुर्वन्ति साधवः । न हि संहरते ज्योत्स्नां, चन्द्रश्चाण्डालवेश्मनि ।। कुलीनैः सह संपर्क, पण्डितैः सह मित्रताम् । ज्ञातिभिश्च समं मेलं, कुर्वाणो न विनश्यति ॥
में मरतनी पासे से सारं पुस्तश्रीयुं भने भाग्यु (वन्) ५९। તેણે મને તે આપ્યું નહિ.
भाए।सो गुस्सो रीने (कृ) पोतानी ना मुली ७३ छे. (आविस्+कृ)
भगवान महावीरे घोर तप 5 नो नाश यो. (क्षण् क्षिण)
જે પોતાના ગુણો છુપાવે છે અને બીજાના ગુણો પ્રગટ કરે છે, (आविस् + कृ) ते सुननी तमे पू० से. (कृ)
१. शरीरे तिष्ठति इति शरीरस्थः । २. उद्यमेन समः-उद्यमसमः । अथवा उद्यमस्य समः-उद्यमसमः । ३. धेनूनां सहस्राणि-धेनुसहस्राणि, तेषु - धेनुसहस्रेषु ।
४. निस् निर् दुस् दुर् बहिस् आविस् प्रादुस् चतुर् न। र् नो कख पमने फ ५२७i, थाय छे. दुष्कृतम् । आविष्कुर्वन्ति मा शहोने मंते स्छे मेनो ५९ प्र.५1.3 नि. १ थी 14 छे.
3८
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૯ મો
५। ८ भो. १८ भो ज्यादि ૧. કર્તરિ પ્રયોગમાં શિત્ પ્રત્યય લાગતા, નવમા ધાતુઓને ના. (श्ना) वि४२९॥ प्रत्यय लागेछ. क्री+ना (श्ना)+ति = क्रीणाति । ना(श्ना) प्रत्यय जित् छे . ५८. १. नि. ६. भाटे गुए। थशे नालं.
२.व्यंनथी शरु थतां वित् शित् प्रत्ययो ५२७di, ना (श्ना) प्रत्ययन। आ नो ही ई थाय छे. क्रीणीतः । क्रीणीते ।
3.स्वरथी २३ थयां सवित शित् प्रत्ययो ५२७di, ना (श्ना) प्रत्ययना आ नो यो५ थाय छे. क्रीणन्ति ।
३५ो क्रीणामि क्रीणीवः क्रीणीमः अक्रीणाम् अक्रीणीव अक्रीणीम क्रीणासि क्रीणीथः क्रीणीथ अक्रीणाः अक्रीणीतम् अक्रीणीत क्रीणाति क्रीणीतः क्रीणन्ति अक्रीणात् अक्रीणीताम् अक्रीणन् क्रीणीयाम् क्रीणीयाव क्रीणीयाम क्रीणानि क्रीणाव क्रीणाम क्रीणीयाः क्रीणीयातम् क्रीणीयात कोणीहि क्रीणीतम् क्रीणीत क्रीणीयात् क्रीणीयताम् क्रीणीयुः क्रीणातु क्रीणीताम् क्रीणन्तु
कोणे क्रीणीवहे क्रीणीमहे अक्रीणि अक्रीणीवहि अक्रीणीमहि क्रीणीषे क्रीणाथे क्रीणीध्वे अक्रोणीथाः अक्रीणाथाम् अक्रीणीध्वम् क्रीणीते क्रोणाते क्रीणते अक्रीणीत अक्रीणाताम् अक्रीणत क्रीणीय क्रीणीवहि क्रीणीमहि क्रीणै क्रीणावहै क्रीणामहै क्रीणीथाः क्रीणीयाथाम् क्रीणीध्वम् क्रीणीष्व क्रीणाथाम् क्रीणीध्वम् क्रीणीत क्रीणीयाताम् क्रीणीरन् क्रीणीताम् क्रीणाताम् क्रीणताम्
४. व्यंनान्त पातुथी ना (श्ना) वि४२९॥ सहित हि प्रत्ययनो आन थाय छे. पुष्+ना(श्ना)+हि = पुषाण । मुषाण।
વ્યંજનાન્ત ધાતુઓનાં બાકીનાં રૂપો ધાતુને ના લગાડી જી પ્રમાણે 5२ai. पुष्णाति । पुष्णीतः । पुष्णन्ति विगेरे.
36
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૯ મો ૫. વિકરણ પર છતાં, પૂવિગેરે (દ્વા૬િ) ધાતુઓનો અન્ય સ્વર હ્રસ્વ થાય છે.પુનતિ સુનાતા ન્યા (પા. ૩. નિ. ૭ અને પા. ૬. નિ. ૬) નિનાતિ
૬ શ્રુતિ વિગેરેમાં નો | થતો નથી.
૭. રિ વિ અને નવ પૂર્વક શ્રી આત્મપદી છે. પરિણીતે ! विक्रीणीते।
૮. સા (ના) ધાતુની પૂર્વે ઉપસર્ગ ન હોય તો, આત્મપદી પણ થાય છે. નાના નીતિ
૯, “છુપાવવું” એ અર્થમાં અને સમ્ તથા પ્રતિ ઉપસર્ગ પૂર્વક મૃતિભિન્ન અર્થમાં, જ્ઞા ધાતુ આત્મપદી થાય છે. પાનીને છૂપાવે છે. સંગાનીતે જાણે છે. પ્રતિમાનીતે પ્રતિજ્ઞા કરે છે. પણ, સ્મૃતિ અર્થમાં સંજ્ઞાનાતિ તે સ્મરણ કરે છે.
૧૦. અવ્યયના યોગમાં હ્યસ્તનભૂતકાળ હોય, છતાં વર્તમાના થાય છે. પૃચ્છતિ પિતરમ્ પિતાને પૂછ્યું.
૧૧. ૫ સિવાય દીર્ઘ ૨ કારાન્ત અને ટૂ વગેરે (વાવ) ધાતુઓથી તિ (f) (જી) અને તવત્ (રુવા) ના ત નો ન થાય છે. –ળી: નીfવાનું -તff: તf I તવાના ટૂ-જૂનિ ટૂન: જૂનવાના પણ, પૂર્તિ પૂર્ણ, પૂર્તવાન્ ! પા. ૧૫. નિ. ૩૫
વર્તમાન કૃદન્તો- તુના કોન્ મુwત્ા રૂપો વિશ્વ પ્રમાણે. આત્મને-જીપાનઃ | પૃષ્ઠ કર્મણિ- પૂયતે | મુખ્યતે | પૃ-પૂર્યત ! -ઈતા પા. ૧૫. નિ. ૩કૃદન્ત-પૂયમાન: મુષ્યમાબ: I
નવમા ગણના ધાતુઓ શું ૫. ખાવું.
વિ+ આ. વેચવું. વિનર ૫. કલેશ કરવો. પ્ર' ૫. ગુંથવું પ્રતિકા શ્રી ઉ. ખરીદવું.
પ્ર૬ ઉ. ગ્રહણ કરવું. ગૃહતિ | ૧. ન્યૂ+ના(ના) પા. ૩ નિ. ૮. થી ન નો લોપ થશે. ૨. પા. ૪. નિ. ૫. જુઓ.
80
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૯ મો અનુ+ અનુગ્રહ કરવો,
. આ. ભજવુ, સેવવું. મહેરબાની કરવી.
પ્લાલિ ધાતુઓનિ+નિગ્રહ કરવો, શિક્ષા કરવી. I[ ઉ. પવિત્ર કરવું. પુષ પ. પોષવું.
વાવ ધાતુઓપ્રી ઉ. ખુશ કરવું.
તૂ ઉ. કાપવું. વલ્પ. બાંધવું.
પૂ ઉ. હલાવવું મળ્યુ ૫. મથવું, વલોવવું. તૃ ઉ. ઢાંકવું. મી ૯. હિંસા કરવી.
ઉ. વરવું, પસંદ કરવું. મુષ ૫. ચોરવું.
ચા (બી) ૫. હીન થવું, ઘટવું. મૃ૬૫.મર્દન કરવું.
ની ૫. ચોટવું. શ્રી ઉ. રાંધવું.
૫. હિંસા કરવી. ક્ષમ ૫. ખળભળવું.
શ ૫. હિંસા કરવી. જ્ઞા (ગા) ૫. જાણવું.
૫. પાળવું, પુરવું, ભરવું. મનું અનુજ્ઞા આપવી, ૫. ફાડવું.
રજા આપવી. ૫. ઘરડા થવું. પ્રત્યપ+ ઓળખવું. I૫. બોલવું.
શબ્દો મ ૫. ખોળો.
ત્ર ન. ભાર્યા. પણ વિ. લાલ.
ન્તિા સ્ત્રી. સ્ત્રી. મપિ અ. પ્રશ્ન પૂછવામાં. તાન્ત પુ. યમ. મના સ્ત્રી. સ્ત્રી.
નાને અ. જાણે. અન્તર વિ. અંદરનું, અભ્યત્તર. તાવત્ અ. ત્યાં સુધી. અમર ૫. દેવ.
તુમ્હી સ્ત્રી. તું બડી. ૩૯ગ ન. ઝુંપડી.
રીત વિ. લાચાર, ગરીબ. ટુ વિ. કડવું.
ના પું. હાથી, નાગ. ૧. હિસાર્થક ધાતુઓ ૧૦મા ગણમાં પણ જાણવા. વારતા
૪૧
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ : મો
નિવિ. વિ. ગાઢ.
મૃત્યુ પં. નોકર. પપ્રમ પું. છઠ્ઠા તીર્થકર ભગવાન.' નવીય વિ. મારું. પરિત વિ. પાકી ગયેલું. થાવત્ અ. જ્યાં સુધી. પુષ્ય વિ. પવિત્ર.
રજ્જુ સ્ત્રી. રજુ, દોરડી. પુષ્યત્ વિ. પુણ્ય કરનાર. નેશ . અંશ, થોડું. પ્રવણ વિ. નમ્ર, તૈયાર. વિન્ડ કું. વિચાર. પ્રેમનું ન.પ્રેમ.
વિનય સ્ત્રી. તે નામની બાઈ. છેષ ન.મોકલવું, રવાના કરવું. | વિપક્ષ પુ. ફળ, પરિણામ. વહિન્ અ. બહાર.
વૃત્તાન્ત પું. વાત, વ્યવહાર. પાઇન. કરીયાણું, વાસણ. સમવાય ૫. સંબંધ. માનું સ્ત્રીકાન્તિ, મમ: સ0 ન. ધાન્ય, ઘાસ.
તૃ. બ. વ. | ભૂત રૂં. સારથી. માસુર પું. તે નામનો માણસ.
ધાતુઓ વેદ્ ગ. ૧૦. ૫. શોધવું. ! નાશ કરવો. ૫ ગ. ૪. ૫. ગર્વ કરવો. વૃદ્ ગ. ૧૦. યુજા. વર્જવું. પૃ ગ. ૧. ઉ. ધારણ કરવું. વે ગ. ૧. આ. વીંટવું, વણવું. ગુન્ ગ. ૧૦. ૫. પ્રેરણા કરવી, | હ્મ ગ. ૧. આ. સ્મિત કરવું, હોકવું.
થોડું હસવું. મદ્ ગ. ૧. ૫. મથવું, | વિ+ વિસ્મય પામવો.
વાક્યો अनुजानीत मां, यत्र मे बन्धुजनोऽस्ति तत्र गच्छामि। विक्रीणीते स्म भाण्डानि। सूत ! नोदयाश्वान्, पुण्याश्रमदर्शनेन तावदात्मानं पुनीमहे। कटु-तुम्ब्याः पक्वमपि फलं कोऽश्नाति ?। अमूनि फलानि गृह्णीत।
૪૦
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૯ મો
एषा भवतः कान्ता, त्यज वैनां गृहाण वा । ‘कस्मात्कर्मणः भवगहने भ्रम्यते, कस्माच्च मोक्षो भवति, ' इति ज्ञातुं मूढ ! यदि मन्यसे तदा जिनागमान्गवेषय |
एष जानाति सर्वं भासुरक ! बहिर्नीत्वा तावत्ताड्यतां यावत्कथयति ।
विजये ! अपि प्रत्यभिजानासि भूषणमिदम् ? । अमूं विद्यां भक्तिप्रवणेन चेतसा 'निर्विकल्पम् गृहाण । जानीहि मदीयमपि लेशतो वृत्तान्तम् । अनुगृहाणेमां मनः परितोषाय मे नृपचन्द्र ! । शीलेन महता पुनाति स्वं कुलद्वयम् । मुषाण रत्नानि हरामराङ्गनाः । विपुलधनमत्रास्ति मदीयं तद् गृहाण भोः ! । दुःखं प्राप्य न दीनः स्यात्सुखं प्राप्य च विस्मितः । मुनि: कर्म - विपाकस्य जानन् परवशं जगत् ॥ पद्म-प्रभ-प्रभो र्देह-भासः पुष्णन्तु वः श्रियम् । अन्तरङ्गारिमथने, कोपाटोपादिवारुणाः ॥ जानीयात्प्रेषणे भृत्यान्बान्धवान्व्यसनागमे । मित्रं चापत्ति- काले च भार्यां च विभव-क्षये ॥ आत्मानं विषयैः पाशै र्भववास - पराङ्मुखम्। इन्द्रियाणि निबध्नन्ति मोहराजस्य किङ्कराः ॥ बहूनामप्यसाराणां समवायो हि दुर्जयः । तृणैवेष्ट्यते रज्जु र्येन नागोऽपि बध्यते ॥ प्रीणाति यः स्वचरितैः पितरं स पुत्रो,
यद् भर्तुरेव हितमिच्छति तत्कलत्रम् ।
१. निर्गतो विकल्पो यस्मात् तत् - निर्विकल्पम्, तत् ( द्वितीया ) ક્રિયાવિશેષણ.
४३
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૯ મો
तन्मित्रमापदि सुखे च 'समक्रियं यद्, एतत् त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते ॥ તેદુરાત્માને નિબિડબન્ધનોથી બાંધ, (વપ્) અને કારાગૃહમાં નાખ. જુઓ, ભમરો પુષ્પમાં લીનથયો છે, (ૌ) અને મધ પીએ છે. જયારે માણસો અસત્ય બોલે છે, () ત્યારે સજ્જનનું હૃદય ખળભળે છે.
',
તમે પુષ્પોની માળા ગુંથો, (પ્રન્થ) ફોગટ કલેશ ન કરો, (વિસ્તણ્) તું ફૂલ ચોર નહિ, (મુ) તમે તો પુષ્પોને મસળી નાખો છો. (મૃદ્) કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવાન્ શ્રીહેમચંદ્રસૂરિનું વ્યાકરણ જોઈ, પંડિતો મસ્તક ધૂણાવે છે. (પૂ)
કન્યાઓએ પોતાના ઘડા પાણીથી ભર્યા. (T)
તાપસે ઝાડનાં પાંદડાં વડે પોતાની ઝુંપડી ઢાંકી. (સ્ત્ર)
માણસ વૃક્ષ ઉપરથી ફળ લે છે (પ્ર) અને કડવાં પાંદડાં છોડી દે છે, (વૃ ગ. ૧૦) તો પણ મહાદ્રુમ, સુજનની જેમ પાંદડાઓને ખોળામાં
ધારી રાખે છે.
કાળે પાકેલા ધાન્યને જેમ ખેડૂત કાપે છે, (સૂ) તેમ જન્મેલા પ્રાણીને કૃતાન્ત કાપે છે. (સૂ)
સ્વવચને તજેલો આહાર હું કેમ લઉં ? (પ્ર)
પંડિતો પ્રિયના વિયોગરૂપ વિષના વેગને જાણે છે, (જ્ઞા) તેથી જ બીલમાં રહેલા સર્પની જેમ પ્રેમને તજે છે. (+7)
તેણીના મુખનો બંધ અને વેણીનો બંધ, શોભાને ધારણ કરે છે, જાણે (વ કે ખાને) શિશ અને રાહુ મલ્લ યુદ્ધ કરે છે.
१. समा क्रिया यस्य तत् समक्रियम् ।
૨. વિયોગવિષમ્ય ૫ રૂ વિસે ગત: વિજ્ઞળતઃ । (સપ્તમી ત. સમાસ)
୪୪
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૦ મો
પાઠ ૧૦ મો. ગણ ૭ મો સ્થાનિ
૧. કર્તરિ પ્રયોગમાં શિલ્ પ્રત્યયો લાગતાં, સાતમા ગણના ધાતુઓને સ્વર પછી ૬ (શ્મ) વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે અને વિકરણ પ્રત્યય લાગતાં ધાતુમાંના સ્ નો અથવા સ્ ને ઠેકાણે થયેલાં અનુસ્વાર કે અનુનાસિક વ્યંજનનો લોપ થાય છે. રુ+મિ-રુન+મિ = રુધ્ધિ । હિં+તિ-હિનસ્+તિ = હિનસ્તિ ।
૨. ધા સિવાયના ધાતુના ચોથા અક્ષરની પછી પ્રત્યયના ત્ અને શ્ નો ધ્ થાય છે. ન+ત્તિ-ન-પિ (પા. ૨. નિ. ૧૨.) રુન ્+fધ = રુદ્ધિ । ત+ત-ત+q = લબ્ધઃ । લબ્ધવાન્ ।
૩. વિકરણ પ્રત્યય 7 (ન) ના અનોઅવિત્ શિલ્ પ્રત્યય પરછતાં, લોપ થાય છે રુન+તમ્ = સર્જા: I હન્તિ । હન+થર્ ઃ
=
ðú: I
૪. ટ્ વ્યંજનાન્ત' ધાતુથી હ્રિ પ્રત્યયનો પ થાય છે. નપ્+ત્તિ-સનપ્+પિ = હન્તુિ |
૫. વ્યંજનની પછી રહેલા ધુર્ વ્યંજનનો, સ્વ ર્ વ્યંજન પર છતાં, વિકલ્પે લોપ થાય છે. રુધિ, રુદ્ધિ । રુન્ધ:, રુદ્ધ:
૬. વ્યંજનાન્ત ધાતુ પછી ર્ (હ્ય. ૩. પુ. એ. વ.) નો લોપ થાય છે, અને ધાતુને અંતે સ્ વ્યંજન હોય તો તેનો ર્ થાય છે.
—
હ+ર્-ગ હ ન ધ્ર્ — અહળપ્ (પ્ર. પા. ૨૫. નિ. ૧) अरुणद् (પ્ર. પા. ૨૫. નિ. ૩) અહળતું, અહળવું ।
૭. વ્યંજનાન્ત ધાતુ પછી સ્ (હ્ય. ૨. પુ. એ. વ.) નો લોપ
―
૧. આ ગણમાં દરેક ધાતુ વ્યંજનાન્ત છે અને વળી તે દરેક ધાતુઓ ધુટ્ વ્યંજનાન્ત છે, એટલે આ ગણમાત્રમાં દ્દિ નો પિ થશે.
૪૫
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
थायछ भने पातुने भते. स् ,द्ध्व्यं
પાઠ ૧૦ મો जन होय तो तेनोविजय थाय
रुध्-अरुणः, अरुणत्, द्। प्र. पा. २५ नि. १. 3. हिंस्-अहिनः, अहिनत्, द् । भिद्-अभिनः, अभिनत्, द् ।
स्थ् पातुन ३५ो.
५२स्मै. रुणध्मि रुन्ध्वः रुन्ध्मः अरुणधम् अरुन्ध्व अरुन्ध्म रुणत्सि रुद्धः रुद्ध अरुणः, त्, द् अरुन्द्धम् अरुन्द्ध रुणद्धि रुद्धः रुन्धन्ति अरुणत्, द् अरुन्ताम् अरुन्धन् रुन्ध्याम् रुन्ध्याव रुन्ध्याम रुणधानि रुणधाव रुणधाम रुन्ध्याः रुन्ध्यातम् रुन्ध्यात रुन्द्धि रुन्द्धम् रुन्द्ध रुन्ध्यात् रुन्ध्याताम् रुन्ध्युः रुणवु रुन्द्धाम् रुन्धन्तु
मात्मने. रुन्धे रुन्ध्वहे रुन्थ्महे अरुन्धि अरुन्ध्वहि अरुन्ध्यहि रुन्त्से रुन्धाथे रुन्द्ध्वे अरुन्धाः अरुन्धाथाम् अरुन्द्ध्वम् रुद्धे रुन्धाते रुन्धते अरुन्द्ध अरुन्धाताम् अरुन्धत रुन्धीय रुन्धीवहि रुन्धीमहि रुणधै रुणधावहै रुणधामहै रुन्धीथाः रुन्धीयाथाम् रुन्धीध्वम् रुन्त्स्व रुन्धाथाम् रुन्द्ध्वम् रुन्धीत रुन्धीयाताम् रुन्धीरन् रुन्द्धाम् रुन्धाताम् रुन्धताम्
भिद्+ति-भिनद्+ति- ५५. २५. नि. २. भिनत्ति । भिन्तः । भिन्दन्ति । अभिनदम् ३. प्र. पु. मे. १.
1111" 16111
૧. પદાન્ત ના ન્ને ઠેકાણે થતા ફેરફારો આ ને ઠેકાણે ५। थाय छे. प्र. पा. १८. नि१. 3. तथा प्र. ५.. १८ नि. २.
४६
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૦ મો
हिंस+तस-हिन्स+तस प्र.५.४६.नि.७ हिंस्तः । हिंसन्ति । हिंस्+हि-हिनस्+धि
८. ध्थी श३थतो प्रत्यय ५२७ti, पूर्वनो स्व ल्प सोपाय छे. हिन्धि । हिन्द्धि ५८. २. नि. १२ थी,स् हन्त्य छे भाटे हन्त्यत्री मक्षर થાય એટલે નો રુ થયો છે.
पिष्+ति-पिनष्+ति-प्र. पा. ३२ न. १ आ, पिनष्टि । पिष्टः । पिंषन्ति ।
पिष्+सि-पिनष्+सि८. स् ५२ छत ष् भने द नो क् थाय छे. पिनक+सि-प्र. ५.. २६. नि. 3. पिनक्षि ।
पिष्+थस्-पिनष्+थस्-पिन्ष्+थस्-पिष्+थस्-प्र. पा. ३२.नि. १. आ, पिष्ठः । पिष्ठ।
स्तनी अपिनट्-ड्। अपिष्टाम् । अपिंषन् 3. पु.
આજ્ઞાર્થ पिष्+हि-पिन्थ्+धि-41. २. नि. १२ थी मूर्धन्य त्री थाय. पिण्ड्+घि-प्र. ५.. 3२. नि. १. आ, पिण्ड्+ढि-पिण्ड्डि, पिण्ढि नि. ५. । पिष्टम् । पिष्ट।
रिचवतभाना रिच्+ति । रिनच्+ति प्र. पा. नि. २. रिनक्+ति=रिणक्ति । रिच्+तस्रिनक्+तस्-रिन्क्+तस्-41. ४. नि. ७ थी रिक्तः ।
હ્યસ્તની अरिणक् , ग् अरिक्ताम् अरिञ्चन् 3. पु.
આજ્ઞાર્થ रिङ्ग्धि रिक्तम् रिक्त २. पु.
४9
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
भुञ्जन्ति भुञ्जते
પાઠ ૧૦ મો
भुज भुनक्ति भुङ्क्तः
4. 3. पु. भुङ्क्ते भुञ्जाते
। अभुनक्, ग् अभुङ्क्ताम् अभुञ्जन् ।
३य 3. पु. अभुक्त अभुञ्जाताम् अभुञ्जत । भुङ्ग्धि भुक्तम् भुङ्क्त
। सा. २. पु. भुझ्व भुञ्जाथाम् भुङ्ग्ध्वम् ।
अञ्ज अनक्ति अङ्क्तः अञ्जन्ति 4. 3. पु. आनक, ग् आङ्क्ताम् आञ्जन् ड्य. 3. पु. अङ्ग्धि अङ्क्तम् अङ्क्त मा. २. ५.
१०. तृह् पातुन। वि२९। प्रत्यय न(श्न) पछी व्यं४नथी श३ થતાં વિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, રું ઉમેરાય છે.
तृनईह+ति-तृणेह+ति -
૧૧. ધુ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પરછતાં તેમજ પદને અંતે ૬ નો હું थाय छे. तृणेढ्+ति-नि. २. तृणेद्+धि-प्र. . ३२. नि. १ आ, तृणेढ्+ढि -
मुह+त-(भू. ई.) मुद्+त-मुद्ध -मुढ्ढ
૧૨. ટૂ ના નિમિત્તથી બનેલો ટૂ પર છતાં, પૂર્વના ટૂ નો લોપ थाय छ भने पूर्वन। अ इ उ ही थाय छे. तृणेढि । मूढः । भू.ई. आ+रुह्+त-आरूढः । भू..
तृ+तस्-तृन तस्-तृन्ह तस्तृन्ढ्+तस्-तृन्द+धस्-तृन्द+ढस्-तृण्डः ।
तृणेसि । तूंहः । तूंमः । तृ+ सि-तृणेढ्+सि नि... तृणेक्+सि-तृणेक्षि । तृण्ढः तृण्ढ । तृह+अन्ति-तृन+अन्तितृन्ह्+अन्ति-प्र. पा. ४६. नि. ७. तुंहन्ति ।
४८
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૦ મો
હ્યસ્તની अतृणेह्+स् नि. ७. अतृणे-नि.११. अतृणेदअतृणेट , ड् अतृण्ढम् अतृण्ढ २. पु. अतृण्ढाम्
अतुंहन् 3. पु.
વિધ્યર્થ तुंह्याम्
तूंह्याव
तुंह्याम १. पु.
આજ્ઞાર્થ तृणहानि
तृणहाव तृणहाम १. पु. तृह+हि-तृन्ह+धि-तृन्द+धि-तृण्ढ्+ढि-तृण्ढि । तृण्ढम् । तृण्ढ। २. पु. प..- रुध्-रुन्धत् । भुञ्जत् । ३५ोत्रो लिंगे चिन्वत् प्रभारी.
मात्मने-भुञ्जानः । रुन्धानः। - रुध्यते । रुध्यमानः । १. पृ.
हिंस्-हिंस्यते । हिंस्यमानः । १. पृ. भज्-भज्यते । भज्यमानः । व..
સાતમા ગણના ધાતુઓ अज् ५. मां४९ वि+व्य5 २j.
मा. पा. इन्ध् मा. पवु, सणापु. युज् 3. sg. खिदमा. ४२वो.
रिच 6. पाली ४२j. छिद् 6. छेवू.
रु ५७. रो५j, रो, धेरो घालतो. तृह ५. डिंसा ४२वी.
विच् 6. विवे, ४२वो. पिष् ५. पीसg, ६g. विज् ५. मय थवो, यलित थj. पृच् ५. संप ४२वो.
विद् मा. वियारपुं. भञ्ज् ५. Hing.
शिष् ५. 9814, विशेष ४२j. भिद् 6. मे.
हिस् ५. हिंसा ४२वी. भुज् ५. मोगqj, २६५७२. | क्षुद् 3. भुको ४२पो, Misg.
४९
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૦ મો
अवन्ती स्त्री. मे नगरी. राशि पुं. ढगलो. गन्ध पुं. गन्धयुक्त द्रव्य, विलेपन. लवण न. भा. घटा स्त्री. समूह.
वारण पुं. हाथी. चेतस् न. मन.
विवश वि. ५२वश, विश्वण. दैन्य न.हानपj.
विशिख पुं. पा. पर पुं. शत्रु.
साहस न. सास, म. प्रशम पुं. शान्ति.
सौहार्द न. मित्र५j. प्राज्ञ पुं. यो भास.
हरिद्रा स्त्री. ४१६२. पिप्पली स्त्री. दी. पी५२. हृद पुं. द्र. बुध पुं. पंडित.
अनु+स्था ग.१.५.४२, मर्मन् न. मर्म, २३स्य.
धर्म ४२वो, मरिच न. भरी, भरयां.
અનુષ્ઠાન કરવું.
વાક્યો अरुणसिद्धराजोऽवन्तीम्। धनं धर्मे नियुञ्जीत। तवोत्सुकं चेतो रुन्थ्यात् । यथा तथा प्राणिषु दयां कुरु, यथा तथा धर्ममनुतिष्ठ, यथाऽपि तथाऽपि प्रशमं धर, यथा तथा कर्म छिन्द्धि । ये रात्रावपि भुञ्जते ते पापहदे निमज्जन्ति । शुष्ककाष्ठं च मूर्खश्च भिद्यते न तु नम्यते । मूर्खसहस्त्रेभ्यः प्राज्ञ एको विशिष्यते। तस्यैव बुद्धि-विशिखेन भिनधि मर्म । तेषां कथं नु हृदयं न भिनत्ति लज्जा । रुन्धन्तु वारण-घटा नगरं मदीयाः। मित्रस्नेहाद्विवशमधुना साहसे मां नियुङ्क्ते । वहति जलमियं पिनष्टि गन्धानियम्।
प०
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૦ મો
पितृन्पुत्राः पुत्रान्परवदभिहिंसन्ति पितरो'यदर्थं सौहार्द सुहृदि च विमुञ्चन्ति सुहृदः ॥ छिन्दन्ति ज्ञान-दात्रेण स्पृहा-विषलतां बुधाः । मुखशोषं च मूर्छा च दैन्यं यच्छति यत्फलम् ।। तत्राऽपि न विनोपायं प्राप्यन्ते रत्नराशयः। को हि हस्तं विना भुकते पुरोवर्त्यपि भोजनम् ।। કોઈ પણ જીવને મારવો ન જોઈએ. (હિં) પંડિત પુરુષો સારા-ખોટાનો વિવેક કરે છે. (વિ+વિવું)
તું સન્ત પુરુષોની સાથે સોબત કર (મુ ) અને તત્ત્વને વિચાર. (વિ)
પવન ઝાડોને ભાંગી નાખે છે (મગ્ન) તેમ તે મારા મનોરથોને ભાંગી નાખ્યા. (મન્ગ)
ઈષ્ટના વિયોગમાં અને અનિષ્ટના સંયોગમાં, મૂર્ખ માણસો ખેદ કરે છે. (વિ) પણ જે ડાહ્યો માણસ છે તે ખેદ કરતા નથી (f) અને માને છે કે માણસ કરેલા કર્મનાં ફળ ભોગવે છે. (મુખ)
માણસે બીજાના ગુણો જ પ્રકટ કરવા જોઈએ. (વિ+)
તેણીએ હળદર, મીઠું અને મરચાં ખાંડ્યાં. (સુ) ત્યારે મેં ઘઉં દળ્યા (f) અને તું હવે પીપર વાટ. (f)
તે મને અકાર્ય કરતાં રોક્યો (૫) તે બહુ સારું કર્યું.
૧. યર્થ જેને (પૈસાને) માટે. ૨.યયા (પૃહા-વિષ«તાયા:) 57–યત્નમ્ કર્તા ૩. પુરો વર્તત રૂતિ પુતિન = આગળ રહેલ.
પ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૧ મો
ગણ વિભાગ ૩જો. વિકરણ પ્રત્યય નહિ લેનારા ગણો.
ગણ ૨ જો અને ૩ જો 18 ११ भो. गए। २ अदादि १. द्विष् भने आ न्त पातुमोथी अन् (६३.3.५.५.१.) नोविये उस्(पुस्) थाय छे.
२. उस् (पुस्) प्रत्यय ५२ छti, अन्त्य आ दो५ थाय छे. या+उस्-अ+या+उस् = अयुः । पक्षे अयान् ।
या पातुन ३५ो यामि यावः यामः अयाम् अयाव अयाम यासि याथः याथ अयाः अयातम् अयात याति यातः यान्ति अयात् अयाताम् अयुः, अयान् यायाम् यायाव यायाम यानि याव याम यायाः यायातम् यायात याहि यातम् यात यायात् यायाताम् यायुः यातु याताम् यान्तु
૩. વ્યંજનથી શરૂ થતાં વિતુ પ્રત્યય પર છતાં, બીજા ગણના पातुमोना मन्त्य उनी औ थाय छे. यु+ति यौति ।
___ यु धातुन ३५ो यौमि युवः युमः अयवम् अयुव अयुम यौषि युथ: युथ अयौः अयुतम् अयुत
युतः युवन्ति अयौत् अयुताम् अयुवन्
१. तस् प्रत्यय जित डोवाथी गुए। थाय नहिं. २. ५. ४. नि. २ थी उनो उव् ।
પર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૧ મો
युयाम्
युयाः
युयात्
यवानि' यवाव
यहि
यौ
युयाव
युयाम
यवाम
युयातम् युयात
युतम्
युत
युयाताम् युयुः
युताम्
युवन्तु
४. व्यंठनथी शरु थतां वित् प्रत्ययो पर छतां, तुरुजने स्तु ug-Al u laseù vud &. F+fa-F+&+fa=Taifa | ч& Ifa |
स्तु धातुनां ३पो
परस्मै.
स्तवीमि - स्तौमि स्तुवः स्तुमः स्तवीषि - स्तौषि स्तुथः स्तुथ स्तवीति - स्तौति स्तुत: स्तुवन्ति अस्तवीत् अस्तौत्
स्तुयाम् स्तुयाव स्तुयाम स्तवानि स्तुयाः स्तुयातम् स्तुयात स्तुहि स्तुयात् स्तुयाताम् स्तुयुः स्तवीतु-स्तौतु खात्मने.
अस्तवम् अस्तवी:-अस्तौः
अस्तुव अस्तुम अस्तुतम् अस्तुत अस्तुताम् अस्तुवन्
स्तवाव स्तवाम
स्तुतम् स्तुत
स्तुताम् स्तुवन्तु
स्तुवे स्तुवहे स्तुमहे अस्तुवि स्तुषे स्तुवाथे स्तुध्वे अस्तुथाः स्तुते स्तुवा स्तुवते अस्तुत स्तुवीय स्तुवीवहि स्तुवीमहि स्तवै स्तुवीथाः स्तुवीयाथाम् स्तुवीध्वम् स्तुष्व स्तुवीत स्तुवीयाताम् स्तुवीरन् स्तुताम् स्तुवाताम्
स्तुवाथाम्
43
अस्तुवहि अस्तुमहि अस्तुवाथाम् अस्तुध्वम्
अस्तुवाताम् अस्तुवत स्तवावहै स्तवामहै
स्तुध्वम्
स्तुवताम्
૫. વ્યંજનથી શરૂ થતાં વિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, વ્રૂં ધાતુની પછી
ई नित्य खावे छे. ब्रू + ति ब्रू + ई + ति = ब्रवीति ।
१. पा. १. नि. ७ धी गुरा.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रूनां ३पो परस्मै.
ब्रूमः
ब्रवीमि ब्रूवः ब्रवीषि ब्रूथ:
ब्रूथ
ब्रवीति ब्रूतः
ब्रुवन्ति
ब्रूयाम् ब्रूयाव
ब्रूयाम
ब्रूया:
ब्रूयातम् ब्रूयात
ब्रूयात् ब्रूयाताम् ब्रूयुः
ब्रूषे ब्रूते ब्रुवाते
ब्रुवे ब्रूवहे ब्रूमहे ब्रुवाथे
अब्रूम
अब्रवम् अब्रूव अब्रवीः अब्रूतम् अब्रूत अब्रवीत् अब्रूताम्
अब्रुवन्
ब्रवाणि ब्रवाव ब्रवाम
ब्रूत
ब्रुवन्तु
ब्रूहि
ब्रवीतु
आत्मने.
अब्रुवि
ब्रूध्वे अब्रूथाः
ब्रुवते
ब्रुवीय ब्रुवीवहि ब्रुवीमहि ब्रुवीथाः ब्रुवीयाथाम् ब्रुवीध्वम्
ब्रुवीत ब्रुवीयाताम् ब्रुवीरन्
પાઠ ૧૧ મો
ब्रूतम्
ब्रूताम्
प४
अब्रूत
ब्रवै
ब्रूष्व
ब्रुवाथाम् ब्रूध्वम्
ब्रूताम्
ब्रुवाताम् ब्रुवताम्
६. ब्रू धातुनां वर्तमानप्राणमां, आत्थ, आहथुः २. ५. जे. व., P.9. 3116, 3116g:, 37: 3. y. ai чg чia zûì au ÈÌ. ७. पंयमी (आज्ञार्थ) ना प्रत्ययो पर छतां, सू धातुनो गुए। थतो नथी. सू-ऐ (ऐव्)-सुवै। सुवावहै। सुवामहै।
સૂનાં બાકીનાં રૂપો થ્રૂ નાં આત્મનેપદ રૂપો પ્રમાણે કરવાં. ८. शी धातुना ईनो शित् प्रत्ययो पर छतां, ए थाय छे. शेते शे+आन (आनश्)=शयानः । १.ă.
|
८. शी' धातुथी अन्ते अन्त भने अन्ताम् प्रत्ययने पहले रते, रत अने रताम् प्रत्यय थाय छे. शेरते । अशेरत । शेरताम् ।
१.पा. ७. नि. प नो अपवाह.
अब्रूवहि अब्रूमहि
अब्रुवाथाम् अब्रूध्वम्
अब्रुवाताम् अब्रुवत ब्रवावहै ब्रवामहै
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૧ મો
शये
शेषे
शेवहे
शेमहे
शयाथे
शेध्वे
शेरते
शेते शयाते शयीय शयीवहि शयीमहि शयै शयीथाः शयीयाथाम् शयीध्वम् शेष्व शयीत शयीयाताम् शयीरन् शेताम् शयाताम्
शयाथाम्
१०. स्वराहि यवित् शित् प्रत्यय पर छतां, इ 'ठवु' धातुना इनो य् थाय छे. (पाठ ४. नि. २. नो अपवाह.) इ + अन्ति = यन्ति ।
રૂપો
एमि
एषि
एति
अशयि अशेवहि अशेमहि अशेथाः अशयाथाम् अशेध्वम् अशेत अशयाताम् अशेरत
शयावहै
शयाम है
इव:
इमः
इथ:
इथ
इतः
यन्ति
इयाम्
इयाव
इयाम
इया: इयातम् इयात
इयात् इयाताम् इयुः
आम्
ऐ:
ऐत्
अयानि
इहि
एतु
ऐव
ऐतम्
ऐताम्
अयाव
इतम्
इताम्
शेध्वम्
शेरताम्
ऐम
ऐत
आयन्
अयाम
इत
यन्तु
37f&+3 241. Hyg.
अधीमहे अध्यैयि अध्यैवहि अध्यैमहि अधीवे अध्येथाः अध्येयाथाम् अध्यैध्वम् अध्येयाताम् अध्येयत
अधीये अधीवहे अधीषे अधीयाथे अधीते अधीयाते अधीयते अध्येत अधीयीय अधीयीवहि अधीयीमहि अध्ययै अध्ययावहै अध्ययामहै अधीयीथाः अधीयीयाथाम् अधीयीध्वम् अधीष्व अधीयाथाम् अधीध्वम् अधीयीत अधीयीयाताम् अधीयीरन् अधीताम् अधीयाताम् अधीयताम्
a. डृ — या-यात् ३५ त्र सिंगमां तुदत् (ग. ६ . ) प्रमाणे. ૧૧. સ્ત્રીલિંગનો (ડી) પ્રત્યય તેમજ નપુંસક દ્વિવચનનો १. अधि+इ+इ-अधि+इय् + इ - अधि+ऐय् +इ = अध्यैयि ।
५५
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૧ મો પ્રત્યય પર છતાં, ના(ઉના) વિકરણ સિવાય એ વર્ણથી પર રહેલાં અત્ નો વિકલ્પ મન્ત થાય છે. યાન્તી, થાતી ! તુવન્તી, તુવતી !
ટૂ-વૃવત્ રૂ જવું-વત્ રૂપો-વિવંતુ પેઠે ત્રણે લિંગે. - આત્માને – બ્રુવા: I શયાન: I અપીયાન: કર્મણિ -- યા-યાયતે જવું તે ! યાયમાન: વ.ક.
૧૨. થી શરૂ થતાં કિન્તુ પ્રત્યયો પર છતાં, શી નો શમ્ થાય છે. શી+ (W) +7=ાધ્યતે ધ્યાનમ્ | વ.કૃ.
બીજા ગણના ધાતુઓ પ+ફુ આ. અભ્યાસ કરવો. | યુ ૫. મિશ્ર કરવું, જોડવું. હું ૫. જવું.
૨ ૫. આપવું. અપ+દૂર થવું. » ૫. રડવું, અવાજ કરવો. સત્+ઉદય થવો. ની ૫. લેવું.
૩૫+પાસે જવું, શરણે જવું. વા ૫. વાવું. ધ્યા ૫. કહેવું.
શી આ. સુઈ રહેવું. તુ ૫. પુરવું.
અતિ અતિશય કરવો, વધવું. દ્રા ૫. સુવું, નાશી જવું.
ચઢી જવું, ઉલ્લંઘવુ. ટા કાપવું.
શ્રા ૫. રાંધવું. નું ૫. સ્તુતિ કરવી.
સુ પ. પ્રસવ થવો, જનમવું, પા ૫. રક્ષણ કરવું
સમર્થ થવું. પ્યા પ, ભક્ષણ કરવું.
તૂ આ. જન્મ આપવો. *લૂ ઉ. બોલવું, કહેવું. તુ ઉ. સ્તુતિ કરવી. માં ૫. ભાસવું, દીપવું.
ના ૫. સ્નાન કરવું, જાવું. માપમાવું, રહેવું
નું ૫. ઝરવું. યા ૫. જવું.
હનું આ. છૂપાવવું.
*ટૂ નું કર્મણિવિદ્ આદેશ થઈ)
૩
૩માન:I
૫૬
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૧ મો
શબ્દો વિત વિ. આખું, સઘળું. નિષ્ણપ્રિવિ. પરિગ્રહવિનાનું, સાધુ. મગૃત ન. અસત્ય.
ની પું. પક્ષીનો માળો. મામિ વિ. પહેલું.
પરત સ્ત્રી. પરનિંદા. કાનન ન. મુખ.
વીન ન. બીજ, કારણ. ૩પત (૩૫+ડૂત) યુક્ત. મુશતિન . બલરામ. ઋષભસ્વામિનપું. પ્રથમ તીર્થકર. યામ . પ્રહર. નાત ૫. પુત્ર.
રનનીમુણ ન. રાતની શરૂઆત. તનું
વર્લ્ડ ન. વૃદ્ધપણું. સ્ત્રી. શરીર.
વ્યનીષ્ઠ ન. અપ્રિય, દુ:ખ, જુઠું. તતિ વિ. આળસું.
શૈશવ ન. શિશુપણું, ટુર વિ. દુઃખેથી ભરાય તેવું. સનાતન વિ. શાશ્વત. નિર્વાણ ન. મોક્ષ.
સરીસૃપ પું. સર્પ. નિષ્પતિ વિ. હોંશિયાર. સુતનૂ સ્ત્રી. સ્ત્રી. નિદ્રાળ વિ. સુતેલું
દિક્ષા અ. એકદમ.
તન્ |
ધાતુ
પ્રમ્ ગ.૧ ૫. પ્રસવું, ગળવું, 1 પામ્ ગ. ૧૦. ૫. કામ પુરું કરવું, પકડવું.
પાર પામવું. ડેન્ગ. ૧૦. ૫. વિડંબના કરવી. ત્રિર્ ગ. ૧. ૫. જવું.
વાક્યો सत्यानि वचननि यो ब्रूते, प्रधानमुपशमं च यो व्रजति, शत्रुमपि मित्रं यथा यः पश्यति,स निर्वाणं गृह्णाति ।
स एवं चिन्तयन्नेव गत्वा राजानमब्रवीत्। गच्छ, एवममात्यं ब्रूहि। महतस्तेजसो बीजं बालोऽयं प्रतिभाति मे।
પt
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૧ મો भवन्त एव 'सुतरां लोकवृत्तान्त-निष्णाताः। 'सुतनु ! ते हृदयाद्वयलीकमपैतु। पुत्रमेवं-गुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि। हा पुत्र ! हा जात ! हा जातेति बुवाणो मूर्च्छया राजा भूमौ पतितः प्राणैश्च विमुक्तः। यः सञ्जातो मनस्ताप: स त्वाख्यातुं न पार्यते । कैकेयी भरतं नाम भरतभूषणं सुतमसूत । न शक्नुमो वयमार्यस्य मतिमतिशयितुम्। कृष्णेनाम्ब ! गतेन रन्तुमधुना मृद्भक्षिता स्वेच्छया, सत्यं कृष्ण ? क एवमाह ? मुशली, मिथ्याम्ब ! पश्याननम्। अहो विशालं भूपाल ! भुवन-त्रितयोदरम् । माति मातुमशक्योऽपि यशोराशि र्यदत्र ते ॥ आदिमं पृथिवीनाथ-मादिमं निष्परिग्रहम् । आदिमं तीर्थनार्थं च ऋषभस्वामिनं स्तुमः॥ यात्येकमेव चैतन्यं,जन्मतोऽन्यत्र जन्मनि । शैशवादिव तारुण्ये, तारुण्यादिव वार्द्धके । एहि गच्छ पतोत्तिष्ठ, वद मौनं समाचर।। एवमाशाग्रह-ग्रस्तैः, क्रीडन्ति धनिनोऽर्थिभिः॥ किं करोमि, क्व गच्छामि, कमुपैमि दुरात्मना। दुर्भरणोदरेणाहं, प्राणैरपि विडम्बितः ॥ अद्यैष मत्सुतो बालो, निद्राणो रजनीमुखे।
सहसैव महाक्रूरैरदश्यत सरीसृपैः॥ ૧. તર અને તમ પ્રત્યય જયારે અવ્યય કે ક્રિયાપદની પછી આવે છે ત્યારે तराम् भने तमाम् थाय छे.सु (स.) +तर-सुतराम् । पचतितराम् । २. सु(सुष्ठु) तनूः यस्याः सा सुतनूः, तत्सम्बुद्धौ3. निर्गतः परिग्रहो (ममता) यस्मात् स निष्परिग्रहः, तम्।
૫૮
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૧ મો
'परतप्तिपराः प्रायः, कुध्यन्तश्च पदे पदे । आक्रान्तारे जरया वत्स ! केवलं शेरते जनाः ।। सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयान ब्रूयात्सत्यमप्रियम् । प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ।। याम इव याति दिवसो दिनमिव मासोऽथ मासवद्वर्षम्। वर्ष इव यौवनमिदं यौवनमिव जीवितं जगतः ॥
પોતાનું ધન આપવું (વાતુ) દુષ્કર છે, તપ કરવું (7) ગમતું નથી, (પ્રતિ+મા) એમ જ સુખ ભોગવવા (મોવ7) મન છે પણ ભોગવાતું નથી. (મુ)
અનીતિ કરતાં પુરુષને આપત્તિ આવે છે. ()
સકલ પૃથ્વીને જીતવાને અને તજવાને, વ્રત લેવાને (તા) અને પાળવાને, ભગવાન્ શ્રીશાન્તિનાથ વિના ભુવનમાં અન્ય કોઈ સમર્થ નથી. (શ)
સિદ્ધહેમવ્યાકરણના આઠેય અધ્યાય હું ભણ્યો. (પટ્ટ)
હું સિદ્ધહેમવ્યાકરણના કર્તા આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રને ભક્તિથી નમસ્કાર કરું છું. તું
પ્રાત:કાળમાં પક્ષીઓ મધુર બોલે છે. (૨) છાત્રો આનંદથી ભણે છે. (મધ+૩) પવન મંદમંદવાય છે.(વા) સૌ પોતાના ઇષ્ટદેવની સ્તુતિ કરે છે. (તુ) અરૂણનો ઉદય થાય છે. (૩૬ઠ્ઠું) પક્ષીઓ પોતાના માળા છોડીને જંગલમાં જાયછે (૬) અને આળસુ માણસો સૂઈ રહે છે. (શી)
કામના બોજાને લીધે હમણાં આખી રાત મારાથી સૂઈ શકાતું નથી. (શી)
૧. પર: પર. (૩ત્તમ-પ્રિયા) શેષાં તે પતિપરા ૨. મા–મુ+તૈ=ાન્તિ ભૂ.ક. એવી રીતે સ્ત+નું વત્તાન્તા
પ્રમ્ નું પ્રાન્તા ઇત્યાદિ. અહિ ધાતુનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે. ૩. “આખી રાત' આવા પ્રયોગોમાં દ્વિતીયા વિભક્તિ વાપરવી.
૫૯
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૨ મો પાઠ ૧૨ મો. ગણ ૨ જો ચાલુ १. अद् तेम४ रुद् स्वप् अन् श्वस् भने जक्ष् पातुमोना ५२ રહેલ હ્ય. ભૂ. બીજા અને ત્રીજા પુરુષના એકવચનના પ્રત્યાયની પૂર્વે આ थाय छे. आदः । अद्+द् = आदत्-द् । अयि अद्वः अद्मः आदम् आद्व आद्म अत्सि अत्थः अत्थ आदः आत्तम् आत्त अत्ति अत्तः अदन्ति आदत् आत्ताम् आदन् अद्याम् अद्याव अद्याम अदानि अदाव अदाम अद्याः अद्यातम् अद्यात अद्धि' अत्तम् अत्त अद्यात् अद्याताम् अद्युः अत्तु अत्ताम् अदन्तु
२.(१) रुद्वर्ग३ (७५२४॥वेलi) पाय धातुमोथी ५२ मावेला એ સિવાયના વ્યંજનાદિ શિત્ પ્રત્યયની પૂર્વે દીર્ઘ રૂ થાય છે, અને (૨) હ્ય. બીજા અને ત્રીજા પુરુષના એકવચનના પ્રત્યાયની પૂર્વે દીર્ઘ છું थाय छे. रोदिमि रुदिवः रुदिमः अरोदम् अरुदिव अरुदिम रोदिषि रुदिथः रुदिथ अरोदी:-अरोदः अरुदितम् अरुदित रोदिति रुदितः रुदन्ति अरोदीत्-अरोदत् अरुदिताम् अरुदन् रुद्याम् रुद्याव रुद्याम रोदानि रोदाव रोदाम रुद्याः रुद्यातम् रुद्यात रुदिहि रुदितम् रुदित रुद्यात् रुद्याताम् रुधुः रोदितु रुदिताम् रुदन्तु
3.(१) जक्ष् दरिद्धा जागृ चकास् मने शास् मा पांय पातुमोथी अन्ति भने अन्तु प्रत्ययने पहले अति भने अतु थाय छे. मने (२) अन् (६३. भू. 3. पु. ५. प.) ने पहले उस् (पुस्) थाय छे.
१. ५. १०. नि. ४.
६०
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૨ મો जक्षिमि जक्षिवः जक्षिमः अजक्षम् अजक्षिव अजक्षिम जक्षिषि जक्षिथः जक्षिथ अजक्षी:-अजक्षः अजक्षितम् अजक्षित जक्षिति जक्षितः जक्षति अजक्षीत्-अजक्षत् अजक्षिताम् अजक्षुः जक्ष्याम् जक्ष्याव जक्ष्याम जक्षाणि जक्षाव जक्षाम जक्ष्याः जक्ष्यातम् जक्ष्यात जक्षिहि जक्षितम् जक्षित जक्ष्यात् जक्ष्याताम् जक्ष्युः जक्षितु जक्षिताम् जक्षतु
૪. (૧) વ્યંજનથી શરૂ થતાં અવિત્ શિત્ પ્રત્યય પર છતાં दरिद्रा पातुनो आ नो,इ थाय छे. मने (२) स्वरथी १३ थतां अवित् शित् प्रत्यय ५२ छतां दो५ थाय छे. दरिद्रितः, दरिद्रति । दद्रिामि दरिद्रिवः दरिद्रिमः अदिद्धिाम् अदरिद्रिव अदरिद्रिम दद्धिासि दरिद्रिथः दरिद्रिथ अदद्धिाः अदरिद्रितम अदरिद्रित दद्धिाति दरिद्रितः दद्धिति अदद्धिात अदरिद्रिताम अदद्धि: दरिद्रियाम् दरिद्रियाव दरिद्रियाम दरिद्राणि दरिद्राव दरिद्राम दरिद्रियाः दरिद्रियातम् दरिद्रियात दरिदिहि दरिद्रितम् दरिद्रित दरिद्रियात् दरिद्रियाताम् दरिद्रियुः दरिद्रातु दरिद्रिताम् दरिद्रतु
५. उस् (पुस्) प्रत्यय ५२ छतi, पातुना अन्त्य नामि स्वरनो गुए। थाय छे. जाग, अजागरुः । जागमि जागृवः जागृमः अजागरम् अजागृव अजागृम जागर्षि जागृथः जागृथ अजागः अजागृतम् अजागृत जागति जागृतः जाग्रति अजागः अजागृताम् अजागरुः जागृयाम् जागृयाव जागृयाम जागराणि जागराव जागराम जागृयाः जागृयातम् जागृयात जागृहि । जागृतम् जागृत जागृयात् जागृयाताम् जागृयुः जागर्तु जागृताम् जाग्रतु
१. पा. ११. नि. २. २.५. १. नि. ७ थी गुप, ५८. १०. नि. ७. 3. ५. १०.नि.६.
६.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૨ મો चकास् चकास्मि चकास्वः चकास्मः अचकासम् अचकास्व अचकास्म चकास्सि चकास्थः चकास्थ 'अचकाः, अचकास्तम् अचकास्त चकास्ति चकास्त: चकासति अचकात्-द्
अचकात्-द् अचकास्ताम् अचकासुः चकास्याम् चकास्याव चकास्याम चकासानि चकासाव चकासाम
'चकाधि, चकास्तम् चकास्त चकास्याः चकास्यातम् चकास्यात चकाद्धि चकास्यात् चकास्याताम् चकास्युः चकास्तु चकास्ताम् चकासतु
६. शास् पातुभांना आस् नो व्यंनथी २३ थतां त् ित्ि प्रत्ययो ५२ छti, इस् थाय छे. शास्+य (क्य)+ते-शिष्यते । शिष्टः। भू.. शास्+तस्-शिष्+तस्-शिष्टः । १. 3. ५. वि.प.
७. शास् अस् भने हन् पातुन माशार्थ २. पु. मे. १. मा. अनुभे शाधि एधि भने जहि ३५ो थाय छे. शास्मि शिष्वः शिष्मः अशासम् अशिष्व अशिष्म शास्सि शिष्ठः शिष्ठ अशाः,अशात्-द् अशिष्टम् अशिष्ट शास्ति शिष्टः शासति अशात्-द् अशिष्टाम् अशासुः शिष्याम् शिष्याव शिष्याम शासानि शासाव शासाम शिष्याः शिष्यातम् शिष्यात शाधि शिष्टम् शिष्ट शिष्यात् शिष्याताम् शिष्युः शास्तु शिष्टाम् शासतु
वर्तमान तो - रुदत् श्वसत् वगेरे, ३पोत्रो लिंगे चिन्वत् पेठे.
८.(१) जक्षत् दरिद्रत् जाग्रत् चकासत् भने शासत् मा पाय કૃદન્તોનાં ! ના પહેલા પાંચ રૂપમાં પ્ર. પા. ૪૦. નિ. ૫. થી ઉમેરાયેલો
१. पा. १०. नि. ७ २. ५. १०.नि. ६.तथा प्र. पा. २५. नि. १सने 3. 3. ५. १०. नि. ८.
૬૨
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૨ મો
મૈં લોપાય છે. નક્ષત્-ર્ નક્ષતૌ નક્ષતઃ ઇત્યાદિ. (૨) નપુંસકલિંગમાં પ્ર. દ્વિ. બ. વ. માં. પ્ર. પા. ૪૦. નિ ૫. થી ઉમેરાયેલો ન વિકલ્પે લોપાય છે. નક્ષત્ ર્ નક્ષતી નક્ષતિ-નૈક્ષન્તિ ઇત્યાદિ.સ્ત્રીલિંગે- વિવૃત્ જેમ નક્ષતી નક્ષત્યૌ નક્ષત્યઃ । ઇત્યાદિ.
કર્મણિ— અદ્યતે પ્રાપ્યતે રાસ્યતે। વિગેરે. કૃદન્ત— અદ્યમાન: પ્રાપ્યમાનમ્ । વિગેરે. ૯. કિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, સ્વપ્ ના સ્વર સહિત વ નો ૪ થાય છે, સ્વપ્+ચ-તે-સુતે । સુપ્ત: | ભૂ. કૃ. સુપ્વા । સં. ભૂ. કૃ. ૧૦. કિંતુ પ્રત્યય પર છતાં, ખારૃ નો ગુણ થાય છે. નાર્યતે । ખાર્યમાળમ્ । ભાવે. પ્ર.
૨ જા ગણના ધાતુઓ ૬ ૫. રડવું.
અર્ ૫. ખાવું. અન્ ૫. જીવવું.
પ્ર+(પ્રાળુ) ૫. પ્રાણ ધારણ કરવા.
વાક્ ૫. પ્રકાશવું. નક્ષ ૫. ખાવું.
ખાટ્ટ ૫. જાગવું.
વૈદ્રિા' ૫. દરિદ્ર થવું.
સ્ પ. રાજ્ય કરવું, હુકમ કરવો. અનુ+આશા કરવી, કહેવું. શ્વસ્ ૫. શ્વાસ લેવો.
વિ+વિશ્વાસ કરવો. નિસ્+નીસાસો નાખવો. આ+આશ્વાસન લેવું.
સ્વર્ પ. સૂવું.
શબ્દો
સુવિનીત વિ. અવિનયી. નિશ્ર્વન વિ. શબ્દ.
અન્તા અ. વિના, વચ્ચે. ગર્રમ પં. ગધેડો. પૂત હું આંબો. Jenfa 1. quila. તરત દેદીપ્યમાન, ચંચળ. ટીપ્તિમત્ વિ. ચમકતું.
૧. વાિ-દ્રચિતે ભાવેપ્રયોગ. અન્ય આ નો લોપ થાય છે.
૬૩
પત્રત વિ. પાંદડાંવાળું. પૌરવ પું. પુરૂ રાજાનો વંશજ,
દુષ્યન્ત રાજા.
તિત વિ. ફળવાળું.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૨ મો भस्त्रा स्त्री. भा.
યોગ્યપણું. भाग पुं. माग, भाग्य. शासितृ वि. शासन २२, मानुषी स्त्री. मनुष्यनी स्त्री.
રાજ્ય કરનાર. मुग्ध विमोj.
शुच् स्त्री. शो. लोहकार पुं. सुहार. | शेष पुं. शेष भाग, वसुमती स्त्री. पृथ्वी.
छेसो भाग. वर्ग पुं. स२पानो समूह. चेष्ट . १. मा. येष्टा ४२वी. विश्वसनीयता स्त्री. विश्वास ४२।।
વાક્યો अहो दीप्तिमतोऽपि विश्वसनीयताऽस्य वपुषः । अनुशास्तु मां भवान्। हृदय ! आश्वसिहि आश्वसिहि आर्यपुत्रः खल्वेषः । किं रोदिषि किन्ते रोदनकारणम् ?। हृदयेऽमान्त्या शुचा सा भृशमरोदीद् । निःश्वस्य शनैरवदन्महाभाग ! किं कथयामि मन्दभाग्या?। प्रतापेन द्योतमानो दशरथो महीमन्वशात् । न प्रयोजनमन्तरा चाणक्यः स्वप्नेऽपि चेष्टते। 'विश्वास्येष्वपि विश्वसन्ति मतयो न स्वेषु वर्गेषु नः । दमयन्ती निशाशेषे एवं स्वप्नमुदैक्षत - यदहं फलिते फुल्ले पत्रले चूत-पादपे - आरुह्य तत्फलान्यादं शृण्वती भृङ्ग-निस्वनान् ।। एकेनाऽपि सुपुत्रेण, सिंही स्वपिति निर्भयम्। सहैव दशभिः पुत्रै, और वहति गर्दभी |
१.ऋपन्ति पातुने भने व्यंनान्त घातुने, य (घ्यण) प्रत्यय साथीने विध्यर्थ वृहत बने छे. कृ+य(घ्यण) = कार्य । विश्वस्+ य(घ्यण) = विश्वास्य । विश्वास ४२वा योग्य, प्रत्यय णित् छ, भाटे વૃદ્ધિ થઈ છે.
२. अन्त तिवाय नामोने, स्त्रीलिंगमा ई(ङी) प्रत्यय सागेछ भने ई प्रत्यय लागत अलोपाय छे. । सिंही । गर्दभी।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૨ મો
यस्य 'त्रिवर्ग-शून्यानि, दिनान्यायान्ति यान्ति च । स लोहकारभस्त्रेव, श्वसन्नपि न जीवति ॥ या निशा सर्व-भूतानां तस्यां जागर्ति संयमी। यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ।। शकुन्तलां दृष्ट्वा दुष्यन्तः प्राहमानुषीषु कथं वा स्यादस्य रूपस्य संभवः? । न प्रभा-तरलं ज्योतिस्देति वसुधा-तलात् ॥ परोपकार-करणं, येषां जागर्ति हृदये सताम्। नश्यन्ति विपदस्तेषां, सम्पदः स्युः पदे पदे । कः पौरवे वसुमती शासति,शासितरिदुर्विनीतानाम्। अयमाचरत्यविनयं मुग्धासु तपस्वि-कन्यासु॥ डे ममरा! ते भागनेोऽने तुं २७ नहिं. (रुद्) नावियोगमा તું મરે છે, તે માલતી દેશાત્તર ગઈ છે. बांधवो 5३९॥ रीते २७ते छते, (रुद्) भास भरी हाय छे. तुभ माशने विष तारामंडलम यंद्र मोशे छ (चकास्) तेम વસુધાને વિષે મુનિમંડલમાં આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર પ્રકાશે છે. (चकास्) ४यां सुधी भास श्वास से, (श्वस्) त्यां सुघावे. (प्र+अन्) छैनो ७५वासना हिवसे sis पाता नथी. (जस्) ४ पुरुषो पुरुषार्थ ४२त नथी ते हरिद्र थाय छे. (दरिद्रा)
१. त्रयाणां (धर्मार्थकामानाम्) वर्ग: त्रिवर्गः । २. या-तत्त्वदृष्टिः। 3. यस्यां-मिथ्यादृष्टौ। ४. अन्यो देश: देशान्तरम् (न.)।
६५
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૩ મો પાઠ ૧૩ મો. ગણ ર જો ચાલુ. १. मृज् पातुनो गुए। थया ५छ। अनी वृद्धि थाय छे. मृज्+ति-म+ति-मा+ति
२. यज् सृज् मृज् राज् भ्राज् भ्रस्ज् वश्च् परि-वाज આ ધાતુઓના અને ન નો તથા અંતવાળા ધાતુઓના श् नो, धुद व्यंना प्रत्यय ५२ छतां मने पहाते ष् थाय ७. माष्टिं । यज्+तुम् = यष्टम् । यज्+त्वा = इष्टवा । स्रष्टुम् ।। भ्रस्-'भ्रष्टम् । व्रष्टम् । यज्+तृ = यष्ट । स्पृश्+त = स्पृष्टः। (भू.. दृष्टः । दृष्ट्वा । उपदेष्ट्र । ५४ान्ते परिवाट प्र. मे..
3.मृज् पातुन। ऋनी स्वाहि प्रत्यय ५२ छतi, विल्पे वृद्धि थाय छे. मृज्+अन्ति = मार्जन्ति, मृजन्ति । माज्मि मृज्वः मृज्मः अमार्जम् अमृज्व अमृज्म माक्षि' मृष्ठः मृष्ठ अमार्ट-ई अमृष्टम् अमृष्ट माष्टि मृष्टः मार्जन्ति-मृजन्ति , अमृष्टाम् अमाम्-अमृजन् मृज्याम् मृज्याव मृज्याम मार्जानि मार्जाव मार्जाम मृज्याः मृज्यातम् मृज्यात मृढि मृष्टम् मृष्ट मृज्यात् मृज्याताम् मृज्युः माटुं मृष्टाम् मार्जन्तु-मृजन्तु
१. नि. १२.४ो. ( 418 १८ नि. १५ मो. २. मृज्+सि-मा+सि-माष्+सि-मा+सि-मा+षि-मार्थि । 3.मृज्+अम्(अम्)अम+अम् नि. १. थी अमाम्।
४.मृज्+स्-अ-म+स्-अमा+स्-41, १०. नि. ७. अमा-नि. २. अमाष्-प्र. पा. २५. नि. १. 3. अमार्ट, अमाई मा. पा. ४०. नि. ६. लागतो नथी.
५.मृज्+हि-मृ+घि-मृष्+ढि-मृड्ढि ।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૩ મો
४. विद् धातुथी अन् (ह्य. 3. पु. ५. व.) ने जहले उस् (पुस्) थाय छे. अविदुः । अविदन् खावुं ३५ विद्मः
४ माने छे.
वेद्मि विद्वः
अवेदम्
वेत्सि वित्थः वित्थ
अविद्व अविद्म
विदन्ति अवेत्-दु
अवेत् द्-अवे' अवित्तम् अवित्त अवित्ताम् अविदुः वेदाव वेदाम
वेत्ति वित्तः विद्याम् विद्याव विद्याम वेदानि विद्या: विद्यातम् विद्यात विद्धि विद्यात् विद्याताम् विद्युः वेत्तु
वित्तम् वित्त
वित्ताम् विदन्तु
५. विद् धातुना वर्तमानाणमां परोक्षाना प्रत्ययो लागीने पए। ३पो थाय छे, मडे- वेद
विद्व विद्म
विदथुः
विद
विदतुः
विदुः
६.विद् धातुनां खाज्ञार्थ ३यो, विद् ने आम् (किदाम् ) सगाडी
वेत्थ
वेद
જ઼ ના આજ્ઞાર્થનાં રૂપ લગાડવાથી પણ થાય છે.
विदाङ्करवाणि विदाङ्कुरु
विदाङ्करोतु
विदाङ्करवाव विदाङ्कुरुतम् विदाङ्कुरुताम् विदाङ्कुर्वन्तु
विदाङ्करवाम विदाङ्कुरुत
७. यम् रम् नम् गम् हन् मन् ( 1. ४. ) वन्' ( 1. १ ) अने तनादि (८ भा गाना धातुओ) सा धातुओना अन्त्य વ્યંજનનો,ટ્ વ્યંજનથી શરૂ થતાં કિત્ અને કિત્ પ્રત્યય पर छतां सोप थाय छे. हन् + तस् = हतः । 3. ५.द्वि. व
गम्+त (क्त) गत: । गतवान् लू. . । गत्वा । हन्- हतः । हतवान् । हत्वा । तन्- ततः । ततवान् । क्षण्-क्षतः । क्षतवान् ।
१.पा. १०. नि. 9.
२.वन् ग. १. ५. अवा४ १२वो, लष्ठवु, सेवj.
६१
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
हनाम
हत
પાઠ ૧૩ મો ८. हन् पातुन। उपान्त्य अनी,
स्वात् प्रत्यय ५२ ७i, दो५ थाय छे. (पा. २५.नि. ६) हन्+अन्ति-ह्न अन्ति ।
८. हन् पातुन। नो ध्न् थाय छे. घ्नन्ति । आघ्नाते । हन्मि हन्वः हन्मः अहनम् अहन्व अहन्म हंसि हथ: हथ अहन् अहतम् अहत हन्ति हतः घ्नन्ति अहन् अहताम् अघ्नन् हन्याम् हन्याव हन्याम हनानि हनाव हन्याः हन्यातम् हन्यात जहि हतम् हन्यात् हन्याताम् हन्यु: हन्तु हताम् घ्नन्तु
१०. त्ििजत् प्रत्यय ५२ छतi, वश् पातुन। स्वर सहित व नो उ थाय छे. वश्+ तस्-उश्+तस् नि, २ थी उष्+तसउष्टः । वश्+य(क्य)+ते-उश्यते । भलि. वश्मि उश्वः उश्मः अवशम् औश्व औश्म वक्षि उष्ठः उष्ठ अवट-ड् औष्टम् औष्ट वष्टि उष्टः उशन्ति ,, ,, औष्टाम् औशन् उश्याम् उश्याव उश्याम वशानि वशाव वशाम उश्याः उश्यातम् उश्यात उड्ढि उष्टम् उष्ट उश्यात् उश्याताम् उश्युः वष्टु उष्टाम् उशन्तु
११. ईश् भने ईड् पातुथी ५२ २३मा वर्तमान से सने ध्वे તથા પંચમી 4 અને પ્લમ્ પ્રત્યયની પૂર્વે રૂ થાય છે. ईशे ईश्वहे ईश्महे ऐशि ऐश्वहि ऐश्महि ईशिषे ईशाथे ईशिध्वे ऐष्ठाः ऐशाथाम् ऐड्ढ्वम् ईष्टे ईशाते ईशते ऐष्ट ऐशाताम् ऐशत
१. वश्+सि-वष्+सि- ५५. १०नि. ८ वक्षि।
६८
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૩ મો. ईशीय ईशीवहि ईशीमहि ईशै ईशावहै ईशामहै ईशीथाः ईशीयाथाम् ईशीध्वम् ईशिष्व ईशाथाम् ईशिध्वम् ईशीत ईशीयाताम् ईशीरन् ईष्टाम् ईशाताम् ईशताम्
III W
ईडे ईड्वहे ईड्महे ऐडि ऐड्वहि ऐड्महि ईडिषे ईडाथे ईडिध्वे ऐट्ठाः ऐडाथाम् ऐड्ढ्वम् ईट्टे ईडाते ईडते ऐट्ट ऐडाताम् ऐडत ईडीय ईडीवहि ईडीमहि ईडै ईडावहै ईडामहै ईडीथाः ईडीयाथाम् ईडीध्वम् ईडिष्व ईडाथाम् ईडिध्वम् ईडीत ईडीयाताम् ईडीरन् ईट्टाम् ईडाताम् ईडताम्
१२. संयुत् व्यं४ननो पहेलो अक्षर स् क् होय तो तेनो, ધુ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં અથવા પદાજો લોપ થાય છે. भ्रस्ज्+तुम्=भ्रष्टुम् । ज् नो ष् थयो छे. चक्ष् (क्+प्=क्ष)+ते-चष्+ते = चष्टे । चक्ष्+से-चष्+से-चक्षे =चक्षे । चक्षे चक्ष्वहे चक्ष्महे अचक्षि अचक्ष्वहि अचक्ष्महि चक्षे चक्षाथे चड्ढ्वे अचष्ठाः अचक्षाथाम् अचड्ढ्वम् चष्टे चक्षाते चक्षते अचष्ट अचक्षाताम् अचक्षत चक्षीय चक्षीवहि चक्षीमहि च: चक्षावहै चक्षामहै चक्षीथाः चक्षीयाथाम् चक्षीध्वम् चक्ष्व चक्षाथाम् चड्ढ्वम् चक्षीत चक्षीयाताम् चक्षीरन् चष्टाम् चक्षाताम् चक्षताम्
૧૩. ટુ આદિમાં હોય, એવા મૂવિગેરે દરેક ગણના ધાતુઓના ह् नो, घुट व्यंना प्रत्यय ५२ छत ते पहाते थाय छे. दह्+त-दघ्+त-दघ+ध=दग्धः । दग्धवान् । भू. पृ. दग्धुम् । दुह्+ति-दुघ्+ति-दुघ्+धि=दोग्धि 3. पु. मे. १. ५हान्ते, अधोक् ६. 3. पु. मे.व.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
दुहन्ति
પાઠ ૧૩ મો १४. ग् ड् द् ब् महिमा होय भने योथो अक्षर मन्ते હોય, એવા એકસ્વરવાળા ધાતુરૂપ અવયવના આદિ (ત્રીજા) અક્ષરનો, પદને અંતે અથવા હું કે પ્ય થી શરૂ થતો પ્રત્યય પર છતાં, ચોથો અક્ષર थाय छे.
दुह्+सि-नि. १३ थी दु+सि-मानियमथी धुघ्+सि-धोघ्+सि धोक्+सि-धोक्+षि = धोक्षि।
दुधातुन३५ो
પરસ્પે. दोसि दुहः' दुह्मः अदोहम् अदुह्व अदुह्म धोक्षि दुग्धः दुग्ध अधोक्ग् अदुग्धम् अदुग्ध दोग्धि दुग्धः
" " अदुग्धाम् अदुहन् दुह्याम् दुह्याव दुह्याम दोहानि दोहाव दोहाम दुह्याः दुह्यातम् दुह्यात दुग्धि दुग्धम् दुग्ध दुह्यात् दुह्याताम् दुयुः दोग्धु दुग्धाम् दुहन्तु
मात्मने. दुहे. दुहृहे दुह्महे अदुहि अदुहृहि अदुह्यहि धुक्षे दुहाथे धुग्ध्वे अदुग्धाः अदुहाथाम् अधुरध्वम् दुग्धे दुहाते दुहते अदुग्ध अदुहाताम् अदुहत दुहीय दुहीवहि दुहीमहि दोहै दोहावहै दोहामहै दुहीथाः दुहीयाथाम् दुहीध्वम् धुक्ष्व दुहाथाम् धुग्ध्वम् दुहीत दुहीयाताम् दुहीरन् दुग्धाम् दुहाताम् दुहताम्
१. वस् वि. प्रत्ययो जित्छ भाटे गुए थयो नथी. २. पा. १०. नि. २. हुमो.
3. A. २. पु. न मने 3. पु. ना मे. प. भां दुह् पहने અંતે છે માટે ટૂ નો જૂ થયો છે.
90
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૩ મો
__ दिह्यातुन३५ो दुह् मासे. वच - वक्ति वक्तः वचन्ति १. 3. पु.
अवक्-ग् अवक्ताम् अवचन् . 3. पु. वग्धि वक्तम् वक्त मा. २. पु.
आ+शास् ७g. आशासे आशास्वहे आशास्महे आशासि आशास्वहि आशास्महि आशास्से आशासाथे आशावे- आशास्थाः आशासाथाम् आशाध्वम् -
द्ध्वम्
आशास्ते आशासाते आशासते आशास्त आशासाताम् आशासत आशासीय आशासीवहि आशासीमहि आशासै आशासावहै आशासामहै आशासीथा:आशासी- आशासीध्वम् आशास्स्व आशासाथाम् आशाध्वम्याथाम्
ध्वम् आशासीत आशासी- आशासीरन् आशा- आशासाताम् आशासताम् याताम्
स्ताम् वस् भने आस् नां ३५ो आ+शास् प्रभारी
द्विष् पातुन ३५ो ५२स्भै.
सामने. १. २. पु. द्वेक्षि द्विष्ठः द्विष्ठ द्विक्षे द्विषाथे द्विड्ड्वे ६. 3.Y. अद्वेट्-ड् अद्विष्टाम् अद्विषुः अद्विष्ट अद्विषाताम् अद्विषत
अद्विषन मा. २. पु. द्विढि द्विष्टम् द्विष्ट द्विश्व द्विषाथाम् द्वियम्
लिह पातुन ३५ो ५२स्मै.
मात्मने. १. 3. पु. लेढि लीढः लिहन्ति लीढे लिहाते लिहते
१. ५. २. नि. १२. २. ५.११. नि. १.
3. पा. ११. नि. ११ भने १२. लिह-ति-लिद-धि-लिद+ढि = लेढि।
99
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૩ મો
વ.૨.પુ.
लेक्षि लीढः लीढ लिक्षे
लिहा
लीढ्वे
હ્ય. ૨. પુ. અત્તે-ક્મત્તીમ્ ગૌ મત્તીદા: તિહાથામ્ અતીમ્ આ. ૨. પુ. ભૌતિ लीढम् लीढ लिक्ष्व लिहाथाम् लीढ्वम् ૧૫. અસ્ ધાતુના, મૈં નો અવિત્ શિલ્ પ્રત્યય પ૨ છતાં અને સ્ નો સકારાદિ પ્રત્યય પર છતાં લોપ થાય છે. ગ+તસ્ = 7: I સત્ । વ. કૃ. સ્વાત્ । અત્તિ ।
૧૬. અસ્ ધાતુથી ૫૨ ૨હેલ ર્ અને ર્ પ્રત્યયની પૂર્વે ર્ફે થાય છે. ઞસીત્ । આસી: ।
વર્તમાન કૃદન્તો - મૃનત્-માર્ગત્ વિવત્ ાત્ શત્ દ્વિષત્ તિહત્ યુહત્ વિગેરે. રૂપો ત્રણે લિંગે વિન્વત્ પેઠે.
આત્મને રક્ષાણ: । વસાન: । વગેરે આનું આસીનઃ થાય છે. કર્મણિ મુખ્યતે હન્યતે વસ્યતે આશાસ્યતે વિગેરે. વ-૩૫તે । વ-ર -૩ન્યતે । વ. રૃ. મુખ્યમાનઃ । હન્ચમાનઃ । ૐશ્યમાનઃ ।
બીજા ગણના ધાતુઓ
અસ્ ૫. હોવું.
આ+શાત્ આ. ઇચ્છવું,
આશીર્વાદ આપવો.
આર્ આ. બેસવું.
૩+ ઉદાસીન રહેવું.
ડ્ર્ આ. વખાણવું.
સ્ આ. રાજ્ય કરવું. ચક્ષુ આ. બોલવું, કહેવું. વિદ્ ઉ. લેપ કરવો.
૭૨
દિપ્ ઉ. દ્વેષ કરવો.
3 ઉં. દોહવું, દૂધ દેવું. મુન્ ૫. સાફ કરવું.
નિહ ઉ. ચાટવું.
વર્ ૫. બોલવું.
વણ્ ૫. ઇચ્છવું.
વર્ આ. પહેરવું. વિદ્ ૫. જાણવું.
હૈંન્ ૫. હણવું. + આ. હણવું.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૩ મો
શબ્દો
બાયુગમતુ પું. આપ, પૂજય. | પીરુ વિ. બીકણ. માસ્તામ્ અ. સર્યું, દૂર રહ્યું. વન વિ. વાત્સલ્યવાળું, મુિ અ. શું.
ભક્તિભાવવાળું. પૂર્નરરાષ્ટ્રના ગુજરાત દેશ ઋરિત વિ. ઉઘાડેલું, ફાંડેલું. પૃદ્ધ સ્ત્રી, લોલુપતા, આસક્તિ. સાયમ્ અ. સાંજે. પૃથ્રિી સ્ત્રી. સ્ત્રી.
સંસ સ્ત્રી. સભા. વત્ત: (વત્ત) અ. તારાથી. | ટ્રિપતિ પું. સૂર્ય.
ધાતુઓ પ્ર+પદ્ ગ. ૪.આ. પામવું, | ગૃ૫ ગ. ૧. ૫. જવું. સ્વીકારવું. | ૩૫+પાસે જવું.
વાક્યો आसतामिहैव मुहूर्तमेकं भवन्तः । हत हत उपसर्पतोपसर्पत गृहीत गृहीत । अध्यास्त' रथमेकोऽपि तृणवद्गणयन्परान् । किमु वत्स ! न वेत्सि वत्सलां जननीम् । तृष्णां छिन्धि क्षमां भज मदं जहि सत्यं ब्रूहि । अयश: प्रमाष्टुमिच्छामि। श्रेष्ठिन् ! स्वागतमिदमासनमास्यताम्।
मूर्ख द्वेष्टि न पण्डितम्। ૧. દ્વિતીયા. એક મુહૂર્ત પર્યત. ૨. મધ ઉપસર્ગની સાથે જોડાએલા શી થી અને માન્ ધાતુનો આધાર, કર્મ થાય, માટે દ્વિતીયા થઈ છે. રથમધ્યાતા
૦૩
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
गृहिणी गृहमुच्यते ।
किं वा नास्ति परिश्रमो दिनपतेरास्ते न यन्निश्चलः । शत्रौ मित्रे च समभावः समस्तलोकमार्द्र-दृष्ट्या प्रेक्षमाणो मितं प्रियं चाचक्षाणो मोक्षस्य मार्गे तिष्ठति ।
यथा दावाग्निना तरुगणा दह्यन्ते तथा विषयासक्त्या मानुषो विनश्यति, यथा विषं तथा विषयान्दूरेण प्रमुच्य समाधिलीनेन चित्तेनाध्वम् ।
तं तपस्तेजसा दुस्सहं गुरुजनं प्रणमेति वयं भवन्तमाचक्ष्महे । भो भो राजन्नाश्रममृगोऽयं न हन्तव्यो न हन्तव्यः । अस्मिन्नशोक-वृक्षमूले तावदास्तामायुष्यमान् यावदमागच्छामि ।
पूर्वं भवनेषु क्षितिरक्षार्थं ये निवासमुशन्ति तेषां पश्चात्तरुमूलानि गृहाणि भवन्ति ।
भगवता कृतसंस्कारे सर्वमस्मिन्वयमाशास्महे । धर्मार्थ रस - गृद्ध्या वा मांसं खादन्ति ये नराः । निध्नन्ति प्राणिनो वा ते पच्यन्ते नरकाग्निना ॥ अमित्रं कुरुते मित्रं मित्रं द्वेष्टि हिनस्ति च । कर्म चारभते दुष्टं तमाहु मूढ- चेतसम् ॥ असौ मुनि र्महायोगी पुण्यराशिरिवाङ्गवान् । मया हतो 'हताशेन क्व यामि करवाणि किम् ॥ त्वां प्रपद्यामहे नाथं त्वां स्तुमस्त्वामुपास्महे । त्वत्तो हि न परस्त्राता किं ब्रूमः किमु कुर्महे ॥
પાઠ ૧૩ મો
१. धर्मः अर्थः (प्रयोजनम्) यस्मिन् (कर्मणि) तत्, तथा ।
ક્રિયાવિશેષણ.
२. हता आशा यस्य सः - हताश:, तेन ।
१४
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૩ મો
उक्तो भवति यः पूर्वं गुणवानिति संसदि। न तस्य दोषो वक्तव्यः प्रतिज्ञा-भङ्ग-भीसगा। आशास्यमानः सकलै लॊकैः स्फारित-लोचनैः । दिने दिने रविरिव प्रयाणमकरोद्धनः॥
ઈ-મ-મોક્ષા પ્રાપ: સંસ્થિતિ-હેતા तानिजता किं न हतं, रक्षता किं न रक्षितम् ॥
દિનેશ! તું તારું મોટું અને હાથ સાફ કર (મૃગ) અને આ નવાં કપડાં પહેર. ()
સાંજે અને સવારે રબારી ગાયોને દોડે છે. () હાલમાં અખિલ ભારતવર્ષમાં પ્રજા પ્રજનું રાજય કરે છે. (ફે) તું ગુણી માણસનાં વખાણ કરે છે. (ડું)
અણહિલપુરપાટણ ગુજરાતનું પાટનગર હતું, (ગ) તે તમે જાણતાં નથી. (વિ)
રબારી જે વખતે ગાય દોહતો હતો (૩૬) ત્યારે અમે વ્યાકરણ ભણતાં હતા. (પિ+)
ભમરો પુષ્પમાંથી મધ ચૂસે છે. (તિ૬) સવારે અને સાંજે ઠંડા પાણીથી આંખો ધોવી જોઈએ. (મૃગ) કોઈપણ ઉપર દ્વેષ કરવો નહિ (દિ) અને કોઈને મારવો નહિ.
જેઓ પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે તેઓ પાપથી પોતાના આત્માને લેપે છે. (વિ)
તું આ વાત જાણતો હતો (વિ) પણ તેં મને કહી નહિ. તેણે ખગવડે તેને મસ્તકમાં હણ્યો. (હ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठ १४ भो. गए। उ भे ह्वादि
૧. શિત્રુ પ્રત્યયો છતાં, ત્રીજા ગણના ધાતુઓ બેવડાય છે. આને દ્વિત્વ, દ્વિરુક્તિ, દ્વિર્ભાવ કે અભ્યાસ કહેવામાં આવે છે.
हु+ति-हु-हु+ति
૨. દ્વિત્વ થયા પછી, પૂર્વના ત્ અને હૂઁ નો ખ્ થાય છે. जु+हु+ति = जुहोति ।
जुहुम:
जुहोमि जुहुव: जुहोषि जुहुथ: जुहुथ जुहोति जुहुत: जुह्वति अजुहोत् जुहुयाम् जुहुयाव जुहुयाम जुहवानि जुहुयाः जुहुयातम् जुहुयात जुहुधि जुहुयात् जुहुयाताम् जुहुयुः जुहोतु
પાઠ ૧૪ મો
3. युक्त (जेवडायेला) धातुखोथी हेडा जनु अति ने अतु' थाय छे.
जुहु +
૪. હૈં ધાતુના ૪ નો, સ્વરથી શરૂ થતા અપિત્ અવિત્ પ્રત્યય ५२ छतां, व् थाय छे. जुह्वति ( 4 ) ४. नि. २. नो अपवाह ) ५. हु धातु पछी हि प्रत्ययनो धि थाय छे. जुहुधि । ६. युक्त धातुखोथी अन् ने पहले उस्' (पुस्) थाय छे. अ- जुहु + उस् — पा. १२. नि. ५. थी गुएा. अजुहवुः । हु
२
अन्ति भने अन्तु प्रत्ययने
+ अति
अजुहवम् अजुहुव अजुहु अजुहोः
૭૬
अजुहुतम् अजुहुत अजुहुताम् अजुहवुः जुहवाव जुहवाम
जुहुतम्
जुहुताम्
૭. દ્વિત્વ થયા પછી પૂર્વનો સ્વર હ્રસ્વ થાય છે.
हा + ति - हाहा+ति - हहाति-जहाति ।
जुहु
जुह्वतु
१.पा. १२. नि.
3. दुखो
२. जुहु + उस् अहिं नियम ४ सागशे नहि, डेभडे खा પ્રત્યય પિત્ છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૪ મો
૮. અવિ, શિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, લ્યુક્ત ધાતુઓના ના લોપ थाय छे. जहा+अति = जहति ।
૯. વ્યંજનથી શરૂ થતાં અવિત્ શિત્ પ્રત્યયો પર છતાં,ત્યુક્ત ધાતુઓના મા નો છું થાય છે પણ રા સંજ્ઞાવાળા ધાતુઓના મા નો છું थती नथी. (दा संपा . १५. नि. ४.) जहा+तस् = जहीतः ।
१०. हा 'त°४' पातुना आ नो, व्यं४नथी १३ थत मवित् शित् प्रत्ययो ५२७di इ ५९ थाय छे. जहितः, जहीतः ।
११. य् था श३थत शित् प्रत्ययो ५२७i, हा 'त' पातुन। आ नो लोप थाय छे. जह्यात्।
१२. हि प्रत्यय ५२७di, हा तjषातुन। आ नो, आ मने इ विल्पे थायछ. जहाहि, जहिहि ५ नि.८ थी जहीहि ।
अजहात्
जहामि
जहिव:-जहीवः जहिमः-जहीमः जहासि
जहिथ:-जहीथः जहिथ-जहीथ जहाति
जहित:- जहीतः जहति अजहाम्
अजहिव-अजहीव अजहिम-अजहीम अजहाः
अजहितम्-अजहीतम् अजहित-अजहीत
अजहिताम्-अजहीताम् अजहुः जह्यात् जह्याताम्
जाः जहानि जहाव
जहाम जहाहि-जहिहि-जहीहि जहितम्-जहीतम् जहित-जहीत जहातु
जहिताम्-जहीताम् जहतु ૧૩. હિન્દુ થયા પછી પૂર્વના બીજા અક્ષરનો પહેલો અક્ષર અને ચોથા અક્ષરનો ત્રીજો અક્ષર થાય છે.
भी+ति-भीभी+ति-बिभी+ति = बिभेति । १. 06 . ६. सने पा. ११... २.
99
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
बिभेषि
પાઠ ૧૪ મો ૧૪. વ્યંજનથી શરૂ થતાં અવિત્ શિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, भी पातुनाई नो विप स्व इ थाय छे. बिभित:-बिभीतः ।
૧૫. સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં અનેકસ્વરી ધાતુના રૂ વર્ણનો થાય છે.
भी+अति-बिभी+अति = बिभ्यति । बिभेमि
बिभिव:-बिभीवः बिभिम:-बिभीमः
बिभिथ:-बिभीथः लिभिथ - बिभीथ बिभेति
बिभित:-बिभीत: बिभ्यति अबिभयम् अबिभिव-अबिभीव अबिभिम-अबिभीम अबिभेः
अबिभितम्-अबिभीतम् अबिभित-अबिभीत अबिभेत्
अबिभिताम्-अबिभीताम् अबिभयुः बिभियात्-बिभीयात् बिभियाताम्-बिभीयाताम् बिभियु:-बिभीयुः बिभयानि बिभयाव
बिभयाम बिभिहि-बिभीहि बिभितम्-बिभीतम् बिभित-बिभीत
बिभिताम्-बिभीताम् बिभ्यतु ૧૬. દ્વિત્વ થયા પછી જે પૂર્વ ધાતુ, તેના અનાદિ વ્યંજનનો सो५ थाय छे. ही+ति-हीही+ति-हीही+ति = जिहेति।
૧૭. સંયુક્ત વ્યંજનની પછી આવેલા ધાતુના ડું વર્ણ અને ૩ વર્ણનો, સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં, અનુક્રમે રૂછ્યું અને ૩ત્ થાય છે. ही+अति-जिही+अति = जिहियति । (नि. १५ नो वाह) जिहेमि जिहीव: जिहीमः अजिह्वयम् अजिहीव अजिहीम जिहेषि जिहीथः जिहीथ अजिहे: अजिहीतम् अजिहीत जिहेति जिहीतः जिहियति अजिहेत् अजिहीताम् अजिहयुः
१. मा पानी नि. ६. तथा ५. १२. नि. ५.
बिभेतु
9८
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૪ મો जिहीयाम् जिहीयाव जिहीयाम जिहयाणि जिहयाव जिहयाम जिहीयाः जिहीयातम् जिहीयात जिहीहि जिहीतम् जिहीत जिहीयात् जिहीयाताम् जिहीयुः जिहेतु जिहीताम् जिहियतु
વર્તમાન કૃદન્ત - ગુહ્નત નિgિયત વિગત નાત- રૂપો ત્રણે લિંગે, નક્ષત્ પ્રમાણે કરવાં. પા. ૧૨. નિ. ૮.
કર્મણિ–રા-દીયા દીવાના પા. ૬. નિ. ૨. જુઓ. દૂ-દૂયતે દૂયમાન: પી-પીયા મીયમાન દીયો ૧૮. વા પ્રત્યય પર છતાં, હા તજવું નો દિ થાય છે. હિન્દુ
૩ જા ગણના ધાતુઓ બી પ. બીવું.
દુ ૫. હોમવું. હા ૫. તજવું.
pી ૫. શરમાવું.
શબ્દો બન્ત અ. અંદર.
તુણ્ડ ન. મુખ. મન્તરિક્ષ ન. આકાશ. પત્રિત વિ. પળીયાં આવેલું. સમજી વિ. અયોગ્ય.
પાવ છું. અગ્નિ . મM ન. આંખ.
મુu૬ ન. માથું. મક્ષ ન. ઇન્દ્રિય, નેત્ર.
નર્મન્ ન. ચિહ્ન. કાર્યપુત્ર પું. પતિ, પૂજયનો પુત્ર. | વિમાન ન. પ્રભાત. સાપ પુ. સમૂહ.
સમદ્ સ્ત્રી. કાઇ, <ન. મચકુંદનું ફૂલ.
અગ્નિમાં હોમવા નઇ વિ. પ્રચંડ, ઉગ્ર.
યોગ્ય ઝાડની ડાળીઓ. ગુડ્વાન પું. ઘી વગેરે હોમનાર. | હાનિ સ્ત્રી. ઓછાસ, ન્યૂનતા. તુષાર ! હિમ.
હોતૃ છું. હવન કરનાર બ્રાહ્મણ.
વાક્યો मिथ्याधर्ममपहाय सद्धर्ममाचर। जिहेम्यार्यपुत्रेण सह गुरुसमीपे गन्तुम् ।
96
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૪ મો
पूज्यैरभक्तोऽपि शिशुः शिष्यते न तु हीयते । ताये गते सति, अक्षेषु हानिं प्राप्नुवत्सु सत्सु, हा वृद्धोऽपि विषयाभिलाषं न जहाति ।
न हि 'त्र्यम्बक- जटा कलापमन्तरिक्षं वा विहाय क्षीणोऽपि हरिणलक्ष्मा क्षितौ पदं बध्नाति ।
त्वयाऽपि यदि हीयेत, दुर्दशा - पतितः पतिः । उदयेत तदा नूनं, पश्चिमायां विभाकरः * ॥ न कश्चिच्चण्डकोपानामात्मीयो नाम भूभुजाम् । होतारमपि जुह्वानं स्पृष्टो दहति पावकः ॥ अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दशनविहीनं जातं तुण्डम् । वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चत्याशापिण्डम् ॥ भ्रमर इव विभाते कुन्दमन्तस्तुषारम्'
न च खलु परिभोक्तुं नैव शक्नोति हातुम् ।
હું મરણથી બીતો નથી (ભી) કેમકે અમૃતજેવું જિનેશ્વરનું વચન મેં પીધું છે.
*તપરૂપી અગ્નિમાં કર્મરૂપી સમિધનો હોમ કર. (દુ)
तेजो लयथी डरतां नथी (भी) ने धैर्यने त४तां नथी. (हा )
अमे महिरापान छोडी हीधुं छे. (हा )
तेस्रो असत्य जोसतां शरनातां नथी. (ही)
१. त्रीणि अम्बकानि यस्य स त्र्यम्बकः- महादेव इत्यर्थः । २. क्षि (५२. 1. १.) +त = क्षीण: द्दीर्घ थाय छे.
3.
हरिणः लक्ष्म यस्य स हरिणलक्ष्मा - चन्द्र इत्यर्थः । ४. विभां (प्रभां) करोति इति विभाकर:- सूर्य इत्यर्थः ।
५. अन्तः तुषार: यस्य तत्
६. तप एव अग्निः तपोग्निः, तस्मिन् - तपोऽग्नौ ।
८०
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
પાઠ ૧૫ મો. ગણ ૩ જો ચાલુ १. पृ ऋ भृ मा हा (j) भने हाई पृ' मा पातुमाने शित પ્રત્યય પર છતાં, દ્ધિત્વ થયા પછી પૂર્વના સ્વરનો રૂ થાય છે. पृ+ति-पृपृ+ति-पिपति। पिपर्मि पिपृवः पिपृमः अपिपरम् अपिपृव अपिपृम पिपर्षि पिपृथः पिपृथ अपिप:२ अपिपृतम् अपिपृत पिपति पिपृतः पिप्रति अपिपः अपिपृताम् अपिपरुः पिपृयाम् पियाव पिपृयाम पिपराणि पिपराव पिपराम पिपृयाः पिपृयातम् पिप्यात पिपृहि पिपृतम् पिपृत पिपृयात् पिपृयाताम् पिपृयुः पिपतु पिपृताम् पिप्रतु
૨. હિન્દુ થયા પછી પૂર્વના ૩ વર્ણ અને ૩ વર્ણનો, અસ્વ સ્વર ५२ छत मनु इय् भने उव् थाय छे. ऋति-ऋ ऋति- नि. १ थी, इ ऋ + ति-इय्-ऋ+ति = इयति । इयर्मि इयवः इयमः ऐयरम् ऐयव ऐयम इयषि इयथः इयथ ऐयः ऐयतम् ऐयत इयति इयतः इग्रति ऐय: ऐवृताम् ऐयरु: इय्याम् इय्याव इय्याम इयराणि इयराव इयराम इययाः इत्र्यातम् इत्र्यात इयहि इयतम् इयत इय्यात् इययाताम् इय॒युः इयतु इयताम् इयतु
भृ धातु- ५२स्मै. बिभर्ति बिभृतः बिभ्रति छत्या. अबिभः अबिभृताम् अबिभरुः इत्यादि. ऋ पातु पेठे. ૧. દીર્ઘ ૫ બીજાઓના મત પ્રમાણે અહિં મૂક્યો છે. २. पा. १०. नि. ७. 3. पा. १०. नि. ६. * ऋ+त्-ऋऋ+त्-इ ऋ+त्-इय् ऋ+त् = ऐयः ।
FEEEEEEEEEEEE
૮૧
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
1111 11111
પાઠ ૧૫ મો बिभ्रे बिभृवहे बिभृमहे अबिधि अबिभृवहि अबिभृमहि बिभृषे बिभ्राथे बिभृध्वे अबिभृथाः अबिभ्राथाम् अबिभृध्वम् बिभृते बिभ्राते बिभ्रते अबिभृत अबिभ्राताम् अबिभ्रत' बिभ्रीय बिभ्रीवहि बिधीमहि बिभरै बिभरावहै बिभरामहै बिभ्रीथाः बिभ्रीयाथाम् बिधीध्वम् बिभृष्व बिभ्राथाम् बिभृध्वम् बिधीत बिधीयाताम् बिधीरन् बिभृताम् बिभ्राताम् बिभ्रताम्
मा पातु - मिमे मिमीवहे' मिमीमहे अमिमि अमिमीवहि अमिमीमहि मिमीषे मिमाथे मिमीध्वे अमिमीथाः अमिमाथाम् अमिमीध्वम् मिमीते मिमाते मिमते अमिमीत अमिमाताम् अमिमत मिमीय मिमीवहि मिमीमहि मिमै मिमावहै मिमामहै मिमीथाः मिमीयाथाम् मिमीध्वम् मिमीष्व मिमाथाम् मिमीध्वम् मिमीत मिमीयाताम् मिमीरन् मिमीताम् मिमाताम् मिमताम्
हा पातु- जिहे जिहीवहे जिहीमहे वि. ३५ो मा पातु प्रभारी. पृधातु- पिपर्ति । पृ+तस्-पिपृ+तस्
૩. ઓક્ય વ્યંજનની પછી રહેલા દીર્ઘ ના, કિડિતુ પ્રત્યય ५२७ri, उर्थाय छे. पिपु+तस्-. उ.नि.५. पिपूर्तः । पिपुरति ।
पृ+य = पूर्यते इ. | पृ+त = पूर्त: पूर्तवान् (भू. . । पूर्तिः । पिपर्मि पिपूर्वः पिपूर्मः अपिपरम् अपिपूर्व अपिपूर्म
पिपूर्याम् पिपूर्याव पिपूर्याम पिपराणि पिपराव पिपराम
मो.
१. ५.. ७. नि. ५. 3. पा. १४. नि. ८.
२. ५. १४. नि. ८. ४. पा. ८. नि. ११.
मो.
२
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
दा धातु
४. दा } धा ं खावुं स्व३५ (आकृति) भेनुं थाय छे, दा संज्ञावाणा हेवाय छे. '
दा+तस्-ददा+तस्-अहिं पा. १४. नि. ८. सागशे नहि. (उमडे तेमां दा संज्ञावाणा धातुखो बाह र्या छे) पए। १४. नि. ८. सागशे, खेटले दद्+तस्-दत्तः । ददा+अति=ददति ।
५. दा संज्ञावाणा धातुखोना आ नो हि प्रत्यय पर छतां, ए थाय छेखने द्वित्व थतुं नथी. देहि । धेहि ।
પરસ્પૈ
ददामि दद्वः दद्म:
ददासि दत्थ: दत्थ
ददाति दत्तः ददति
दद्याम् दद्याव दद्याम
ददे
दत्से
दत्ते
अददाम् अदद्व अदद्म
अददाः
अदत्तम् अदत्त
अदत्ताम् अददुः
ददाव ददाम
दत्त
ददतु
अददात्
ददानि
देहि
ददातु
આત્મને
दद्महे
अददि
अदत्थाः
ददाथे दद्ध्वे ददाथे ददते ददीय ददीवहि ददीमहि ददै
अदत्त
તે ધાતુ
दत्स्व
दत्ताम्
दत्तम्
दत्ताम्
अहि अहि
अददाथाम् अदद्ध्वम्
अददाताम् अददत
ददावहै दाम
ददाथाम्
ददाताम्
दद्ध्वम्
ददताम्
१. पए। दा ५२.ग. २. (आप) ने दै पर. ग. १. (शुद्ध १२वुं.) खाने धातु दा संज्ञावाणा नथी. पा. १. नि. १४. भेवो. २. पा. १४. नि. ८. दुखो.
८३
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
धा धातुधा+तस्-दधा+तस्-41. १४. नि. ८. दध्+तस्
६. धा पातुने मंते योथो अक्षर होय त्यारे, त् थ् थी 3 स् प्व थी १३ थतां प्रत्ययो ५२७di, माहिद नो ध थाय छे. धत्तः । धत्थः । धत्से । धद्ध्वे।
પરસ્મ दधामि दध्वः दध्मः अदधाम् अदध्व अदध्म दधासि धत्थः२ धत्थ अदधाः अधत्तम् अधत्त दधाति धत्तः२ दधति अदधात् अधत्ताम् अदधुः दध्याम् दध्याव दध्याम दधानि दधाव दधाम
धेहि धत्तम् धत्त
दधातु धत्ताम् दधतु
આત્મને दधे दध्वहे दध्महे अदधि अदध्वहि अदध्महि धत्से दधाथे धध्वे अधत्थाः अदधाथाम् अधद्ध्वम् धत्ते दधाते दधते अधत्त अदधाताम् अदधत दधीय' दधीवहि दधीमहि दधै दधावहै दधामहै
धत्स्व दधाथाम् धद्ध्वम्
धत्ताम् दधाताम् दधताम् ७. त उत् प्रत्यय ५२ छतi, (१) धा स्व३५ सिवाय दा संश.5 पातुनो दत् मने (२) धा धातुनो हि माहेश थाय छे.
दत्तः । दत्तवान् । दत्तिः । दत्त्वा । ५९!, दा २. २. दातः । दै. १. अवदातः । धा धातु, विहितः । विहितवान् । हित्वा । त राहि न होय त्यारे, प्रदाय । विधाय । सं. भू.. १. पा. १४. नि. ८. २. ५. १०. नि. २. नलागे. 3. दा १.२. मने दै.. १. दा संशामा नथी भाटे दत् थाय ना.
८४
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો.
८. निज् विज् भने विष् पातुन शित् प्रत्यय ५२ ७di, द्वित्व थया पछी पूर्वना स्वरनो ए थाय छे. निज्+ति-निज् निज्+तिनि निज्+ति नेनेक्ति।
૯. સ્વરાદિ શિત્ પ્રત્યય પર છતાં, દ્વિરુક્ત ધાતુના ઉપાજ્ય नाभि स्वरनो गुए। यतो नथी. नेनिजानि । अनेनिजम् ।
५२स्मै नेनेज्मि नेनिज्वः नेनिज्मः अनेनिजम् अनेनिज्व अनेनिज्म नेनेक्षि नेनिक्थः नेनिक्थ अनेनेक्-ग अनेनिक्तम् अनेनिक्त नेनेक्ति नेनिक्तः नेनिजति अनेनेक्-ग् अनेनिक्ताम् अनेनिजुः नेनिज्याम् नेनिज्याव नेनिज्याम नेनिजानि नेनिजाव नेनिजाम
नेनिग्धि नेनिक्तम् नेनिक्त
नेनेक्तु नेनिक्ताम् नेनिजतु
આત્મને नेनिजे नेनिज्वहे नेनिज्महे अनेनिजि अनेनिज्वहि अनेनिज्महि नेनिक्षे नेनिजाथे नेनिग्ध्वे अनेनिक्थाः अनेनिजाथाम् अनेनिग्ध्वम् नेनिक्ते नेनिजाते नेनिजते अनेनिक्त अनेनिजाताम् अनेनिजत नेनिजीय नेनिजीवहि नेनिजीवहि नेनिजै नेनिजावहै नेनिजामहै
नेनिक्ष्व नेनिजाथाम् नेनिग्ध्वम्
नेनिक्ताम् नेनिजाताम् नेनिजताम् विष् धातु
પરસ્મ वेवेष्मि वेविष्वः वेविष्मः अवेविषम् अवेविष्व अवेविष्म वेवेक्षि वेविष्ठः विष्ठ अवेवेट-ड अवेविष्टम् अवेविष्ट वेवेष्टि वेविष्टः वेविषति अवेवेट-ड् अवेविष्टाम् अवेविषुः वेविष्याम् वेविष्याव वेविष्याम वेविषाणि वेविषाव वेविषाम
वेविड्ढि वेविष्टम् वेविष्ट
वेवेष्ट वेविष्टाम् वेविषतु तात् प्रत्ययन वेविष्टात् ३५ थाय, मेवी शत ६३ धातुमोमां तात् प्रत्ययन ३५ सम४. प्र. ५. ४२. नि. 3.
૮૫
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
આત્મને
वेविषे वेविष्वहे वेविष्महे
अवेविषि अवेविष्वहि अवेविष्महि
वेविक्षे वेविषाथे वेविड्वे' अवेविष्ठाः अवेविषाथाम् अवेविवम् वेविष्टे वेविषाते वेविषते अवेविष्ट अवेविषाताम् अवेविषत वेविषीय वेविषीवहि वेविषीमहि वेविषै वेविषावहै वेविषामहै वेविक्ष्व वेविषाथाम् वेविड्वम् वेविष्टाम् वेविषाताम् वेविषताम्
वर्तमान गृहन्तो— पिप्रत् इयत् बिभ्रत् ददत् दधत् नेनिजत् । ३पोत्रो लिंगे जक्षत् पेठे. पा. १२. नि. ८.
खात्मने - बिभ्राणः जिहान: ददानः दधानः नेनिजानः ।
दुर्भशि - पृ-प्रियते । हा-धुं हायते । ऋ अर्यते । ५.६.नि.४. -मीयते । पा.६. नि. २. दा - दीयते । धा-धीयते । निज्-निज्यते ।
मा
1
1⁄2हन्त - पृ- प्रियमाण: हायमानः । ऽत्याहि.
१०. त अराहि द्वित् प्रत्यय पर छतां, (१) दो सो मा भने स्था धातुना अन्त्य स्वरनो इ थाय छे. (२) छो खने शो नो विऽस्ये थाय छे. दितः । अवसितः । सित्वा । मितः । मितिः । स्थितः । स्थित्वा । छितः - छातः । निशितः - निशातः । विरुद्ध ७६. अवसाय । निर्माय । सं. लू. ई. अहिं प्रत्यय त अराहि नथी.
૧૧. સ્વરાન્ત ધાતુને ય પ્રત્યય લાગીને વિધ્યર્થ કૃદન્ત થાય છે, जने त्यारे आ अरान्त धातुना आ नो ए थाय छे. चि+य = चेयम् । नेयम् । दा-देयम् । मा-मेयम् ।
१. विष्-ध्वे-वेविष्+ ध्वे - वेविष्+ वे - पा. २. नि. १२. वेविड्द्द्वे ।
८६
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
ૠ ૫. જવું. વા ઉ. આપવું.
૩ જા ગણના ધાતુઓ
ઞ+આ. ગ્રહણ કરવું.
પા ઉં. ધારણ કરવું.
વિ+વિધાન કરવું, કહેવું. સમ્-સમાધાન કરવું.
નિઝ્ ઉં. પવિત્ર કરવું, ધોવું. રૃ પ. પાળવું, પુ, ભરવુ.
ઞપ્તિ પું. તે નામે એક નક્ષત્ર.
અન્તર ન. અંતર.
અશ્ર્વ ન. આભ, મેઘ. અર્ણવ પું. સમુદ્ર. - આજ્ઞેષ પું. આલિંગન. ઝર્વી સ્ત્રી. પૃથ્વી. ઝાયી સ્ત્રી. પૃથ્વી. રુક્ષિ પું. કૂખ, પેટ.
છત ન. કપટ.
૫ ૫. પાળવું, પુરવું, ભરવું. રૃ ભરવું, પોષવું, ધારવું. માઁ આ. માપવું.
નિર્+નિર્માણ કરવું,રચવું
વિન્ ઉ. જુદુ કરવું. +ઉદ્વેગ કરવો. વિપ્ ઉ. વ્યાપવું, ફેલાવું.
હૈં। આ. જવું.
શબ્દો
પ્રાગ્ય વિ. વિસ્તૃત. વનર પું. મૂર્ખ.
વવી સ્ત્રી. બોરડી.
મહ પું. યજ્ઞ.
મુત્ત્તા સ્ત્રી.મોતી, મોતીનીછીપ.
યાન ન. વાહન, ગમન.
યૂથ ન. ટોળું.
વસન ન. વસ.
વિવર ન. જગ્યા. શુષ્ર વિ. ઉજ્જવળ.
શોભિત ન. લોહી.
સ્મેર વિ. વિકસ્વર.
દ્રવ પું. રસ. પરળી સ્ત્રી. પૃથ્વી. ધર્માત્મન પું. યુધિષ્ઠિર. ધૂસર વિ. ધુંખરું, મેલું. નહુષ પું. એક રાજા. પ્રાયિન્ વિ. પ્રેમી.
પ્રાકૃત વિ.સામાન્ય.
૧.કેટલાકના મતે આ ધાતુ દીર્ઘ પણ છે. Ş I
૭
સ્વ ન. ધન, દ્રવ્ય. હાસ્ય વિ. હાંસીને પાત્ર.
હેમન્ ન. સુવર્ણ. ક્ષામ વિ. શુષ્ક,
દુર્બળ.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો વાક્યો विस्मय-स्मेरदृष्टिभिः पौरैरनेकप्रकारमभिनन्द्यमानः स राजा परां मुदमधत्त। विधेहि सर्वशक्त्या महात्मन्नात्मनो रक्षाम्। केनापि सार्धं मेधावी विरोधं विदधीत न । अदत्तं नाऽऽददीत स्वं तृणमात्रमपि क्वचित् । यो हि 'मितं भुङ्क्ते स बहु भुङ्क्ते। यो हि दद्यादपात्राय संज्ञानममृतोपमम्। स हास्यः स्यात्सतां मध्ये, भवेच्चानर्थभाजनम्॥ गच्छतः स्खलनं क्वापि, भवत्येव प्रमादतः । हसन्ति दुर्जनास्तत्र, समादधति सज्जनाः ॥ हत्वा गुरूनपि लघून्वञ्चयित्वा छलेन च । यदुपादीयते राज्यं, तत्प्राज्यमपि मास्तु मे ।। प्रसीद विवरं देहि, स्फुटित्वा देवि ! काश्यपि!। अभ्रादपि पतितानां, शरणं धरणी खलु ॥ यथा चिन्तामणिं दत्ते, बठरो बदरी-फलैः । ह हा जहाति सद्धर्मं तथैव जन-रञ्जनैः ।। ज्ञान-मग्नस्य यच्छर्म, तद्वक्तं नैव शक्यते। नोपमेयं प्रियाश्लेषै पि तच्चन्दन-द्रवैः॥ दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य। यो न ददाति न भुक्ते तस्य तृतीया गति भवति ।। कोऽलङ्कारः सतां? शीलं, न तु काञ्चन-निर्मितम् । किमादेयं प्रयत्नेन ? धर्मो, न तु धनादिकम् ।। अजित्वा सार्णवामीमनिष्ट्वा विविधै मखैः।
अदत्त्वा चार्थिभ्यो दानं, भवेयं पार्थिवः कथम् ? ॥ १. मितं- प्रमाणयुक्तम्।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
(मार्ग)
सद्य: क्रीडा-रसच्छेदं प्राकृतोऽपि न मर्षयेत् । किं नु लोकाधिकं तेजो, बिभ्राणः पृथिवीपतिः ॥ सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम् ।
वृणते हि विमृश्य कारिणं,
गुणलुब्धाः स्वयमेव सम्पदः ॥
उपानयन्ती कलहंसयूथ
मगस्ति - दृष्ट्या पुनती पयांसि ।
मुक्तासु शुभ्रं दधती च गर्भं
शरद्विचित्रैश्चरितैश्चकास्ति ॥
वसने परिधूसरे वसाना
नियम- क्षाममुखी धृतैकवेणिः ॥ अतिनिष्करुणस्य शुद्ध-शीला
मम दीर्घं विरहव्रतं बिभर्ति ॥ रामो हेम-मृगं न वेत्ति नहुषो याने न्ययुङ्क्त द्विजान् विप्रस्याऽपि सवत्स धेनु-हरणे जाता मतिश्चार्जुने । द्यूते भ्रातृ-चतुष्टयं च महिषीं धर्मात्मजो दत्तवान् प्रायः सत्पुरुषो विनाश-समये बुद्ध्याः परिभ्रश्यते ' ॥ भे महत्त्व (मोटाई) ने छोछो तो खायो, (दा) भांगो नहिं .
જીવોને જ્યાં સુધી મધ્યમાં વિષમ કાર્ય ગતિ આવે છે ત્યાં સુધી ईतर न तो दूर रहो, (आस्ताम् ) सुभ्न पए अंतर खाये छे. (दा) ખરેખર ખાતો નથી. પીતો નથી, આપતો નથી અને ધર્મમાં वापरतो नथी, (वि+इ ५२. ग. १. ) हृपा भातो नथी 3 यमनो छूत क्षएावारमां (क्षणात्) जावी पहोंये छे. (प्र+भू)
૧. પરઐપદી ધાતુ ક્વચિત્ આત્મનેપદ થાય છે.
CE
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
અશાશ્વત, અસાર અને મરણાન્ત એવા દેહાવાસને જાણતો, ક્યો માણસ મરણથી ઉદ્વેગ પામે! (૩૬+વિન્)
કેટલાક પ્રણયિના મનોરથો પૂરે છે (પૃ કે પ્) અને કેટલાક કુક્ષિને પણ ભરી શકતાં નથી. ()
સર્પનું વિષ તેના લોહીમાં વ્યાપી ગયું છે. (વિક્) ધોબી તલાવમાં કપડાં ધોવે છે. (નિ) રાજાના આ અધિકારીઓ જમીનને માપે છે. (મ) મેં આ ગ્રન્થ રચીને (નિર્+મ) મારી શક્તિને માપી. (M) ભગવાન્ હેમચન્દ્રસૂરિએ અણહિલપુર પાટણમાં સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ રચ્યું. (નિર્+મા)
કર્મથી મુક્ત (છૂટો) થયેલો જીવ ઉંચે જાય છે (૩+હ્રા) અને લોકના અગ્રભાગે ૨હે છે. (અધિ+સ્થા)
દશ ગણનું પૃથક્કરણ
૧. ગણ ૭ માં દરેક ધાતુથી ત્તિ નો પિ થાય છે. રુદ્ધિ । ગણ ૨ અને ૩માં વ્યંજનાન્ત ધાતુઓથી ત્તિ નો પિ થાય છે, સિવાય કે હ-નહિ અને રુતિ પાંચમાં વિત્તિ વગેરે. પરંતુ સ્વરાન્ત ધાતુથી ત્તિ કાયમ રહે છે. નિદૃિત્તિ, સિવાય કે ૬-ખુદુદ્ધિ ।
ગણ ૫ માં દ્દિ નો લોપ થાય છે, પરંતુ વ્યંજનાન્ત ધાતુઓથી લોપ થતો નથી. વિનુ । શવનુહિ ।
ગણ ૮ માં દરેક ધાતુથી દ્દિ નો લોપ થાય છે. તનુ । ગણ ૧.૪.૬, અને ૧૦ માં દરેક ધાતુથી દિનો લોપ થાય છે.નમ । ગણ ૯ માં હિઁ કાયમ રહે છે, જાળીહિ । પરંતુ વ્યંજનાન્ત ધાતુઓમાં વિકરણ સહિત ત્તિ નો આન થાય છે. પુષાળ ।
૧. અહીં દ્વિતીયા વાપરવી. તોાપ્રમપિતિવ્રુતિ ન
Go
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો
૨. યુક્ત (૩ જા ગણના) ધાતુઓથી અને નશ્ વગેરે પાંચ ધાતુઓથી અન્તિ અને અન્તુ ને ઠેકાણે અતિ અને અતુ થાય છે.
૩. દિવ્ ધાતુથી અને ૨ જા ગણના આ કારાન્ત ધાતુથી અત્ નો નસ્ (પુસ્) વિકલ્પે થાય છે અને વિદ્ ધાતુથી, નક્ષ વગેરે પાંચ ધાતુઓથી તેમજ ૩ જા ગણના ધાતુઓથી ત્ નિત્ય થાય છે.
૪. ઝકારાન્ત અંગવાળા (ગ. ૧. ૪. ૬. ૧૦) ધાતુઓથી વિધ્યર્થના પ્રત્યયોમાં ય નો રૂ થાય છે અને યામ્ નો ફ્યમ્ તથા યુર્ નો વુમ્ થાય છે તથા આથામ્ ૨, આર્થ, આતામ્ ૨,આતે, પ્રત્યયોમાંના આ નો રૂ થાય છે.
૫. ગણ ૫. ૮. ૯. ૭. ૨ અને ૩ માં અને અન્ત અને અન્તામ્ ને ઠેકાણે તે અત અને ઞતામ્ થાય છે. ૌ ધાતુથી રતે રત અને તાન્ થાય છે. ગણ વિભાગ ૧ લો - ગ.૧.૪.૬.૧૦. આ ગણોમાં સ્વરાન્ત અને વ્યંજનાન્ત એમ બન્નેય પ્રકારના ધાતુઓ છે, પણ દરેક ગણોમાં વિકરણ પ્રત્યય ઞ ય ઞ ઞ (શવ, ય, શ, શવ,) લાગ્યા બાદ અંગ ગ કારાન્ત બને છે, કેમકે દરેકના પ્રત્યય મૈં કારાન્ત છે. એટલે આ ગણોનાં રૂપો સરખાં છે. સામાન્ય રીતે દશમા ગણના ધાતુઓ સ્વરાન્ત છે, કેમકે તેને રૂ (નિર્) પ્રત્યય લગાડવો પડે છે.
ગણ વિભાગ ૨ જો – · ગણ.૫.૮.૯. અને ૭. પાંચમાં ગણમાં સ્વરાંત અને વ્યંજનાંત એમ બન્નેય પ્રકારના ધાતુઓછે. આઠમાં ગણમાં વ્યંજનાંત જ છે. ૫ મા અને ૮ મા ગણનો વિકરણ પ્રત્યય નુ, ૩, અર્થાત્ ૩ કારાન્ત છે. પાંચમા ગણના સ્વરાન્ત અને આઠમા ગણના વ્યંજનાંત ધાતુઓનાં રૂપો સરખાં જ થાય છે.
૯ મા ગણમાં સ્વરાન્ત અને વ્યંજનાન્ત એમ બન્નેય પ્રકારના ધાતુઓ છે તે બન્નેયનાં રૂપો સરખાં થાય છે. ફક્ત વ્યંજનાન્ત ધાતુનું આ. ૨. પુ.
૯૧
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫ મો એ.વ.નું રૂપ ભિન્ન થાય છે. પુષા! આ ગણનો વિકરણ ના(ના) છે.
૭. મા ગણના દરેક ધાતુઓ વ્યંજનાત છે. આ ગણનો વિકરણ પ્રત્યય સ્વર અને વ્યંજન વચ્ચે આવે છે. એટલે આ ગણનું અંગ વ્યંજનાંત રહે છે. અને તેથી પુરુષબોધક પ્રત્યય લાગતાં, અનેક જાતની વ્યંજન સંધિઓ થાય છે. બાકી પ્રત્યયોના ફેરફાર દરેક ધાતુમાં સરખા જ થાય છે. વિકરણ ન(ન) છે.
ગણ વિભાગ ૩ જો – ગણ ર જો અને ૩ જો. આ ગણોમા વિકરણ નથી. ધાતુઓ સ્વરાંત અને વ્યંજનાત એમ બન્ને પ્રકારના છે.
વ્યંજનાંત ધાતુઓનાં રૂપો કરતાં વ્યંજન સંધિ અનેક પ્રકારની થાય છે અને સ્વરાંત ધાતુઓનાં રૂપો ભિન્ન ભિન્ન રીતે થાય છે.
રજા અને ૩જા ગણમાં જો કે વિકરણ પ્રત્યય નથી, પરંતુ વ્યંજનાદિ વિત્ પ્રત્યય પર છતાં લૂ થી નિત્ય અને તે જ તુ ધાતુથી વિકલ્પ છું થાય છે તથા હ્ય. ભૂતના ૬ અને હું પ્રત્યય પર છતાં, મમ્ ધાતુથી નિત્ય છું થાય છે. શું અને ત્ ધાતુથી સે, à અને આજ્ઞાર્થ વ, પ્લમ્ પર છતાં, અને ટૂ વગેરે પાંચ ધાતુથી વિધ્યર્થ સિવાયના વ્યંજનાદિ શિત્ પ્રત્યયો પર છતાં હું થાય છે, વળી હ્ય. ટૂ અને હું પ્રત્યય પર છતાં હું પાંચ ધાતુથી છું અને એ થાય છે અને અત્ ધાતુથી ફક્ત એ થાય છે. ૩ જા ગણમાં વિશેષે, દ્વિરુક્તિ થાય છે.
વર્તમાન કૃદન્તનાં રૂપો – પુંલિંગમાં અને નપુંસકલિંગમાં ઘુટુ પ્રત્યય પર છતાં ઉપાજ્યમાં ન ઉમેરાય છે. પણ યુક્ત (ગ.૩. જો) ધાતુઓમાં અને નક્ષ વગેરે પાંચ ધાતુમાં પુલિંગમાં – (ઉમેરાયેલો) લોપાય છે અને નપુંસકલિંગમાં વિકલ્પ લોપાય છે.
નપુંસકલિંગ દ્વિવચનનો અને સ્ત્રીલિંગનો પ્રત્યય લાગતાં, ગ. ૬માં અને ગ. ર જાના મા કારાન્ત ધાતુઓમાં ગત્ નો અર્ વિકલ્પ થાય છે અને ૧,૪, ૧૦ ગણમાં ગત્ નો મન્ નિત્ય થાય છે, બાકીના ગણોમાં મત નો અત્ રહે છે. .
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૬ મો
स्
अम्
आ
(सि)
(टा)
ए
(ङे)
अस् (डसि)
""
(डस्)
(ङि)
પ્રકરણ ૨ જું
અનિયમિત નામોનાં રૂપો પાઠ ૧૬ મો
સ્વરાન્ત નામોના રૂપો વિભક્તિના પ્રત્યયો
औ
""
भ्याम्
"
""
ओस्
अस् (जस्)
(शस्)
"
भिस्
भ्यस्
""
आम्
सु (सुप्)
प्रथमा
द्वितीया
तृतीया
चतुर्थी
पञ्चमी
षष्ठी
सप्तमी
સર્વનામ
१. पूर्व पर अवर दक्षिण उत्तर अपर अधर स्व तथा अन्तर जा नव सर्वनाभोथी इ स्मात् अने स्मिन् विडल्ये थाय छे. पूर्वे पूर्वाः । पूर्वस्मात् पूर्वात् । पूर्वस्मिन् पूर्वे ।
હ્યૂસ્વ ફેંકારાન્ત નામો
२. सखि शब्६थी पर रहेस स् (प्र. जे. व.) नो आ (डा) थाय छे.
सखा ।
3. सखि शब्६ना इ नो, *शेष छुट् प्रत्ययो पर छतां ऐ थाय छे. सखायौ २ । सखायः । सखायम् ।
४. सखि जने पति शब्द भ्यारे खेडला छूटा वपरायछे, (१) इ (स. ओ. व.) नो औ थाय छे. सख्यौ । पत्यौ ।
* શેષ ઘુટ્ એટલે સંબોધન એકવચન સિવાયના ઘુટ્.
63
त्यारे -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठ १६ भो (२). आ (तृ. जे. व . ) नो ना थतो नथी. (प्र. पा. 39)
सख्या । पत्या ।
(3). ए (य. ओ. १.) जने अस् (पं.ष. जे. व. ना) प्रत्ययो ५२ छतां सखि, पति ना इ नो ए थतो नथी. (प्र. पा. 39. नि. 3.) सख्ये । पत्ये ।
४. अस् (पं. ष. खे व ना) प्रत्ययोनो उर् थाय छे. सखि+अस्-सख्य्+अस्- सख्य् + उर् = सख्युः २ । पत्युः २ ।
सखि
पति
सखा सखायौ सखायः पति:
सखायम् सखायौ
सखीन् पतिम्
सख्या
सखिभ्याम् सखिभिः
सख्ये सखिभ्याम् सखिभ्यः
सखिभ्याम् सखिभ्यः
सख्योः
सख्युः
सख्युः
सख्यौ सख्योः
सखे
सखायौ
दध्ना
दध्ने
पत्या
पत्ये
पत्युः
सखीनाम् पत्युः सखिषु पत्यौ
पते
पती
पती
पतयः
पतीन्
पतिभ्याम् पतिभिः पतिभ्याम् पतिभ्यः
पतिभ्याम् पतिभ्यः पत्योः पतीनाम्
पत्योः
पतिषु
पती
पतयः
सखायः
५. दधि अस्थि सक्थि जने अक्षि खा नपुंसलिंग नाभोना અન્ય સ્વરનો, પૃ. એ. વ. થી માંડીને સ્વરથી શરૂ થતાં પ્રત્યયો પર छतां अन् थाय छे. दधि+आ । दधन् + आ = दध्ना ।
दधि
दधिनी दधीनि १.२. अक्षि
अक्षिणी अक्षीणि
दधिभ्याम् दधिभिः
दधिभ्याम् दधिभ्यः
दधिभ्याम् दधिभ्यः
अक्षिभ्याम् अक्षिभिः
अक्षिभ्याम् अक्षिभ्यः
अक्षिभ्याम् अक्षिभ्यः
अक्ष्णोः अक्ष्णाम्
अक्षिषु अक्षीणि
अक्ष्णा
अक्ष्णे
अक्ष्णः
अक्ष्णः
अक्ष्णि अक्षणि अक्ष्णोः अक्षे, अक्षि अक्षिणी
दध्नः
दध्नः
दध्नोः दध्नाम्
दधिषु
दध्नि, दधनि दध्नोः दधे, दधि दधिनी दधीनि
१.
पतौ (स.खे. प.) खावुं पडा ३५ डेटलाई ९रे छे.
୪
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रिया
स्त्रियाः
स्त्रीषु
પાઠ ૧૬ મો
ही ईरान्त स्त्रीलिंगनामो* ६. (१) स्त्री शन। ईनो स्व२ प्रत्ययो ५२ छti इय् थाय छ भने (२) अम् तथा अस् दि. ५. 4. ५२७di विल्पे इय् थाय छे. स्त्री
स्त्रियौ
स्त्रियः स्त्रियम् , स्त्रीम् स्त्रियौ स्त्रियः स्त्रीः
स्त्रीभ्याम् स्त्रीभिः स्त्रियै स्त्रीभ्याम्
स्त्रीभ्यः स्त्रीभ्याम् स्त्रीभ्यः स्त्रियाः
स्त्रियोः
स्त्रीणाम् स्त्रियाम्
स्त्रियोः हे स्त्रि
स्त्रियौ
स्त्रियः સકારાત્ત નામો ७. (१) शेष घुट प्रत्ययो ५२ छdi, कोष्टु ने पहले क्रोष्ट्र थाय छ. (२) तृतीया वयनथा स्वहि प्रत्ययो ५२७di, विल्पे कोष्ट्र थायछे. (3) स्त्रीलिंगमा क्रोष्ट्री थाय छे. कोष्टा
क्रोष्टारौ कोष्टारः कोष्टारम्
कोष्टारौ क्रोष्ट्रा, कोष्टना कोष्टभ्याम्
क्रोष्टुभिः कोष्टे, कोष्टवे क्रोष्टुभ्याम्
कोष्टभ्यः कोष्टुः, कोष्टोः क्रोष्टुभ्याम्
क्रोष्टुभ्यः कोष्टः, क्रोष्टोः क्रोष्ट्रोः क्रोष्ट्वोः क्रोष्टूनाम् कोष्टरि, कोष्टयै क्रोष्ट्रोः, क्रोष्ट्वोः
कोष्टो ___ क्रोष्टारौ क्रोष्टार ★ हाई ईरान्त स्त्रीलिंग नामोमi 3205 नाभी ई (डी) प्रत्यय લાગ્યા વિનાનાં સ્વાભાવિક દઈ કુંકારાન્ત સ્ત્રીલિંગ છે, આ નામોમાં प्र. मे. प.ना स् नो दो५ यतो नथी, ठेभ अवीः । लक्ष्मीः । तरीः । तन्त्रीः । सानाभोन बीघा ३५ो नदी पेठे थाय छे.
कोष्टून्
कोष्टुषु
૯૫
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ओ अरान्त नामो
८. (१) ओझरान्त नामोना ओ नो, घुट् प्रत्यय परछतां, औ थाय छे अने (२) अम् तथा अस् द्वि. ५. व. ना अनी साथे आथाय छे.
गो
द्यो
गावौ
द्यावौ
गावौ
गौः
गाम्
गवा
गवे
गो: '
गोः
गवि
थाय छे.
राः
रायम्
राया
ये
गोभ्याम्
गोभ्याम्
गोभ्याम्
गवोः
गवोः
गाव: प्र.सं. द्यौः
गाः
गोभिः
गोभ्यः
गोभ्यः
गवाम्
गोषु
रायः
रायः
राभिः
ऐ अरान्त नाम
૯. વ્યંજનાદિ પ્રત્યયો પર છતાં, હૈ શબ્દના અન્યનો આ
पूर्व पूर्व देश-द्वाज, पूर्व हिशा, पटेलांनुं. पर पछीनुं. अवरनिष्ठ, छेल्लुं. दक्षिण हक्षिण हेश,
દક્ષિણ દિશા.
द्याम्
द्यवा
वे
द्यो:
द्योः
द्यवि
यौ
राभ्याम्
राभ्याम् राभ्यः राः
સર્વનામો
१.प्र.पा. ३७. नि. ४
रायः
रायः
राय
Εξ
પાઠ ૧૬ મો
द्यावः
द्यावा
द्याः
द्योभ्याम् द्योभिः
द्योभ्याम् द्योभ्यः
द्योभ्याम् द्योभ्यः
द्यवो: द्यवाम् द्योषु
द्यवो:
राभ्याम्
रायोः
रायोः
यौ
राभ्यः
रायाम्
रासु
रायः
उत्तर उत्तर हेश-अण, उत्तर
हिशा.
अपर पाछननुं, पश्चिम, जीभुं, अधम.
अधर नीयेनुं, हलडुं. स्व पोते, पोतानुं. अन्तर हास्नु.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૬ મો
શબ્દો
ક્ષિ ન. આંખ.
પતિ પું. પતિ, ધણી. મધ ન. વાદળ.
પરિહાર્થ વિ. છોડવાલાયક ગવી સ્ત્રી અટકાવવાળી સ્ત્રી. પૌરવ પું. પુરૂરાજાનો પુત્ર. સ્થિ ન. હાડકું.
વપર વિ. બહેરું. આધિપત્ય ન. અધિપતિપણું. માત્ર ન. અવધારણ, જ. ગાપતિ પું. આરંભ, શરૂઆત. યાન ન. વાહન, ગમન. વાણ વિ. કાણું.
ર ૫. પૈસા, વસુ, ધન. ન. ઝાડી.
નોન વિ. ચપળ. #ોખું છું. શિયાળ.
વસ્તુ ન. પદાર્થ. નો પુ. બળદ, આખલો. વિક્રમ ૫. વિલાસ.
સ્ત્રી, ગાય, વાણી, પૃથ્વી | વિનોવન ન.લોચન, આંખ. તન્ની સ્ત્રી. વીણા.
સવિથ ન. સાથળ. તારી સ્ત્રી. હોડી.
સgિ . મિત્ર. ત્વદ્ સ્ત્રી. ચામડી.
સવી સ્ત્રી. બહેનપણી. fધ ન. દહીં.
સ્ત્રી સ્ત્રી. સ્ત્રી. થો સ્ત્રી. સ્વર્ગ, આકાશ. | ૩+યમ્ ગ. ૧. આ. ઉદ્યમ કરવો.
વાક્યો सखे ! न परिहार्ये वस्तुनि पौरवाणां मनः प्रवर्तते। पाणि-स्पर्श-सुखमपि यत्पत्यु हमाप्नवम्। दुर्दशापतितानां हि स्त्रीणां धैर्य-गुणः कुतः ?। पूर्वे न्याये तथा धर्मे पूर्वस्मिन्नेष तत्परः । महीं शासता रामेण राज्ञा गौ द्यौरिव कृता। न कोऽपि प्राज्ञः स्त्री: सस्पृहं द्रष्टुमुद्यच्छते ।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अस्थिष्वर्थाः सुखं मांसे त्वचि भोगाः स्त्रियोऽक्षिषु । गतौ यानं स्वरे चाज्ञा सर्व सत्त्वे प्रतिष्ठितम् ॥ यावन्नरो निरारम्भस्तावल्लक्ष्मीः पराङ्मुखा । सारम्भे तु नरे लक्ष्मीः स्निग्ध-लोल - विलोचना ॥ 'वाताभ्रविभ्रममिदं वसुधाऽऽधिपत्य - `मापात - मात्रमधुरो विषयोपभोगः । प्राणास्तृणाग्रजलबिन्दुसमा नराणां धर्मः सखा परमहो पर - लोक-याने ॥ परोपकाराय वहन्ति नद्यः, परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः । परोपकाराय दुहन्ति गावः, परोपकाराय सतां विभूतयः ॥
તું દહીં સાથે ભાત ખા, અડદ ન ખા. ते खां (अक्षि) एशो छे भने अने जहेरो छे.
પાઠ ૧૬ મો
प्रातःाणमां अंधारनी साथे, शियाणीयां (क्रोष्टु) पा ઝાડીઓમાં પેશી જાય છે.
गायनुं (गो) दूध स्वभावधी (प्रकृति) अति मधुर छे भने जुद्धिने वधारे छे. (पुष् ग.)
स्त्रीखो (स्त्री) वहनवडे भजने खने गतिवडे हंसने ते छे. सती स्त्रीखो पतिनी (पति) खाज्ञाने प्रभुनी आज्ञा प्रमाणे
माने छे.
हे वत्स ! धन (रै) भेजव, धन, धन विना अंध नथी, सोडो उहे छे } 'वसु विना नर पशु . '
१. वातेन युक्तम्- अभ्रम्-वाताभ्रम्, वाताभ्रस्येव विभ्रमो यस्य तत्- । २. आपाते एव मधुरः = आपातमात्रमधुरः ।
EC
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૭ મો પાઠ ૧૭ મો. વ્યંજનાન્ત નામોનાં રૂપો
न् २रान्त नामो __ अन् मन्तui नामो १. श्वन् युवन् भने मघवन् शहोना व नो, स्त्रीलिंगनी ई (ङी) અને અધુર્ (ધુ વિનાના) સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર છતાં, ૩ થાય છે. श्वन्+ई = शुनी । अतियूनी । मघोनी । शुनः । यूनः । मघोनः । श्वा श्वानौ श्वानः युवा युवानौ युवानः श्वानम् श्वानौ शुनः युवानम् युवानौ यूनः शुना श्वभ्याम् श्वभिः
युवभ्याम् युवभिः शुने श्वभ्याम् श्वभ्यः
युवभ्याम् युवभ्यः श्वभ्याम् श्वभ्यः
युवभ्याम् युवभ्यः शुनः शुनोः शुनाम् यूनः यूनोः यूनाम् शुनि शुनोः श्वसु यूनि यूनोः युवसु
श्वानौ श्वानः युवन् युवानौ युवानः मघवा प्र.अ. प. । मघोनः वि.प. प., पं. प. अ. प. २. अहन् (न.) शहना न् नो पहने अंतर थाय छे. अहर+भ्याम् = अहोभ्याम्।
3. प्रत्ययनो दो५ च्या ५छी, पहने मंते २७सा, अहन् (न.) शना न् नो र्याय छे. अहरेति । अहर्गच्छति । ५९, ५२७di, मा नियम सातो नथी. गतमहो रात्रिरागता । नि. २. थी र्'
१. स् ना र् ने नियमो लागेछ त नियमो मा (नि. २ थी थयेला) र्र्ने ५९ सागेछ. अहोभ्याम् । अहोभिः ।
२. अहश्च रात्रिश्च अनयोः समाहारः अहोरात्रः । न. २ थी र ५९। अहश्च निशा च अनयोः समाहारः अहर्निशम् । नि. 3. थी र्
EE
ATTITTEET
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ.द्वि.सं.
अहः
अह्ना
अह्ने
अह्नः
अह्नः
अह्नोः
अह्नि, अहनि अह्नो:
अह्नी, अहनी
अहोभ्याम्
अहोभ्याम्
अहोभ्याम्
पथा
पथे
अह्नाम्
अहःसु अहस्सु
४. पूषन् भने अर्यमन् नो स्वर, प्रथमा खेम्वयनमां ४ हीर्घ थाय छे. पूषा । पूषणौ । पूषणः । अर्यमा । अर्यमणौ । अर्यमणः । ६. इन् संतवाणां नाभो
1
પાઠ ૧૭ મો
५. पथिन् मथिन् अने ऋभुक्षिन् शब्होना न् नो, स् (सि) प्रत्यय પર છતાં આ થાય છે.
पथः
पथः
पथि पथो:
पन्थाः पन्थानौ
अहानि
अहोभिः
अहोभ्यः
अहोभ्यः
६. घुट् प्रत्ययो पर छतां, पथिन् मथिन् भने ऋभुक्षिन् ना इनो आ थाय छे अने थ् नो न्थ् थाय छे पन्थाः । पन्थानौ । पन्थानः | पन्थानम् । ऋभुक्षाः । ऋभुक्षाणौ ।
७. ई (ङी) अने स्वराहि खघुट् प्रत्यय पर छतां, पथिन् मथिन् जने ऋभुक्षिन् ना इन् नो लोप थाय छे. शोभनः पन्था यस्याः सा (सुपथिन् + ई) सुपथी स्त्री । पथः । मथः । ऋभुक्षः ।
पन्थाः पन्थानौ
ऋभुक्षाणौ
पन्थानम् पन्थानौ
पन्थानः ऋभुक्षाः पथ: ऋभुक्षाणम् ऋभुक्षाणौ पथिभ्याम् पथिभिः ऋभुक्षा पथिभ्याम् पथिभ्यः ऋभुक्षे पथिभ्याम् पथिभ्यः ऋभुक्ष: पथोः पथाम् ऋभुक्षः
पथिषु ऋभुक्षि पन्थानः ऋभुक्षा:
१००
ऋभुक्षाण:
ऋभुक्षः ऋभुक्षिभ्याम् ऋभुक्षिभि: ऋभुक्षिभ्याम् ऋभुक्षिभ्यः ऋभुक्षिभ्याम् ऋभुक्षिभ्यः ऋभुक्षोः ऋभुक्षाम् ऋभुक्षोः ऋभुक्षिषु ऋभुक्षाणौ ऋभुक्षाणः
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૭ મો
प्रान्त नामो ८. धुट प्रत्ययो ५२ ७i, अप् नो स्वर ही थाय छे. आपः । ८. भ् थी३थत प्रत्ययो ५२ छतi, अप् नो अद् थाय छे.
प्र. सं. आपः । वि. अपः । तृ. अद्भिः । २. ५. अद्भ्यः । ५. अपाम् । स. अप्सु । अप्प यनमा १५२राय छे.
व्रान्त नामो १०. स् प्रत्यय ५२७di, दिव् ना व् नी औ थायछ भने पहने अंत उ थाय छे. प्र. सं. द्यौः । दिवौ । दिवः । दिवम् । धुभ्याम् । धुषु ।
स्कारान्त नामो उशनस्, पुरुदंशस् भने अनेहस् थी ५२ २३८ स् (प्र. से. १.) नो आ (डा) थाय छे. उशना । पुरुदंशा । अनेहा ।।
११. संबोधन मेउवयननो स् प्रत्यय ५२ छतi, उशनस् नास नो न् भने सोपविल्पे थाय छे. हे उशनन् । हे उशन । हे उशनः ।
૧૨. ઘુપ્રત્યયો પર છતાં પુસ્ શબ્દનો પુમન્ આદેશ થાય છે, पुमन्स्+स्-प्र. पा. ३४. पुमन्स्+०- प्र. ५८. ४६. नि. ६. पुमान्स्+0- प्र. ५.४०. नि. ६. पुमान् । पुमान्
पुमांसौ पुमांसम्
पुमांसौ पुंभ्याम् पुंभिः पुंभ्याम् पुभ्यः पुंभ्याम् पुंसोः पुंसोः
पुंसु
पुमांसः १. पुंस+भ्यास- ५. . ३४. नि. १. ५छी प्र. पा. ४०. नि. Eथी स्नो दो५.
पुमांसः
पुंभ्यः
पुंसाम्
पुसि
पुमन्
पुमांसौ
१०१
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૭ મો કારાન્ત નામો १३. स् प्रत्यय ५२७di, अनडुह् शना हनी पूर्व न् उमेराय छे. अनडुह्+स्-अनडुन्ह+स्
१४. सं. मे. १. नो स् प्रत्यय ५२ छता, अनडुह् न। उ नो व थाय छे. अनड्वन्ह+स् = अनड्वन् । प्र. ५.४०.नि.६ थीह तो५.
१५. शेष (सं. मे. १. सिवायना) घुट प्रत्ययो ५२७०i, अनडुह् न। उनी वा थाय छे. अनड्वान्ह+स् = अनड्वान् ।
१६. अनडुह् ना ह नो पहने छ न थाय छे. अनडुद्भ्याम् । अनड्वान् अनड्वाही
अनड्वाहः अनड्वाहम् अनड्वाही
अनडुहः अनडुहा अनडुद्भ्याम्
अनडुद्भिः अनडुहे
अनडुद्भ्याम् अनडुद्भ्यः अनडुहः अनडुद्भ्याम् अनडुद्भ्यः अनडुहः अनडुहोः
अनडुहाम् अनडुहि अनडुहोः
अनडुत्सु अनड्वन् अनड्वाही
अनड्वाहः
આદેશો १७. स्वरा प्रत्ययो ५२ छता, जरा नो विल्पे जरस् माहेश थाय छे. जरसौ, जरे। जरा
जरसौ , जरे जरसः , जराः जरसम् , जराम् जरसौ , जरे। जरसः , जराः जरसा, जरया
जराभिः जरसे, जरायै जराभ्याम् जराभ्यः जरसः, जरायाः जराभ्याम् जराभ्यः
जराभ्याम्
૧૦૨
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
जरासु
પાઠ ૧૭ મો जरसः, जण्याः जरसोः, जरयोः जरसाम, जराणाम जरसि, जण्याम् जरसोः, जरयोः
जरे जरसौ, जरे । जरसः, जराः जराम् अतिक्रान्त: अतिजरः। अतिजरसौ, अतिजरौ । अतिजरसाम् , अतिजराणाम् त्यहि
१८. मास निशा भने आसन शहोना, अस् (शस्) दि.५.१. વગેરે પ્રત્યયો પર છતાં, વિકલ્પ મા નિશું અને માસન્ આદેશ થાય छ. मासः, मासान् । माभ्याम् , मासाभ्याम् । मा:सु, मास्सु, मासेषु। निशः, निशाः । निज्भ्याम्' , निशाभ्याम् । निच्छु', निच्शु, निशासु । आसानि, आसनानि । आसभ्याम् , आसनाभ्याम् । आस्न: आसनस्य।
१८. दन्त वगेरे शहोना, अस् वि.प. प. वगैरे प्रत्ययो ५२ छतi, दत् वगैरे माहेशो विस् थाय छे. भ:
दन्त पुं. दत् । पाद पुं. पद् । नासिका स्त्री. नस् । हृदय. न. हृद् । असृज् न. असन् । यूष पुं. यूषन् । उदक न. उदन् । दोस् पुं. दोषन् । यकृत् न. यकन् । शकृत् न. शकन् ।
આદેશોનાં રૂપો दि.५.प. तृ.मे.. तृ.द्वि.व. स... स. .. दतः दता दद्भ्याम् दति।
दत्सु नसः नसा नाम्याम् नास
नस्सन:स हन्दि हृदा हृद्भ्याम् हृदि असानि अस्ना असभ्याम् अस्नि, असनि अससु यूष्णः यूष्णा यूषभ्याम् यूष्णि, यूषणि यूषसु दोष्णः दोष्णा दोषभ्याम् दोष्णि, दोषणि दोषसु १. निश्+भ्याम् प्र.पा.२५.नि.१. निज्भ्याम् । २. निश्+सु-निज्+सु-निच्+सु-. .. ४८. नि. ४. निच्+शु-५.५५.३२.नि.3. निच्छु, निच्शु ।
न
हृत्सु
१०3
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનડુણ્ પું. બળદ. મનડુી સ્ત્રી. ગાય. અનેહસ્ પું. કાળ. ઞપ્ સ્ત્રી. (બ.વ.) પાણી.
અન્ન ન. કમળ.
અમ્બુધિ પું. સમુદ્ર. અવનિ સ્ત્રી. પૃથ્વી. અમૃત્ ન. લોહી. અહન્ ન. દિવસ. અર્થમન્ પું.સૂર્ય.
આસન ન. આસન.
આર્ય વિ. પૂજય. ઉશનસ્ પું. દૈત્યોનો ગુરુ, શુક્ર. મુક્ષિન્ પું. ઇન્દ્ર.
ત્તિ પું. કલિયુગ, કજીઓ. ગોપી સ્ત્રી. ગોવાલણ. વિવ્ સ્ત્રી. સ્વર્ગ, આકાશ. રૈવ ન. ભાગ્ય.
દ્વીપ પું. બેટ.
દઢ વિ. મજબુત. ોસ્ પું. હાથ. નિશા સ્ત્રી. રાત્રી.
ન્યાય્ય વિ. ન્યાયયુક્ત. પથિન્ યું. રસ્તો.
પતિ પું. પગપાળો, પાયદળ. પુરુવંશમ્ યું. ઇન્દ્ર. પુંર્ પું. પુરુષ.
શબ્દો
૧૦૪
પૂજન પું સૂર્ય. પ્રોò વિ. કહેલ.
પાઠ ૧૭ મો
મધુવન્ યું. ઇન્દ્ર. મોની સ્ત્રી. ઇન્દ્રાણી. મથિન્ પું. રવૈયો.
મરું છું. મારવાડ દેશ.
મિત્ર વિ. સહિત, યુક્ત.
યત્ ન. કાળજું.
યુવતિ સ્ત્રી. યુવતિ. યુવન્ યું. યુવાન.
યૂષ પું. ન. ઓસામણ,ઉકાળો. યોષા સ્ત્રી. સ્ત્રી.
રત્નમ્ ન. રજ, ધુળ.
તાડ્યૂલ ન. પુંછડું. વિપર્યય પું. વિરુદ્ધ, ઉલટું. શત્ ન.છાણ. શિવિન્ પું. અગ્નિ.
શિવ ન. મંગલ, કલ્યાણ. વિ. માંગલિક, ક્લ્યાણકારી.
શ્વન્ પું. કૂતરો.
શ્વપાર્જ પું. ચંડાલ.
સમ્પન્ન વિ. યુક્ત.
સહાય પું. સોબતી, મદદગાર. ન્ધ પું. ખાંધો, ખભો. સ્વપ્ન વિ. સુવા યોગ્ય, સુવું. હિમ ન. પું. હિમ, બરફ, ઠંડી.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૭ મો
વાક્યો
सखे ! इदमासनमास्यताम् । पथि पथि वृणुयादाजलोकः कुमारम् । गच्छ, सर्वथा शिवास्ते पन्थानः सन्तु । स एकः पुमान्य: कुटुम्बं बिभर्ति । हंसो हि क्षीरमादत्ते तन्मिश्रा वर्जयत्यपः ।
अर्पितानल्पपदातिसैन्यं पुण्येऽहनि प्रधानैरवनिपतिभिरमात्यैः सामन्तैश्च कृत्वा मामसहायं प्राहिणोत् ।
यथाऽसंख्येया दिवि देवा नभसि च तारकाः तथा परमात्मनि गुणाः।
धनसाधनी सामग्री प्राप्य योषाऽपि धनमर्जयति किमु युवा नरः?।
त्वामामनन्ति मुनयः परमं पुमांसम् । यथा यथा समारम्भो दैवात्सिद्धि न गच्छति । तथा तथाऽधिकोत्साहो धीराणां हदि वर्तते ॥ मासि मासि समा ज्योत्स्ना पक्षयोः कृष्णशुक्लयोः । तत्रैकः शक्लतां यातो यशः पण्यैरवाप्यते ।। विद्या-विनय-सम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ निशि दीपोऽम्बुधौ द्वीपो मरौ शाखी हिमे शिखी। कलौ दुरापः प्राप्तोऽयं त्वत्पादाब्जरजःकणः ॥ आपदां कथितः पन्था इन्द्रियाणामसंयमः । तज्जयः सम्पदां मार्गों येनेष्टं तेन गम्यताम् ।। १. तेन मिश्रा:-तन्मिश्राः । २. दुःखेन आप्यते-दुरापः। ३. तव पादाब्जयो: रजःकण:
૧0૫
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૭ મો अग्निरापः स्त्रियो मूर्खाः सर्पा राजकुलानि च। नित्यं यत्नेन सेव्यानि सद्यः प्राणहराणि षट् ॥ सुस्वप्नं प्रेक्ष्य न स्वप्यं कथ्यमह्नि च सद्गुरोः । दुःस्वप्नं पुनरालोक्य कार्यः प्रोक्तविपर्ययः ॥ निन्दन्तु नीति-निपुणा यदि वा स्तुवन्तु
__ लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥ તે રાજાએ દુશ્મનોના રક્તવડે (મકૃન) રાક્ષસોને સંતોષ્યા.
ગોપીઓ રવૈયા વડે (f) દહીંને વલોવે છે, તેમ દેવોએ મેરુને રવૈયો કરીને સમુદ્ર વલોવ્યો.
જ્યારે ભગવાનનો જન્મ થાય છે, ત્યારે ઇન્દ્ર (મધવન) સકળ ઈન્દ્રો સાથે આવીને અને વિનયપૂર્વક ભગવાનૂને ગ્રહણ કરીને, મેરુ શિખર ઉપર જઈને, ભગવાનનો જન્માભિષેક કરે છે.
વૃદ્ધાવસ્થામાં (નર) પણ માણસો ભોગ તૃષ્ણાને તજતાં નથી. આ આસન ઉપર આપ બેસો અને આ આસન ઉપર હું બેસું. આ યુવાનની બુદ્ધિ કુતરી (શ્વન) ના પુંછડા જેવી વાંકી છે. પાણીથી () નાહીને રાજાઓ બ્રાહ્મણોને દ્રવ્ય (૨) આપે છે.
આ પુરુષના (૫) ખભા મજબૂત છે, બાહ (ડો) પ્રશસ્ય છે, તેથી આ પુરુષ વૃષભ (નપુ) જેવો લાગે છે.
સૂર્ય (પૂષન) અંધકારને હણે છે.
૧૦૬
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો
પ્રકરણ ૩ જે ગણકાર્યરહિતવિભક્તિઓ
પાઠ ૧૮ મો. શ્વસ્વની, ભવિષ્યન્તી અને ક્રિયાતિપત્તિ શ્વસની પરઐo.
આત્મનેo तास्मि तास्वस तास्मस ताहे तास्वहे तास्महे तासि तास्थस् तास्थ तासे तासाथे ताध्वे ता तारौ तारस् ता तारौ तारस् ભવિષ્યન્તી'स्यापि स्यावस् स्यामस् स्ये स्यावहे स्यामहे स्यसि स्यथस् स्यथ स्यसे स्येथे स्यध्वे स्यति स्यतस् स्यन्ति स्यते
તે
स्यन्ते ક્રિયાતિપત્તિ स्यम् स्याव स्याम स्ये स्यावहि स्यामहि स्यस् स्यतम् स्यत स्यथास् स्येथाम् स्यध्वम् स्यत् स्यताम् स्यन् स्यत स्येताम् स्यन्त
ક શ્વસ્વની, ભવિષ્યન્તી, ક્રિયાતિપત્તિ, પરીક્ષા, અદ્યતની અને આશી: આ છ વિભક્તિઓમાં, ધાતુઓને તે તે ગણનો વિકરણ પ્રત્યય લાગતો નથી, માટે આ છ ગણકાર્ય રહિત વિભક્તિઓ કહેવાય છે અને વર્તમાના, હ્યસ્તની, સપ્તમી વિધ્યર્થ) અને પંચમી (આજ્ઞાર્થ) એ ચારમાં ધાતુઓને વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે, માટે એ ચાર ગણકાર્ય વિશિષ્ટ વિભક્તિઓ કહેવાય છે, વર્તમાના વિગેરે ચારના પ્રત્યયો શિત્ છે અને વ્યસ્તની વિગેરે છ ના પ્રત્યયો શિત્ નથી, એટલે, અશિત્ જાણવા.
૧. વર્તમાનાના પ્રત્યયો પૂર્વે ય મૂકવાથી આ પ્રત્યયો બને છે. ૨. હ્યસ્તનીના પ્રત્યયો પૂર્વે ) મૂક્વાથી આ પ્રત્યયો બને છે.
૧૦૭.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો ૧. ધાતુથી પર રહેલા શું કારાદિ અને ન્ કારાદિ અશિત્ प्रत्ययोनी पूर्वेइ (इट) थाय छे. लू+ता-लू+इ+ता=लविता । लवितुम् । लवितव्यम् । लविता, तृ (तृच्) प्रत्यय । लविष्यति, ते। याच्-याचिता । याचितुम् । याचितव्यम् । याचिता। याचिष्यति, ते। चुर् २L. १०. चोरि-चोरयिता ए. चोरयिष्यति 5.
रुद्-रोदिता . रोदिष्यति 5. अनु+इष्-अन्वेषिता 5. अन्वेषिष्यति 5.
लू पातुन ३५ो लवतास्मि लवितास्व: लवितास्मः| लविताहे लवितास्वहे लवितास्महे लवितासि लवितास्थः लवितास्थ लवितासे लवितासाथे लविताध्वे लविता लवितारौ लवितारः |लविता लवितारौ लवितार लविष्यामि लविष्याव: लविष्यामः लविष्ये लविष्यावहे लविष्यामहे लविष्यसि लविष्यथ: लविष्यथ लविष्यसे लविष्येथे लविष्यध्वे लविष्यति लविष्यतः लविष्यन्ति लविष्यते लविष्येते लविष्यन्ते
२. (१) यातिपत्तिना प्रत्ययो ५२ छti, पातुनी पूर्व अ(अट्) આવે છે પરંતુ- (૨) સ્વરથી શરૂ થતો ધાતુ હોય તો પૂર્વે ન सावतां पापनाहि स्वरनी वृद्धि थाय छे. अलविष्यत् । अलविष्यत । अयाचिष्यत् - त । अरोदिष्यत् । अचोरयिष्यत् । अनु+इष्-अन्वैषिष्यत्। अलविष्यम् अलविष्याव-ष्याम अलविष्ये अलविष्यावहि - ष्यामहि अलविष्यः अलविष्यतम्-ष्यत अलविष्यथाः अलविष्येथाम् -ष्यध्वम् अलविष्यत् अलविष्यताम्-ष्यन् अलविष्यत अलविष्येताम् -ष्यन्त
१. पातुमओने इ(इट्) थाय छे ते पातुमो सेट उपाय छे. इटा सह वर्तते यः सः सेट् ।
१०८
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
પઠ ૧૮ મો
૩.અનિટુ ધાતુઓથી પર રહેલા સુકારાદિ અને 7 કારાદિ અશિત प्रत्ययोनी पूर्व इ (इट) थती नथी. नि. १. नो अपवाह.
नी-नेता । नेतुम् । नेतव्यम् । नेष्यति, ते। अनेष्यत्, त। पा-पाता। पातुम् । पातव्यम् । पास्यति । अपास्यत्। लभ्-लब्धा । लब्धुम् । लब्धव्यम् । लप्स्यते । अलप्स्यत । शद्-शत्ता । शत्तुम् । शत्तव्यम् । शत्स्यति । अशत्स्यत् । शक्-शक्ता । शक्तुम् । शक्तव्यम् । शक्ष्यति । अशक्ष्यत् । पच-पक्ता । पक्तुम् । पक्तव्यम् । पक्ष्यति, ते । अपक्ष्यत् , त । बुध ग.४. बोद्धा। बोद्धम् । बोद्धव्यम्। भोत्स्यते। अभोत्स्यत। लिह-लेढा । लेदुम् । लेढव्यम् । लेक्ष्यति, ते । अलेक्ष्यत् , त । दुह-दोग्धा । दोग्धुम् । दोग्धव्यम् । धोक्ष्यति, ते। अधोक्ष्यत्, त ! दिश्-देष्टा । देष्टुम् । देष्टव्यम् । देक्ष्यति, ते । अदेक्ष्यत् , त । पिष्-पेष्टा । पेष्टम् । पेष्टव्यम् । पेक्ष्यति । अपेक्ष्यत् । यज्-यष्टा । यष्टुम् । यष्टव्यम् । यक्ष्यति, ते । अयक्ष्यत्, त । रम्-रन्ता। रन्तुम् । रन्तव्यम् । रंस्यते । अरंस्यत । रज्ज्-रक्ता । रतुम्। रक्तव्यम् । रक्ष्यति, ते। अरक्ष्यत्, त।
रुह-रोढा । रोदम् । रोढव्यम् । रोक्ष्यति । अरोक्ष्यत् । नेतास्मि नेतास्वः नेतास्मः नेताहे नेतास्वहे नेतास्महे नेतासि नेतास्थः नेतास्थ नेतासे नेतासाथे नेताध्वे नेता नेतारौ नेतारः नेता नेतारौ नेतारः नेष्यामि नेष्याव: नेष्यामः नेष्ये नेष्यावहे नेष्यामहे नेष्यसि नेष्यथ: नेष्यथ नेष्यसे नेष्येथे नेष्यध्वे नेष्यति नेष्यतः नेष्यन्ति नेष्यते नेष्येते नेष्यन्ते अनेष्यम् अनेष्याव अनेष्याम अनेष्ये अनेष्यावहि अनेष्यामहि अनेष्यः अनेष्यतम् अनेष्यत अनेष्यथाः अनेष्येथाम् अनेष्यध्वम् अनेष्यत् अनेष्यताम् अनेष्यन् अनेष्यत अनेष्येताम् अनेष्यन्त १. पातुमाने इ (इट्) थती नथी, ते अनिट् उपाय छे. न विद्यते इट् यस्य सः-अनिट् ।
૧૦૯
111111013
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો સેટ અનિની વ્યવસ્થા अनेस्वरीधातुमो- तमाम सेट्छे. ६शमा ना धातुमोमा इ (णिच्) 6मेराय छ भाटे सने स्वरी छ तेथी ते ५९॥ ६२७ सेट्छे. मेस्वरी धातुमो
१. सेट स्वरान्त (Rst) श्वि-श्रि-डी-शी-यु-रु-क्षु-क्ष्णु-णु-स्नुभ्यश्च वृगो वृङ । ऊदृदन्त-युजादिभ्यः, स्वरान्ता धातवोऽपरे॥१॥
श्वि, श्रि, डी 21. १.४, शी, यु . २, रु २. २, 'क्षु, क्ष्णु, नु (णु), स्नु, वृ (वृग्) 6. वृ (वृ) मा. ही ऊ २न्त (ऊदन्त) हाई ऋ रान्त (ऋदन्त) मने *युजादि पातुमओ सेट छ, म सिपायन। બીજા સ્વરાજો એક સ્વરી ધાતુઓ અનિટુ છે.
२.व्यं४नान्तमनिट (Rst) पाठे एकस्वराः स्यु र्येऽनुस्वारेत इमे स्मृताः । द्वि-विधोऽपि शकिश्चैव, वचि विचि-रिची पचिः ॥२॥ सिञ्चति र्मुचिरतोऽपि पृच्छति, र्धस्जि-मस्जि-भुजयो युजि र्यजिः । ष्वञ्जि-रञ्जि-रुजयो णिजि विज़: षञ्जि भञ्जि-भजयः सृजि-त्यजी॥३॥ स्कन्दि-विद्य-विद्लु-विन्तयो नुदिः,
स्विद्यतिः शदि-सदी भिदिच्छिदी। तुद्यदी पदि-हदी खिदि-क्षुदी,
राधि-साधि-शुधयो युधि-व्यधी ॥४॥ દશમા ગણના યુગાદ્રિ ધાતુઓ સ્વરાજો તેમજ વ્યંજનાન્ત એમ पन्नेय ५१२ना सेटछ, वणी मा भेटj समपार्नु, युजादि धातुमाने (णिच्) प्रत्यय उभेराय छे त्यारे तो, मने स्वरी डोवाथी ४ सेट छे.
१. क्षु-२.२.५. छीं४२वी, क्ष्णु-२.२.५. ती६५५ ७२j.
૧૧૦
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો बन्धि-बुध्य-रुधयः क्रुधि-क्षुधी,
सिध्यतिस्तदनु हन्ति-मन्यती। आपिना तपि-शपि-क्षिपि-च्छपो,
लुम्पतिः सृपि-लिपी वपि-स्वपी ॥५॥ यभि-रभि-लभि-यमि-रमि-नमि-गमयः,
कशि-लिशि-रुशि-रिशि-दिशति-दशयः । स्पृशि-मृशति-विशति-दृशि-शिष्ल-शुषयस् ,
___ विषि-पिषि-विष्ल-कृषि-तुषि-दुषि-पुषयः ॥६॥ श्लिष्यति ढिषिरतो घसि-वसती,
रोहति लुहि-रिही अनिड्गदितौ । देग्धि-दोग्धि-लिहयो मिहिवहती
नाति दहिरिति स्फुटमनिट : ॥७॥ ધાતુપાઠ (કોશ)માં, એકસ્વરી વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ-જે અનિદ્ छते माछे - क शक् .४, . ५.
वच विच रिच पच् सिञ्च् मुच् प्रच्छ भ्रस्ज् मस्ज् भुज् युज् यज् स्वञ् रञ्ज् रुज्
निज, विज् 1.3.सङ्ग् भञ्ज् भज् सृज् त्यज् द स्कन्द, विद् 1.४.विद् 1.६.विद् .७. नुद् स्विद्
२.४. शद् सद् भिद् छिद् तुद् अद् पद् हद् खिद् क्षुद् १४ राध् साथ् शुध् युध् व्यध् बन्ध् बुध् ।.४. रु अनु+रुध् कुध् क्षुध् सिध्.४ हन् मन् ग.४. आप तप शप् क्षिप् छुप लुप्.६. सृप लिप्वप् स्वप् यभ रभ लभ स्कन्द्-१... . हद् १.... शौय ४२j. शुध् ४.२.५.शुद्ध हो. यभ् १.१.५.भैथुन सेवj.
8
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો
म
यम् रम् नम् गम् कुश् लिश् रुश् रिश् दिश् (दंश्) दश् स्पृश् मृश् विश् दृश् શિન્ ગ૭. શુ ત્નિ પિ૬ વિ૬ ગ.૩.
| તુ પુ૬ ગ.૪. ત્નિમ્ ગ.૪. દિમ્ ઘમ્ વત્ ગ.૧. रुह् 'लुह रिह दिह दुह् लिह मिह वह नह दह्
સ ह
૧૦
૧છે
આ પ્રમાણે, સો ધાતુઓ ચોક્કસ અનિટુ છે, આ સિવાયના બીજા એકસ્વરી વ્યંજનાન્ત ધાતુઓ સેટુ છે.
પૃથક્કરણ ધાતુઓ
અનેકસ્વરી
– એકસ્વરી
સર્વે સે,
સ્વરાન્ત
– વ્યંજનાન્ત
કારિકામાં બતાવેલા સિવાયના કારિકામાં સિવાયના
સેટુ અનિટુ બતાવેલા અનિટુ સેટુ ૧. જુદું અને રિન્ આ બે ધાતુઓ સૌત્ર છે. તુમ્ ૧.ગ.પ.લોભ કરવો. રિર્ ૧.ગ.૫. હણવું. મિદ્ ૧.ગ.૫. ભીંજવવું, પેશાબ કરવો.
૧૧૨
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો
૪. વેટ્ ધાતુઓથી પર રહેલા સ્ કારાદિ અને ત્ કારાદિ અશિત્ प्रत्ययोनी पूर्वे इ(इट्) विऽल्पे थाय छे.' (नि. १ नो अपवाह ) धू धोता धोतुम् धोतव्यम् धोष्यति, ते धविता धवितुम् धवितव्यम् धविष्यति, ते
रध्रद्धा रद्धम्
रधिता रधितुम्
मृज् मा मार्ष्टम्
रद्धव्यम् रत्स्यति रधितव्यम् रधिष्यति मार्ष्टव्यम् मार्क्ष्यति
मार्जिता मार्जितुम् मार्जितव्यम् मार्जिष्यति
१.
अघोष्यत्, त अधविष्यत्, त
વેટ્ ધાતુઓ –
अरत्स्यत्
अरधिष्यत्
अमार्क्ष्यत्
अमार्जिष्यत्
ठे धातुखोने इ (इट्) विऽस्ये थाय छे ते वेट् हेवाय छे. वा (विकल्पेन) इट् यस्य स वेट् ।
धू ग. ५. ८. १०. (युभहि)
सू. २. ४. स्वृ
व्रश्च्
मृज् ग. २. १०. (युभहि) अञ्ज् तञ्ज्
स्यन्द् क्लिद्
रघ् सिध् ग. १. परस्मै. शास्त्रनी खाज्ञा रवी, भंगण अर्थ२, खाजे अर्थमां ४.
तृप् दृप् त्रप् कृप् गुप्
क्षम्
नश् अश् . ५. क्लिश्
मुह् द्रुह् स्नुह् स्निह् गुह् गाह् ग्लाह् तृह् तॄंह वृह् स्तृह स्तृह
स्वृ . १. ५. शब्द १२वो. तञ्जु .७. ५. संमुयित थपुं. गाह्-ग. १. खा. प्रवेश २वो तूंह- ग.ह.प.हएवं वृहग.१.५.उद्यभ १२वो. स्तृह- स्तृह - पीडवु, भारी नाम.
૧૧૩
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો ભવિષ્ય કૃદન્ત પ. પરમૈપદી ધાતુથી અત્ (+ત(g)) અને આત્મોપદી ધાતુથી ચમન (ચમ્+આન(કાન) પ્રત્યય લાગીને ભવિષ્ય કૃદન્ત બને છે. યા ૫. ધાતુનું વાસ્થત્ રૂપો-ત્રણ લિંગે વિશદ્ ગ.૬ પેઠે. શી આ. ધાતુનું શયિષ્યમા:, , II
કર્મણિકોઈપણ ધાતુને આત્મપદના પ્રત્યય લગાડવાથી કર્મણિ અને ભાવે રૂપો થાય છે. જુઓ. પ્ર પા.૩૦. નિ.૫. નાતે ને ધ્યતે | जेष्यते । अजेष्यत । लविता । लविष्यते । भविष्यते। કૃદન્ત–વામાન: સંસ્થમાન:
Iષ્યમાપ: I Mવિષ્યમાં ૬. રૂદ ધાતુથી આવેલો રૃ ૮) દીર્ઘ થાય છે, પણ પરોક્ષામાં દીર્ઘ થતો નથી.
પ્રદીતા હીથ્થતિ અપ્રદીર્થ ગ્રામ ગૃહત્વ ગૃહીત: ૭. ભવિષ્યકાળમાં ધાતુથી ભવિષ્યન્તી પ્રત્યયો થાય છે. મોક્યતા
૮. આજના સિવાયના ભવિષ્યમાં વ્યસ્તની પ્રત્યયો થાય છે. »ર્તા 4: મદ્ય ક્ષો વા મિષ્યતિ | અહિ શ્વસ્તરી ન થાય.
૯. ક્રિયાતિપત્તિ એટલે, ક્રિયાનું અતિપતન-ક્રિયાનો અભાવ, એટલે કે, કોઈ પણ કારણથી- (૧) “ક્રિયા થવાની નથી અથવા (૨) ક્રિયા થઈ નથી' એમ જણાય ત્યારે.' ધાતુથી સપ્તમી (વિધ્યર્થ) ના અર્થમાં-પ્રસંગમાં ક્રિયાતિપત્તિના પ્રત્યયો થાય છે.
१. स यदि गुरूनुपासिष्यत् शास्त्रान्तमगमिष्यत् ।
તે જો ગુરુની ઉપાસના કરત તો શાસ્ત્રનો પાર પામત.પણ, તે ઉપાસના કરવાનો નથી, માટે શાસ્ત્રનો પાર પણ પામવાનો નથી.
२. यद्ययं दानमदास्यत्ततो विश्वेऽपि यशः प्रासरिष्यत् । જો એણે દાન દીધું હોત તો એનો) યશ વિશ્વમાં પણ ફેલાયો હોત. (પણ, દાન દીધું નથી, માટે યશ પણ ફેલાયો નથી.) ૨. પરીક્ષામાં- દિવ - હસ્વ.
૧૧૪
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો
શબ્દો
અંશુ પં. કિરણ.
તીર્થ વિ. ફાટી ગયું. મ9 ન. આગળ.
fપક્ષ ન. દુષ્કાળ. મશન ! છેડો.
દ્વાન્ સ્ત્રી. દ્વાર, બારણું. તિમ . ઉલ્લંઘન, - અ. નહિ.
પસાર થવું તે, વિલંબ. પરમ્ અ. પરંતુ. ત્તિ વિ. નજીક, નજીકનું. પૌમારી સ્ત્રી પૂનમ. નવસિત (નવ+નો+$) સમાપ્ત પ્રતિપન્ન વિ. કબુલ કરેલું, પ્રતિજ્ઞા. થયું, પુરું થયું.
પ્રત્યગ્ર વિ. નવું. મહિમાવાન, અમદાવાદ. પ્રયુ$ વિ. યોજાયું. માન વિ. વ્યાપ્ત.
માત્ર વિ. અવશ્ય થવાનું. મામિન વિ. આવવાનું. મેર ૫. કાવતરું. રૂમ . હાથી.
મડુત્ર પું. કુતરો. ૩_થ પું. અવળો માર્ગ. મદ્ વિ. માંદું ૩પદ્રવ ૫. ઉપદ્રવ, હુમલો. મૃIરિ ૫. સિંહ. ઋતે અ. વિના.
મૌર્ય પં. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય. કામ પું. ઇચ્છા.
મૌનિ ૫. મુગુટ, મસ્તક. છેવત્વજ્ઞાન ન. સર્વ વસ્તુ- વિજ્ઞીવમ્ અ. જીવન પર્યંત.
વિષયક સંપૂર્ણ જ્ઞાન. રસવતી સ્ત્રી, રસોઈ. શ્નૌશલ્યા સ્ત્રી. રામની માતા. નમન (ત+ત) લાગ્યું.
ઝૂ વિ. જનાર, જવાનું. તુષ્ટ છું. લુંટારો. નૌતમ પં. ગૌતમ ગણધર, નોઈ પું. ન. માટીનું ઢેરું.
ભગવાન શ્રી મહાવીરના શિષ્ય વચ્ચે પું. મિત્ર. ધર્મ પું. ઘામ, બફારો. વિકસિત વિ. ખીલેલું. વિ. ઉષ્ણ.
વિષય પુ. ઈન્દ્રિયોનો વિષય, દેશ.
૧૧૫
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો શમ પં. શાન્તિ.
સુગૃહી સ્ત્રી. સુગરી, એક જાતની શર . બાણ.
પક્ષિણી. થર્ અ. આવતી કાલ.
સ્વસ્થ વિ. પ્રસન્ન. થાપ૬ ૫. શિકારી જાનવર. હત્યા સ્ત્રી. હિંસા. સંઈ વિ. સાંકડું.
દુતમુનપું. અગ્નિ. સુરજ્ઞાવદ વિ. સુખદાયી.
ધાતુઓ ફુલ ગ.૧.આ જોવું.
નિ+નિમંત્રણ આપવું, પ્રતિ+ રાહ જોવી.
નોતરું આપવું. ૩૫+ ઉપેક્ષા કરવી. મા ગ.૧૦.યુ. માગવું, મદ્ ગ.૧.૫૨. બોલવું.
શોધવું. વધુ ગ.૧.ઉ.બોધ પામવા. ન ગ.૧.૫૨. લાગવું, ગ.૪.આ. જાણવું.
વળગવું. મન્ ગ.૧૦.આ. મંત્રણા કરવી. | ત ગ.૧૦. પર. લાંઘવું, મા+આમંત્રણ આપવું. | ઓળંગવું.
વાક્યો किं भावि ? यद्भाव्यं तद्भविष्यति, न कोऽपि जानाति શ્વ જ વિતા..
मा त्वरस्व, सेत्स्यति तवैष कामः । वयस्य ! वसुदत्त ! किमुत्तरं दास्यामि ?।
प्रत्यग्रेण पश्चात्ताप-हुतभुजा दह्यमान-देहो दिवसमपि न સ્વસ્થ-વિર: સ્થાનિ
तीवंतपस्तप्यमानोऽपि अरण्य आस्ते शैलेऽपि आस्ते ૧. તમ્ (ગ.૧.પરમૈ.) ધાતુનો અર્થ “તપ કરવું એવો હોય ત્યારે આત્મપદી છે અને કર્તરિ પ્રયોગમાં પણ થ() પ્રત્યય લે છે. तप्यते । तप्स्यते।
૧૧૬
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો
परंतावन्न मोक्षं लप्स्यते यावद्विषयेभ्यो न दूरात् ।
इभा-ऽश्व-रथाऽऽकुलं पुरद्धारं वीक्ष्य सोऽचिन्तयत् 'चेत् अनयैव पुर-द्वारा प्रवेशाय प्रतीक्षिष्ये तत्कालातिक्रमो भविष्यति'।
मम शोकः कथं शममेष्यति ।
सत्यं वस्त्वाख्याहि नो चेच्छेत्स्यामि ते मौलिं, न हत्या दुष्ट-निग्रहे।
भविष्यदुर्भिक्षं ज्ञात्वा सर्वे देशान्तरं गताः, स देशो यत्र जीव्यते।
समित्रोऽद्य भोक्ष्येऽहं तद्दिव्यां रसवती कुरु। परलोक-सुखं धर्म नोपेक्षिष्ये मनागपि।
न मां कोप्युत्पथं नेतुमीश्वरः, तत्परलोक-सुखावहं पन्थानं न हास्यामि।
मलयकेतुः-आर्य ! अस्ति कश्चिद्यः कुसुमपुरं प्रति गच्छति, तत आगच्छति वा।
राक्षस:-अवसितमिदानीं गतागत - प्रयोजनम् , अल्पैरहोभिर्वयमेव तत्र गन्तारः।
हा ! हा ! हा ! वीर ! किं कृतम् ! यदस्मिन्नवसरेऽहं दूरे कृतः, किं बालवत्तवाञ्चलेऽलगिष्यम् ? किं वा केवलभागममार्गयिष्यम् ? किं मुक्तौ सङ्कीर्णमभविष्यत् ? किं वा तव
१. (१) 'दू२' भने 'न' मेवा अथवा शोथी द्वितीया તૃતીયા, પંચમી અને સપ્તમી એકવચન થાય છે પણ નામના વિશેષણ तरी १५२राय - होय तो. (२) नाथी 'दूर' : 'न ' होय तेने પંચમી કે ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે. दूरं दूरेण दूराद् दूरे वा ग्रामाद् ग्रामस्य वा वसति । अन्तिकम् अन्तिकेन अन्तिकाद् अन्तिके वा ग्रामाद् ग्रामस्य वा वसति ।
૧૧૭
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો भारोऽभविष्यत् ? यदेवं मां विमुच्य गतः , एवं च वीर ! वीर ! इति कुर्वतो 'वी' इति मुखे लग्नं गौतमस्य । चाणक्यतश्चलितभक्तिमहं सुखेन
जेष्यामि मौर्यमिति संप्रति यः प्रयुक्तः । भेदः किलैष भवता सकलः स एव
सम्पत्स्यते शठ! तवैव हि दूषणाय । अनुस्यो वरः कोऽस्या भवितेति दिवानिशम् । अचिन्तयत्तज्जनको जनकः पृथिवी-पतिः । तूलं तृणादपि लघु तूलादपि हि याचकः । वायुना किन नीतोऽसौ? मामपि प्रार्थयिष्यते ॥ वनं व्रजिष्यति सुतः पतिश्च प्रव्रजिष्यति । श्रुत्वाऽप्येतन यद्दीर्णा कौशल्ये ! वज्रमय्यसि । प्रतिपन्नाद्भवन्तोऽपि चलन्ति यदि तत्प्रभो ! मर्यादां लयिष्यन्ति निश्चितं जलराशयः॥ अम्लान-केवल-ज्ञान-प्रकाशेन विना त्वया। तमसीव ऋते दीपं स्थास्यामोऽत्र कथं भवे? ॥ कुतो धर्म-क्रिया-विघ्नः सतां रक्षितरित्वयि। तमस्तपति घर्माशौ कथमाविर्भविष्यति॥ दस्युभ्यस्त्रास्यते मार्गे श्वापदोपदवादपि । पालयिष्यत्यसौ मन्दान् सहगान्बान्धवानिव ॥ उपेक्ष्य लोष्ट-क्षेप्तारं लोष्टं दशति मण्डलः ।
मृगारिः शरमुत्प्रेक्ष्य शर-क्षेप्तारमृच्छति ॥ १. दिवा च निशा च अनयोः समाहारः दिवानिशम् । २. ऋते अव्ययना योगमा द्वितीया मने पंयमी विमस्ति थाय छे. 3. घर्माः अंशवः यस्य स धर्मांशुः (सूर्यः) । ४. सह गच्छन्ति इति सहगाः । साथे ४नारा, सगा.
૧૧૮
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૮ મો
હું કાલે “અમદાવાદ' જવાનો છું, (મ) પણ વરસાદ વરસશે તો મારાથી જઈ ( તુમ) શકાશે નહિ. (ર)
જો તેં મારું કહેલું હિતવચન માન્યું હોત, (ન) તો તું આ દુઃખના ખાડામાં પડત નહિ. (પ)
જે આ પૌર્ણમાસી આવવાની છે, (કામિની) એમાં ચૈત્યને વિષે મહોત્સવ થવાનો છે. (+વૃત)
અમે જીવન પર્યંત ભણીશું (ધરૂ) અને તત્ત્વોને જાણીશું. (વધુ)
આજ અથવા કાલ અમે એ લુંટારાઓને ચોક્કસ પકડી પાડીશું. (9)
રામ વનમાં જશે, (૬) તો હું તેમની પાછળ જઇશ. (ગુરુ) ખરેખર રામ વિના રહેવાને (સ્થા) લક્ષ્મણ સમર્થ નથી.
જેમ ખીલેલું ફુલ થોડા સમયમાં કરમાઈ જાય છે, તેમ આ યૌવન થોડા સમયમાં કરમાઇ જશે. (ઔ)
જેમ ઉદય પામેલો સૂર્ય અસ્ત થઈ જાય છે, (અત+) તેમ આ જીવન પણ એક દિવસ અસ્ત થઈ જશે જ.
આ માર્ગમાં ઘણાં કાંટા છે, તેથી એ માર્ગે જવાનો પ્રયત્ન તેઓ કરશે નહિં. ( ૧)
મારા વિના રામ કેવી રીતે જીવશે અને તેના વિના હું કેવી રીતે જીવીશ?
જો તેણે “સમરાદિત્ય' કથા સાંભળી હોત. () તો તેનું મન જરૂર વૈરાગ્યવાળું થાત. (વિ+)
શિશુપાલને (વડ) વરવાની (વૃ ભવિષ્યકૃદન્ત) કન્યા રુક્િમણી કૃષ્ણ વાસુદેવવડે વરાઈ.
વાનરને ટાઢથી ધ્રુજતો (૫) જોઈને સુગૃહી બોલી, હે વાનર ! જો તેં મારી જેમ ઘર બાંધ્યું (વ) હોત, તો તું આમ ટાઢથી થરથરત નહિ. (૫)
૧૧૯
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૯ મો
શ્વસ્તની ભવિષ્યન્તી અને ક્રિયાતિપત્તિ ચાલુ
૧. સદ્ તુમ્ પ્ (રૂ) રુણ્ અને રિધ્ ધાતુઓથી તેં કારાદિ અશિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, વિકલ્પે રૂ થાય છે. તોબ્બા, તોમિતા । ટ્ટા, દુષિતા ।
પાઠ ૧૯ મો
૨. સદ્ અને વૃદ્ ધાતુના (પા. ૧૦. નિ. ૧૧) ર્નો, ઢના નિમિત્તથી થયેલો ૪ ૫૨ છતાં, લોપ થાય છે અને પૂર્વના અ વર્ણનો ઓ થાય છે. સદ્દ+તા-સ ્+તા-સ ્+ધા-સ ્+ઢ સોઢા ! પક્ષે સહિતા । એ પ્રમાણે, સોહુમ, સહિતુમ્ । સોવ્યમ્, સહિતવ્યમ્ । વદ્-વોઢા । વોલુમ્ । વોન્મમ્।
૩. હ્રન્ ધાતુ અને ૠ કારાન્ત ધાતુઓથી સ્વ ની પૂર્વે રૂ થાય છે. હનિષ્યતિ । અહનિષ્યત્ । રિતિ / અરિષ્યત્ । સ્વ-સ્વરિતિ । અરિષ્યત્ । મૃ-મરિતિ । અમરિષ્યત્।
૪. ત્ તૃત્ નૃત્ ‰ર્ અને 'તૃન્ ને અદ્યતની સ્ (સિન્) પ્રત્યય સિવાયના મૈં કારાદિ અશિત્ પ્રત્યયની પહેલાં વિકલ્પે રૂ થાય છે.
कर्त्स्यति, कर्तिष्यति । अकर्त्स्यत्, अकर्तिष्यत् ।
=
૫. ગમ્ ધાતુથી સ્ કારાદિ અશિત્ પ્રત્યયની પહેલા રૂ થાય છે, પણ આત્મનેપદમાં થતી નથી. ગમિતિ । અમિષ્યત્ । સંગયતે । ૬. સ્નુ અને મ્ ધાતુથી સ્ કારાદિ અને ત્ કારાદિ અશિત્ પ્રત્યયની પૂર્વે રૂ થાય છે, પણ આત્મનેપદમાં થતી નથી.
પ્રસ્તવિષ્યતિ । પ્રસ્નવિતા / પ્રસ્તવિતુમ્ । ઋમિતિ । ઋમિતા । પ્રમિતવ્યમ્ । આત્મને, પ્રશ્નોષ્યતે। પ્રશ્નોતા પ્રક્ષ્યતે। પ્રાન્તા।
વૃત્ ગ.૬.૫. ગુંથવું, મારી નાંખવું, ૧. વૃદ્ ગ.૧.૫. હિંસા કરવી. ધૃદ્ ગ.૧.૫. પ્રકાશિત કરવું. ૨. શુધ્ ગ.૧. આ. કાપવું, છેદવું.
૧૨૦
૭. વૃત્ ચ ્ તૃપ્ તૃપ્ અને પ્ આ પાંચ ધાતુઓ, સ્વ આદિવાળા પ્રત્યયોમાં અને ઇચ્છાદર્શક (સત્રન્ત) માં ઉભયપદી છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૯ મો
८. वृत् वगेरे पांय पातुमोथी, ५२स्मैपमा स् । सने તકારાદિ અશિત પ્રત્યયોની પૂર્વે થતી નથી.
५२स्मै- वृत् । वृध्-वय॑ति । अवय॑त् । स्यन्त्स्यति । अस्यन्त्स्यत् । शय॑ति । अशय॑त् । कल्प्स्यति । अकल्प्स्यत् ।
मात्मने- वर्तिष्यते । अवर्तिष्यत । वर्धिष्यते । अवधिष्यत । शधिष्यते । अधिष्यत ।
स्यन्द् पेट् स्यन्त्स्यते, स्यन्दिष्यते। अस्यन्त्स्यत, अस्यन्दिष्यत । कृप् वेट कल्प्स्यते, कल्पिष्यते । अकल्प्स्यत, अकल्पिष्यत ।
श्वस्तनी- वर्तिताहे । वधिताहे । शर्धिताहे । *स्यन्ताहे, स्यन्दिताहे। श्वस्तनीमा मात्मनेपही ४ छ, ५२स्मैपदी नथी. नि. ७.
८. कृप् पातु श्वस्त नीमा ५९। उभयपीछे. कल्प्तास्मि (नि. ८.) मात्मने, कल्प्ताहे, कल्पिताहे।
१०. अधि+ इ '' मा पातुनो यातिपत्तिमा भने अद्यतनामi, वि.४८ गी माहेश थाय छे.अध्यगीष्यत, अध्यैष्यत । गी माहेशनो गुए थतो नथी.
११. (१) मशित् प्रत्ययोना विषयमां, अस् ।. २. मने ब्रू घातुनो अनुभे भूमने वच् माहेश थाय छे. सने (२) भ्रस्ज नो વિકલ્પ મન્ આદેશ થાય છે.
भविता । भवितुम् । भविष्यति । अभविष्यत् । भवितव्यम् । भव्यम् । वक्ता । वक्तुम् । वक्ष्यति, वक्ष्यते । अवक्ष्यत्, त । वक्तव्यम् । वाच्यम् । भी, भ्रष्टा । भष्टुंम्, भ्रष्टम् । भय॑ति भ्रक्ष्यति । अभय॑त्, अभ्रक्ष्यत् ।
१२. धुट प्रत्यय ५२ ७di, मने पहने अंते (१) मुह द्रुह् 'स्नु भने स्निह् पातुमोना ह नो विधे घ् थाय छे. माने (२) नह पातुन। ह्नो नित्य थाय छे. *स्यन्ताहे-416.१०.नि.५. । १. वच् माहेश ५९ मानिट को. २. स्नुह् २. १. ५. वमन २j.
૧૨૧
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૯ મો मोग्धा, मोढा । द्रोग्धा, द्रोढा । स्नोग्धा, स्नोढा, । स्नेग्धा, स्नेढा । नद्धा । मोक्ष्यति' । ध्रोक्ष्यति । स्नोक्ष्यति । स्नेक्ष्यति । नत्स्यति । मा यारे पातुमओ पेट्छे भेटले इ मावे त्यारे मोहिता । मोहिष्यति । .
१३. ५२०४ना प्रत्यय ५२७i, नश् पातुमा स्वरनी पछी न् उमेराय छे. नंष्टा नंष्टुम् नक्ष्यति अनझ्यत्।
नशिता नशितुम् नशिष्यति अनशिष्यत् । नश् वेट छे.
१४.५२व्यंना प्रत्यय ५२७i, मस्ज्यातुन। स्नो न्याय छे. मङ्कता । मङ्क्तम् । मझ्यति । अमक्ष्यत् । ५।.४.नि.७.
१५. ५२व्यंना प्रत्यय ५२७i, (१) सृज् भने दृश् पातुने नित्य माने (२) स्पृश् मृश् कृष् तृप् दृप् भने सृप् पातुने विपेस्वरनी પછી મેં ઉમેરાય છે, પણ ધુ પ્રત્યય કિન્તુ ન હોય તો.
स्रष्टा । स्रष्टुम् । स्रष्टव्यम् । स्रक्ष्यति । अस्रक्ष्यत् । द्रष्टा । द्रष्टुम् । द्रष्टव्यम् । द्रक्ष्यति । अद्रक्ष्यत् । सृष्टः । दृष्टः । सृष्ट्वा । दृष्ट्वा । प्रत्यय तिछे. स्प्रष्टा, स्पर्दा । स्प्रष्टुम् । स्पष्टुम् । स्प्रष्टव्यम् , स्पष्टव्यम् । स्प्रक्ष्यति, स्पर्ध्यति । अस्प्रक्ष्यत् , अस्पय॑त् । में प्रभारी मृश् कृष् भने सृप् । स्पृष्टः । मृष्टः । कृष्टः । सृप्तः । स्पृष्ट्वा । 5. प्रत्यय जित्छे. त्रप्ता, तर्ता । द्रप्ता, दर्ता । त्रप्स्यति, तय॑ति । विगेरे . तृप् मने दृप् मा मे पातु पेट्छे, मेटरी इ मावे त्यारे, तर्पिता । दर्पिता । तर्पिष्यति । विगेरे तृप्तः । दृप्तः । प्रत्यय त्छेि .
૧૬. ધાતુના સ્ નો સ્ કારાદિ અશિત્ પ્રત્યયના વિષયમાં તું थाय छे. वस्-वत्स्यति । अवत्स्यत् ।
१. घ् नो क् प्र.५८.२५.नि.२.अने द नो क् पा. १०.नि... ૨. વેર્ ધાતુઓને $ અને જીવતુ પૂર્વે રૂ આવતી નથી.
૧૨૨
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૯ મો
૧૭. ધુમ્ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર છતાં ધાતુના છું નો શું भने व् नो ऊ (ऊट) थाय छे. प्रच्छ्-प्रष्य । प्रक्ष्यति । अप्रक्ष्यत् ।
प्रच्छत (क्त) पृष्टः । (५. ४. नि. ५. ५८.१3. नि.२.) दिव्+त-द्यूतः । धाव+त-धौत: । धौतवान् ।
કર્મણિ અને ભાવે પ્રયોગમાંવિશેષતા ૧૮. સ્વરાન્ત ધાતુથી તથા પ્ર૬ શું અને હત્ ધાતુથી, કર્મણિ અને ભાવે પ્રયોગમાં વ્યસ્તની ભવિષ્યન્તી ક્રિયાતિપત્તિ અદ્યતની ચું (सिच्) मने माशी: प्रत्ययो सता इ (बिट) विस्ये थाय छे.
लू+इ(जिट)+स्यते (५५.५.नि.२.) लाविष्यते । ५२, इ (जिट) नथाय, त्यारे लविष्यते - इ(इट्) में प्रभारी अलाविष्यत, अलविष्यत, लाविता, लविता, लाविष्यमाणः, लविष्यमाणः ।
नी, नायिष्यते, नेष्यते । अनायिष्यत, अनेष्यत । नायिता, नेता। ह, हारिष्यते, हरिष्यते । अहारिष्यत, अहरिष्यत । हारिता, हर्ता । ग्रह, ग्राहिष्यते, ग्रहीष्यते। अग्राहिष्यत, अग्रहीष्यत । ग्राहिता, ग्रहीता। दृश् , दर्शिष्यते, द्रक्ष्यते । अदर्शिष्यत, अद्रक्ष्यत । दर्शिता, द्रष्टा ।
૧૯. ગાકારાન્ત ધાતુઓના મા નો ગિતુ હિતુ કૃત્ પ્રત્યયો અને इ (बिट् ? बिच्') ५२ छतां ऐ थाय छे.
दा+अ(घ)-दायः । दा+अक(णक)=दायकः ।
दा+इ(जिट)+स्यते दायिष्यते ५२ दास्यते । अदायिष्यत । अदास्यत । दायिता । दाता ।
२०. इ (जिट 3 जिच्) ५२ ७di, हन् नो घन् थाय छे. घानिष्यते पक्षे हनिष्यते । अघानिष्यत । अहनिष्यत । घानिता । हन्ता ।
१. अपनी ऊ (ऊट्) साथे औ थाय छे.
२. भला मद्यतनी 3. पु. मे. १. भां जिच् थाय छे. हुमो पा. २७. नि. ११.
૧૨૩
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુશાસન ન. શિક્ષા. અન્યતામ્ અ. બીજે ઠેકાણે. અભિરામ વિ. મનોહર.
અસ્તુ અ. નિષેધ સૂચક. આમ વિ. કાચું.
૩પસર્ન પું. ઉપદ્રવ,
દેવતાઇ ઉત્પાત.
વ્હાનિ વિ. એકલું.
વત પું. કોળીઓ.
મ પું. પગ, ક્રમ. રુતિર્ વિ. સુખી. વેષળા સ્ત્રી. શોધ, તપાસ.
ોળી સ્ત્રી. ગુણી. વાટુ વિ. મધુર વચન. તેનસ્ ન. તેજ.
ધાન્ ગ. ૧. ઉ. જવું, ધોવું.
શબ્દો
પાઠ ૧૯ મો
નવ વિ. નવું. નાર િયું. નરકનો જીવ. નિગ્રહ પું. બંધન.
નૈષધિ છું. નિષેધ દેશનો રાજા,
નળ.
પરસ્પરમ્ અ. પરસ્પર. પ્રશ્નોધ પું. જાગવું તે. પ્રવૃત્તિ સ્ત્રી. ખબર. પ્રૌઢ વિ. ઉત્તમ, ગંભીર.
માણ્ડીગર ન. ભંડાર.
સુધા અ. ફોગટ. મૃગાક્ષી સ્ત્રી. મૃગના જેવા નેત્રવાળી સ્ત્રી.
વંશ પું. વંશ, વાંસ. નૃત્યકૃત્ વિ. હત્યા કરનાર. જ્ઞાનપદ્યમી સ્ત્રી.કાર્તિક સુદી ૫.
વાક્યો
हस्तिभि र्हस्ति- भारो हि वोढुं शक्येत नापरैः । प्रक्ष्यामि तत्सर्वमेनं कृत्वा चाटु-शतान्यपि । कवलः शक्यते क्षेप्तुं नाक्रष्टुं हस्तिनो मुखात् । मरिष्यामो मरिष्याम इत्येवं भावनापराः । मुधैव जीवितं हित्वा प्रियन्ते सत्त्व - वर्जिताः ॥ तत्राहमभविष्यं चेत्तदा तेषां दुरात्मनाम् । अकरिष्यं नव-नवैर्निग्रहैरनुशासनम् ॥ भवं तरिष्याम्यज्ञो ऽपि भवत्पादावलम्ब्यहम् । गोपुच्छ-लग्नो हि तरेन्नदीं गोपाल - बालकः ॥
૧૨૪
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૯ મો
दीक्षां सह त्वयाऽऽदास्ये विहरिष्ये सह त्वया । दुःसहांश्च सहिष्येऽहं त्वया सह परिषहान् ॥ त्वया सहोपसर्गाश्च सहिष्ये त्रिजगद्गुरो !। कथंचिदपि न स्थास्याम्यहमत्र प्रसीद मे ॥ युष्मानष्टान् विनष्टान्वा हित्वा गतवतां मुखम् । कथं द्रक्ष्यति नः स्वामी ऋषि-हत्याकृतामिव ।। युष्मान्विना गतान्नोऽद्य लोकोप्युपहसिष्यति। हृदय ! स्फुट रे सद्यः पयःसिक्ताऽऽमकुम्भवत् ।। मयैकाकिन्यसौ मुक्ता प्रबुद्धा मुग्धलोचना। मोक्ष्यते जीवितेनाऽपि स्पर्द्धयेव मया सह ॥ भक्तां तदेनां वञ्चित्वा नान्यतो गन्तुमुत्सहे। जीवितं मरणं वाऽपि मम स्यादनया सह । अथवाऽनेक-दुःखानामरण्ये नरकोपमे। पात्रं नारकिक इव भवाम्येकोऽहमस्त्वसौ ॥ मया तु वस्त्र-लिखितामाज्ञां कृत्वा मृगाक्ष्यसौ। स्वयं गत्वा कुशलिनी वत्स्यति स्वजनौकसि ॥ इति निश्चित्य तां रात्रिमतिक्रम्य च नैषधिः।
प्रबोध-समये पल्याः प्राचलत्त्वरितक्रमम् । पूर्णोऽहमथैरिति मा प्रसीद रिक्तोऽहमथैरिति मा विषीद । रिक्तं च पूर्णं भरितं च रिक्तं करिष्यतो नास्ति विधे विलम्बः ।। त्वया विना वीर ! कथं व्रजामो ! गृहेऽधुना शून्यवनोपमाने । गोष्ठ-सुखं केन सहाचरामो ! भोक्ष्यामहे केन सहाथ बन्यो ! ।। अतिप्रियं बान्धव ! दर्शनं ते सुधाञ्जनं भावि कदास्मदक्ष्णोः । नीरागचित्तोऽपि कदाचिदस्मास्मरिष्यसि प्रौढगुणाभिराम !॥
१. त्वरितौ क्रमौ यस्मिन् (कर्मणि) तत् त्वरितकमम्।.वि.
૧૨૫
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૯ મો અમે કાલે જ્ઞાનપંચમીને દિવસે શુભ મુહૂર્ત વ્યાકરણ ભણવાનો (મધ્યેતુ) પ્રારંભ કરીશું. (W++) વ્યાકરણ ભણીને (અપત્ય) અમે સિદ્ધાન્ત ભણીશું.
જો તમે સદાચારમાં વર્તશો (વૃત) તો સરસ્વતી અને લક્ષ્મી વડે વધશો. (વૃધ)
આ મુનિ પોતાના તપ તેજવડે કર્મોને બાળી નાંખશે (પ્રશ્ન) અને શાશ્વત સુખમાં મગ્ન થશે. (મ)
- તમારા કુમારો વડે થોડા સમયમાં ઘણી વિદ્યાઓ ગ્રહણ કરાશે (9) કેમકે તેઓ વિનીત છે.
આ વાવેલાં ધાન્ય પાકી જશે (પ) ત્યારે ખેડુતો વડે કપાશે. (7) હમણાં આ કરું છું, પછી આ કરીશ, (5) એ કરીને સુવિધાય) વળી કાલે તે કરીશ, એમ સ્વપ્નતુલ્ય જીવલોકમાં કોણ માનશે?
જો રામ વનમાં ગયા ન હોય અને રાવણવડે સીતાનું હરણ કરાયું ન હોત () તો રામાયણમાં લખાત (f) પણ શું ?
કાલે મજુરો અનાજની આ ગોણીઓ ઉપાડશે. (
તમે અણહિલપુર પાટણ જશો (1) તો ત્યાં રહેલાં અતિ પ્રાચીન પુસ્તક ભંડારો અને ઐતિહાસિક પ્રાચીન અવશેષોને જોશો. (ટ્ર)
રુક્મિણીએ નારદજીને કહ્યું, આર્ય! મને આશા હતી કે, તમે મારા પુત્રની ખબર લાવશો.(કા+ની) નારદે કહ્યું, રુક્મિણી! શોકને મૂક, “હું તારા પુત્રની શોધ કર્યા વિના (મા ) ફરીથી તને જોઈશ નહિ” () આ નિશ્ચય છે, આમ કહી નારદ આકાશ માર્ગે ઉડ્યા. (૩૫)
આ ફળોને અડકવું (પુ) પણ અમને કલ્પશે નહિ (5) તો ખાવાની શી વાત.
જેમ સિંહને જોઈને હરિણો વનાંગણમાંથી નાશી જાય છે તેમ ભીમને જોઈને તે સર્વે યોધાઓ રણાંગણમાંથી નાશી જશે. (1)
૧ર૬
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૦ મો.
પ્રકરણ ૪ થું ધાતુરૂપ શબ્દો અને તદ્ધિત શબ્દો પાઠ ૨૦ મો. ધાતુરૂપ શબ્દો (સ્વરાજો)
૧. “ધાતુ સૂચિત અર્થ-ક્રિયાનો કરનાર' એવા અર્થમાં ધાતુને વિવ[ પ્રત્યય લાગે છે. વિશ્વ પતિ તિ વિવ-વિશ્વ : તત્ત્વ ત્તિ इति क्विप्-तत्त्वविद् ।
૨. હૃસ્વ સ્વરાન્ત ધાતુને પિત્ કૃત્ પ્રત્યય પર છતાં, ત્ ઉમેરાય છે. શત્રુ ગતિ વિવ–નતા મનુ+કૃવત્ની અનુકૃત્ય (વવી નો (૧)આદેશ પિતુ છે.).
૩. વિગેરે અને સં-પદ્ વિગેરે ધાતુઓને નિત્ય અને બી વિગેરે ધાતુઓને વિકલ્પ વિમ્ પ્રત્યય લાગીને સ્ત્રીલિંગ શબ્દો બને છે. Kા મુત્ . સંપ , વિપદ્ ઇ. મી., મીતિઃ | ટ્રીટ, દીતિઃ ઇ. I
માં કારાન્ત શબ્દો ૪. ઘુ સિવાયના સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર છતાં, મા (મા) પ્રત્યય સિવાયના મા કારાન્ત નામોના મા નો લોપ થાય છે. વિશ્વ:
૫. સ્ત્રી. પ્ર. સં. વિશ્વપI: विश्वपौ
विश्वपाम् विश्वपौ विश्वपा विश्वपाभ्याम् विश्वपाभिः
विश्वपे विश्वपाभ्याम् विश्वपाभ्यः ૧. વિવધૂ પ્રત્યયના દરેક વર્ગો ઇત છે, એટલે પ્રત્યય આખોય ઉડી જાય છે, તેથી વિવ૬ પ્રત્યયાન્ત શબ્દો ધાતુ જેવા થવાથી ધાતુરૂપ કહેવાય છે.
૨. સં-પ વિગેરે ધાતુઓમાંના કેટલાકને વિત પ્રત્યય પણ લાગે છે. સંપત્તિઃ વિપત્તિ: ઈ.
विश्वपाः વિશ્વE:
૨.
૧૨૭
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
खलपू:
પાઠ ૨૦ મો विश्वपः विश्वपाभ्याम् विश्वपाभ्यः विश्वपः विश्वपोः विश्वपाम्
विश्वपि विश्वपोः विश्वपासु ५. नपुंसलिंगनामोनोअन्त्य स्वरस्व थायछे. विश्वप ३५ो वन प्रभाए। २i.
છું કારાન્ત અને નકારાન્ત શબ્દો ६. क्विप् प्रत्ययान्त ४ नामनी साथे सभास थयेलो होय, તે સમાસ સંબંધી ધાતુના રૂ વર્ણ અને ૩ વર્ણનો, સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર छता, अनुभे य् भने व् थाय छे, ५९। सुधी २०६मा य् थतो नथी. पा. ४. नि. २. नो अपवाह. खलं पुनाति इति खलपू: । सुष्ठु ध्यायति दधाति वा सुधीः ।
५.स्त्री .
खलप्वौ खलप्वः प्र.सं. खलप्वम् खलप्वौ खलप्वः खलप्वा खलपूभ्याम् खलपूभिः खलवे खलपूभ्याम् खलपूभ्यः खलप्वः खलपूभ्याम् खलपूभ्यः खलप्वः खलप्वोः खलप्वाम् खलप्वि खलप्वोः खलपूषु
न. खलपु खलपुनी
खलपूनि
प्र.वि. खलपुना खलपुभ्याम् खलपुभिः खलपुने खलपुभ्याम् खलपुभ्यः खलपुनः
खलपुभ्याम् खलपुभ्यः खलपुनः खलपुनोः खलपूनाम् खलपुनि खलपुनोः खलपुषु खलपो, पु खलपुनी खलपूनि १. ध्यै तथा धा धातुनो धी माहेश थाय छे.
सं.
૧૨૮
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुधिये
પાઠ ૨૦ મો
सुधी पुं. स्त्री. सुधीः सुधियौ
सुधियः प्र.सं. सुधियम् सुधियौ
सुधियः सुधिया सुधीभ्याम्
सुधीभिः सुधीभ्याम् सुधीभ्यः सुधियः सुधीभ्याम्
सुधीभ्यः सुधियः सुधियोः सुधियाम् सुधियि सुधियोः सुधीषु
नपुंसलिंगमा सुधि शन।३५ो खलपु न. प्रभारी.
७. नी शथी इ (स.मे.व.) नो आम् थाय छे. ग्रामं नयति इति ग्रामणी:, ग्रामण्याम् स... सिवायत्रो लिंगे खलपूवत् । नयति इति नीः, नियाम् स.मे.व. सिवायत्रो लिंगे ३५ो सुधीवत्-नी: नियौ नियः । त्याह.
८. दृन्भू', पुनर्भू, वर्षाभू मने कारभू मा शो संधी४ भू ધાતુના નો સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં વ્ર થાય છે.
पुनर्भू स्त्री. वधूवत् प्रत्ययो.
पुनर्बो पुनर्श्वम्
पुनौं १. दृन् हिंसन्भवति दृन्भूः । पुनर्भवति पुनर्भूः । वर्षासु भवति वर्षाभूः । कारेण भवति कारभूः । स्वयं भवति इति स्वयम्भूः । मनसि भवति मनोभूः। 5.
२. मा सिवाय स्वयम्भू , मनोभू परेमा व् न थाय, ५९। ५. ४. नि. २. थी उव् थशे. स्वयम्भुवौ।
पुनर्वः पुनः
૧૨૯
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुनवै
पुनभ्वों
પાઠ ૨૦ મો पुनर्वा पुनर्भूभ्याम् पुनर्भूभिः
पुनर्भूभ्याम् पुनर्भूभ्यः पुनर्वा: पुनर्भूभ्याम् पुनर्भूभ्यः पुनर्वाः पुनोः
पुनर्भूणाम् पुनर्वाम् पुनोः पुनर्भूषु पुनर्भु
पुनवः दृन्भू स्त्री. मने वर्षाभू स्त्री. न. ३५ो, पुनर्भू प्रभारी वर्षाभू पुं. भने कारभू पुं. खलपूवत्।
स्वयम्भू पुं. स्वयम्भूः स्वयम्भुवौ स्वयम्भुवः प्र. सं. स्वयम्भुवम् स्वयम्भुवौ स्वयम्भुवः स्वयम्भुवा स्वयम्भूभ्याम् स्वयम्भूभिः स्वयम्भुवे स्वयम्भूभ्याम् स्वयम्भूभ्यः स्वयम्भुवः स्वयम्भूभ्याम् स्वयम्भूभ्यः स्वयम्भुवः स्वयम्भुवोः स्वयम्भुवाम् स्वयम्भुवि स्वयम्भुवः स्वयम्भूषु
સંયોગાન્ત ધાતુરૂપ શબ્દો यवान् क्रीणाति यवक्री: । कटं प्रवते कटपू:-नदीतीरः । कटेन प्रवते कटप्रूः = ६८पडे तरना२. कटपू ही थायछे.
અહિ નિયમ ૬ લાગશે નહિ, પરંતુ તેના અપવાદ રૂપ પા. ૧૪. नि. १७.दागशे. भेटवे इय् भने उव्थशे. ३पोत्रो लिंगे-सुधीवत्
यवक्रीः यवक्रियौ यवक्रियः .
कटप्रः कटप्रवौ कटप्रवः 5. १. प्र. ५1. 3८. ना प्रत्ययो तथा तेनो नि. १ को मो.
१30
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૦ મો
છું કારાન્ત અને કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ શબ્દો
८. इय् भने उव् सोम थाय छ, मेवा ई रान्त सने ऊ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામોથી (૧) ચતુર્થી પંચમી ષષ્ઠી અને સપ્તમી मेऽवयनना प्रत्ययोना मनु ऐ आस् आस् भने आम् विल्पे थाय छ भने (२) आम् ५. ५. व. नो विse नाम् थाय छे. दधाति, ध्यायति वा धीः । श्रयति इति श्रीः । भवति इति भूः । श्री स्त्री.
भूस्त्री. श्रीः श्रियौ श्रिय: प्र.सं. भूः भुवौ भुवः२ श्रियम् श्रियौ श्रियः भुवम् भुवौ भुवः श्रिया श्रीभ्याम् श्रीभिः भुवा भूभ्याम् भूभिः श्रियै, ये श्रीभ्याम् श्रीभ्यः भुवै, वे भूभ्याम् भूभ्यः श्रियाः,यः श्रीभ्याम् श्रीभ्यः भुवाः, वः भूभ्याम् भूभ्यः श्रियाः,यः श्रियोः श्रियाम्, भुवाः, वः भुवोः भुवाम्, श्रीणाम्
भूनाम् श्रियाम्,यि श्रियोः श्रीषु भुवाम्, वि भुवोः भूषु
१०. भ्रू (स्त्री.) शन। ऊ नो स्वा प्रत्यय ५२ छतi, उव् थाय छे. (भ्रू श६ पातु३५ नथी भेटले ५८. ४. नि. २.न दागे.) भ्रूः ध्रुवौ भ्रवः त्यहि भूवत्।।
શબ્દો
अस्त्र न. मख, पाए। वगैरे. | कर पं. हाथ, उरए. आकर पुं. पा.
कार पुं. निश्चय. उपज्ञ वि. प्रथम डेj-रयेj. कारभू पुं. सास, मार्गशs, कट पुं. साह31.
મૂલ્ય નક્કી કરનાર. कमठ पुं. मे ता५स.
केलि स्त्री. 8131, २मत. ૧.ફક્ત સ્ત્રીલિંગ જ હોય, તેવા સ્ત્રીલિંગ નામો. २. ५. ४. नि.२
૧૩૧
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
રન ન. ખળું. ધાન્ય લેવાની |
જગ્યા, કચરો, મેલ. તપૂ વિ. ખળાને સાફ કરનાર,
કચરો કાઢનાર. અમૃત વિ. ગર્ભ ધારણ કરનાર. પ્રામણી વિ. ગામનો નાયક. fછત્ સ્ત્રી. છેદ, નાશ.
ભૂસ્ત્રી. વિષવાળો કીડો. ધરો છું. તે નામે ઇન્દ્ર. ધી સ્ત્રી. બુદ્ધિ. નિશ્વિની સ્ત્રી. સ્ત્રી. નિજ વિ. સરખું. વિવિઘ વિ. કંટાળેલું. નિર્વેઃ પં. કંટાળો. ની વિ. દોરનાર. પુનમ્ સ્ત્રી. ફરીથી પરણેલી સ્ત્રી,
જેણે બીજી વખત લગ્ન
કર્યું છે તે. પાર્શ્વનાથ પું. તેવીસમા તીર્થંકર પ્રતિમૂ છું. સાક્ષી, જમીન. પ્રયેળ અ. મોટે ભાગે.
પાઠ ૨૦ મો મ પં. બંગ, નાશ,
ભાગી જવું. ધી સ્ત્રી, ભય, બીક. પૂ સ્ત્રી. પૃથ્વી. દૂ સ્ત્રી. ભવાં, ભમર. મો. ભોગ, સાપની ફણા. મગન . સર્પ. મનોપૂ!. કામ. વાસમ્ ન. કપડું. વિશ્વપ છું. વિશ્વનું રક્ષણ
કરનાર. વર્ષોપૂ!. દેડકો. સ્ત્રી, દેડકી. સહવરી સ્ત્રી. સાથે રહેનારી,
સખી. સુધી વિ. વિચારક, વિદ્વાન. સોમ . ચંદ્ર, એક વેલો. સોમપ ૫. સોમરસ પીનાર,
યાજ્ઞિક. સંપું યુદ્ધ, લડાઈ. સંનિમ વિ. સરખું. સ્વયમ્ભ પુ. બ્રહ્મા.
ધાતુ
ફર્થ ગ. ૧.પર. ઈર્ષા કરવી. | ક્રીડા કરવી. પૃ ૧. આ. જવું. તરવું. ૩+ ઉલ્લાસ પામવો. .૧.પર. આસક્ત થવું, |
ઉન્નતિ |
૧૩ર
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૦ મો
વાક્યો शरत्कालवशादिन्दुकरा: स्युरधिकश्रियः । बलिनो यद्दलिभ्योऽपि बहुरत्ना भूरियम्। किं हि दुःसाध्यं सुधियां धियः । पुण्यपुंसां विदेशेऽपि सहचर्यो ननु श्रियः । प्रायेण हि दरिद्राणां शीघ्रं गर्भभृतः स्त्रियः । श्री-छिदेऽञ्जनलेशोऽपि धौतस्य श्वेतवाससः । कमठे धरणेन्द्रे च स्वोचितं कर्म कुर्वति । प्रभुस्तुल्यमनोवृत्तिः पार्श्वनाथः श्रियेऽस्तु वः॥ धेहि धर्मे धनधियं मा धनेषु कदाचन । सेवस्व सद्गुरूपज्ञां शिक्षा मा तु नितम्बिनीम्॥ कृतमोहास्त्रवैफल्यं ज्ञानवर्म बिभर्ति यः। क्व भीस्तस्य क्व वा भङ्गः कर्मसंगरकेलिषु ॥ आयुः पताकाचपलं तरङ्ग-तरलाः श्रियः । भोगि-भोग-निभा भोगा: संगमाः स्वप्नसंनिभाः॥ याचकानां महतीनामाशानामेष पूरकः । ग्रामण्यां सोमपां नित्यं तद्वधूनां च पूजकः ॥ सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्नमलंकरणं भुवः । तदपि तत्क्षणभङ्गिकरोति चेद् अहह कष्टमपण्डितता विधेः ।। निर्द्रव्यो हियमेति हिपरिगतः प्रभ्रश्यते तेजसो, निस्तेजा: परिभूयते परिभवानिर्वेदमागच्छति । निर्विणः शुचमेति शोकविवशो बुद्ध्या परित्यज्यते, निर्बुद्धिः क्षयमेत्यहो निधनता सर्वाऽऽपदामास्पदम्॥
१. आ (आङ्) मने मा (मा) सिवाय हाई स्वरना पछी छ विस्वाय छे. पा. २. नि. ११. नो अपवाह.
१33
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૦ મો દરિદ્ર માણસોની (ઉત્તપૂ) સ્ત્રીઓ, જવ ખરીદનારી (વઝી) હોય છે.
રાજાની રાણીઓ પોતાના મહેલ સિવાય બીજા માર્ગ કે ઉન્માર્ગને જાણતી હોતી નથી, માટે કૂપમંડૂકી (ફૂપવર્ષોમ્) જેવી હોય છે.
સૌન્દર્યવડે કામને જેણે હલકો કર્યો છે એવા, (ૌન્દર્યનિતમર) આને જોઇને સ્ત્રીઓનાં ભવાં (પૂ) ઉલ્લાસ પામે છે. (37)
દાસની ( પૂ) જેમ, મોટી ઋદ્ધિવાળા (ગ્રામ) ઉપર આ રાજા નિઃસ્પૃહ છે અને ઈર્ષ્યા કરતો નથી. (ર્ફર્થ)
જેમ ધનની ઇચ્છાવડે કોઈપણ દરિદ્રને (પૂ) ઈચ્છતો નથી તેમ આ રાજા ધનની ઈચ્છાવડે ગામના નેતાને (પ્રામvi) પણ ઇચ્છતો નથી.
ગામના નાયકને વિષે (ગ્રામ) સેનાનો નાયક (સેનાની) સ્નેહ રાખે છે. (H)
લક્ષ્મીને (મેળવવા) માટે (શ્રી) માણસો દોડે છે પણ બુદ્ધિને (મેળવવા) માટે (પી) માણસો દોડતા નથી. (U+યત).
લક્ષ્મી (શ્રી) કે સ્ત્રી કાંઈ પોતાનું (માત્મન) નથી' એમ તત્ત્વને જાણનાર (તત્ત્વવિદ્) કહે છે. (વ)
૧. ચતુર્થી વિભક્તિ વાપરો.
૧૩૪
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठ २१ भो
પાઠ ૨૧ મો धातु३प शब्दो (व्यं नान्त) 7 કારાન્ત શબ્દો
प्राञ्चति क्विप् प्राच्' । प्रत्यञ्चति प्रत्यच् ।
उदञ्चति उदच् । अवाञ्चति अवाच् ।
१. धुट् प्रत्यय पर छतां, अच् ने पुट् व्यंवननी पहेलां न् उभेराय छे. प्राच् + स् - प्रान्च् + स्-प्रान्
२. अञ्च धातुना न् नो पहने जन्ते थाय छे. प्राङ् ।
3. घुट् सिवायना स्वराहि प्रत्ययो पर छतां . ( १ ) अच् नो च् थाय छे, खने पूर्वनो स्वर हीर्घ थाय छे खने (२) उदच् नो उदीच् थाय छे. प्राचः प्रतीच: उदीच: द्वि. ५.१.
पुं. ३पो.
प्राञ्चः प्र.सं. प्रत्यङ् प्रत्यञ्चौ प्रत्यञ्चः
प्रत्यञ्चम् प्रत्यञ्चौ प्रतीच:
उदञ्च:
उदङ् उदञ्चौ उदञ्चम् उदञ्चौ
प्राक्षु
उदीचः
नपुं. प्राक् प्राग् प्राची प्राञ्चि ।
उदक् ग् उदीची
उदञ्चि ।
४. अाराहि अञ्च् उत्तरपट होय त्यारे, तिरस् नो तिरि थाय छे. तिर: अञ्चति तिर्यच्, तिर्यङ् तिर्यञ्चौ । तिरश्चः । द्वि. ५. व.नि.उ. नपुं. तिर्यक्, ग् तिरची तिर्यञ्च ।
I
५. अञ्च भेने संते छे खेवा नामथी, स्त्रीलिंगमां ई (डी) थाय छे. प्राची । प्रतीची । उदीची। अवाची । तिरची ।
प्राङ्
प्राञ्चम्
प्राचा
प्राचि
प्राञ्चौ
प्राञ्चौ प्राच:
प्राग्भ्याम् प्राग्भिः
प्राचोः
૧. ગત્યર્થક અન્ ધાતુના ઉપાન્ય નો કિત્ પ્રત્યયો પર છતાં, सोप थाय छे, पूभर्थमां नथी थतो. अञ्चिता गुरवः ।
૧૩૫
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૧ મો ન કારાન્ત અને શ કારાન્ત શબ્દો પા. ૧૩. નિ. ૨. જુઓ. देवं यजते देवेट, ड्। देवेजौ । देवेड्भ्याम् । देवेड्त्सु,' देवेट्सु । સમ્ (સ) રાતે સમ્રા, ડું | સમાસું, સમ્રાટ્સ ! પરિવ્રતિ પરિવ્રાર્ પરિવ્રાઃ પ્ર. કિ. બ. અને. પં. ષ. એ. વ, વિશતિ વિ ટુ વિશી વિશ: | વિષ્ણામ્ !
ન કારાન્ત શબ્દો પ્ર. પા. ૪૭ નિ. ૮ જુઓ. ૬. હનુ અંતવાળા નામોનો સ્વર, પ્ર. એ.વ.માં જ દીર્ઘ થાય છે. वृत्रं हतवान् वृत्रहा वृत्रहणौ वृत्रहणः
વૃaહમ્ વૃત્ર વૃaખ: પા. ૧૩.નિ.૯.
वृत्रघ्ना वृत्रहभ्याम् वृत्रहभिः પૂર્ણ હવાનું પ્રૂણહાં સ્ત્રીલિંગ – ધૂખી !
રકારાન્ત શબ્દો ૭. મેં વગેરે દરેક ગણોના ધાતુઓ ઉપરથી બનેલા શબ્દોનો પદાન્ત ૨ પર છતાં, પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થાય છે.
गीर्यते इति क्विप् गी: गिरौ गिरः । गीाम् । गिरः अर्थ: गीरर्थः। पिपति इति पू: पुरौ पुरः । पूर्ध्याम् । धूर्वति इति धू: धुरौ धुरः । धूवा॑म् । आशास्यते इति आशीः । आशिषौ । आशिषः । आशीर्ष्याम् ।
૮. ૬ અંતવાળા નામના સ્નો, સુ પ્રત્યય પર છતાં ? જ રહે છે. જીપું પૂછ્યું : Gર્ષ ! પણ, માશીષ્ય, આશી:પુ. પય:સુ, પયસુI વગેરે નામોમાં રહેતો નથી, કેમકે એ નામો શું કારાન્ત નથી પણ હું કારાન્ત છે.
૧. પદાત્ત પછી મુ નો વિકલ્પ થાય છે. ૨. પરિવ્રાજૂ શબ્દમાં ઉપાજ્ય દીર્ઘ થાય છે. ૩. પા. ૩. નિ. ૬. જુઓ. ૪. પુર્વ ધાતુ- લોપાય છે.
૧૩૬
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૧ મો
(ह सन्त शहो पा. १०.नि. ११, हुमो.) मधु लेढि मधुलिट् , ड्। मधुलिहौ । मधुलिड्भ्याम् । मधुलिड्त्सु । मधुलिट्सु। ५. १3. नि. १३. मने १४. मो. गां दोग्धि गोधुक् ,ग् गोदुहौ । गोधुग्भ्याम् । गोधुक्षु । धर्मं बुध्यते धर्मभुत्, द्। धर्मबुधौ । धर्मभुद्भ्याम् । धर्मभुत्सु । ५. १८. नि. १२ मित्राय द्रुह्यति मित्रध्रुक् ग, ट् ड्, । मित्रध्रुग्भ्याम्-ड्भ्याम् । मित्रद्रुहः । मित्रध्रुक्षु, मित्रध्रुड्त्सु, मित्रध्रुट्सु। उपनाति (पादम्) उपानत्, द्। उपानद्भिः । उपानहि । उपानत्सु।
अपवाद ८. ऋत्विज्, दिश्, दृश्, स्पृश्, स्रज्, दधृष्, भने उष्णिह् ॥ शहोना अंत्य व्यंजननो पहान्ते ग्थाय छ ऋत्विक, ग्। ऋत्विजौ । ऋत्विक्षु । दिक् , ग् । दिशौ । दिग्भ्याम् । दिक्षु । त्याह.
૧૦.(૧) ઉપમા આપવામાં વપરાયેલા ત વગેરે સર્વનામથી तथा अन्य भने समान श६थी. दृश् पातुने भए प्रयोगमा अ(टक्), स (सक्) मने क्विप् प्रत्यय थायछे सने (२) अन्य मने तद् वगैरे शहोना अन्त्य भक्षरनो आ थाय छ (3) इदम् नो ई, अने किम् नो की थायछे (४) समान नो स थाय छे. स इव दृश्यते तादृशः तादृक्षः तादृक् गतेनावो, तेवो अयम् इव दृश्यते ईदृशः ईदृक्षः ईदृक् ग्मानापो, मावो क इव दृश्यते कीदृशः कीदृक्षः कीदृक्, ग्डोनवो, वो वयम् इव दृश्यते अस्मादृशः अस्मादृक्षः अस्मादृक्, ग्ममा पो अन्य इव दृश्यते अन्यादृशः अन्यादृक्षः अन्यादृक, ग्मन्यवो. समान इव दृश्यते सदृशः सदृक्षः सदृक् , ग्स२५ो. १. उपानत् शीर्ष★ थाय छे. ★ अदस्-अमूदृशः वि. २. तद् यद् अदस् इदम् एतद् एक द्वि युष्मद् अस्मद् भवत् किम् ।
१39
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૧ મો શબ્દો અક્ષત પું. અક્ષત, ચોખા. રેવેન્યું. દેવને પૂજનાર. મા પે. સૂર્યનો સારથી. પુત્ સ્ત્રી. પુંસરી, રાજકાર્યભાર, એવી વિ. નીચું જનાર,
મોખરે, આગળ. પછીનો દેશકાળ. પરિવ્રાન્ પું. યતિ, સાધુ. મેવારી સ્ત્રી. દક્ષિણ દિશા. પ્રતીજી સ્ત્રી. પશ્ચિમ દિશા. મતિથ્ય ન. મહેમાનગિરી. પ્રત્યર્ વિ. પશ્ચિમી દેશ-કાળ. માયુધ ન. હથીયાર, શસ. પ્રાજી અ. પહેલાં, પૂર્વે. મશિન્ સ્ત્રી. આશીર્વાદ. પ્રાર્ વિ, આગળ જનાર, રૂછું વિ. ઈચ્છનાર.
પહેલું, પૂર્વ દિશા. વિત વિ. યોગ્ય.
પ્રાવી સ્ત્રી, પૂર્વ દિશા. ૩૯દ્ વિ. ઊંચે જનાર,
સ્ત્રીપુરી, નગરી. ઉત્તર દેશ-કાળ.
ધૂપ પુ. ગર્ભ. ૩ીવી સ્ત્રી. ઉત્તર દિશા. મધુનિ પું. ભમરો. ૩૨ પૃ. ઓડકાર.
વરિવવુિં . સેવક. ૩૫૬ સ્ત્રી. મોજડી, જોડાં. વિશ . વૈશ્ય, વેપારી. fuસ્ત્રી . તે નામે એક છંદ. વૃત્ર પું. એક દાનવ. ઋત્વિનું છું. યાજ્ઞિક ગોર. વૃદન્યું. ઈન્દ્ર. િસ્ત્રી. વાણી.
શર્વરી સ્ત્રી. રાત્રિ. ગન . સીતાના પિતા. શૂદ્ર . હલકી વર્ણ. નાન પું. સમૂહ.
સબ્રાન્ પું. મોટો રાજા, ચક્રવર્તિ. તિર્થ વિ. તિર્યંચ, પશુ, વાંકું. સવિતૃ પુ. સૂર્ય. તુષાત્ પુ. ઈન્દ્ર.
સદર પું. સૂર્ય. પૃષપું. પ્રગર્ભ, હોંશિયાર. સૂતૃત વિ. સત્ય, પ્રિય. હિમ્ સ્ત્રી. દિશા.
પૃશ વિ. સ્પર્શ કરનાર. ટૂમ્ સ્ત્રી. દષ્ટિ.
દત્ત અ. ખેદના અર્થમાં.
૧૮
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૧ મો
अञ्च् ग.१.५२. ४, पूभ रवी.
ધાતુઓ
धुर्व् ग.१.५. हिंसा ४२वी. धूर्वति ।
વાક્યો
किं वाऽभविष्यदरुणस्तमसां विभेत्ता तं चेत्सहस्त्रकिरणो धुरि नाकरिष्यत् ।
भवतीनां सूनृतयैव गिरा कृतमातिथ्यम् । आहार इवोद्वारै गिरा भावोऽनुमीयते । उपादेया शास्त्र- लोकव्यवहारानुगा' गीः । तिर्यञ्चोऽपि रक्षन्ति पुत्रान्प्राणानिवात्मन: । त्वमपि सम्राजं सुतमवाप्स्यसि । यस्य यादृशी भावना सिद्धि र्भवति तादृशी । राज्येच्छुः स मृत्वा मिथिलायां महापुरि जनक - भार्याया गर्भे सुतोऽभवत् ।
जडानामुदये हन्त ! विवेकः कीदृशो भवेत् । इन्द्रियार्थेषु धावन्ति त्यक्त्वा ज्ञानामृतं जडाः । इन्द्रियै र्न जितो योऽसौ धीराणां धुरि गण्यते ॥ भास्वन्तं सवितारं तं विनाऽहरपि शर्वरी । जाता यन्मे तमोजालैः किलान्धाः सकला दिशः ॥ गीर्षु चेतःसु च स्वच्छा महत्सु वरिवस्यकाः । घूर्षुचितासु च दृढा राजद्वार्षु नरा इह ॥
३
१. अनु गच्छति इति अनुगः । वि.अनुसरनार.
२. (१) अ(टक्) प्रत्यय रितू छे.
(२) टित् प्रत्ययांत नाभोने स्त्रीलिंगमां ई (डी) थाय छे. 3. इह-पत्तने
936
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૧ મો સૂર્ય (આર્યમન) પૂર્વ (D) દિશામાં (વિશ) ઉગે છે (+રૂ ગ.૧.પર) અને પશ્ચિમ (પ્રત્ય) દિશામાં આથમે છે. (તમ્+ ગ.૧.૫૨.) ઉત્તર દિશાએ (૩) મેરુ છે અને દક્ષિણ દિશાએ (અવીવું) લવણ સમુદ્ર છે. પુષ્પોને મૂકીને પ્રૌઢ સ્ત્રીઓના મુખને સુંઘવાને ભમરો (મધતિ) વારંવાર આવે છે. આ મહારાજાઓ વડે (પ્રાણ) ઇન્દ્ર (તુરષિી) લજ્જા (ડી) પામે છે. ( [ ગ ૫.આ.) આ નગરીનો (પુ) લોક, શાસ્ત્રમાં શમમાં સમાધિમાં અને સત્યમાં પહેલો (94) છે. ધર્મને જાણનાર (ધર્મવું) સાધુઓ વડે (બ્રિાન) ધર્મનો ઉપદેશ કરાય છે. કાવ્ય કવિની કીર્તિને સર્વ દિશાઓમાં (હિ) ફેલાવે છે. (ત) ઇન્દ્રના (વૃત્રન) આયુધને વજ કહે છે. જયસિંહના રાજયાભિષેક પછી, (મનન્તરમ) મંત્રનો ઉચ્ચાર કરતાં (મચ્છુ) યાજ્ઞિક પુરોહિત (ઋત્વિનું) મંત્રથી પવિત્ર કરેલ (મન્નપૂત) પાણી અક્ષત વિગેરે વડે મંગલ કર્યું. (વિધા) જૈન સાધુઓ (પરિવ્રા) પગમાં જોડા (૩૫ન) પહેરતાં નથી, (+ધ) બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિય વૈશ્ય (વ) અને શુદ્ર એ ચાર વર્ણ છે.
૧૪૦
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો
પાઠ ૨૨ મો
તદ્ધિત શબ્દો १.पेमा निधारबुडोयत्यारे, एक, यत्, तद्, किम् मने अन्य सर्वनामोने अतर (डतर) प्रत्यय विपे थाय छे.
एकतरो' भवतो: पटुः, एको भवतो: पटुः । આપના બેમાં એક હોંશિયાર છે. यतरो भवतो: पटुः ततर आगच्छतु, यो भवतो: पटुः स आगच्छतु । कतरो भवतोः पटुः ? को भवतोः पटुः ? । अन्यतरः अन्यः पटुः ।
२. ५९मा निरj लोय त्यारे - (१) यद्, तद्, किम् भने अन्य सर्वनामोने अतर (डतर) मने अतम (डतम) मने (२) एक ने अतम (डतम) विल्पे थाय छे.
यतमो यतरो वा भवतां पटुः ततमस्ततरो वा आगच्छतु । यो भवतां पटुः स आगच्छतु ।
कतमः कतरो वा भवतां पटुः ? को भवतां पटुः ?। अन्यतमः अन्यतरः अन्यः पटुः । एकतमो भवतां पटः, एको भवतां पटुः ।
3. नपुंसलिंगमा अन्य, अन्यतर, इतर तथा डतर मने डतम प्रत्यय लेने मंतछे सेवा सर्वनामोनो, प्र.मे.व. अने वि.स.व. नो प्रत्यय द्छे. ५९। एकतर श०६ सिवाय.
अन्यत् , द् अन्ये अन्यानि प्र.. इतरत् , द् इतरे इतराणि कतरत् , द् कतरे कतराणि एकतरम्
एकतरे एकतराणि १. अतर (डतर) अतम (डतम) प्रत्ययांत नामो सर्वनाम छ માટે તેનાં રૂપો સર્વ જેવાં થાય છે.
२. अन्य+तरप्।
૧૪૧
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો ४. “भेन। सवयव (भाग, विभाग, २, मेह)" मेवा अर्थमां, संध्यावाय शोथी तय (तयट्) प्रत्यय थाय छे. (२) द्वि भने त्रि श६थी अय (अयट्) प्रत्यय ५९थाय छे.
पञ्च अवयवा अस्य पञ्चतयो यमः । पांय प्रारनामछे. त्रयोऽवयवा यस्य त्रयं त्रितयं जगत। द्वौ अवयवौ अस्य द्वयं द्वितयं तपः ।
५. नेम (स.) अर्थ, प्रथम, चरम, अल्प, कतिपय तेम तय भने अय लेने मंत छ मेवा नामोथी अस् (म.प.प.) नो इ विल्पे थाय छे. नेमे, नेमाः । अर्धे, अर्धाः । प्रथमे, प्रथमाः । द्वितये, द्वितयाः । वये, त्रयाः।
६. "भेनु भान" मेवा अर्थमां, इदम् भने किम् शथी अत् (अतु) प्रत्यय थाय छ, भने इदम् भने किम् नो मनु इय् भने किय माहेश थाय छे.
इदं मानम् अस्य, इयत् जलम् । भाटj tell. किं मानम् अस्य, कियत् जलम् । 32 40
७. "मानुं मान" मेवा अर्थमा, यद् तद् अने एतद् श०६था आवत् (डावतु) प्रत्यय थायछे. यावत्, तावत्, एतावत् ।
मा शहोना ३पो भवत् (भवतु) सर्वनाम प्रभाएो इयान् पुं. स्त्रीलिंगमा इयती। कियती। नपुं. कियत् कियती कियन्ति । 8..
८. "मान संध्यामान" मेवा अर्थमा यद्, तद् मने किम् थी अति (डति) प्रत्यय ५९थाय छे. डति प्रत्ययान्त शो मलिंग छत्रो लिंगमा समानछे. या संख्या मानम् एषां ते यति, यावन्तः । तति, तावन्तः । कति, कियन्तः ५.१. । कति 326L. तति तेटला. यति
૧. તદ્ધિત પર છતાં, અપદમાં રહેલા બે વર્ણ અને રૂ વર્ણનો दो५ थाय छे. त्रि + अयट्-इनो तो५ त्रयम् ।
૧૪૨
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો
कति, यति, तति शनी प्र.वि.प.प.नी प्रत्यय ० छे. कति २ । कतिभिः । विगेरे.
८. "पडेल ते ३पे नथी तेनुं ते ३पे ५g" सेवा अर्थमा कृ ધાતુના યોગમાં કર્મથી અને મૂ તથા કમ્ ધાતુના યોગમાં કર્તાથી च्चि प्रत्यय थायछे.
१०. च्चि प्रत्यय ५२ ७di, (१) स्व२ हाई थाय छ (२) ऋनो री थाय छे भने (3) अव्यय सिवाय अवनिो ई थाय छे.
प्राग् अशुक्लं पटम् इदानीम् शुक्लं करोति इति शुक्लीकरोति पटम्।
प्रागशुक्लः पट इदानीं शुक्लो भवति इति शुक्लीभवति पटः । प्रागशुक्ल: पट इदानीं शुक्ल: स्यादिति शुक्लीस्यात्पटः । माला-मालीकरोति । मालीभवति । मालीस्यात् । दिवाभूता रात्रिः । दोषाभूतमहः । शुचि-शुचीकरोति । शुचीभवति । शुचीस्यात् । पितृ-पित्रीकरोति । पित्रीभवति । पित्रीस्यात् ।
११. शिखा विगैरे शोथी मत् (मतु) प्रत्ययन। अर्थमा इन् भने मत् थाय छ. शिखी। शिखावान् । माली । मालावान् ।
१२. ऊमि वगैरे 32i5 शोथी मत् न। म नो व थतो नथी. ऊर्मिमान् । भूमिमान् । यवमान् । द्राक्षामान् । ककुद्मान् ।
१३. अस् मंतवाणा हो तथा माया मेधा भने स्रज् शोथी मतु ना अर्थमा विन् भने मत् थायछे. यशस्वी' | यशस्वान् । तपस्वी। तपस्वान् । मायावी । मायावान् । मेधावी । मेधावान् । स्रग्वी । स्रग्वान्।
૧. ત્રિ પ્રત્યયના દરેક વર્ષે ઇત છે, એટલે પ્રત્યય આખોય ઉડી જાય છે.
- ૨. મત્વર્થ પ્રત્યય પર છતાં મુંકેતુ અંતવાળું નામ પદ થતું નથી. यशस्वी । तडित्वान् । प्र. पा. 3४. नि. १. नो अपवा६.
१४3
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો १४. इष्ठ मने ईयस् (ईयसु) प्रत्यय ५२ छतi
(१) विन् भने मत् प्रत्ययनो सो५ थाय छे. स्रग्विन्, स्रजिष्ठः । स्रजीयान् । बलवत् , बलिष्ठः । बलीयान् । बलीयसी स्त्री. ।
(२) अल्प भने युवन् नो कन् विऽल्पे थायछ. अल्प, कनिष्ठः । कनीयान् । अल्पिष्ठः । अल्पीयान् । युवन् , कनिष्ठः । कनीयान् । यविष्ठः । यवीयान् । नि. १६. (3) ।
(3) प्रशस्य नो श्रथाय छे. श्रेष्ठः । श्रेयान्।
(४) वृद्ध भने प्रशस्य नो ज्य थाय छे. ज्येष्ठः । 'ज्यायान् । ज्यायसी स्त्री.।
(५) बाढ भने अन्तिक नो अनुभे साध भने नेद थाय छे. साधिष्ठः । साधीयान् । नेदिष्ठः । नेदीयान्।
१५. '५j (भाव) 'मर्थभां पृथु विगेरे शोथी इमन् भने त्व तथा ता (तल्) प्रत्ययो थाय छे. इमन् प्रत्ययांत शो पुंलिंग छे. पृथो र्भावः प्रथिमा। प्रथिमानौ । प्रथिमान: । पृथुत्वम् । पृथुता।
१६. इमन् मने इष्ठ तथा ईयस् प्रत्ययो ५२७i
(१) अंत्य स्व२ जने तेनी ५छीन। व्यंनो दोपाय छे. पटु पटिमा। पटिष्ठः । पटीयान् । महत् , महिमा । महिष्ठः । महीयान् ।।
(२) पृथु मृदु भृश, कृश, दृढ, परिवृढ ना ऋनो र थाय छे. प्रथिमा। प्रथिष्ठः । प्रथीयान् । म्रदिमा । म्रदिष्ठः । विगेरे.
(3) स्थूल वगेरेमा स्वरसहित मंतस्था भने तेनी ५छीना વ્યંજનનો લોપ થાય છે અને નામિ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
स्थूल फाई x स्थविष्ठः। स्थवीयान्। दूर दूर, छेटे x दविष्ठः । दवीयान् १. ज्यायान् मनियमित.
૨. એક સ્વરવાળા નામનો અંત્યસ્વર અને તેની પછીના વ્યંજનો लोपाता नथी. स्रजिष्ठः । श्रेष्ठः ।
3. स्थूल वि. पैड़ीठे शो पृथु वि. ९i (नि.१५) मावतां નથી ત્યાં x કરેલ છે.
૧૪૪
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો युवन् हुवान
यविष्ठः। यवीयान्। हस्व ९३ हसिमा। हसिष्ठः। इसीयान् । क्षिप्र उपा क्षेपिमा। क्षेपिष्ठः। क्षेपीयान् । क्षुद्र हुँ क्षोदिमा। क्षोदिष्ठः। क्षोदीयान् । (४) प्रिय विगेरे शहोना प्रा विगेरे साहेशो थाय छे. प्रिय वहातुं प्रेमा। प्रेष्ठः। प्रेयान्। स्थिर निश्चल स्थेमा। स्थेष्ठः । स्थेयान्। स्फिर .घi x स्फेष्ठः । स्फेयान । उरु भोटं, पोj वरिमा। वरिष्ठः। वरीयान् । गुरु मारे, भोटें गरिमा। गरिष्ठः। गरीयान् । बहुल ग, घy बंहिमा। बंहिष्ठः। बंहीयान् । तृप्र हुणी पिमा। त्रपिष्ठः। पीयान्। दीर्घ लij द्राधिमा। द्राषिष्ठः। द्राधीयान्। वृद्ध घ२९ वर्षिमा। वर्षिष्ठः। वर्षीयान्। वृन्दारक प्रशस्य वृन्दिमा। वृन्दिष्ठः। वृन्दीयान् ।
(५) बहु नो, इमन् भने ईयस् ५२ छतi भूथाय भने प्रत्ययन। इ वनो दो५ थाय छे, इष्ठ ५२ छतां भूय् थाय छे.
बहु पy भूमा। भूयिष्ठः । भूयान् ।
શબ્દો
अङ्गुलि स्त्री. मागणी. अहिमरुचि पुं. सूर्य अलंकरण न. मां.२. आयुष्यमत् पुं. मा५. ऊर्जस् न.प.
ककुद् न. पणनी मां५. ककुद्यत् पुं. पE. कटि स्त्री. 33. कतिपय वि. 32j, थोडं. कदली स्त्री. गर्नु आ.
૧૪૫
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો તાપિન પુ. મોર.
વર્ણન. પીછું. મુદ્ર પું. એક દિગંબરાચાર્ય. વાઢ વિ. સારૂં. વિરમ વિ. છેલ્લું.
માપિરથી સ્ત્રી, ગંગા. નીમૂતમતિન પુ. વર્ષાઋતુ. મૂયમ્ અવ્ય. ફરીથી. તડિત્ સ્ત્રી. વીજળી.
નાશ્ત નપૂંછડું. તત્વત્ છું. મેઘ.
વાન પુ. વેગ. તનું વિ. પાતળું.
વાનિયું. ઘોડો. સેવકૂરિવું. એક શ્વેતાંબરાચાર્ય. વિન વિ. મરી ગયેલ. કુમ પું. ઝાડ.
શટ ન. ગાડું. દિપ પુ. હાથી.
શતwતુ પુ. ઈન્દ્ર. નેમ સ. અધું.
સહાધ્યાય વિ.સાથે ભણનાર. પરિધાન ન. વસ.
સન્ન વિ. તૈયાર કરેલ. પરિવૃઢ વિ. પ્રભુ, સમર્થ. સન્નિધિ પું. પાસે, સમીપ. પીયૂષ ન. અમૃત.
સ્તવવક . ગુચ્છો. પ્રથમ વિ. પહેલું.
દય પં. ઘોડો.
ધાતુઓ 9 ગ.૧.આ. ખંડિત કરવું. | સમૂ+તૈયાર થવું.
– ગ.૧.૫. ગળી જવું. | પરિ+છિદ્ ગ.૭.ઉ. જણવું. નદ્ ગ.૪.૧. બાંધવું. | તલ ગ.૧૦.ઉ. જોવું.
વાક્યો कतरस्मिन् पथि वर्तामहे ?। स्वकार्यादधिको यल: परकार्ये महीयसाम्। अहो ! कामावस्था बलीयसी। दविष्ठं हि वाजिनां मरुतां च किम् ? । विपन्ने पितरि प्रायोज्यायान्पुत्रो धुरन्धरः। बलीयसाऽवरुद्धानां त्राणं नान्यत्पलायनात्। बुद्धिसाध्येषु कार्येषु कुर्युरुर्जस्विनोऽपि किम् ?।
૧૪૬
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો
कुमार! गहनः सचिव-वृत्तान्तः, नैतावता परिच्छेत्तुं शक्यते । यत्तदलंकरणत्रयं क्रीतं तन्मध्यादेकं दीयताम् । देवोऽयमेवं स्वकुल-प्रशंसां कुरुतेतमाम्। एतावानेव शतक्रतोरायुष्यमतश्च विशेषः । प्रगलिततारका तनिमानमभजत रजनिः। अस्मिन्नलक्षित-नतोन्नत-भूमिभागे मार्गे पदानि खलु ते विषमीभवन्ति । कुसुम-स्तबकस्येव द्वयी वृत्ति मनस्विनः । मूर्ति वा सर्वलोकस्य शीर्यते वन एव वा । नैर्गुण्यमेव साधीयो धिगस्तु गुणगौरवम्। शाखिनोऽन्ये विराजन्ते खण्ड्यन्ते चन्दन-द्रुमाः॥ मण्डलीकृत्य बर्हाणि कण्ठै मधुरगीतिभिः । कलापिन: प्रनृत्यन्ति काले जीमूतमालिनि ॥ यदि नाम कुमुदचन्द्रं नाऽजेष्यद् देवसूरिरहिमरुचिः । कटि-परिधानमधास्यत कतमः श्वेताम्बरो जगति? ॥ कुसंसर्गात्कुलीनानां भवेदभ्युदयः कुतः। कदली नन्दति कियद् बदरी-तरु-सन्निधौ ॥ नेमे दासीकृता नेमा हताश्चानेन भूभुजः। अर्धे द्विपा हयाश्चार्धाः सन्नद्धाः सर्व एव न । मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णास्त्रिभुवनमुपकार-श्रेणिभिः प्रीणयन्तः । परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य नित्यं, निजहदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः ॥
१. '५' अर्थमा य (ट्यण) अने (अण्) प्रत्यय ५९ लागे छ. निर्गुण, नैर्गुण्यम् । विषम, वैषम्यम् ७. । गुरु, गौरवम् ।
૧૪૭
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ મો અમારા સૈન્યમાં આટલા શત્રુઓ કેટલા છે? (તિ)
થોડા (તિય) પણ દેવો અને થોડા પણ નાગો આની સમાન (Íનિમ) થયા નહિ.
પર્વતોમાં મેરુ ઘણો મોટો (મ) અને ઘણો પહોળો (95) છે. અન્નમાં અડદ વધારે ભારે (ર) અને ઘણા ચીકણા (પિતમ) છે.
પાંડવોમાં ભીમસેન સૌથી વધારે જાડો, (ધૂન) ઘણોજ મજબૂત (૮) અને અતિશય બળવાન (વર્તાવતો હતો.
હાથની પાંચ આંગળીઓ છે, તેમાં સૌથી નાની (૫) આંગળી (તર કે ઋતમ) કઈ?
ઘણો જ (વહુ) કાળ (અનેદ) ગયો, તો પણ (તSિ) રામરાજયના મહિમાને (દિમન) હજુ પણ લોકો ગાય છે.
આ ગાડાની ધુંસરીમાં બે બળદ જોડેલા (સંયોગિત) છે, તેમાં એક ( તર) મોટો (કુ) છે, અને બીજો (મચતર) નાનો (યુવન) છે.
કૃષ્ણને આઠ અગ્રમહિષીઓ હતી, તેમાં કૃષ્ણને વધારે પ્રિય (પ્રિય) કઈ હતી?
વાંદરાનું પૂંછડું ઘણું લાંબું (તીર્ષ) અને ઊંટનું પૂંછડું બહુ ટુંકું (4) હોય છે.
હિંદુસ્તાનનાં શહેરોમાં સૌથી મોટું (૩) શહેર કયું? (ર) અને જૈનોના તીર્થસ્થાનોમાં સૌથી મોટું તીર્થસ્થાન કયું? (તમ)
ચાણક્યની બુદ્ધિ ઘણી સ્થિર (શિ) અને અતિપાકટ (વૃદ્ધ) હતી.
બધી નદીઓ કરતાં ગંગા નદીની પહોળાઈ (પૃથ) અને લંબાઈ (તીર્ષ) સારી (વઢ) છે.
આ સાત વિદ્યાર્થીઓ છે, તેમાં પહેલા (પ્રથમ) ત્રણ ઘણાં હોંશિયાર (૫) છે, અને છેલ્લા (વરમ) ત્રણ અતિમંદ (ન્દ્રિતમ) છે.
મારી પાસે વ્યાકરણના બે પુસ્તકો હતાં તેમાંનું એક (ાતર) મારા સહાધ્યાયીને આપ્યું.
વિનોદનું ઘર મારા ઘરની તદ્દન નજીક છે. (ન્તિ)
૧૪૮
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૩ મો
પાઠ ૨૩ મો. સંખ્યાવાચક શબ્દો સામાસિક સંખ્યાવાચક શબ્દો
एकश्च दश च
चत्वारश्च दश च
पञ्च च दश च
षट् च दश च
नव च दश च
एकोना चासौ विंशतिश्च
एकश्च विंशतिश्च
चत्वारश्च विंशतिश्च
चत्वारश्च त्रिंशच्च
एकोना पञ्चाशत्
चत्वारश्च षष्टिश्च
त्रयश्च अशीतिश्च
षट् च अशीतिश्च
नव च नवतिश्च
षट् च नवतिश्च
नव च नवतिश्च
एकश्च शतं च
द्वौ चशतं च
अष्ट च शतं च
एकविंशतिश्च शतं च
एकादश
चतुर्दश
पञ्चदश
षोडश
नवदश
एकोनविंशतिः एकविंशति:
चतुर्विंशति:
चतुस्त्रिंशत्
एकोनपञ्चाशत्
चतुष्षष्टिः चतुःषष्टिः
त्र्यशीतिः
षण्णवतिः
नवनवतिः
षण्णवतिः
नवनवतिः
2 2 2 2 2 2
૧૧
૧૪
૧૫
૧૬
૧૯
૧૯
૨૧
૨૪
३४
૪૯
૬૪
૮૩
८६
૮૯
૯૬
૯૯
૧૦૧
૧૦૨
१०८
૧૨૧
एकशतम्
द्विशतम्
अष्टशतम् एकविंशतिशतम्
१. एकादशन् भने षोडशन् ज जे शब्दो स्वयंसिद्ध छे. जीक रीते पए। आा समासो ऽरी शाय छे. एकाधिका दश एकादश । एकोत्तर दश एकादश । पञ्चाधिका दश पञ्चदश । त्याहि.
१४८
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૩ મો १. शत पडेलांनी संध्या उत्त२५६माटोयतो द्वित्रि भने अष्टन्ने બદલે દાત્રમ્ અને મા થાય છે, પણ કશીતિ ઉત્તરપદ હોય ત્યારે અને બહુવ્રીહિ' સમાસ હોય ત્યારે તેમ થતું નથી.
द्वौ च दश च द्वादशन मे प्रमाणे त्रयोदशन् , अष्टादशन् , द्वाविंशति । त्रयोविंशति । अष्टाविंशति । द्वात्रिंशत् । त्रयस्त्रिंशत् । अष्टात्रिंशत् । ५९l, व्यशीति, व्यशीति, अष्टाशीति ।
२. चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, षष्टि, सप्तति, भने नवति उत्त२५६ હોય ત્યારે દા ત્રયમ્ અને અષ્ટ વિકલ્પ થાય છે.
द्वाचत्वारिंशत, द्विचत्वारिंशत । त्रयश्चत्वारिंशत, त्रिचत्वारिंशत । अष्टाचत्वारिंशत् , अष्टचत्वारिंशत् ।
द्वापञ्चाशत् , द्विपञ्चाशत् । त्रयः पञ्चाशत्, त्रिपञ्चाशत् । अष्टापञ्चाशत्, अष्टपञ्चाशत् ।।
द्वाषष्टि द्विषष्टि त्रयःषष्टि, त्रयष्षष्टि, त्रिषष्टि । अष्टाषष्टि, अष्टषष्टि । द्वासप्तति, द्विसप्तति । त्रयस्सप्तति, त्रयः सप्तति, त्रिसप्तति । अष्टासप्तति, अष्टसप्तति । द्वानवति, द्विनवति । त्रयोनवति, त्रिनवति । अष्टानवति, अष्टनवति ।
આવૃત્તિદર્શક સંખ્યાવાચક શબ્દો 3. 'वार' अर्थभां-(१) संध्यापाय शोथी कृत्वस् प्रत्यय थायछ. (२) द्वित्रि भने चतुर् थी स् (सुच्) प्रत्यय थायछे. भानामो सव्यय छे.
पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते । पायवार पाय छे. षट्कृत्वः, विंशतिकृत्वः, शतकृत्वः कतिकृत्वः । ॐत्या. द्विः बेवार त्रिः त्रापार चतु: यारवार. ४. एकश६९५२थी 'वार' अर्थभांसकृत् थायछे.सकृत् सेवा२. १. सुमो, ५u. 3१.नि.१. द्विः दश-द्विदशाः वृक्षाः । २० वृक्षो. २. चतुर+सुच-स्तोपायजे.
૧૫o
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૩ મો
સંખ્યાપૂરક શબ્દો ५. 'संध्यापु२९' अर्थमां(१) संध्यावाय शोथी अ (डट) प्रत्यय थाय छे. एकादश: सगीयारभो, एकादशी मनायाभी. मे प्रभारी द्वादशः, द्वादशी।
(२) विंशति वगेरे (नवनवति सुधीन।) शोथी विस्थे तम (तमट्) थाय छे.
विंशतेः पूरणः विंशतितमः ५२ विंश: नि. (१) थी अ (डट्) विंशतितमी, विंशी । एकविंशतितमः, एकविंशः । त्रिंशत्तमः, त्रिंशः । त्रिंशत्तमी, त्रिंशी । त्याहि.
(3) शत वगेरे तमाम संध्यावायशोथी तथा मास अर्धमास भने संवत्सर शोथी तम (तम) ४ थाय छे.
शततमः शततमी । एकशततमः । द्विशततमः । विगेरे. सहस्रतमः, सहस्रतमी। वगैरे मासस्य पूरण: मासतमो दिनः । भडानानो छेल्लो हिस.
(४) माहिम संध्यावायश येतो न होय,तेवा षष्टि सप्तति अशीति अने नवति शोथी तम (तमट्) ४ थाय छे.
षष्टितमः । सप्ततितमः । अशीतितमः । नवतितमः, नवतितमी। प्रत्यु३२९-एकषष्टितमः, एकषष्टः । एकसप्ततितमः, एकसप्ततः । नि. (२) प्रभा.
(५) माहिमां संध्यावाय5 श६ भोजयेतो न होय, तेव। पञ्चन् सप्तन् अष्टन् नवन् भने दशन् शोथी म (मट्) प्रत्यय थाय छे.
पञ्चमः । सप्तमः । अष्टमी । नवमी । दशमी । ५९॥ एकादशः द्वादशः ।
१. विंशतिना तिनोउित् प्रत्यय ५२७di. दो५ थायछे. विंशः । २. मछि नि. (१) थी अ (डट्) थशे.
૧૫૧
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૩ મો (૬) , ઋતિ, તિય થી થ (થ) પ્રત્યય થાય છે. B8:, પછી તિથ: | ઋતિયથી !
(૭) વતુર થી થ (થ) , અને ર્ય પણ થાય છે. વાર્થ વતુર્થી :, તુરીય: અહીં વતુર્નો લોપાય છે.
(૮) દ્ધિ અને ત્રિ થી તીય થાય છે.
હિતી:, તૃતીયા દ્વિતીય, તૃતીયા બીજી, ત્રીજી. અહીં ત્રિનો તૃ થાય છે.
૬. તીય પ્રત્યયાત્ત નામનાં રૂપો ચતુર્થી, પંચમી, ષષ્ઠી અને સપ્તમીના એકવચનમાં વિકલ્પ સર્વનામ જેવાં થાય છે.
સ્ત્રી द्वितीयस्मै, द्वितीयाय
द्वितीयस्यै, द्वितीयायै द्वितीयस्मात् , द्वितीयात् द्वितीयस्याः, द्वितीयायाः द्वितीयस्य
द्वितीयस्याः, द्वितीयायाः द्वितीयस्मिन् , द्वितीये द्वितीयस्याम्, द्वितीयायाम्
શબ્દો
અતુલ વિ. તુલના વિનાનું, ઘણું. | ઋગુ વિ. સરળ. મમર્ષણ વિ. સહન નહિ કરનાર. છ મું. સમૂહ, સમુદાય. કમર . દેવ.
જિનવર ૫. જીનેશ્વર. વિપળી સ્ત્રી. ઉતરતો કાળ, | તીર્થકર છું. તીર્થ-શાસન
૧૦ કોડાકોડી સાગરોપમ સ્થાપનાર. પ્રમાણ કાળ.
પર્વત વિ. શુક્લ, ધોળું. મદ્ . વર્ષ
પૃતિ સ્ત્રી. ધીરજ. અંશ . ભાગ.
પર્વન ન. પર્વ, ભાગ. ડૂત અવ્ય. અહિંથી, આથી. પરિમત . સુવાસ. ૩પછી સ્ત્રી. ચડતો કાળ, પુષ્ય પું. પુષ્ય નક્ષત્ર.
૧૦ કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ કાળ.
૧૫ર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૩ મો बत अव्य. निश्चे. भवन न. ५२. मर्त्य पु. भास. युग्म न. होऽj. युत वि. युत, साहित.
वास पुं. २४४९. विश्रत वि. प्रसिद्ध स्वाहा अव्य. मंत्राक्षर,
દેવતાને ખુશ કરવાના
मर्थमा छ. जल्प ग.१.५२.हे.
વાક્યો
विनयेन विद्या ग्राह्या पुष्कलेन धनेन वा । अथवा विद्यया विद्या चतुर्थं नैव कारणम् ॥ प्रथमे वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बधैः। धनार्जनं द्वितीये तृतीये धर्मसङ्ग्रहः ॥ सकृज्जल्पन्ति राजानः सकृज्जल्पन्ति साधवः । सकृत्कन्या: प्रदीयन्ते त्रीण्येतानि सकृत्सकृत् ॥ द्वात्रिंशल्लक्षणो मर्यो विनायु नैव शस्यते । सरोवरं विना नीरं पुष्पं परिमलं विना ॥ द्वितीयस्यास्तृतीयाया नृपकीर्तेरमर्षणः । जगत्यस्मिन् द्वितीयस्मिंस्तृतीये चैष विश्रुतः ॥ देहीति वचनं श्रुत्वा देहस्थाः पञ्च देवताः । नश्यन्ति तत्क्षणादेव श्रीहीधीतिकीर्तयः॥ सकृद् द्विस्त्रिश्चतुः पञ्चकृत्वो वागः सहेन्महान् । आरोग्यं प्रथमं द्वितीयकमिदं लक्ष्मीस्तृतीयं यशः, तुर्य स्त्री पतिचित्तगा च विनयी पुत्रस्तथा पञ्चमम्। षष्ठं भूपतिसौम्यदृष्टिरतुला वासोऽभयः सप्तमं, सप्तैतानि सुखानि यस्य भवने धर्मप्रभावः स्फुटम् ।। पालयेत्पञ्चवर्षाणि दशवर्षाणि ताडयेत्। प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्रं मित्रमिवाचरेत् ॥
૧૫
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૩ મો षोडश विद्यादेव्यो रक्षन्तु वो नित्यं स्वाहा।। अपि द्वादशे चन्द्रे पुष्यः सर्वार्थसाधकः । चतुर्विंशतिरपि जिनवराः तीर्थंकरा मे प्रसीदन्तु । सप्ततिशतं जिनानां सर्वामरपूजितं वन्दे ।। इतो दिनाद् द्वाषष्टितमे दिने नृपो नूनं समेष्यति । इच्छति शती सहस्त्रं ससहस्त्रः कोटिमीहते कर्तुम् ।
कोटियुतोऽपि नृपत्वं नृपोऽपि बत चक्रवर्तित्वम्॥ निर्वाणं गतस्य भगवतो महावीरस्याऽस्मिन्सप्ताधिक-द्वि-सहस्त्रतमे ( २००७ तमे ) वैक्रमेऽब्दे सप्तसप्तत्युत्तरैश्चतुश्शतै-रधिके द्वे सहस्त्रे संवत्सराणां संजाते।
આ રાજાનું સૈન્ય આ રાજાના વિશમા ભાગનુંએ નથી. આ દિવસથી છ કે સાતમે દિવસે તે તારા નગરમાં આવશે.
એકવાર બેવાર નહિ પરંતુ સો વાર સીધું કરાયેલું, (નૂત) કુતરાનું પૂંછડું સીધું રહેતું નથી.(સ્થા)
ત્રિષષ્ટિ શલાકાપુરુષ ચરિતનાં દશ પર્વો છે, તેમાંના ચાર પર્વો હું ભણ્યો છું. (અધિ+ડું)
ચોવીસ તીર્થંકરો બાર ચક્રવર્તિઓ નવ બળદેવ નવ વાસુદેવ અને નવ પ્રતિવાસુદેવ એમ સર્વે મળીને, તેસઠ શલાકા પુરુષો એક અવસર્પિણી અને એક ઉત્સર્પિણીમાં થાય છે.
સ્ત્રીની ચોસઠ કળા અને પુરુષની બહોતેર કળા છે.
ચૈત્ર માસના શુક્લ પક્ષની તેરશે (યોશી) ભગવાન મહાવીરનો જન્મ થયો.
આ પાઠ કેટલામો છે? આ પાઠ તું કેટલી વખત ભણ્યો ? (મધ+૩)
આ આચાર્યના ગચ્છમાં એકસો આઠ સાધુઓ છે. સત્યાવીસમાં વર્ષે હું તને છુટો કરીશ. (મુ) ઘણું કરીને વ્યાસી દિવસ તે અહિં રહેશે. ભગવાન મહાવીર બહોતેરમે વર્ષે મોક્ષે ગયા.
૧૫૪
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મો
પ્રકરણ ૫ મું. પરોક્ષા અઘતની અને આશીઃ વિભક્તિઓ
પાઠ ૨૪ મો. પરીક્ષા
પરોક્ષ ભૂતકાળ પરોક્ષા- પરસ્મ આત્મને
अ (णव्) व म ए वहे મહે थ (थव्) अथुस् अ से आथे ध्वे अ (ण) अतुस् उस् ए आते इरे
૧. પરીક્ષાના પ્રત્યયો પર છતાં, ધાતુ બેવડાય છે, પરંતુ સ્વરાદિ પ્રત્યય પર છતાં, પહેલાં હિન્દુ કરવું અને પછી સ્વરનું કાર્ય કરવું.
[+X(I)-મદ્ [+મ-મમળ+ વ+1=વમાના પા.પ.નિ.૨. થી વૃદ્ધિ.
પાઠ ૧૪.નિ.૨.૭.૧૩.૧૬. અને પાઠ ૧૫.નિ.૨.જોઈ લેવા.
૨. (૧) રૂલ્ ધાતુથી અને જેને અંતે સંયોગ નથી એવા ધાતુઓથી વિત્ સિવાયના પરીક્ષાના પ્રત્યયો કિન્તુ જેવા થાય છે.
(૨) સ્વન્ ધાતુથી વિકલ્પ કિ જેવા થાય છે. સમૂ-ધૂપ-સમીપે રિપક્વ, fષસ્વખ્ખો કિન્તુ થવાથી પા. ૩. નિ. ૮ થી ૧નો લોપ. fમ, વિપિતુઃ કિન્તુ થવાથી ગુણ ન થયો. પણવિદ્રા અહિં પ્રત્યય વિત છે માટે કિન્તુ નથી, તેથી ગુણ થયો. ૩. પ્ર. પુ. એ.વ. 5 (4) પ્રત્યય, ણિત વિકલ્પ થાય છે.
ત્રિ, શિકય | ણિત નથી, પણ વિતું છે માટે કિન્તુ નથી, એટલે ગુણ થયો, પક્ષે શિઝાયા રિતુ છે માટે વૃદ્ધિ થઈ.
૧૫૫
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪મો ४. 'कृ, स, वृ, भृ, स्तु, द्रु, श्रु भने स्त्रु मा मा6 पातु सिवाय ६२४ पातुथी परोक्षाना व्यंना प्रत्यय पूर्वे इ (इट्) थाय छे. भण
भिद् बभण-भाण बभणिव बभणिम बिभेद बिभिदिव बिभिदिव बभणिथ बभणथुः बभण बिभेदिथ बिभिदथुः बिभिद बभाण बभणतुः बभणुः बिभेद बिभिदतुः बिभिदुः
रुध् रुरोध रुरुधिवः रुरुधिम रुरुधे रुरुधिवहे रुरुधिमहे रुरोधिथ रुरुधथुः रुरुध रुरुधिषे रुरुधाथे रुरुधिध्वे रुरोध रुरुधतुः रुरुधुः रुरुधे रुरुधाते रुरुधिरे सम्+इन्थ्
स्त्रंस् समीधे समीधिवहे समीधिमहे सस्रंसे सस्रंसिवहे सस्रंसिमहे समीधिषे समीधाथे समीधिध्वे सत्रंसिषे सत्रेसाथे सस्रसिध्वे समीधे समीधाते समीधिरे सत्रंसे सस्रंसाते सत्रंसिरे
५. द्वित्व थाय पछी(१) पूर्वना ऋनो अथाय छे. सृ+अ(ण)-सृसृ+अ-सस+अ = ससार।
(२) पूर्वना शिट्नो मघोष ५२ छतi दो५ थाय छे. स्पृश्+अ, स्पृश् स्पृश्+अ-पृश् स्पृश्+अ-पस्पृश्+अ = पस्पर्श ।
(3) पूर्वन। कनो च थाय छे. चकार। ___५. १५.नि.२. इष् नि.४.स इयेष२ ईषिव ईषिम ससर-सार ससृव सहम इयेषिथ ईषथुः ईष ससर्थ सस्रथुः सत्र इयेष ईषतुः ईषुः ससार सस्रतुः सत्रुः
१. कृ पातुनी पूर्व स् मावेछे त्यारे इ थायछे सञ्चस्करिव । २. इष्+अ(ण)-इ इष्+अ-इ एष्+अ-इय् एष्+अइयेष । एवम्- उख्-उवोख।
૧૫૬
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મો
૬. કારાત્ત ધાતુથી અને નાખ્યત્ત ધાતુથી પર રહેલા પરોક્ષા અદ્યતની અને આશીર્વાદના પ્રત્યયના જૂનો ટૂ થાય છે.
चकर-कार चकृव चकृम चकर्थ चक्रथुः चक्र चकार चक्रतुः चक्रुः
चक्रे चकृवहे चकृमहे चकृषे चक्राथे चकृट्वे चक्रे चक्राते चक्रिरे
तुष्टव-ष्टाव तुष्टुव तुष्टुम तुष्टुवे तुष्टुवहे तुष्टमहे तुष्टोथ तुष्टुवथुः तुष्टुव तुष्टषे तुष्टुवाथे तुष्टट्वे तुष्टाव तुष्टुवतुः तुष्टुवुः तुष्टुवे तुष्टुवाते तुष्टविरे
____७. ह्रान्त भने सन्तस्था संतवाण पातुओनी पछी इ (जिट) 3 इ (इट) डोय तो तेना पछी २डेसा परोक्षा मघतनी भने આશીર્વાદના પ્રત્યયના નો ત્ વિકલ્પ થાય છે.
ग्रह् (.४.नि.५.) जग्रह, ग्राह जगृहिव जगृहिम जगृहे जगृहिवहे जगृहिमहे जग्रहिथ जगृहथुः जगृह जगृहिषे जगृहाथे जगृहिवे, वे जग्राह जगृहतुः जगृहु: जगृहे जगृहाते जगृहिरे त्वर् -
शी (५५.१४.नि.१५.) तत्वरे तत्वरिवहे तत्वरिमहे शिश्ये शिश्यिवहे शिश्यिमहे तत्वरिषे तत्वरथे तत्वरिध्वे, दवे शिश्यिषे शिश्याथे शिश्यित्वे, ध्वे तत्वरे तत्वरते तत्वरिरे शिश्ये शिश्याते शिश्यिरे
श्रि (प. १४.नि.१७.) शिश्रय, श्राय शिश्रियिव शिश्रियिम शिश्रिये शिश्रियिवहे शिश्रियिमहे शिश्रयिथ शिश्रियथुः शिश्रिय शिश्रियिषे शिश्रियाथे शिश्रियित्वे, वे शिवाय शिश्रियतुः शिश्रियुः शिश्रिये शिश्रियाते शिश्रियिरे
૧૫૭
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મો
लुलव,-लाव लुलुविव लुलुविम लुलुवे लुलुविवहे लुलुविमहे लुलविथ लुलुवथुः लुलुव लुलुविषे लुलुवाथे लुलुविवे,ध्वे लुलाव लुलुवतुः लुलुवुः लुलुवे लुलुवाते लुलुविरे
८. सृज् पातुथी, दृश् पातुथी, स्कृ (स् पूर्व कृ) पातुथी, તેમજ સ્વરાન્ત અનિટુ ધાતુઓથી અને જેમાં છે એવા અનિદ્ धातुमोथी, थ नी पूर्व विधे इ (इट्) थाय छे.
सृज्-सस्रष्ठ (प. १८. नि. १५) सजिथ । दृश्-दद्रष्ठ । ददर्शिथ । स्कृ-सञ्चस्कर्थ, सञ्चस्करिथ । निनेथ, निनयिथ । त्यज्तत्यक्थ, तत्यजिथ । स-ससक्थ, ससञ्जिथ।
૯. હૃસ્વ 28 કારાન્ત અનિટુ ધાતુઓથી થ ની પૂર્વે ડું થતી नथी. ह-जहर्थ।
१०. ऋ, वृ, व्ये, भने अद् धातुथी थ नी पूर्व इ थाय छे. आरिथ । ववरिथ । संविव्ययिथ' । आदिथ ।
नी निनय, निनाय निन्यिव निन्यिम निन्ये निन्यिवहे निन्यिमहे निनेथ, निनयिथ निन्यथुः निन्य निन्यिषे निन्याथे निन्यिवे,ध्वे निनाय निन्यतुः निन्युः निन्ये निन्याते निन्यिरे
सज
सृज् ससर्ज ससृजिव ससृजिम ददर्श ददृशिव ददृशिम सस्रष्ठ, ससजिथ ससृजथुः ससृज दद्रष्ठ, ददर्शिथ ददृशथुः ददृश ससर्ज ससृजतुः ससृजुः ददर्श ददृशतुः ददृशुः
૧.અનિ એટલે તૃપ્રત્યય પર છતાં નિત્ય અનિટુ હોયતે. એટલે કે, સેટુ અનિટૂ વ્યવસ્થાથી બતાવેલા અનિટુ હોય તે.
२.पा. २६. नि. ४ भने ५.
अ
दृश्
૧૫૮
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મો प्रच्छ (41. १८. नि. १७.) मस्ज् (पा. १८. नि. १४.) पप्रच्छ पप्रच्छिव पच्छिम ममज्ज ममज्जिव ममज्जिम पप्रष्ठ पच्छिथ पप्रच्छथुः पप्रच्छ ममङ्कथ, ममज्जिथ ममज्जथुः ममज्ज पप्रच्छ पप्रच्छतुः पप्रच्छु. ममज्ज ममज्जतुः ममज्जुः
भ्रस्ज् (पा. १3. नि. २ अने १२. होवो.) बभ्रज्ज बभ्रज्जिव बभ्रज्जिम बभर्ज बर्जिव बजिम बभ्रष्ठ,बभ्रज्जिथ बभ्रज्जथुः बभ्रज्ज बभर्छ,बर्जिथ बभर्जथुः बभर्ज बभ्रज्ज बभ्रज्जतुः बभ्रज्जुः बभर्ज मा. बभ्रज्जे बभ्रज्जिवहे, बभ्रज्जिमहे । बभर्जे, बर्जिवहे, बर्जिमहे। बन्ध्, बबन्ध बबन्धिव बबन्धिम । बबन्धिथ, बबन्द्ध । ५५.१०नि. २. व्रश्च
मुह वव्रश्च वव्रश्चिव वव्रश्चिम मुमोह मुमुहिव मुमुहिम 'वव्रश्चिथ वव्रश्चथुः वव्रश्च मुमोहिथ मुमुहथुः मुमुह वव्रश्च वव्रश्चतुः वव्रश्चः मुमोह मुमुहतुः मुमुहुः
मुह प्रभारी द्रुह, स्नुह, स्निह्म पातुमोना ३५ो ४२५i. तृप्-ततर्प, ततृपिव, ततृपिम । ततपिथ, ततृपथुः, ततृप ।
ततर्प, ततृपतुः, ततृपुः । मे प्रभारी, दृप्.
मृज, ५८. १3. नि.१. सने 3. ममा ममाजिव-ममजिव ममार्जिम-ममृजिम । ममार्जिथ ममार्जथुः-ममृजथुः ममार्ज-ममज । ममार्ज ममार्जतु:-ममृजतुः ममार्जुः-ममृजुः ।।
૧. વેર્ ધાતુઓને અન્ય વ્યાકરણના મતે વિકલ્પ રૂ થાય છે. वव्रश्चिव, वव्रश्च्च । वव्रश्चिम, वव्रश्च्म । वव्रश्चिथ-वव्रष्ठ । मुमुहिव, मुमुह्व। मुमुहिम मुमुझ। मुमोहिथ मुमोग्ध, मुमोढ। से प्रभारी द्रुह, स्नुह अने स्निह । ५.. १८. नि. १२. ततृपिव, ततृप्व । ततपिथ, ततर्थ-तत्रप्थ से प्रभारी, दृप् । मृज्, ममृजिव-ज्व, ममाजिथ-र्छ। सुष्णोह, सिष्णेह ।
૧૫૯
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મો કર્મણિ– કર્મણિ અને ભાવે પ્રયોગ, કોઈ પણ ધાતુને આત્મનેમદ પ્રત્યયો લગાડીને થાય છે.
9, , , સ્ત્રમ્ , સંસે છે.
૧૧. ચિત્ત વિક્ષેપ વિગેરે કારણથી કરેલી ક્રિયાનું સ્મરણ ન હોય ત્યારે અથવા કરેલી ક્રિયાને એકદમ છુપાવી દેવી હોય ત્યારે અદ્યતન (આજના) સિવાયના ભૂતકાળમાં ધાતુથી પરીક્ષાના પ્રત્યયો થાય છે.
सुप्तोऽहं किल विललाप। ખરેખર સુતા એવા મેં વિલાપ કર્યો છે. मत्तोऽहं किल विचचार। ઉન્મત્ત બનેલો હું ખરેખર રખડ્યો છું. બીજાના કહેવાથી ખાત્રી થયા બાદ કર્તા આવો પ્રયોગ કરે છે. તિષ ગ્રાહ્મણો હતત્ત્વથી કલિંગદેશમાં તેંબ્રાહ્મણ માર્યોછે. નાહં તિબ્બામા હું કલિંગ દેશમાં ગયો નથી.
૧૨. અદ્યતન (આજના)સિવાયના પરોક્ષ (પોતે નહિ જોએલ) ભૂતકાળમાં ધાતુથી પરીક્ષા થાય છે.
પર્વ વિશ તીર્થ: આ તીર્થકર ભગવંતે ધર્મનો ઉપદેશ આપ્યો. વં નધાન કૃMI: I કૃષ્ણ કંસને હણ્યો.
૧૩. પરોક્ષભૂતકાળમાં પરીક્ષાની વિવફા ન કરીએ તો હ્યસ્તની થાય. ગમવત્ સારો રચના | સગર રાજા થયો.
શબ્દો અન્તઃપુર ન. અન્તરિ, ઉત્તરીય ન. ઉપરનું કપડું, ખેશ.
જનાનખાનું. ૩મ સર્વ. કિ.વ.) બે. રૂષુપ છું. સ્ત્રી, બાણ
વાવ પં. ન. ધનુષ. રાખવાનું ભાથું.
વાર વિ. સુંદર. ૧૬૦
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મો झंझावात पुं. प्रय3 पवन. रुच् स्त्री. अन्ति, ते४. दारक पुं. पुत्र, छोरो. वर्तनी स्त्री. मार्ग. पक्ष पुं. ५५वीयु, ५i. |समर पुं. युद्ध. पङ्कज न. म.
सित वि. स३६, घोणं. प्रलम्बघ्न पुं. दृष्या.
हर्म्य न. उपेली. भास्कर पुं. सूर्य.
हाहा .STEl.
हाहाकार पुं. SUSLR.
ધાતુઓ कन्न २.१.५२. पो॥२ ४२वो. सम्+क्रम् .१+४ ५२.संभy. गुञ्ज २१.१.५२. ००२१ ४२वो. |नि+नी १.१ 6. निए[य ३२वो. नाथ् ।.१.५२. प्रार्थना ४२वी.
वास्यो न तज्जलं यन्न सुचारुपङ्कजम,
न पङ्कजं तद् यदलीनषट्पदम्। न षट्पदोऽसौ कलगुञ्जितो न यो,
न गञ्जितं तन्त्र जहार यन्मनः ।। हिरण्यकशिपु दैत्यो यां यां स्मित्वाऽप्युदैक्षत। भयभ्रान्तैः सुरैश्चके तस्यै तस्यै दिशे नमः ।। ददृशाते जनैस्तत्र यात्रायां सकुतूहलैः। बलभद्रप्रलम्बघ्नौ पक्षाविव सिताऽसितौ ॥ प्रणमन्तं च राजानं ऋषिः पस्पर्श पाणिना। मार्जन्निव तदङ्गेषु संक्रान्त-वर्तनीरजः ।। तत्राऽऽश्रमे विविशतु तिरौ तावुभावपि। तातं चाऽग्रे ददृशतु नयनाम्भोजभास्करम् ।। ततश्च नवभिर्मासैः सार्ध-सप्तदिनाधिकैः । धारिणी सुषुवे सूनुं न्यूनीकृतरवि रुचा ।।
૧૬૧
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મો
तं सार्थ लुटितुं तत्र चौरव्याघ्रा दधाविरे । मृगवच्च, पलायन्त सर्वे सार्थनिवासिनः ॥ विवाहलग्नं निर्णिन्ये तद्दिनात्सप्तमे दिने । उपजात - विस्मयो नरपति निरीक्ष्य चक्षुषा निश्चलेन तं हारमुत्तरीयाञ्चलैकदेशे बबन्ध ।
क्षितिपालदारकैः सह क्रीडासुखमनेकप्रकारमनुभवतो निरङ्कुशप्रचारस्य पञ्चवर्षाणि तस्य बालस्यान्तःपुरेऽतिचक्रमुः ।
समरेष्वस्य वैरिभिश्चारू चापेषुधी त्यक्त्वा गुरू अबलता - भीती शिश्रियाते ।
ભીમરાજાની પુત્રી દમયન્તી સ્વયંવરમાં નળને વરી. (q) અનુરાગી (અનુરń) લોક હાહા કરવાને લાગ્યો. (પ્ર+મ્) તે હાહાકાર સાંભળી ત્યાં આવીને દમયન્તી બોલી, (1દ્) નાથ ! તમને પ્રાર્થના કરૂં છું (નામિ) કે મારા ઉપર પ્રસન્ન થાઓ અને ધૂતને મૂકો. તેણીની વાણીને નળે સાંભળી નહિ (ન્નુ) અને તેણીને જોઇ (ટ્ટ) પણ નહિ.
નળ પોતાના ભાઇ પુષ્કર સાથે જુગાર રમ્યો. (વિવ્) સીતાએ હેમનો મૃગ જોયો (વૃ) અને રામ તેને પકડવાને દોડ્યા. (પાવ)
રાવણ સીતાનું હરણ કરીને (અપ+7) લંકામાં લાવ્યો. (આ+ની) રામે રાવણ સાથે યુદ્ધ કર્યું (યુક્) અને ઘણા યોદ્ધાઓ માર્યા ગયા.
(Ç પર.)
()
લક્ષ્મણને મરેલો જાણીને અન્તઃપુરની સ્ત્રીઓ પોકાર કરવા લાગી.
સીતાને અસતી જાણીને રામે તેનો ત્યાગ કર્યો હતો. (ત્ય) પાકી ગયેલા ધાન્યને ખેડુતોએ કાપ્યા. (T)
ભગવાનનો જન્મ જાણીને ઇન્દ્રે પોતાના સિંહાસનથી સાત આઠ પગલાં દૂર જઇને ભગવાનની સ્તુતિ કરી. ()
પ્રચંડ પવને બાગનાં બધાંય વૃક્ષો ભાંગી નાખ્યાં. (મ)
૧૬૨
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૫ મો
પાઠ ૨૫ મો. પરોક્ષ ભૂતકાળ ચાલુ ૧. પરોક્ષાના પ્રત્યયો ૫૨ છતાં, દ્વિત્વ થયા બાદ(૧) પૂર્વના જ્ઞ નો આ થાય છે. ગ+ઞ (ળવું)--૩૪ અ+ગ -ઞ ઞઞ-માટ | ઞાતુ: । આડુ: | (હવે પ્ર.પા.૪.નિ.૧. ન લાગે.)
(૨) ૠકારાદિ ધાતુઓના, અશ્ ધાતુના અને સંયોગાન્ત ધાતુના પૂર્વના ઞ નો આ થાય છે અને પછી ર્ ઉમેરાય છે, પણ આ ને ઠેકાણે થયેલા મૈં નો ઞ થતો નથી. + (વ)-ઞ +ઞાન્ ૠ+ઞ = ઞનર્ધ । આનૃપતુઃ । આરૃપુઃ । આપિથ ઇ.। અશ, આનશે । અન્, ગનગ્ન । આનન્નિથ । પણ આજ્નુંઞા∞। (૩) મૂ અને સ્વપ્ ધાતુના પૂર્વના સ્વરનો અનુક્રમે ઞ અને ૩ થાય છે. મૂ+ગ(વ)-વ મૂ+ગ-૬ મા+અ
I
૨. પરોક્ષામાં અને અદ્યતનીમાં વ્ અંતવાળા મૂ ધાતુના ઉપાત્ત્વ સ્વરનો દીર્ઘ ૐ થાય છે. વમૂવ । નમૂવતુઃ । નમૂવુઃ । નમૂવિથ । ઇ.
૩. મૈં (૩) સિવાયના પ્રત્યયો પર છતાં, દ્વિત્વ થયા બાદ, हि અને હૈંન્ ધાતુના, પૂર્વથી ૫૨ ૨હેલા હૈં નો ૫ થાય છે. હિં, નિષાય । हन्, जघन्थ, जघनिथ ।
૪. ૧ (વ્) પ્રત્યય પર છતાં, હ્રશ્ નો ધન્ આદેશ થાય છે. નયન । પા. ૩૬. નિ. ૪ નો અપવાદ.
૫. સ' (સન્) અને પરોક્ષા પર છતાં, દ્વિત્વ થયા બાદ(૧) નિ ધાતુના, પૂર્વથી પર રહેલા ખિ નો ત્તિ થાય છે. વિનિત્યે નિમાય ।
(૨) ત્તિ ધાતુના, પૂર્વથી ૫૨ ૨હેલા ત્તિ નો િવિકલ્પે થાય છે. વિાય વિનાય । વિવિથ વિજેથ । નિયિથ વિનેથ । चिक्ये चिच्ये
1
૧. પા. ૨૯. અદ્યતની ૭ મા પ્રકારમાં અ(૩) પ્રત્યય થાય છે. ૨. પા. ૩૫. નિ. ૧. ઇચ્છાના અર્થમાં સ (સન્) થાય છે.
૧૬૩
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૫ મો ६. गम् हन् जन् खन् अने घस् धातुना उपान्त्य स्वरनो अ' (अ) सिवायना स्वराहि ङित् ङित् प्रत्ययो पर छतां सोप थाय छे.
गम्+उस्-जगम्+उस्= जग्मुः । जग्मिव । हन्, जघ्नुः । जन्, जज्ञे । खन्, चख्नुः । घस्, जक्षुः । घ्नन्ति । पा. १3.नि.८.
५, जगमिथ जगन्थ । जघनिथ जघन्थ । चखनिथ । जघसिथ जघस्थ । जगम । जगाम । यहीं उपान्त्य स्वरनो लोप थशे नहि.
७. अद् धातुनो परोक्षामा विल्ये घस् थाय छे. जघसिथ पा.२४. नि. १०. जक्षथुः । . पक्षे आदिथ । आदधुः । ६.
८. इ (४वु) धातुना इ नो स्वराहि प्रत्ययो पर छतां, इय् थाय छे. इ+ अतुस्-इ इ + अतुस् - इ इय् + अतुस् - ईयतुः । (पा. १४. नि. १५ नो अपवाह . )
इयय, इयाय १. ५. . . । ईयिव । इययिथ, इयेथ ।
८. शित् सिवायना डित् ङित् स्वराहि प्रत्ययो तेभ४ इ ( इट्) जने ’उस्(पुस्) प्रत्यय पर छतां, आ अरान्त धातुना आ नो लोप थाय छे. पपिव । पपिथ । पपुः (पा. २८. अद्यतनी हुठ्ठा, ७ मां प्रहारनो પ્રત્યય ત્િ સ્વરાદિ છે માટે ત્યાં આ નિયમ લાગશે.)
१०. आ ।२ पछी अ (णव्) प्रत्ययनो औ थाय छे.
કરિ
કર્મણિ
पपिव
पपिवहे
पपाथे
पपाते
पा
पपौ
पपिम पपे
पपिथ,पपाथ पपथुः पप
पपौ
पपिषे
पपे
पपतुः पपुः ध्यै ( पा. १ . नि . १४ . ) ध्या, दध्यौ ४.
पपिमहे
पपिध्वे
पपिरे
१. पा.२८. अद्यतनी हठ्ठा प्रारमां अ (अङ्) प्रत्यय थाय छे. २. इ + अ (णव्) - इ इ + अ - इ ऐ +अ-पा. १५. नि. २. इय् ऐ + अ = इयाय ।
3. पा. ११ . नि. २.
૧૬૪
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૫ મો
११. इ (मए) पातुनो परोक्षामां गा थाय छे. अधिजगे। अधिजगिवहे । अधिजगिमहे ।
१२. वस् (क्वसु) मने आन (कान) (पा. २६. नि. १८) આ બે કૃત્ પ્રત્યયો સિવાય, પરોક્ષામાં
(१) स्कृ पातुना, ऋच्छ भने हाई ऋठेने मंते डोय मेवा धातुमाना, नाभि स्व२नो गुएथाय छे. सञ्चस्करिव । आनच्छिव । वि+कृ, विचकरिव।
(૨) સંયોગ પછી સ્વ ઋ અંતે હોય એવા ધાતુઓના અને 22 घातुनो गु थाय छे. सस्मरथुः । आरथुः ।
स्कृ, सञ्चस्कर, सञ्चस्कार । सञ्चस्करिव । सञ्चस्करिथ,र्थ । 5. ऋच्छ्आनछे। आनच्छिव । आनच्छिथ । 5. वि+कृ, विचकर, विचकार। विचकरिव । विचकरिथ । 5. स्म, सस्मर, सस्मार। सस्मरिव । सस्मर्थ। 5. ऋ। आर । आरतुः' । आरिथ 5. ५. २४.नि. १०.
१३. शृ दृ भने पृ पातुमोनो ही ऋ परोक्षामा विस्व थाय छे. स्व थाय त्यारे विशश्रुः । अन्यथा विशशरुः । नि. १२. (१) थी गुए.
शशर शशार शश्रिव शशरिव शश्रिम शशरिम शशरिथ
शश्रथुः शशरथुः शश्र शशर शशार शश्रतुः शशरतुः
शश्रुः शशरुः १४. कुटादि (कुट् स्फुट त्रुट् स्फुर् नू भने धू वगैरे) 981 ગણના ધાતુઓથી ગિતુ અને હિન્દુ સિવાયના તમામ પ્રત્યયો ડિત જેવા थाय छे. कुटिता । कुटितुम् । कुटितव्यम् । कुटित्वा । नुविता । नुवितुम् । पृ. २५२ टी. २ मो.
१. ऋ +अतुस्-अ अ+अतुस्- नि.१(१) आ-अ+अतुस्-आरतुः ।
૧૬૫
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૫ મો પરોક્ષામાં પ્રથમ પુરુષ એકવચનનો પ્રત્યય પા. ૨૪. નિ.૩.થી ણિત્ વિકલ્પે છે એટલે ઙિતા વિકલ્પે થશે, માટે-પક્ષે ગુણ કે વૃદ્ધિ થશે. उच्चुकुट उच्चुकोट । नुनुव नुनाव । उच्चुकुटिव । उच्चुकुटिथ | नुनुविव । नुनुविथ । उच्चुकोट 3. ५. जे. व नुनाव 3. ५. जे. व. શબ્દો
अर्भक पुं. जाजड, जय्युं कलिङ्ग पुं. ते हेशनुं नाम. दम्पति पुं. (द्वि.व.) स्त्री-पुरुष
द्विज पुं. ब्राह्मण, हांत. पारण न. तप पारदुं ते. माल्य न. पुष्पनी भाषा, भाषा
राशि पुं. भेष, वृषभ वगेरे
घस् ग. १. ५२. जावं. आ+छिद् ग.७. .छीनवी सेवु. नि+कृ ग.८.७. पराभव १२वो.
ધાતુઓ
બાર રાશિમાંની કોઈ એક.
वाचिक न. संदेशो. विप्र पु. ब्राह्म.
शश्वत् २. निरंतर, सा. सेनानी पुं. सेनापति.
. खारंभ ४२वो. .२.५२. वीताव. . ६.५. विजेवुं.
प्र + क्रम् . १ वि-अति + इ वि + कृ
વાક્યો
अहो द्विज ! त्वया कलिङ्गेषु द्विजो हतः ? हे विभो ! नाहं कलिङ्गान्जगाम, 'ननु मया कलिङ्गेषु ब्राह्मणो हत: ' इति त्वया सुप्तेन प्रलपितं तत्कथमिदमुच्यते, सुप्तोऽहं यद्विललाप तदनृतम् । तथा किं न विवेदिथैनं यथा स लवणो नाम दानवो विप्रान्निचकार जघान शश्वद् बुभुजे च ।
'अतिवरीयसे वराय वयं प्रदत्ताः स्म' इति जज्ञिरे ताः कन्या मुदममन्दां च दधुः ।
त्वचं कर्ण: शिबि र्मांसं जीवं जीमूत-वाहनः । ददौ दधिचिरस्थीनि, नास्त्यदेयं महात्मनाम् ॥ तत्राश्रमे दम्पती तौ, लालयन्तौ मृगार्भकान् । तपःकष्टमजानन्तौ, कञ्चित्कालं व्यतीयतुः ॥
૧૬૬
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૫ મો
बुभुजे न भोज्यानि, पेयान्यपि पपौ न सः । अवतस्थे च मौनेन, योगीव ध्यान-तत्परः ।। तस्य रत्नाभरणानि, निस्तेजस्कानि जज्ञिरे। मम्लुश्च मौलिमाल्यानि तद्वियोगभयादिव ॥ ते विजहुः पुरिपुरो, ग्रामे ग्रामाद्वने वनात्। तिष्ठन्तो नियतं कालं, राशौ राशेरिव ग्रहाः ।। अपीडयन्तो दातारं, प्राणधारणकारणात्। पारणे जगृहुर्भिक्षां, ते मधुव्रतवृत्तयः ।। सेनाङ्गानीव चत्वारि, मोहराजस्य सर्वतः । चतुरोऽपि कषायांस्ते, जिग्युरस्त्रैः क्षमादिभिः ।। नजसने भयंता वनमा मभ्यi. (अट्) दृष्ोसने एयो. (हन्) राभे रावराने त्यो. (जि) अर्जुन द्रोणयार्थ पासे धनुर्विद्या भयो. (अधि+इ)
જેમ સંપ્રતિ મહાનું જૈન રાજા થયો, તેમ કુમારપાલ મહાન જૈન २। थयो. (भू)
याध्ये नहनु २४य सेवाने (आच्छेत्तुम्) निश्चय यो. (निस्+चि) पोताना मासानना था इन्द्र भगवाननोन्म एयो. (ज्ञा)
ભગવાનના જન્મ મહોત્સવ વખતે સ્વર્ગમાંથી આવતાં અસંખ્ય हेवो प3 24151 व्यापी गयु. (वि+अश् . ५. मा.)
મહાવીરની વીરતાનાં ઇન્દ્ર પોતાની સભામાં વખાણ કર્યા (7) भने पोभे पोताना मस्त ओताव्यi. (५)
सीता सेनानीना भुषे रामने संदेशो भोऽल्यो. (प्र+हि) रामनारायने या न यु ? (स्मृ)
૧૬૭
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો
પાઠ ૨૬ મો
પરોક્ષ ભૂતકાળ ચાલુ १. पवित् परोक्षामने सेट थ (थव् ) ५२ ७i
(૧) આદિમાં રહેલા વ્યંજનનો આદેશ (ફેરફાર) થતો ન હોય તેવા ધાતુના, બે અસંયુક્ત વ્યંજનની મધ્યમાં રહેલા સ્વર મ નો ए थाय छ भने द्विरुति यती नथी.
पेचुः । पेचिथ । नेमुः नेमिथ । विरुद्ध पला-बभणतुः । ततक्षिथ । दिदिवतुः । पपक्थ । पच, पपच, पपाच पेचिव पेचिम
पेचिथ, पपक्थ पेचथुः पेच पपाच
पेचतुः पेचुः नश्, ननश, ननाश नेशिव नेशिम 'नेशिथ
नेशथुः नेश
नेशतुः नेशुः __(२) तृ, त्रप् फल् भने भज् मा पातुमोना स्वरनी ए थाय छ भने द्विरुति यता नथी. तृ+उस्-41. २५ नि. १२ (१) था नामि स्वरनो गुए. त+उस्-ते+उस् = तेरुः । तेरिथ । त्रेपे । फेलुः । फेलिथ । भेजुः । भेजिथ । ततर, ततार तेरिव तेरिम बभज, बभाज भेजिव भेजिम तेरिथ तेरथुः तेर भेजिथ, बभक्थ भेजथुः
भेज ततार तेरतुः तेरुः बभाज भेजतुः भेजुः
૧. વેર્ ધાતુઓને અન્ય વ્યાકરણના મતે વિકલ્પ રૂ થાય છે. नेशिव नेश्व । नेशिम नेश्म । नेशिथ ननंष्ठ । ५. १८ नि. १3
ननाश
૧૬૮
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો
(3) ज्, भ्रम्, वम्, त्रस्, फण्, स्यम्, स्वन्, राज्, भ्राज्, પ્રાક્ અને મ્નાર્ આ ધાતુઓના સ્વરનો વિક્લ્પ રૂ થાય છે અને હૈં થાય છે ત્યારે દ્વિરુક્તિ થતી નથી.
जेरु: जजरुः । जेरिथ, जजरिथ । भ्रमुः, बभ्रमुः । थ्रेमिथ, बभ्रमिथ । वेमुः, ववमुः । वेमिथ, ववमिथ । त्रेसुः, तत्रसुः । त्रेसिथ, तत्रसिथ । फेणुः, पफणुः । फेणिथ, पफणिथ । स्येमुः, सस्यमुः । स्येमिथ, सस्यमिथ । स्वेनुः, सस्वनुः । स्वेनिथ, सस्वनिथ । रेजुः रराजुः । रेजिथ,
1
जिथ । थ्रेजे, बभ्राजे । थ्रेसे, बभ्रासे । भ्लेसे, बभ्लासे ।
I
(४) श्रन्थ् अने ग्रन्थ् धातुना स्वरनो विडये ए थाय छे अने ए થાય છે ત્યારે, સ્નો લોપ થાય છે અને દ્વિરુક્તિ થતી નથી. श्रेथुः, शश्रन्थुः । श्रेथिथ, शश्रन्थिथ । ग्रेथुः, जग्रन्थुः । ग्रेथिथ, जग्रन्थिथ ।
२. शस्, दद् खने व थी श३ थतां धातुजो तेभ४ गुएा से सेवा ધાતુઓના સ્વર ઞ નો છુ થતો નથી.
विशशसुः । विशशसिथ । दददे । वल्-ववले । q-fɑırıs: 1 favınıfa | Scult.
વૃત્ વિધાન
3. 'यज् वगेरे (यजादि) धातुखोनो ने वश् तथा वच् ધાતુઓનો પરોક્ષામાં દ્વિત્વ થયા બાદ પૂર્વનો સ્વર સહિત અન્તસ્થા इ उ ऋ (य्वृत्) ३पे थाय छे.
यज् + अ -यज् यज्+अ-य यज्+अ- इ यज्+अ-इयाज । यज्+उस्- ङित् प्रत्ययो पर छतां, पाठ नि. ५ थी प्रथम વૃત્ થાય છે.
यज्+उस्-इज्+उस्-इज् इज्+उस् = ईजुः ।
१. यज् व्ये वे हवे वप् वह् श्वि वद् वस् ।
૧૬
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો
यज्
इयज इयाज ईजिव ईजिम ईजे ईजिवहे ईजिमहे इयजिथ, इयष्ठ ईजथुः ईज ईजिषे ईजाथे ईजिध्वे इयाज ईजतुः ईजुः ईजे ईजाते ईजिरे
वप्, उवप उवाप। पिव । उवपिथ, उवष्य । ऊपे। त्याह वह, उवह उवाह । ऊहिव। उवहिथ, उवोढ । ऊहे। त्या वद्, उवद उवाद । ऊदिव । उवदिथ । ऊदथुः । त्यहि वस्, उवस उवास। ऊषिव। उवसिथ, उवस्थ।ऊषथु: । त्यहि वश्, उवश उवाश । ऊशिव। ५.१3. नि.१०. उवशिथ । त्यहि वच्, उवच उवाच । ऊचिव । उवचिथ, उवक्थ। ऊचथुः । त्याह.
व्ये धातु
४. परीक्षामा द्वित्व थये छते,ज्या, व्ये, व्यध्, व्यच् भने व्यथ् धातुमाना पूर्वना स्वरनो इ थाय छे. संविव्याय' ।
५. व्ये पातुना सन्ध्यक्ष२नो थ (थव्) मने अ (णव्) प्रत्यय ५२ छतi, आ थतो नथी. (416 १. नि. १४ नो अपवाद) संविव्ययिथ । संविव्याय ।
व्ये +अतुस्-41.६.नि.५.वि+अतुस्-वि वि+अतुस् विव्यतुः । विव्यय विव्याय विव्यिव विव्यिम विव्ये विव्यिवहे विव्यिमहे विव्ययिथ विव्यथुः विव्य विव्यिषे विव्याथे विव्यित्वे-ध्वे विव्याय' विव्यतुः विव्युः विव्ये विव्याते विव्यिरे
१. व्ये+अ(णव्)-व्ये व्ये+अ-वे व्ये+अ-वि व्ये+अवि व्यय्+अ विव्याय ५५.५.नि.२ थी वृद्धि.महानि. 3थी पूर्वना वि नो उ नहि थाय, भनि. ४ इनु पुनःविधान रे छे.
१90
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો
वे धातु
६. वे पातुनो परीक्षामा विषे वय् थाय छे. उवाय । उवयिथ । वय्+अतुस्-उय्+अतुस्
७. वय् ना य् नुं वृत् यतुं नथी. उय् उय्+अतुस्उउय्+अतुस् = ऊयतुः । ऊयुः ।
८. (१) वय् नु य्वृत् थाय छ, ५९। वे नुं यतुं नथी. ववौ । (२) पवित् प्रत्यय ५२ छत। वे मुंवरपे वृत् थाय छे. वे+अतुस-उ+अतुस-उउ+अतुस-उउव्+अतुस् = ऊवतुः । ऊवुः ।
५२ वे+अतुस्-वा+अतुस्-वा वा+अतुस्-व वा+अतुस्वव्+अतुस् = ववतुः । ववुः ।
वे-ववौ । वविव, ऊविव । ववाथ, वविथ 5.। उवय, उवाय । ऊयिव । उवयिथ 5.। ऊवे । वविवहे, ऊविवहे .ऊये। ऊयिवहे .।
हे धातु
८. ह्वे धातु-द्वित्वना प्रसंगे वृत् थाय छे. जुहाव । जुहुवतुः । - जुहव, जुहाव जुहुविव जुहुविम जुहुवे जुहुविवहे जुहुविमहे जुहविथ, जुहोथ जुहुवथुः जुहुव जुहुविषे जुहुवाथे जुहुविध्वे-ट्वे जुहाव जुहुवतुः जुहुवुः जुहुवे जुहुवाते जुहुविरे
श्वि धातु
१०. श्वि पातुनु परोक्षामा वृत् विल्पे थाय छे. शुशाव । शुशुवतुः । ५क्षे शिश्वाय । शिश्वियतुः । शुशव, शुशाव शुशुविव शुशुविम शिश्वय, शिश्वाय शिश्वियिव शिश्वियिम शुशविथ शुशुवथुः शुशुव शिश्वयिथ शिश्वियथः शिश्विय शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः शिवाय शिश्वियतुः शिश्वियुः
ज्या, व्यध्, म पानी नि. ४ तथा 416 3. नि. ७.
ज्या+अ(ण)-ज्या ज्या+अ-जज्या+अ-जिज्या+अ= जिज्यौ । जिज्यिव । जिज्यिम । जिज्यिथ, जिज्याथ । त्याह.
૧૭૧
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પs ર૬ મો विव्यध-विव्याध । विविधिव। विव्यधिथ, विव्यद्ध । त्यहि व्यच, विव्यच-विव्याच । विविचिव' । विव्यचिथ । त्यहि व्यथ्, विव्यथे। विव्यर्थिवहे। विव्यथिमहे। त्याह. स्वप, स्वप्+अ-स स्वप+अ
416 २५ नि. १ (3) सुष्वाप । 18 १२.नि.८ सुषुपिव । सुष्वप, सुष्वाप सुषुपिव सुषुपिम सुष्वपिथ, सुष्वप्थ सुषुपयुः सुषुप सुष्वाप
सुषुपतुः सुषुपुः
आम् विधान ११. अने स्वरी धातुमोथी परोक्षाना प्रत्ययाने असे आम् थायछ भने तेनी पछी कृ, भूमने अस् न परोपाना३पो राय छे.
१२. आम् पूर्व पातु परस्मैपदी शेयतो परस्मैपही कृनां आने આત્મપદી હોય તો આત્માનપદી નાં રૂપો જોડાય છે.
चकासाञ्चकार । चकासाम्बभूव । प्र.4.६.न.१. चकासामास । चकासामासिव । चकासामासिम। चकासामासिथ । चोरयाञ्चकार । त्यहि. १3. दय्, अय, आस् भने कास् पातुथी परोक्षाना प्रत्ययोने से आम् थाय छ. दयाञ्चके । पलायाञ्चके । आसाञ्चके । कासाञ्चके । दयाम्बभूव । दयामास ।
१४. ऋच्छ् आने ऊणु सिवाय पातुमोनो माहवर गुर નામિ છે, તે ધાતુઓથી પરીક્ષાના પ્રત્યયોને ઠેકાણે કામ થાય છે.
१. व्यच् पातुने तत्प्रित्ययोमा वृत् थायछे. व्यच् ५२. ६.1. छतरपुं विचति।
२. ५. उप.नि.3. ऊर्जुनव,-नाव । ऊर्जुनुविव । ५.२४. नि.२. ऊर्जुनविथ,-नुविथ । ऊर्जु तुधी इ (इ) वित्थिायछे.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો.
(દીર્ઘ સ્વરને ગુરુ કહેવાય છે, તેમજ સંયુક્ત વ્યંજનની પૂર્વેનો સ્વર હસ્વ હોય તો પણ ગુરુ ગણાય છે.)
ईहाञ्चके । ईहाम्बभूव । ईहामास । उक्षाञ्चकार।
૧૫. ના, ૩૬ સમગ્ધ ધાતુથી પરીક્ષાના પ્રત્યયોને ઠેકાણે મામ્ વિકલ્પ થાય છે.
ગારિચિRI ના સ્વપૂવા ના રામા પક્ષે, નના IRI
ओषाञ्चकार । उवोष। समिन्धाञ्चके । समीधे।
૧૬. અનેક સ્વરી ધાતુઓનો એકસ્વરી પ્રથમ અંશ દ્વિરુક્ત થાય છે. નામૃ+-નાના ગૃ+ઝ-નના પૃ+-1 ના II+=ાનારા
નની RT. પા. ૧૨.નિ. ૧૦.
૧૭. મી, દી, પૃ અને દુ ધાતુથી પરોક્ષાને ઠેકાણે ના વિકલ્પ થાય છે અને તે તિવ્ર જેવો થાય છે.
(‘તિ જેવો થાય છે એટલે તિવું પ્રત્યય પરછતાં, આ ધાતુઓનું જેવુ અંગ બને તેવું અંગ મામ્ પર છતાં પણ કરવું, એટલે દ્ધિત્વ થશે. અને પૃ ધાતુમાં રૂ પણ થશે.)
વિષયાઝRા વિષયાસ્વપૂવા વિષયાસ, પક્ષે વિમાયા जियाञ्चकार । जिहाय । बिभराञ्चकार । बभार । जुहवाञ्चकार । जुहाव ।
૧૮. વિદ્ ધાતુથી પરીક્ષાને ઠેકાણે ના વિકલ્પ થાય છે અને તે કિ છે. (કિ છે માટે ગુણ નહિ થાય.)
વિલાઝાર | પક્ષે, વિવેદ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
अद्,
પાઠ ૨૬ મો પરોક્ષ ભૂત કૃદના १८. ५२स्मैप: पातुथी वस्' (क्वसु) भने मात्मनेपदी पातुथी आन (कान) कृत् प्रत्यय सागाने परोक्ष (भूतान्त बनेछ.
वस् (क्वसु) मने आन (कान) प्रत्यय परीक्षा पाछे भेट પરોક્ષામાં દ્વિરુક્તિ આદિ જે કાર્ય થાય છે તે આમાં થશે.
पच्, पेचानः । कृ, चक्राणः । स्वङ्ग्, सस्वजानः । पृ. भाल पपुराणः । ५. १५. नि. 3.
२०. घस् पातु, मेस्वरी धातुमो भने आरान्त पातुमओ, मादा पातुमोथी ४ वस् (क्वसु) प्रत्यय पूर्व इ (इट्) थाय छे. घस्
जक्षिवस् आ सन्तमेस्वरी
पा, पपिवस् आदिवस्
स्था, तस्थिवस् अश् [... आशिवस्
५९अञ्ज, आजिवस्
भिद्, बिभिद्वस् ऊचिवस्
तृ, तितीर्वस् शेकिवस्
भू, बभूवस् ईयिवस्
श्रु,उप-शुश्रुवस् ऋ.
आरिवस् दरिद्रा, दरिद्राञ्चकृवस् २१. गम् हन् विद् .६. विश् भने दृश् पातुथी वस् (क्वसु) पूर्व विधपे इ (इट) थाय छे. जग्मिवस, जगन्वस । जघ्निवस, जघन्वस्। विविदिवस, विविद्वस्। विविशिवस, विविश्वस्। मनोन्थायछे.
१. वस् (क्वसु) प्रत्यय ५२स्मैपीछे भाटे तरिभां थशे, आन (कान) प्रत्यय सामनेपहीछे भाटे माव-भमा ५९ थशे.
૨. રિક્તિ વિગેરે થયા બાદ એકસ્વરી હોય, તેવા એકસ્વરી ધાતુઓથી રૂ થાય છે. જો એમ ન હોત તો હું અને ગાકારાન્તને જુદા ગ્રહણ કરત નહિ.
वच, शक्,
१८४
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો
૨૨. વિદ્ગ. ૨.ધાતુથી વર્તમાનકાળમાં વમ્ (વવકુ) પ્રત્યય થાય છે. વેત્તિ તિ વિક્ર
૨૩. ઘુટુ સિવાયના સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર છતાં, વર્નો ૩થાય છે,જો વત્ પૂર્વે ડું હોય તો રૂ સહિત ૩૬ કરવો.
વિદસ્ + મમ્ (દ્ધિ.બ.વ.) વિદુષ: I તસ્થિવ તળુષ: I વપૂવષ:
સ્ત્રીલિંગ અંગ– વિદુષી તળુષી | નમુવી વપૂqષી II ૨૪. વમ્ (વસુ)ના સૂનો પદને અંતે થાય છે
વિધ્યા विद्वत्सु । तस्थिवद्भ्याम् । न.तस्थिवत्-द् तस्थुषी तस्थिवांसि।
શેષ ઘુટુ પ્રત્યયોમાં પટીય પેઠે રૂપો કરવાં. પ્ર.પા.૪૦.નિ.૫ અને પા.૪૬ નિ. ૬. વિના વિકાસી વિકાસ: . વિક્રાંસમ્ | સં. દેવિના એ પ્રમાણે તથિવ ઈ.
શબ્દો અંશુજ ન. કપડું.
૩ ન. આકાશ. મીન ન. આધીન, તાબે. | હેર ૫. વિદ્યાધર. આપીશ પું. રાજા.
શીર્વા છું. દેવ. અધ્વન . રસ્તો.
રેરી સ્ત્રી. દાસી. અનુગ પુ. નાનો ભાઈ.
તૂર્ય ન. વાજીંત્ર. પર ન. આકાશ, કપડું. તશી સ્ત્રી. દશા, હાલત. ગદંયુ પું. અહંકારી.
સુપર વિ.દુઃખેથી કબજે થાય તેવું. મારત વિ. હણેલું, વગાડેલું. નાર છું. અવાજ. સાહત વિ. લાવેલ.
નિરવશેષ વિ.સંપૂર્ણ. શ્વર ૫. રાજા, ઈશ્વર. મટયું. સુભટ. ૩૯ર્વત્ પું. સમુદ્ર.
પૂરિ વિ. ઘણું. ૩પવિદ્યા સ્ત્રી. નજીકની વિદ્યા. મળપું. મનક મુનિ. #ણ વિ. કષ્ટકારી.
મનુન ૫. માણસ. સટિશ અવ્ય. ક્રોડ ક્રોડો.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
भए.
પાઠ ૨૬ મો. महीधर पुं. पर्वत, २%81. शारद वि. श२६*तु संबंधी. राघव पुं. राम.
सन्धा स्त्री. प्रतिश. वाद्य न. वात्र.
सारथ्य न. सारथि५j. विद्याधर पुं. विद्याधर भास. | सौमित्रि पुं. सुमित्रानो पुत्रविप्लव पुं. नाश. व्याध पुं. शिरी. | स्यन्दन पुं. २५.
વાક્યો अथ रामः ससौमित्रिः ,सुग्रीवाद्यैर्वृतो भटैः। लङ्काविजय-यात्रायै प्रतस्थे गगनाध्वना ॥ महाविद्याधराधीशा: कोटिशोऽन्येऽपि तत्क्षणम् । चेलू रामं समावृत्य स्वसैन्यैश्छन्नदिङ्मुखाः ।। विद्याधरैराहतानि यात्रातुर्याण्यनेकशः। नादैरत्यन्तगम्भीर बिभराञ्चक्रुरम्बरम्॥ विमानैः स्यन्दनैरश्वैर्गजैरन्यैश्च वाहनैः। खे जग्मुः खेचराः स्वामिकार्यसिद्धावहंयवः ॥ उपर्युदन्वतो गच्छन् ससैन्यो राघवः क्षणात्। वेलन्धरपुरं प्राप वेलन्धर-महीधरे।। समुद्र-सेतू राजानौ समुद्राविव दुर्धरौ । तत्र रामाग्रसैन्येनारेभाते यो मुद्धतौ ॥ तेषां चतुर्णां चतस्रः पुत्र्यो यूयं भविष्यथ । मर्त्यत्वमीयुषा भावी तत्र वोऽनेन सङ्गमः॥ विपेदाने तु मणके श्रीशय्यम्भवसूरयः । अवर्षन् नयनैरश्रुजलं शारदमेघवत्।। चत्वारो वणिजस्तस्मिन्पुरे सवयसोऽभवन् । उद्यानद्रुमवद् वृद्धि जग्मिवांसःसहैव हि ॥ १. समानं वय : येषाम् ते सवयसः ।
૧૭૬
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો
ततश्च सेवावसरे, मन्त्रिणः समुपेयुषः। प्रणामं कुर्वतो राजा, कोपात्तस्थौ पराङ्मुखः । किमत्र यामि याम्यत्र, किं वेति सकले पुरे। उत्प्रेक्षमाणो हाणि, बभ्राम मुनिपुङ्गवः ॥ उवाच स फलान्येतान्याहृतानि मया वनात् । यूयमश्नीत पक्वानि, मधुराणि महर्षयः!॥ रत्नै महाब्धेस्तुतुषुन देवाः,
न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् । सुधां विना न प्रययु विरामं,
न निश्चितार्थाद् विरमन्ति धीराः ॥ स गृहीतमहाभाण्ड, उत्साह इव मूर्तिमान्। ईहाञ्चक्रेऽन्यदा गन्तुं, वसन्तपुरपत्तनम् ।। प्रतिस्थानं च चैत्यानि, बभञ्जुस्ते दुराशयाः। तेषां ह्याजन्म' संपद्भ्योऽप्यभीष्टो धर्मविप्लवः॥ रामोऽथोचे दशरथं, म्लेच्छोच्छेदाय चेत्स्वयम्। तातो यास्यति तद्रामः, सानुजः किं करिष्यति ॥ भ्रूभङ्गमप्यकुर्वाणो, गीर्वाण इव भूगतः । रामस्तान्कोटिशोऽप्यस्त्र, विव्याध व्याधवन्मृगान् । विद्वत्त्वं च नृपत्वं च, नैव तुल्यं कदाचन । स्वदेशे पुज्यते राजा, विद्वान्सर्वत्र पूज्यते ॥
सामान्यमनुजेश्वरगृहदुर्लभैः पुष्पैः फलैः पत्रैरंशुकै रत्नाभरणैश्च भूरिभिः परमया भक्त्या रोमाञ्चिततनू राजा मुनिमर्चयाञ्चकार।
दशभिरब्दैश्चतुर्दशाऽपि विद्यास्थानानि सहसर्वाभिरुपविद्याभि विदाञ्चकार, कला: शास्त्रं च निरवशेषं विवेद, विशेषतश्चित्रकर्मणि वीणावाद्ये च प्रवीणतां प्राप स कुमारः।
१. आ जन्मनः इति आजन्म। (अव्ययीभावस.) ४न्मथी भांडीने.
१ee
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૬ મો રાજા દશરથે પ્રવ્રજ્યા લેવાને માટે રાણીઓ, પુત્રો અને અમાત્યોને પૂછ્યું. (આ+પ્ર)
નમસ્કાર કરીને ભરત બોલ્યો, (માધ્) ‘હે પ્રભુ ! હું આપની સાથે દીક્ષા લઈશ.' (૩૫+આ+વા)
તે સાંભળીને કૈકેયીએ ‘મારો પતિ અને પુત્ર નિશ્ચે નથી' એ પ્રમાણે વિચાર કર્યો (ધ્યે) અને બોલી,(થ્રૂ નો વર્) હે સ્વામિ ! યાદ છે ? (સ્મરસિ) ‘જે તમારા વડે પોતાની મેળે વરદાન અપાયું હતું' (વા) તે હમણાં મને આપો. દશરથે કહ્યું (થૅ) મને યાદ છે, (સ્મરમિ) વ્રતનિષેધ સિવાય જે મારે હાથ છે, તે માગ. કૈકેયીએ માગ્યું, (યાર્) જો તમે દીક્ષા લો છો તો ‘આ પૃથ્વી ભરતને આપો.’
‘આજે જ આ ભૂમિ ભરત વડે ગ્રહણ કરાય' એ પ્રમાણે તેણીને કહીને (અમિપાય) રાજા દશરથે લક્ષ્મણ સહિત રામને બોલાવ્યા (આ+à) અને કહ્યું, (અમિ+પા) આણીના સારથિપણા વડે ખુશ થયેલા મેં પહેલાં એને વરદાન આપ્યું હતું, (અપ્) તે વરદાન કૈકેયી વડે હમણાં મંગાયું છે (PI) કે ‘આ પૃથ્વી ભરતને આપો.
આ સાંભળી રામ હર્ષ પામ્યા (૧) અને બોલ્યા, (TÇ) કે ‘માતાએ મારા ભાઈ ભરતને માટે રાજ્ય માગ્યું, (યાજ્) તે સારું કર્યું છે.' ()
રામનું આ વચન સાંભળીને દશરથે જેટલામાં મંત્રિઓને આદેશ કર્યો (આ+વિશ્) તેટલામાં ભરત બોલ્યો.
હે સ્વામિ ! મેં (મા) પ્રથમ જ (આવાવેવ) આપની સાથે દીક્ષા લેવાને પ્રાર્થના કરી છે, (પ્રથિતમ્) તેથી હે તાત ! કોઈનાય વચનથી અન્યથા કરવાને આપ યોગ્ય નથી. (નાર્હતિ )
રાજા બોલ્યા (વર્) હે વત્સ ! મારી પ્રતિજ્ઞાને તું મિથ્યા ન કર. રામે રાજાને કહ્યું ‘હું હોતે છતે ભરત રાજ્ય ગ્રહણ કરશે નહિં, તેથી હું વનવાસ માટે જાઉ છું.’
એ પ્રમાણે રાજાને કહીને (પૃચ્) અને નમસ્કાર કરીને ભરત ઉંચેથી રડતે છતે, રામ વનવાસ જવા માટે નિકળ્યા. (નિર્+યા)
૧૭૮
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૭ મો
પાઠ ર૭મો. અદ્યતની
અદ્યતન ભૂતકાળ
સામાન્ય વિધિ અધતની– પરમૈ
આત્મને अम् व म इ वहि महि स्(सि) तम् त थास् आथाम् ध्वम् द् (दि) ताम् अन् त आताम् अन्त
૧. અઘતનમાં - (૧) ધાતુની પૂર્વે આવે છે પણ મા (મારું ના યોગમાં ન આવતો નથી. (૨) સ્વરથી શરૂ થતો ધાતુ હોય તો એ આવતો નથી પણ આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે, પણ મા ના યોગમાં વૃદ્ધિ થતી નથી.
૨. અઘતની પ્રત્યયો પર છતાં, ધાતુથી પર સ્ (હિ) પ્રત્યય થાય છે.
૩. સ્ (સિન) જેને અંતે છે એવા શું કારાન્ત ધાતુથી ર્ (દ્રિ) અને સ્ (1) પ્રત્યય પર છતાં, ર્ () થાય છે.
+ +ત્ = સી +{ ++સ્ = સીમ્ |
૪. દૂધાતુ સિવાય સ્ (fસ)પ્રત્યય પછી મન્ નો સ્ (પુ) થાય છે.
૧લો પ્રકાર સે ધાતુઓનો ૧લા પ્રકારમાં સ્ (શિવ) પ્રત્યયની પૂર્વે રૂ () થાય છે. (પા. ૧૮ નિ. ૧) રૂ સ્ + ટુ
*અધતનીના પ્રત્યયો હ્યસ્તની જેવા જ છે, વિશેષ એજ કે ર્ (૯), (શિ) અને કવિતુ નથી.
૧૭૯
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૭ મો ५. इ (इट्) पछी २डेला स्नो ई (ईत्) ५२७di, दो५ थाय छे. इ स् + ई द् = ईद् । इ स् + ई स् = ईस् ।
ઉપરોક્ત નિયમોથી પ્રત્યયો આવા બને છેપરસ્મ
मात्मने इषम् इष्व इष्म इषि इष्वहि इष्महि ईस् इष्टम् इष्ट इष्ठास् इषाथाम् इध्वम् *इड्ढ्वम् ईद् इष्टाम् इषुस् इष्ट इषाताम् इषत* क्रीड्
अर्च अक्रीडिषम् अक्रीडिष्व अक्रीडिष्म आर्चिषम् आर्चिष्व आर्चिष्म अक्रोडीः अक्रीडिष्टम् अक्रीडिष्ट आर्ची: आर्चिष्टम् आर्चिष्ट अक्रीडीत् अक्रीडिष्टाम् अक्रीडिषुः आर्चीत् आर्चिष्टाम् आर्चिषुः
बुध् । १९ो भयपही अबोधिषम् अबोधिष्व अबोधिष्म अबोधिषि अबोधिष्वहि अबोधिष्महि अबोधीः अबोधिष्टम् अबोधिष्ट अबोधिष्ठाः अबोधिषाथाम् अबोधिध्वम्
ड्ढ्व म् अबोधीत् अबोधिष्टाम् अबोधिषुः अबोधिष्ट अबोधिषाताम् अबोधिषत
इष्
ईक्ष
ऐषिषम् ऐषिष्व ऐषिष्म ऐक्षिषि ऐक्षिष्वहि ऐक्षिष्महि ऐषीः ऐषिष्टम् ऐषिष्ट ऐक्षिष्ठाः ऐक्षिषाथाम् ऐक्षिध्वम्
-ड्ढ्व म् ऐषीत् ऐषिष्टाम् ऐषिषुः ऐक्षिष्ट ऐक्षिषाताम् ऐक्षिषत
*पा. १०.नि.८. १. इस्+ध्वम् - इष्+ध्वम्-इड्+वम् = इड्ड्वम् । ★ 41. ७. नि. ५.
१८०
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૭ મો
પરસ્મપદમાં વૃદ્ધિ ६. ५२स्मैपमा स् (सिच्) ( प्रत्यय ५२ छतi, धातुने मंते रहेस समान स्व२नी वृद्धि थाय छे ५५ स् (सिच्) प्रत्यय (पा. २५. नि. १४ थी कुटादि पातुमोथी) जित् थाय छे, त्यारे वृद्धि यता नथी. अलावीत् । ५९l, अनुवीत् । अलाविषम् अलाविष्व अलाविष्म अलविषि अलविष्वहि अलविष्वहि अलावी: अलाविष्टम् अलाविष्ट अलविष्ठाः अलविषाथाम् अलविढ्वम्
अलविध्वम्,ड्ढ्वम् अलावीत् अलाविष्टाम् अलाविषुः अलविष्ट अलविषाताम् अलविषत
७. ५२स्मै५६मां सेट स् (सिच्) ५२७i(૧) વ્યંજનાદિ ધાતુઓના ઉપાજ્ય ની વિકલ્પ વૃદ્ધિ થાય છે. अगादीत्, अगदीत् । अनादीत्, अनदीत् । ५९॥ अनन्दीत् ।
(२) वद्, व्रज्, तेम ल् भने आंतवाणापातुमान। उपान्त्य ની નિત્ય વૃદ્ધિ થાય છે.
अवादीत् । अव्राजीत् । अज्वालीत् । अस्खालीत् । अक्षारीत् ।
८. श्वि, जाग, शस्, क्षण तथा ह, म् मने यमंतवणपातुमओ, तेम४ कम्, रम्, लग्,कख्, हस् वि. पातुमीनी सेट् स् (सिच्) ५२ છતાં વૃદ્ધિ થતી નથી.
अश्वयीत् । अजागरीत् । अशसीत् । अक्षणीत् । अग्रहीत् । अवमीत् । अहयीत् । अहसीत् । विगेरे.
८. तनादि (तन् विगेरे मामा गएन1) धातुमोथी ५२ २३दा स् (सिच्) नो, मात्मने५६ त भने थास् प्रत्यय ५२७i, वि दोप થાય છે અને લોપ થાય છે ત્યારે ધાતુના અન્યનકે " નો લોપ થાય છે भने इ (इट्) थती नथी.
*41. २४.नि. ७.
૧૮૧
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૭ મો तन्-अतत, अतनिष्ट। अतथाः, अतनिष्ठाः । क्षण-अक्षत, अक्षणिष्ट । अक्षथाः, अक्षणिष्ठाः ।
१०. त प्रत्यय (मात्मने 3. पु. मे.व.) ५२ ७तां दीप् जन् बुध् (. ४.) पूर् ताय् भने प्याय् पातमोथी स् (सिच) ने पहले इ (जिच) विडपे थाय छ भने तनो लोप थाय छे.
अदीपि, अदीपिष्ट अदीपिषाताम् अदीपिषत अजनि, अजनिष्ट अजनिषाताम् अजनिषत अपूरि, अपूरिष्ट अपूरिषाताम् अपूरिषत अतायि, अतायिष्ट अतायिषाताम् अतायिषत अप्यायि, अप्यायिष्ट अप्यायिषाताम् अप्यायिषत
अबोधि, बुध्धातु (. ४) मनिट्छ, तनपान ३पोली 45२मा मावशे. पा. २८. नि. १०.
કર્મણિ—કોઈ પણ ધાતુને આત્મને પદ પ્રત્યય લગાડી કર્મણિ કે ભાવે રૂપો થાય છે.
११. सर्व पातुथी भाव भने भो त (3. पु. १.१.) प्रत्यय ५२ छतi, स् (सिच्) ने पहले इ (बिच्) थाय छ भने त नो लोप थाय छे. आसि त्वया । ऐक्षि कटः । ऐक्षिषि ऐक्षिष्वहि ऐक्षिष्महि अवदिषि अवदिष्वहि अवदिष्महि ऐक्षिष्ठाः ऐक्षिषाथाम् ऐक्षिध्वम् अवदिष्ठाः अवदिषाथाम् अवदिध्वम् ऐक्षिवम्
अवदिड्ढ्वम् ऐक्षि ऐक्षिषाताम् ऐक्षिषत अवादि अवदिषाताम् अवदिषत
जन् पातुने तेम४ कम् यम् रम् नम् गम् वम् मने आ+चम् સિવાય મકારાન્ત ધાતુને કૃદન્તનાગિતુ કેણિત્ પ્રત્યયો પર છતાં અને હું (जिच्) प्रत्यय ५२ छतां वृद्धि थती नथी.
प्रजनः । जन्यः । जनकः । अजनि । अभ्रमि । ५९॥ अकामि ।
૧૮૨
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૭ મો પા. ૧૯. નિ. ૧૮– મતાવિ મતવિકતામ્ મતાવિત
अलविषाताम् अलविषत 5. अग्राहि अग्राहिषाताम् अग्राहिषत
अग्रहीषाताम् अग्रहीषत [. ૧૨. આજના ભૂતકાળમાં અદ્યતની વિભક્તિ થાય છે. વ્યાપfક્ષણ તેણે (આજે) વાઘ જોયો.
૧૩. (૧) કોઈપણ વિશેષ ભૂતકાળ (પરોક્ષ કે હ્યસ્તન)ની વિવલા ન કરીએ તો ભૂતકાળમાં અદ્યતની વિભક્તિ થાય છે.
ऐक्षिष्ट मृगं सीता । ऐक्षिष्महि मृगम्। વિવફા કરીએ તો લાગ્યું 5 સીતા ક્ષાદિ મુન્ (૨) બે ભૂતકાળ ભેગા હોય તો અઘતની થાય. ગદ્ય હો વા ક્ષિMદિ મુન આજે અથવા કાલે અમે મૃગ જોયો.
૧૪. નિષેધ કરવો હોય ત્યારે મ (માઈ ના યોગમાં અદ્યતની થાય છે. મા વાલીપર્મન્તે અધર્મ ન બોલે.
શબ્દો અશ્વતર પું. ખચ્ચર. વિઝિન પુ. ઈન્દ્ર. કર્ણ વિ. ઉભું, ઉંચુ. વેતા સ્ત્રી, વેળા, મોનસ્ ન. તેજ, બળ.
સમય, વાર. fધાર પું. ખલાસી.
સરક્ય ન. મિત્રતા. પ્રેષિત વિ. મોકલેલ.
સાર્ધમ્ અ. સાથે. વાદુવતિ |પું. ભગવાનશ્રી ઋષભ- | સ્વત્ ૧. ગ. પર. મરત | દેવના પુત્રો.
અલિત થવું.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૭ મો
વાક્યો
तस्य कर्णधारेण सार्धं सख्यमजनि। न तावदेनां पश्यसि येनैवमवादीः । ईदृशानि वन-फलान्यहमग्रेऽप्यखादिषम्। सरोवराणि तान्येतान्यक्रीडं यत्र हंसवत् । तेऽमी द्रुमाः कपिरिवाऽखादिषं यत्फलान्यहम् ॥ विदधानस्य वसुधामेकच्छत्रां महौजसः। तस्याऽऽज्ञा वज्रिणो वज्रमिव नाऽस्खालि केनचित् ॥ अश्वैरश्वतरैरुष्ट्रैर्वाहनैरंपरैरपि । तस्य वेश्म व्यराजिष्ट यादोभिरिव सागरः॥ तीर्थेऽतत स किं दानमतनिष्ट तपः स किम् । अतनिष्ठा रतिं यस्मिन्नुत्कण्ठामतथास्तथा ॥
मा४ सभे धानमा गया, (व्रज्) त्या सभे जाउनी छायामा पेठा, (आस्) पक्षिमी मधुर मधुर बोसdi tri, (रु) समे न मi मलान वृक्षो होया. (ईक्ष) ममे मावानजो दीघi (ग्रह मिने माघi, (खाद् भए.) इजो पाईने अभे धान- सौन्य नाता ३२ता तi, (भ्रम् 1. १. 3 अट्) तेटलाम मे 13 नीये 6मा रहे। (ऊर्ध्वस्थित) ध्यानस्थ महामुनिने मोया, (ईक्ष् भए।) ते मुनि सूर्यना महीपतातi, (दीप्) यंद्रनाभ प्राशता sdi, (प्र+काश्) समे मुनिने वहन :र्यु (वन्द्) मने पछी ५२ ॥२६ याल्या. (चल्)
भनु ! तुं मानी ।त. २५ नलि. (मा अट्) भंगवाडीनी स्तुति समणी २0%0 %यो. (जाग) મનુષ્ય ભવમાં જન્મ લઈ તમે શું ગ્રહણ કર્યું, (2) પુણ્ય કે પાપ? (भरते भोलेदा इतना क्यन सामजी भापति स्यो. (हस्)
૧૮૪
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો
પાઠ ૨૮મો અધતન ભૂતકાળ ચાલુ
૨જો પ્રકાર અનિટુ ધાતુઓનો २०५२मा स्( सिच् ) प्रत्ययनी पूर्व इ (इट्)थती नथी (4. १८. न. 3.)
५. २७.नि. २. उ. ४ थी प्रत्ययो भावनेछ५२स्मै.
मात्मने. सम् स्व स्म सि स्वहि स्महि
स्तम् स्त स्थास् साथाम् ध्वम् स्ध्वम् सीत् स्ताम् सुस् स्त साताम् सत। नी-अनैषम् अनैष्व अनैष्म अनेषि अनेष्वहि अनेष्महि अनैषीः अनैष्टम् अनैष्ट अनैष्ठाः अनेषाथाम् अनेढ्वम्-वम् अनैषीत् अनैष्टाम् अनैषुः अनेष्ट अनेषाताम् अनेषत मा ।.3.मी. अमासि अमास्वहि अमास्महि
अमास्थाः अमासाथाम् अमाध्वम्-ध्वम्
अमास्त अमासाताम् अमासत १. ५२स्मैपमा मनिट स् (सिच्) ५२ छतi, व्यंनान्त ધાતુઓના સમાન સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે.
भिद्-अभैत्सीत् । रज्ज्-अराङ्क्षीत्।।
૨. ધુ વ્યંજન અંતે હોય એવા અને હ્રસ્વ સ્વર અંતે હોય એવા पातुथी ५२ २३सा मनिट स् (सिच्) नो तादि माने थादि प्रत्यय ५२ छतi लो५ थाय छे. अभैत्ताम् । अकृत । अकृथाः ।
આત્મને સિકિકતું ૩. નામિસ્વર ઉપાજ્યમાં હોય એવા ધાતુઓથી આત્મપદી અનિમ્ (सिच्) प्रत्यय तुम थाय छे. अभित्त ।
૧૮૫
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો अभैत्सम् अभैत्स्व अभैत्स्म अभित्सि अभित्स्वहि अभित्स्महि अभैत्सीः अभैत्तम् अभैत्त अभित्थाः अभित्साथाम् अभिध्वम्
अभिध्वम् अभैत्सीत् अभैत्ताम् अभैत्सुः अभित्त अभित्साताम् अभित्सत
૪. ઋવર્ણ જેને અંતે છે, એવા ધાતુઓથી પર રહેલ આત્મપદી, मानिट स् (सिच् त् पो थाय छे. अकृत । आस्तीर्ट। अकार्षम् अकार्ध्व अकार्ष अकृषि अकृष्वहि अकृष्महि अकार्षीः अकाटम् अका अकृथाः अकृषाथाम् अकृत्वम्
अकृड्ढ्वम् अकार्षीत् अकार्टाम् अकार्षुः अकृत अकृषाताम् अकृषत
मृ'- अमृषि अमृष्वहि अमृष्महि। अमृथाः अमृषाथाम् अमृवम्ड्ढ्वम् । अमृत अमृषाताम् अमृषत ।
५. गम् पातुथी मात्मनेपही स् (सिच्) विस्पेनि पो छे. तिथवाथी पा. १3. नि. ७ थी म् नो दो५ थाय छे. नि. २. थी स् (सिच्) लो५. समगत, समगस्त ।
६. हन् पातुथी मात्मनेपदी स् (सिच्) त्थाय . आहत । आहसाताम् । जित् थवाथी न् नो दो५ थाय छे.
७. (१) 'स्वी२' '५२४।' सेवा अर्थमा यम् पातुथी स् (सिच्)
वित्छि . उपायत, उपायंस्त कन्याम्।
(२) उप+यम् स्वी१२ १२वो, ५२९j. मेवा अर्थमा मात्मनेपदी छे. कन्यामुपयच्छते।
૧. પૃધાતુ અદ્યતની, આશીદ અને શિ, પ્રત્યયોમાં આત્મપદી छ, माम परस्मैपही छ. ५.. ४. नि. ४. शेवो.
૧૮૬
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો
८. स्था पातु मने दा संवा पातुमोथी मात्मनेप६ी स् (सिच्) उत्थाय छ, भने ते प्रसंग पातुना अन्त्य स्व२नो इ थाय छे.
'उपास्थित । उपास्थिषाताम् । उपास्थिषत। आदित । आदिषाताम् । व्यधित । व्यधिषाताम् । व्यधिषत ।
૯. અદ્યતનમાં ધાતુનો વધુ આદેશ થાય છે, આત્મનેપદમાં वित वध्याय छे. (वध्माहेश सेट्छेसनेवृद्धिथती नथी.) अवधीत् । ५२स्मै. मात्मने - आवधिष्ट, आहत । आवधिषाताम्, आहसाताम्।
अधि+इ मा. 418 १८. नि. १०अध्यगीष्ट अध्यैष्ट। अध्यगीषाताम्, अध्यैषाताम्। गीनो गु यतो नथी.
વિશિષ્ટ ધાતુઓનાં ઉદાહરણો प्रच्छ-अप्राक्षीत् । अप्राष्टाम्। अप्राक्षुः । 3. पु.५५. १८.नि. १७ त्यज्-अत्याक्षीत् । अत्याक्ताम् । अत्याक्षुः । पच् ५२स्मै - अपाक्षीत् । अपाक्ताम् । अपाक्षुः ।
मात्मने - अपक्त । अपक्षाताम् । अपक्षत । दह् - अधाक्षीत् । अदाग्धाम् । अधाक्षुः । वस् – अवात्सीत् । अवात्ताम् । अवात्सुः । वह् परस्मै - अवाक्षीत् । अवोढाम् । अवाक्षुः । मात्मने. अवोढ । अवक्षाताम् । अवक्षत ।
अवोदवम्, अवग्ड्ढ्व म् - ग्ढ्वम् । रुध् ५२स्मै - अरौत्सीत् । अरौद्धाम् । अरौत्सुः ।
मात्मने. अरुद्ध । अरुत्साताम् । अरुत्सत । मन्-अमंस्त। अमंसाताम्। अमंसत । रम् - अरंस्त। अरंसाताम्। अरंसत । लभ-अलब्ध। अलप्साताम्। अलप्सत ।
१. उप+स्था
होयत्यारे मात्मनेपदी. भोजने उपतिष्ठते।
૧૮૭
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો मस्ज् पाठ १८.नियम १४
अमाङ्क्षीत् । अमाङ्क्ताम् । अमाक्षुः । अमाझ्व । अमाक्ष्म । सृज् भने दृश् पाठ १८. नियम १५
अस्राक्षीत् । अस्राष्टाम् । अस्राक्षुः । अद्राक्षीत् । अद्राष्टाम् । अद्राक्षुः।
१०. त प्रत्यय ५२ छत पद् धातुथी स् (सिच्) ने पहले इ (जिच्) थाय छे भने तनो दो५ थाय छे.
उद्+पद् = उदपादि 3.पु.मे.व. (५.५.नि.२.) बुध् पा. २७. नि. १०
अभुत्सि । अभुत्स्वहि । अभुत्स्महि । अबुद्धाः । अभुत्साथाम् अभुद्ध्वम्-द्ध्वम् । अबोधि, अबुद्ध । अभुत्साताम् । अभुत्सत । વે ધાતુઓનો ૧લો અને રજો બન્નેય પ્રકાર
मृज् ५२स्मै. પહેલો પ્રકાર
બીજો પ્રકાર अमाजिषम् अमाजिष्व अमार्जिष्म अमार्शम् अमाव अमाह्म अमार्जीः अमाजिष्टम् अमाजिष्ट अमाक्षीः अमाष्टम् अमार्ट अमार्जीत् अमार्जिष्टाम् अमार्जिषुः अमाक्षीत् अमार्टाम् अमा ः
स्यन्दमात्मने. अस्यन्दिषि अस्यन्दिष्वहि अस्यन्दिष्पहि अस्यन्त्सि अस्यन्त्स्वहि अस्यन्त्स्महि अस्यन्दिष्ठः अस्यन्दिषाथाम् अस्यन्दिध्वम् अस्यन्त्थाः अस्यन्त्साथाम् अस्यन्द्ध्वम्
___ अस्यन्दिङ्वम् अस्यन्ध्वम्, अस्यन्द्व म् अस्यन्दिष्ट अस्यन्दिषाताम् अस्यन्दिषत अस्यन्त अस्यन्त्साताम् अस्यन्त्सत
इ(इट)नीयवाहो ११. वृ (वृ ५. 6. वृ८ मा.) पातुथी भने ही ऋने अंत छ मेवा यातुमोथी ५२ २३दा मात्मनेपही स् (सिच्) मने माशी:नी पूर्व इ (इट्) विपे थाय छे.
૧૮૮
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો अवृषि अवृष्वहि अवृष्महि अवरिषि अवरिष्वहि अवरिष्महि अवृथाः अवृषाथाम् अवृत्वम् अवरिष्ठाः अवरिषाथाम् अवरिध्वम् -ड्ढ्व म्
-वम्-ड्ढ्व म् अवृत अवृषाताम् अवृषत अवरिष्ट अवरिषाताम् अवरिषत
आ+स्तु आस्तीर्षि आस्तीर्ध्वहि आस्तीर्घहि आस्तरिषि आस्तरिष्वहि आस्तरिष्महि आस्तीw: आस्तीर्षायाम् -आस्तीद्धम् आस्तरिष्ठः आस्तरिषाथाम् आस्तरिध्वम् -यम्
___-ट्वम्-ट्वम् आस्तीट आस्तीर्षाताम् -आस्तीपत आस्तरिट आस्तरिषाताम् आस्तरिषत
५२स्मै. अवारिषम् अवारिष्व अवारिष्म । मे प्रभारी स्तु
१२. अज् पातुथी मादा स् (सिच्) नी पूर्व इनित्य थाय छे. आञ्जिषम् आञ्जिष्व
आञ्जिष्प आञ्जी: आञ्जिष्टम्
आञ्जिष्ट आञ्जीत्
आञ्जिष्टाम् आञ्जिषुः १३. धू (धूम्) सुमने स्तु पातुथी ५२स्मैप भां स् (सिच्) नी पूर्व इ (इट्) थाय छे. પરસ્મપદ
આત્મપદ अधाविषम् अधाविष्व अधाविष्म अधविषि अधविष्वहि अधविष्महि अधावी: अधाविष्टम् अधाविष्ट अधविष्ठः अधविषाथाम् अधविध्वम्
__-ट्वम्, ड्ढ्वम् अधावीत् अधाविष्टाम् अधाविषुः अधविष्ट अधविषाताम् अधविषत
अघोषि अधोष्वहि अधोष्महि अधोष्ठाः अधोषाथाम् अधोवम्-ड्ढ्वम् अधोष्ट अधोषाताम् अधोषत
૧૮૯
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો
असाविषम असाविष्व असावीः असाविष्टम् असावीत् असाविष्टाम्
असाविष्म असाविष्ट असाविषुः
मा. असोषि त्यहि
अस्ताविषम् अस्ताविष्व अस्ताविष्म अस्तावीः अस्ताविष्टम् अस्ताविष्ट मा. अस्तोषि त्यहि अस्तावीत् अस्ताविष्टाम् अस्ताविषुः
स्नुमने क्रम् 418 १८.नि.:प्रास्नावीत् ५२स्मै. प्रास्नोषाताम्मात्मने. (भलि.) अक्रमीत् ५२स्मै. अक्रस्त मात्मने.
કર્મણિ भिद् अभेदि अभित्साताम् अभित्सत नी अनायि अनेषाताम् । अनेषत क अकारि अकृषाताम् अकृषत ५. १८. नि. १८मा अमायि अमासाताम् अमासत
दा अदायि अदिषाताम् अदिषत 41. १८. नि. २०- हन्, अघानि अहसाताम् अहसत
५. १८.नि. १८कृ, अकारि अकारिषाताम् अकृषाताम्, अकारिषत, अकृषत दा, अदायि अदायिषाताम्, अदिषाताम् अदायिषत, अदिषत दृश्- अदशि अदशिषाताम् अदृक्षाताम्। त्यहि हन्, अघानि, अवधि । अघानिषाताम्, अवधिषाताम्. अहसाताम् । त्यहि
૩જો પ્રકાર અનિટુ ધાતુઓનો
(२ % प्रा२नो अपवाह) 3%ारमा स् (सिच्) ने पहले स (सक्) थाय छे.
૧૯૦
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો
१४. ह् भने शिट (श्, ष् भने स्) व्यंन मन्ते होय मेवा (उपान्त्य नामि स्वरवाणा मनिट पातुमोथी स (सक्) प्रत्यय थाय छे. ५९ दृश् पातु सिवाय. (स(सक्) प्रत्ययन्छेि माटे गुए। थशे नालं.) प्रत्ययो,
५२स्मै.
सम्
साव
साम
सतम्
सत
सन्
सि
सामहि
सस् सत्
सताम्
मात्मने. १५. स्वरा प्रत्यय ५२ छतां स (सक्) ना अनो लोप थाय छे.
सावहि सथास् साथाम्
सध्वम् सत साताम्
सन्त स्पृश्, अस्पृक्षत् । दुह,अधुक्षत् । दिश, अदिक्षत्, त । कृष्, अकृक्षत् । अदिक्षम् अदिक्षाव अदिक्षाम अदिक्षि अदिक्षावहि अदिक्षामहि अदिक्षः अदिक्षतम् अदिक्षत अदिक्षथा: अदिक्षाथाम् अदिक्षध्वम् अदिक्षत् अदिक्षताम् अदिक्षन् अदिक्षत अदिक्षाताम् अदिक्षन्त
१६. स्पृश् मृश् भने कृष् पातुमोथी की प्रारना प्रत्ययो विल्पे थाय छे. ५.१८. नि.१५.
अस्पाक्षीत, अस्पार्सीत् । अस्प्राष्टाम् अस्पार्टाम् । अस्पाक्षः, अस्पा ः ६. मे प्रमाणे मृश् भने कृष् पक्षे अस्पृक्षत् .
१७. दुह, दिह, लिह, गुह् पातुमोथी ५२ २३८ स(सक्) नो આત્મપદના દજ્યાદિ પ્રત્યયો પર છતાં વિકલ્પ લોપ થાય છે.
दुह्+स+त-दुह्+त = अदुग्ध । ५२-अधुक्षत । ५।१3. नि. १४. लिह+स+थास् - लिह+थास् = अलीढाः । ५।। १०.नि. १२. पक्षे अलिक्षथाः । गुह्-न्यगुह्वहि, न्यघुक्षावहि।
૧૯૧
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો दुह् धातु अधुक्षि
अदुह्वहि, अधुक्षावहि अधुक्षामहि अदुग्धाः, अधुक्षथाः अधुक्षाथाम् अधुग्ध्वम्, अधुक्षध्वम् अदुग्ध, अधुक्षत अधुक्षाताम्
अधुक्षन्त लिह अलिक्षि
अलिहि, अलिक्षावहि अलिक्षामहि अलीढाः, अलिक्षथाः अलिक्षाथाम् अलीदवम्, अलिक्षध्वम् अलीढ, अलिक्षत अलिक्षाताम
अलिक्षन्त अलि-अदोहि अधुक्षाताम् अधुक्षन्त ।
શબ્દો अभिनव वि. नपुं.
न्यास पुं. था५९. अश्ववार पुं. घोडेस्वार. |बिसन. मनोहisal. असु पुं. (प.प.) प्रा. भस्मन् न. भस्म. कटक न. सैन्य, सेना. रेखा स्त्री. २५. खल पुं.हुईन.
वारण पुं. हाथी. गण्ड पुं. गालथीनी गंडस्थल वारण न. निषेध, जयकोशिन् पुं. मे २03.
वारनालं. दर्प पुं. समिमान, गर्व. संमद पुं. वर्ष. ध्रुव वि.नि.
क्षोभ पुं. माट.
ધાતુઓ अव+मन् ।.८.मा.पमान ४२j। कुष् ८.२.५२. अंथीआ+विश 1.६.५२.मावेश २वो
aj. उप+यम् ।.१.मा. ९४२, नि+गुह १.१.७.माहित .
५२९. | प्रति+पद् ।.४.मा.वी. , मान. उप+रु .७.6.प्रे२९॥ ३२वी, व्या+हन् ग.२.५२.व्याघात ४२वो.
मा ४२वो, रो. शप् १.१.५२. शा५ हेवो.
૧૯૨
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૮ મો
વાક્યો अधिगतपरमार्थान्पण्डितान्मावमंस्था
स्तृणमिव लघुलक्ष्मी नैव तान्संरुणद्धि । अभिनव-मदरेखा-श्यामगण्डस्थलानां
न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ।। दध्यौ चैवं स राजर्षिरहो तेषां कुमन्त्रिणाम्। सन्मानो यो मयाऽकारिस भस्मनि-हुतं ध्रुवम् ।। मा शाप्सीदेष इति तास्तस्माद्रीता द्रुतद्रुतम् । नेशु मंग्य इव व्याधादमिलन्त्यः परस्परम् ।। ये आविक्षस्तमद्विक्षस्तमद्राक्षुश्च दर्पतः । तान्यघुक्षच्छरैरेष न्यकोषीत्तदसूनपि॥ उपायत नृपो रत्नान्युपायंस्त काञ्चनम् । अदिताऽस्मै गृहीत्वाऽसौ प्रास्थिताधित संमदम्॥ याचिष्ये समये स्वामिन्यासीभूतोऽस्तु मे वरः । इत्यभाषत कैकेयी राजाऽपि प्रत्यपादि तत् ।। अयमस्मद्वचोऽश्रौषीत्। दुष्यन्तः शकुन्तला उपायंस्त। विद्यागुरवोऽशेषाण्यपि शास्त्राणि तस्मै क्रमेणोपादिक्षन् । अश्ववारावद्राक्षीदऽप्राक्षीच्च अरे! किमेष कटकक्षोभः ? | मय्यप्रसादं मा कृथा, मयि च मा विरुद्धा, इति सोऽवादीत्, सा च हियमकृत, सखी च वक्तुमुपारुद्ध।
४ो समुद्रने होहयो (दुह् ५२.) भने पृथ्वीने होडी (दुह् मा.) તે જયકેશિ રાજાની આ પુત્રી છે. ___% मोन विगेरेभा २।। ७२तो न तो, (रज्) ४ली.31 माही143 २मतो न तो (दिव् रम्) भने भवि।२नी येष्टीने रोतो नतो. (रुध्)
૧૯૩
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૯ મો
તે કન્યાએ ‘મારો પતિ કર્ણ જ છે' એમ જાણ્યું (લુપ્ ગ. ૪) આથી તું પણ કન્યાને તેમ જાણ. (વુપ્ ગ. ૪)
હે રાજન્, કરો. (મા વ્યા-હન)
આ કન્યાના વિષયમાં તમે અંતરાય વ્યાઘાત ન
વચનવડે કોઈનાય મર્મને તમે ન ભેદો. (મા મિર્)
મેં તમને હમણાં જ યાદ કર્યા (Æ) ને તમે હમણાં જ દેખાયા. (દૃશ)
દમયન્તીએ હંસથી પ્રશંસા સાંભળી (ન્નુ) અને મનથી નળને
વરી. (g)
હે સ્વામિ ! ખલપુરુષોની વાણીથી જેમ મને તજી (ત્યન્) તેમ જિનભાષિત ધર્મને તજશો નહિ. (મા ત્યન)
અમે અમારા ખેતરની ભૂમિ માપી. (મા)
ગોવાળ સાંજે ગાયોને પોતાને ઘેર લઈ ગયો. (ની) તેણે પ્રાણ છોડ્યા (Ç) પણ પ્રતિજ્ઞા ન છોડી. (ત્ય)
પાઠ ૨૯ મો
અદ્યતન - ભૂતકાળ ચાલુ ૪ થો પ્રકાર પરઐપદનો જ
૪ થા પ્રકારમાં વિશેષતાએ ધાતુને અંતે સ્ ઉમેરાય છે. ૧. યમ્, રમ્, નમ્ અને આકારાન્ત ધાતુઓથી પરઐપદમાં સ્ (સિન્દ્) ની પૂર્વે રૂ (ૐ) થાય છે અને ધાતુઓને અંતે સ્ ઉમેરાય છે.
પ્રત્યયો
सिष्व
सिष्टम्
सिष्टाम्
सिषम्
सीस्
सीत्
૧૯૪
सिष्म
सिष्ट
सिषुः
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૯ મો
यम्
अयंसिषम् अयंसिष्व
अयंसिष्म अयंसी: अयंसिष्टम्
अयंसिष्ट अयंसीत् अयंसिष्टाम् अयंसिषुः मे प्रमाणे वि+रम् विगेरे. व्यरंसिषम् . या, अयासिषम् अयासिष्व अयासिष्म, अयासी: । वि.
૫ મો પ્રકાર પરસ્મપદનો જ ५मा प्रारभांस (सिच्) नोदो५ थाय छे. पा (पिब) अधि+इ (स्म२९॥ ४२. ।। २. ५२स्मैपह) इ (8j ગણ ૨ જો પરસ્પે.) તા સંજ્ઞક ધાતુઓ, મૂ અને સ્થા ધાતુઓથી ५२ २३सा स् (सिच्) नो परस्मैपदमां लो५ थाय छ भने लो५
थाय छे त्यारे इ (इट्) थती नथी. 3. इ (४. २.२) मने इ (स्म२९। 5२. . २)नो भयतनामा गा माहेश थाय छे.
પ્રત્યયો अम् व म स् तम् त
द् ताम् उस् ५. २७. नि. ४. पा, अपाम् अपाव अपाम
अपाः अपातम् अपात अपात् अपाताम् अपुः ५.२५.नि... मे प्रभारी, गा (इनो माहेश) दा, धौ भने स्था। भू, अ+भू+अन् –(416. ४.नि.२.) अ+भुव+अन् – (५।६. २५.नि.२.) अभूवन् ।
૧૯૫
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ર૯ મો अभूवम् अभूव
अभूम अभूः अभूतम् अभूत 'अभूत् अभूताम् ।
अभूवन् ४. घे (ट्धे) घ्रा, शा, छा भने सा पातुमोथी ५२ २३८ स् (सिच्)
પ્રત્યયનો પરમૈપદમાં વિકલ્પ લોપ થાય છે. अधात् ५ अधासीत् ४ थी ५२ अघ्रात् ॥ अघ्रासीत् अशात्
अशासीत् " अच्छात् " अच्छासीत् असात् " असासीत्
૬ઠ્ઠો પ્રકાર કર્તરિ પ્રયોગનો જ ६ प्रारमा धातुमोथी अ (अ) प्रत्यय थाय छे. ५. अ (अङ्) ५२ छतi(૧) – વર્ણ જેને અંતે હોય એવા ધાતુઓના અને ટૂ ધાતુના
સ્વરનો ગુણ થાય છે, (२) नश् नो विल्पे नेश् थाय छे. (3) श्विनो श्व, अस् (1.४.)नो अस्थ, वच्नो वोच भने पत्
तो पप्त माहेश थाय छे. (४) शास् न। आस् नो इस् थाय छे. ૬. નીચે જણાવેલા ધાતુઓ ૬ ઠ્ઠા પ્રકારમાં છે.
(१) शास् अस् २. ४. वच् भने ख्या (२) सृ भने ऋविधे (3) ह्वे, लिप् भने सिच्
(४) मात्मनेपही कें लिप्मने सिच् विपे १. भू धातुने सिच् नो दो५ च्या पछी गुए। यतो नथी. ५.१ नि. ७.
૧૯૬
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૯ મો
(५) 'गम् विगेरे, द्युत् विगेरे, (द्युतादि) ने पुष् विगेरे (पुष्यादि) से सर्वे धातुख परस्मैपदृमां होय त्यारे . (E) रुध् वगेरे धातुखो तेभ४ श्वि, स्तम्भ, म्रुच्, म्लुच्, ग्रुच्, ग्लुच्, ग्लुञ्च् अने जृ खे सर्वे परस्मैपदृभां होय त्यारे विडये.
૬ ટાનિયમના અનુક્રમે દાખલાઓ–
(१) शास्,
अशिषत्
x अस् tl. अपास्थे
वच्,
ख्या,
अशिषम्
अशिष:
१.
२. द्युतादि द्युत्
अशिषाव अशिषाम
अशिषत
अशिषतम् अशिषताम् अशिषन् अपास्थावहि अपास्थामहि
अपास्थेथाम् अपास्थध्वम् अपास्थेताम् अपास्थन्त
अपास्थथाः
अपास्थत
अवोचत् ऽत्याहि
आख्यत् (पा. २५. नि. ए.) त्याहि
गम् पत् सृप् शक् मुच् आप् त्याहि.
रुच् ध्वंस् वृत्
शुभ् भ्रंश् स्यन्द् वृध्
स्रंस् शृध् कृप्
क्लिद्
3. पुष्यादि पुष् उच् लुट् स्विद् मिद् क्षुध् शुध् क्रुध् सिध्
गृध् तृप् दृप् कृप् लुप् लुभ् क्षुभ् नश् भ्रंश् शुष् दुष् श्लिष् प्लुष्
तृष्
हृष् रुष् अस् शम् तम् श्रम् भ्रम् क्षम् मद्
क्लम् मुह द्रुह् स्नुह ४. रुध् भिद् दृश् बुध् ग. १. ७. धेत्याहि. X ઉપસર્ગ પૂર્વક અસ્ ધાતુ ઉભયપદી છે.
१८७
तुष्
दम्
स्निह् . सर्व परस्मै. छे.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૯ મો (२) स, असरत् । ऋ, आरत्।
असार्षीत् असार्श्यम् असाए : २ . ।२
आर्षीत् आष्टम् आर्युः २२ (3) ह्वे, आह्वत् लिप, अलिपत् सिच, असिचत् (४) हे, आह्नत। लिप, अलिपत। सिच, असिचत। आह्वे आह्वावहि
आह्ममहि आह्वथाः आह्वेथाम् आह्वध्वम्
आहृत आह्वेताम् आह्वन्त पक्षे- आासि आह्वास्वहि आह्मस्महि २२
आह्मस्थाः आह्वासाथाम् आह्वाध्वम्, ध्वम् आह्मस्त आह्मसाताम् आह्मसत अलिप्त अलिप्साताम् अलिप्सत २२
असिक्त असिक्षाताम् असिक्षत २२ (५) गम्,
अगमत् पत्, अपतत् 'द्युत् ५२.
अद्युतत्। मा. अद्योतिष्ट १ दो।२ रुच् ५२. अरुचत्। मा. अरोचिष्ट १९ो २ ध्वंस ५२. अध्वसत्। मा. अध्वंसिष्ट १८५२
अपुषत्। उच्,औचत्
अतृपत्। दृप, अदृपत् नश्
अनेशत् अनशत्। अस् ५२. आस्थत् अपास्थत्। (E) रुध्
अरुधत्। बुध, अबुधत्। दृश, अदर्शत् । भिद्, अभिदत्। श्वि-अश्वत्, अस्तभत् अZचत्, अम्लुचत्
अग्रुचत् अग्लुचत्, अग्लुचत् अजरत् । १. धुतादि पातुमो मघतनीमा मात्मने५६ प्रत्ययो विपे से छे.
अद्युतत्, अद्योतिष्ट ।
૧૯૮
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૯ મો
પક્ષે ચૈત્લીત, અમૃત્નીત્, ગવાક્ષીત, અોપીત, અશ્વીત્, અસ્તમ્મીત, अम्रोचीत्, अम्लोचीत् अग्रोचीत्, अग्लोचीत्, अग्लुञ्चीत्, अजारीत् આ.અરુદ્ધ અત્માતામ્ અરુત્સત । અમિત્ત / અનોપિષ્ટ
(૭) તૃપ્ અને તૃપ્ ધાતુથી વિકલ્પે પહેલા અને બીજા પ્રકારના પ્રત્યયો થાય છે. તૃપ્ અને તૃપ્ ધાતુ વે છે. અતર્પીત, ગર્વિષ્ટામ્, અર્પિષુઃ । ૧લો પ્રકાર પાઠ. ૧૯. નિ. ૧૫
અત્રાપ્તીત, અત્રાજ્ઞામ્। અત્રાવ્વુઃ । ૨ જો પ્રકાર ઞતાપ્તીત્ । અતાર્મામ્ । બતાવ્યું: । અર્પીત્ । અપિમ્ । અર્પિષુ: । ૧લો પ્રકાર ઞદ્રાપ્તીત્, અવાÚત્, વિગેરે ૨ જો પ્રકાર પક્ષે અતૃપત્ । અરૃપત્ ઈ. (પુષ્પાર્િ માં છે.) ૭ મો પ્રકાર કર્તરિ પ્રયોગનો જ
૭ મા પ્રકારમાં ધાતુઓથી અ ( ૩) પ્રત્યય થાય છે. (૮) ઙપ્રત્યય ૫૨ છતાં ધાતુ બેવડાય છે.
(૯) નીચેના ધાતુઓ સાતમા પ્રકારમાં છે.
(૧) રૂ (fળસ્ કે ft) પ્રત્યય જેને અંતે હોય એવા ધાતુઓ (એટલે દશમા ગણના ધાતુઓ અને પ્રેરક ભેદના ધાતુઓ.) તેમજ ત્રિ, ૬, સુ અને મ્
૨. ધે (ટ્યું) અને શ્વિ વિકલ્પ.
ત્રિ, અશિશ્રિયત્ । ૬, અનુકૢવત્ ।
त्रु, असुस्रुवत् । कम्, अचकमत ।
૧. પા. ૩૬. નિ. ૧. જુઓ.
૨. દશમા ગણના અને પ્રેરક ભેદના ધાતુઓના અદ્યતની રૂપો સરખાં છે, માટે પ્રેરક ભેદના ૩૬માં પાઠમાં આપવામાં આવેલા છે.
૧૯૯
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
46 २९ भो घे, (ट्धे) अदधत् ५वे अधात्, अधासीत् । ५ भो, ४ को १२. धि अशिधियत् ५ो अश्वत्, अश्वयीत् ६४, १९ो प्रार. त्रि अशिश्रियम् अशिश्रियाव अशिश्रियाम
अशिश्रियः अशिश्रियतम् अशिश्रियत
अशिश्रियत् अशिश्रियताम् अशिश्रियन् कम् अचकमे अचकमावहि अचकमामहि
अचकमथा: अचकमेथाम् अचकमध्वम् अचकमत अचकमेताम् अचकमन्त
શબ્દો अद्भुत वि. माश्चर्य।२४. प्रपा स्त्री. ५२१. अध्वग वि.भुसा३२.
फुत्कार पुंडी. आतुर वि. पिउत, रोगी. बन्दिन् . भंगला. आन्ध्र पुं. शिनो . भुजा स्त्री. Ya, पाई. ईश पु. प्रभु.
भेदनीयता स्त्री. मेध. कुटी स्त्री. सुं५डी.
मैत्री स्त्री. मैत्रीमान. कैतव न. ७५2.
रसज्वर पुं.२सनामाथी गण पुं. समूड.
आवेदो ताप. गोचर पुं.विषय.
वश पुं. न. ताणे. घोर वि. मयं२.
वार् न. पा. ज्वर पुं. प.
शून्य न. पादी. दुःखित वि.६:पी.
श्मश्रु न. मुछ, टी. धमनी स्त्री. ५मस.
श्रुति स्त्री. १९, न. निर्वृत वि. शांत.
सुभ्रू स्त्री. स्त्री. पलाश पुं.मरानुंआउ. संपृक्त वि. साडत. पात पुं. ५७ते.
स्वैर वि. स्वतन्त्र पाप पुं. पापी.
हास्यकर वि. स २नार. प्रत्युपकार पुं. बहलो वाणोते. । क्ष्मा स्त्री. पृथ्वी.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૯ મો
ધાતુ अव+इ २.२.५२. tuj. | वञ्च् १.१०. मा. छतरपुं. द्रु २.१.५२.४j, नाशी ४'. | वि-नि+अस् ।.४.५२.स्था५j.
वायो मा कार्षीत्कोऽपि पापानि, मा च भूत्कोऽपि दुःखितः । मुच्यतां जगदप्येषा, मति मैत्री निगद्यते । राम इव दशरथोऽभूद्दशरथ इव रघुरजोऽपि रघुसदृशः। अज इव दिलीपवंशश्चित्रं रामस्य कीर्तिरियम्॥ वैराग्यरङ्गः परवञ्चनाय, धर्मोपदेशो जनरञ्जनाय । वादाय विद्याध्ययनं च मेऽभूत् कियब्रुवे हास्यकरं स्वमीश ! ॥ हृदये वससीति मत्प्रियं, यदवोचस्तदवैमि कैतवम्। जीवितेनाऽमुना कि मे, तपसा भूयसाऽपि किम्। श्रुतिगोचरमायासीत् स्वसूनोर्यत्पराभवः ॥ स आश्रमपदं किञ्चित् चिरशून्यमशिश्रियत् । दुस्तपंच तपस्तेपे,शुष्कपत्रादिभोजनः । पलाशपत्राण्यादाय,स आश्रमकुटी व्यधात् । मृगाणामध्वगानांच,शीतच्छायाऽमृतप्रपाम् ।। यावत्प्रत्युपकाराय क्षमीभूतोऽस्मि यौवने। दैवादिहागमंतावत्पापोऽहमजितेन्द्रियः॥ अत्यन्तघोरनरकपातप्रतिभुवामहो। विषयाणां स्मरास्त्राणांमागास्त्वं भेदनीयताम्॥ यौवने पर्यणैषीत्स, राजकन्याः कुलोद्भवाः। सम्पृक्तश्चाशुभत्ताभिलताभिरिव पादपः॥ कुमार ! किन्तु पृच्छामि, प्रष्टमेवाहमागमम् । रसज्वरातुरेणेव, किं त्वयाऽत्याजि भोजनम्॥ उत्फणा:फणिनस्तं दंष्टुं धमनीनिभैरास्यैः फुत्कारपवनानमुचन् ।
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૯ મો वचनं धनपालस्य चन्दनं मलयस्य च । सरसं हदि विन्यस्य कोऽभून्नाम न निर्वृतः ॥ अलिप्तासिचतान्धःक्ष्मामसृजा मूच्छितस्तदा। असिक्तालिपतैनं वाश्चन्दनैर्बन्दिनांगणः ॥ कृष्णायास्मै द्वितीयस्मै, द्वितीयायासिना नृपाः । द्वितीयस्मात्तृतीयाच्च, देशादेत्य नमो व्यधुः ॥
રાજા મુનિને જોઈને ખુશ થયો (મુ) અને તેનું અભુત તપ સામર્થ્ય વિચારતો સભામાં ગયો. (3)
આ, તે વૃક્ષો છે કે જેના ઉપર આપણે બે, વાનરની જેમ સ્વતંત્ર રમતા હતા. (૨)
તે ક્યા સુભગને દષ્ટિવડે પીધો (૫) જેના વડે કરીને તારી આવી દશા થઈ? (૫)
હે સુભુ! શું? તે કિંપાક ફળ તોડ્યું (છો) અને સુંઠું (પ્રા) કે સદ્ધચ્છદ પુષ્પ તોડ્યું (છો) અને સુંધ્યું, (ઘા) જેથી તું આ પ્રમાણે દુઃખી થાય છે. (માર્તીમતિ)
તે ઘણા દેશોમાં ફર્યો છે. (પ્રમુગ.૪.) અને તેણે ઘણી આશ્ચર્યકારી વસ્તુઓ જોઈ છે. (ટૂT)
યુદ્ધમાં જે નાશી ગયો (ની) તેને મેં માર્યો નથી (હન) તથા હું રણમાંથી નાશી ગયો નથી. (1)
મેં પાપ કર્યા નથી, () તો હું દુઃખના ખાડામાં કેમ પડ્યો? (પ)
તેણે હાથવડે મુછને સ્પર્શ કર્યો (પૂ) અને ત્યારબાદ ધનુષને સ્પર્શ કર્યો. (પૃ)
જેઓ ભુજાના બળવડે ગર્વ કરતા હતા (H) અને મન્નાસ્ત્રવડે ગર્વ કરતા હતા, (૫) તેઓ દરેકને તે રાજાએ વશ કર્યા.
સિંહના ભયથી હાથીઓ ભાગી ગયા, () રહેવાને (ાતુ) તેઓએ ઈચ્છા કરી નહિ. (૪)
૨૦૨
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 30 मो
પાઠ ૩૦ મો. આશીર્વાદ ५२स्मै.
मात्मने. यासम् यास्व यास्म सीय सीवहि सीमहि यास् यास्तम् यास्त सीष्ठाम् सीयास्थाम सीध्वम् यात् यास्ताम् यासुस् सीष्ट सीयास्ताम् सीरन्
પરસ્મપદના પ્રત્યયો કિત્ છે. (૧) નામી ઉપાજ્ય અનિટુ ધાતુથી અને (૨) 8 વર્ણાન્ત અનિટુ
पातुथीमात्मनेप६ प्रत्ययो हित्वा थाय छे. भित्सीष्ट । कृषीष्ट । तीर्षीष्ट । (3) गम् पातुथी मात्मनेपद प्रत्ययो विजित् पाथाय छे. संगसीष्ट । संगसीष्ट ।
પરસ્મપદમાં વિશેષતા કારાન્ત ધાતુના ઋ નો, યે થી શરૂ થતાં આશી: પ્રત્યયો પર छता रि थाय छे. कियात् । સંયોગની પછી ઋ હોય એવા ઋકારાન્ત ધાતુઓનો તેમજ ગ્ર ધાતુનો ય થી શરૂ થતાં આશી: પ્રત્યયો પર છતાં ગુણ થાય છે. स्मर्यात् । अर्यात्। આદિમાં સંયોગ હોય અને અંતે માં હોય એવા મા કારાન્ત ધાતુઓના માનો પરસ્મપદમાં ૫ વિકલ્પ થાય છે. ग्लायात, ग्लेयात्। (गा) गै, पा पीj, स्था, सा (सो), दा संश, मा भने हा
(४)नो ५२स्मै५६मा ए नित्य थाय छे. गेयात् । पेयात् । ६. य हि माशी: ५२ छता ही थाय छे. गेयात् । पेयात् ।
इ (जिट) सिवाय आशीवाभा हन् नो वध् थायछे. वध्यात् । आवधिषीष्ट ।
इ(जिट)मांघानिषीष्ट । भति कृ, क्रियासम् क्रियास्व क्रियास्म कृषीय कृषीवहि कृषीमहि क्रियाः क्रियास्तम् क्रियास्त कृषीष्ठाः कृषीयास्थाम् कृषीढ्वम् क्रियात् क्रियास्ताम् क्रियासुः कृषीष्ट कृषीयास्ताम् कृषीरन्
२०३
3.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
पा6 30 मो दुह- दुह्यासम् दुह्यास्व दुह्यास्म धुक्षीय धुक्षीवहि धुक्षीमहि
दुह्याः दुह्यास्तम् दुह्यास्त धुक्षीष्ठाः धुक्षीयास्थाम् धुक्षीध्वम्
दुह्यात् दुह्यास्ताम् दुह्यासुः पुक्षीष्ट धुक्षीयास्ताम् धुक्षीरन् वह उह्यात् छ. वक्षीष्ट . मुद् सेट मोदिषीष्ट [. દશમાં ગણનાં આશીઃ રૂપો પ્રેરકના પાઠમાં જણાવવામાં આવશે. કર્મણિ– આત્મપદ પ્રત્યયો તથા પા.૧૯ નિ.૧૮, ૧૯, અને ૨૦ (1031 5२ai नेषीष्ट, नायिषीष्ट । दासीष्ट, दायिषीष्ट । ग्रहीषीष्ट, ग्राहिषीष्ट । दर्शिषीष्ट, दृक्षीष्ट । घानिषीष्ट, वधिषीष्ट । नंसीष्ट ।
શબ્દો ईश पुं. मडाव.
लब्धि स्त्री. विशिष्टशक्ति. उमा स्त्री. पार्वता.
सान्निध्य न. सभी५५j. पार पुं. मंत, छे. | सान्ध्य वि. सन्ध्या संबंधी.
વાક્યો हे राजन् ! यूयं लक्ष्मीमवृट्वं द्विषोऽस्तीदर्वं पृथिवीं ववृद्वे तत्सुखमासिषीध्वं गुरून् स्तूयास्त तथा सान्ध्यविधिं कृषीढ्वं ततश्चैतद्भुवनं यशोभिः स्तीर्षीदवम्।।
यथा समगतोमेशे श्रीः कृष्णे समगंस्त च । संगंसीष्ट त्वयि तथा सा शुभैः संगसीष्टच ।।
सपणीय सब्धिमो ने परीछ (यं श्रिताः) ते गौतम ९५२ तमारी सभीने पुष्ट ४३. (पुष्)
सरस्वती हेवी भेशा सभा। भुपमणमा सानिध्य ४३. (कृ) मा पुत्र विधान पारने पाभे. (पारम्-या) હું લક્ષ્મીવાનું થાઉં (મું) અને તું પુત્રવાનું થા. माटो भरी मो. (मृ)
વિવેક અને ઉત્સાહને નહિ મૂક્તાં (એવા) તમને, તમારો પુરૂષાર્થ सिद्धि मापे. (दा)
૨૦૪
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ટું સમાસ પ્રકરણ
ભૂમિકા
સમાસ એટલે પદોનો સંક્ષેપ, સમાસ દ્વારા ભાષા સંક્ષિપ્ત બને છે અને થોડા શબ્દોમાં ઘણું કહી શકાય છે, દરેક ભાષાઓમાં સમાસો છૂટથી વપરાયેલા છે, સમાસ એ ભાષાનું અગત્યનું અંગ છે.
જે પદોનો સમાસ કરવાનો છે તે પદો પરસ્પર અપેક્ષિત સંબંધવાળા હોવાં જોઈએ, જે પદોનો પરસ્પર સંબંધ - અપેક્ષા નથી, તેનો સમાસ થઈ શકતો નથી, જેમકે તું દેવત્તસ્ય ગૃહં દૃશ્યતે– તું ટેવવત્તાહં દૃશ્યતે અહીં સમાસ થાય, કેમકે પદોનો પરસ્પર સંબંધઅપેક્ષા છે. પણ પુસ્તમિાં ટેવવત્તમ્ય, શ્રૃમિાં બિનવત્તસ્ય અહીં રેવત્તસ્ય, ગૃહમ્ આ પદોનો સમાસ ન થાય, કેમકે એ પદોનો સંબંધ નથી.
સમાસને એકપદ પણ કહેવાય છે અને તેથી જ એક સમાસનો બીજા પદ સાથે કે બીજા સમાસ સાથે સમાસ થઈ શકે છે.
સમાસ, એકપદ કહેવાય છે, એટલે કે એક સ્વતંત્ર શબ્દ બને છે અને આથી જ સમાસ થાય છે ત્યારે તેના શબ્દોની જુદી જુદી વિભક્તિના પ્રત્યયોનો લોપ થઈ જાય છે, અને તે સિદ્ધ થયેલાં સમાસશબ્દને વિભક્તિના પ્રત્યયો લાગે છે.
સમાસને અંતે રહેલ શબ્દના લિંગ પ્રમાણે સામાસિક શબ્દોનું લિંગ થાય છે, તેમાં અપવાદ પણ છે - તે યથાસ્થાને બતાવવામાં આવશે.
ટેવવત્તસ્ય ગૃહમ્ આનો સમાસ થાય ત્યારે દેવત્તગૃહં આમ એક શબ્દ બને અને તેનાથી વિભક્તિના પ્રત્યયો આવે અને તેનાં રૂપો ચાલે, જેમકે—
૨૦૫
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ ભૂમિકા
देवदत्तगृहम् देवदत्तगृहेण
देवदत्तगृहे देवदत्तगृहाभ्याम्
नीलं च तद् उत्पलं च नीलोत्पलम् -ले-लानि . रामश्च लक्ष्मश्च रामलक्ष्मणौ २ रामलक्ष्मणाभ्याम् ३ रामलक्ष्मणयोः २ धवश्च खदिरश्च पलाशश्च धवखदिरपलाशाः । धवखदिरपलाशान् । - पलाशैः - पलाशेभ्यः ६.
देवदत्तगृहाणि देवदत्तगृहैः ६.
धवश्च खदिरश्च अनयोस्समाहारः धवखदिरम् २- रेण-राय- रात् ४ . धवश्च खदिरश्च पलाशश्च एतेषां समाहारः धवखदिरपलाशम् २ - शेन -शाय S.
સમાસ એકપદ ગણાય છે છતાં તેમાંના જુદા જુદા શબ્દો પણ પદ` કહેવાય છે. અને પદ સંબંધી કાર્ય-સંધિ વગેરે જે થતું હોય તે થાય છે. સમાસમાં સંધિ અવશ્ય કરવી જ જોઈએ.
नीलं च तद् उत्पलं च नीलोत्पलम् । स्फुरन्ति न तानि छत्राणि च स्फुरच्छत्राणि । संश्चासौ जनश्च सज्जनः मनसः भाव मनोभावः
४. सन्धिकार्य.
न् लोप प्र.पा.४७नि. २.
हीर्घ पा. २१ नि. 9.
राज्ञः पुरुष: राजपुरुष: गिरः अर्थः गीरर्थ : विदुषाम् अनुचरः विद्वदनुचरः । स्नो दूपा. २६ नि. २४.६. સમાસ મુખ્યત્વે ચાર પ્રકારના છે બહુવ્રીહિ અવ્યયીભાવ તત્પુરુષ અને દ્વન્દ્વ.
१. दुखो. प्र. पा. १६. नि. 3. २. प्र. पा. ५१. नि. प.
તત્પુરુષ સમાસના મુખ્ય બે ભેદ છે કર્મધારય અને દ્વિગુ. એમ સમાસના છ પ્રકાર છે.
દરેક સમાસોના પેટા ભેદો ઘણાં છે.
२०६
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસભૂમિકા
કેટલાંક સમાસો નિત્ય હોય છે. નિત્યસમાસનો વિગ્રહ હોઈ શકતો નથી પણ તેના અર્થાનુસાર વાક્ય કરાય છે. જેમકે –
अनुरथम् , रथस्य पश्चात्
કેટલાંક સમાસમાં પૂર્વપદની વિભક્તિનો લોપ નથી થતો તેને અલુસમાસ કહે છે. જેમકે – મમ્મીન દુતમ્ મનદુતા સ.ત.
સમાસના પૂર્વપદમાં અને ઉત્તરપદમાં અનેક જાતના ફેરફારો થાય છે, તે આગળ કહેવાશે.
સમાસમાં જે છેલ્લું પદ તેને ઉત્તરપદ ગણવું, અને તેની પૂર્વેનું પદ તે પૂર્વપદ.
સમાસને અંતે સમાસાન્ત પ્રત્યયો પણ કેટલેક ઠેકાણે થાય છે, સમાસાન્ત પ્રત્યયોનો સમાવેશ તદ્ધિતના પ્રત્યયોમાં કરેલો છે માટે તદ્ધિત પ્રત્યય પર છતાં જે નિયમો લાગે છે તે નિયમો સમાસાન્ત પ્રત્યયો પર છતાં પણ લાગશે.
એક જ સરખો જણાતો સમાસ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનો પણ હોઈ શકે છે, જેમકે – મહાવીર – મહાશાસૌ વર્ણિ મહાવીદુ: કર્મધાય મહાવીદુ – મહાતી વાહૂ થી લ: મહીવાડું: બહુવ્રીહિ મેષના — मेघस्य नादः મેષના: .તપુરૂષ
મેધવત્ નાઃ યસ: મેષનાવઃ બહુવ્રીહિ
સમાસોના વિગ્રહ કરતાં, પ્રથમ આ સમાસ કયા પ્રકારનો છે તેમાં વપરાયેલા શબ્દો કયા લિંગે છે, કયા વચનમાં લેવાના છે, આખો સમાસ કયા લિંગે છે કઈ વિભક્તિના કયા વચનમાં છે, વિગ્રહ વાક્યનો પ્રયોગ કયો છે, વગેરે જાણવા પ્રયાસ કરવો, જેમકે
૨૦૭
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસભૂમિકા कमलनेत्रः कमले इव नेत्रे यस्य सः कमलनेत्रः कमलनेत्रा, कमले इव नेत्रे यस्याः सा कमलनेत्रा कमलनेत्रे कमले इव नेत्रे ययोस्ते कमलनेत्रे कुक्कुटमयूर्यो, कुक्कुट श्च मयूरी च = कुक्कुटमयूर्यो । देवदत्तगृहे, देवदत्तस्य गृहम् - देवदत्तगृहम्, तस्मिन् = देवदत्तगृहे हे कमलनेत्रे ! कमले इव नेत्रे यस्याः सा कमलनेत्रा, तत्संबोधने =
हे कमलनेत्रे! जनसमूहः, जनानां समूहः जनसमूहः । जितारिः जिता: अश्य: येन स जितारिः । महिए. नष्टस्वः, नष्टं स्वं यस्य स नष्टस्वः । तरि प्रासुकः, प्रगता असव: यस्मात् स प्रासुकः। विमलयशाः, विमलं यशो यस्य स विमलयशाः । गतयौवनाः, गतं यौवनं येषां ते । सिद्धविद्यः, सिद्धा विद्या यस्य सः ।
લાંબા લાંબા સમાસોમાં પ્રથમ મુખ્ય સમાસનો વિગ્રહ કરવો પછી તેના पेट समासोना विड ४२१. ४भ - शुद्धाऽकषायहृदयःशुद्धम् अकषायं हृदयं यस्य स शुद्धाऽकषायहृदयः । (५५६ B) न विद्यन्ते कषाया यस्मिन् तत् अकषायम्। स्वपापभरपूरित:-स्वपापभरेण पूरितः स्वपापभरपूरितः।
स्वस्य पापम् - स्वपापम्, स्वपापस्य भरः - स्वपापभरः। हर्षविषादपूरितहृदय:- हर्षश्च विषादश्च हर्षविषादौ । हर्षविषादाभ्यां पूरितं
हृदयं यस्य सः - हर्षविषादपूरितहदयः ।
२०८
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો
પાઠ ૩૧મો. બહુવ્રીહિ સમાસ ૧ સંખ્યાર્થ બહુવ્રીહિ
૧. વાર અર્થમાં અને વિકલ્પ કે સંશય અર્થમાં વર્તમાન સંખ્યાવાચક નામ, સંધ્યેય (વિશેષણ) માં વર્તમાન સંખ્યાવાચક નામ સાથે બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે.
દિઃ વશ દિશા' વૃક્ષા: ૨૦ વૃક્ષો । ત્રિ-ર્દશ ત્રિવા:। द्विविंशतिः द्विविंशा' वृक्षाः ।
ઢો વા યો વા દિત્રા: નના: બે કે ત્રણ માણસ | HH વા અષ્ટ વા सप्ताष्टाः । पञ्च वा षड् वा पञ्चषाः । त्रयो वा चत्वारो वा त्रिचतुराः ।
૨. આસન અર અપિત્ત અને અય્યર્પ નામ તથા અર્ધ પછી રહેલું પુરણપ્રત્યયાન્ત નામ, સંખ્યાવાચિ નામ સાથે દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિવાળા અન્યપદના સંખ્યેયરૂપ વિશેષણ તરીકે બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે.
આસન્ના વા યેમાં યેમ્પો વાતે આસનવશા: વૃક્ષા: । ૯ કે ૧૧ વૃક્ષો . એ પ્રમાણે આસનવિશાઃ । આસનર્નિશા: । અધૂરા: । ૯ કે ૧૧. ઞપિજા વશ યેમ્યો તેવુ વા તે અધિવશા: । ૧૧ વગેરે. અપ્પર્ધા વિશતિ: યેષાં તે મધ્યવિશાઃ દોઢ વીશ સંખ્યા છે જેઓની તે, ૩૦. અર્ધપદ્મમા વિશતય: યેમાં તે અર્ધપદ્યવિશા: (અશ્વૉ:) । સાડા ચાર વીશ (સંખ્યા) છે જેઓની તે, ૯૦ ઘોડા.
૩. અવ્યય નામ, સંખ્યાવાચક નામ સાથે, દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિવાળા અન્યપદના સંખ્યેયરૂપ વિશેષણ તરીકે બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે.
૩પ-સમીપે વશ, યેષાં તે ૩વા: ૯ કે ૧૧. એ પ્રમાણેવિશા:। ૩પન્નાશિા: | ૩પવતુ: |
૧. નિ. ૧૬ જુઓ. ૩. નિ. ૧૭ જુઓ.
૨. પૃષ્ઠ ૧૫૧ ની ફૂટનોટ ૧ જુઓ.
૨૦૯
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો ૨. સમાનાધિકરણ બહુવ્રીહિ ૪. એક સરખી વિભક્તિમાં રહેલ, એક નામ કે અનેક નામ તથા અવ્યય, બીજા નામ સાથે, દ્વિતીયા વિગેરે વિભક્તિવાળા અન્ય પદના વિશેષણ તરીકે બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે. એક નામ (નો) બીજા નામ સાથે
દ્વિપદ બહુવ્રીહિ आरूढो वानरो यं स आरूढवानरो वृक्षः । ऊढो रथो येन स ऊढरथोऽनड्वान् । उपहतो बलिः अस्यै सा उपहतबलि: यक्षी। भीता: शत्रवो यस्मात्स भीतशत्रु नृपः। चित्रा गावो यस्य स 'चित्रगुश्चैत्रः। અર્ધ તૃતીયમેષ તે મર્પતૃતીયા: દ્વિીપ: અઢી (રા) દીપો. वीराः पुरुषाः सन्त्यस्मिन् स वीरपुरुषको ग्रामः । અનેક નામ (નો) બીજા નામ સાથે
બહુપદ બહુવતિ आरूढा बहवो वानरा यं स आरूढबहुवानरो वृक्षः । पञ्च पूला धनमस्य स पञ्चपूलधनः । मत्ता बहवो मातङ्गा यत्र तन्मत्तबहुमातङ्गं वनम् । અવ્યય (નો) બીજા નામ સાથે
અવ્યય બહુવ્રીહિ ૩નૈકુંવમ ૩વૈકુંવ: વ્યધિકરણ અન્તરાન થી ર: અખ્તર | વ્યધિકરણ
તું મોડી સ íામ: વ્યધિકરણ મતિ રમશ: સા અસ્તિક્ષીરા નૌ: I સમાનાધિકરણ
૩ ૩ષ્ટ્રમુણાતિ બહુવ્રીહિ ૫. ૩મુ વગેરે બહુવ્રીહિ સમાસો સ્વયંસિદ્ધ છે. જેમકે૧. નિ. ૯. જુઓ. ૨. નિ. ૨૭. જુઓ. ૩. નિ. ૧૩. જુઓ.
૨૧૦
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો
ઉપમાનોપમેય બહુવહિ उष्ट्रस्य मुखमिव मुखमस्य स उष्ट्रमुखः । हरिणाक्षिणी इवाक्षिणी यस्याः सा हरिणाक्षी' । हंसगमनमिव गमनं यस्याः सा हंसगमना। इभकुम्भाविव स्तनौ यस्याः सा इभकुम्भस्तनी। चन्द्र इव मुखं यस्याः सा चन्द्रमुखी। कमलमिव वदनं यस्याः सा कमलवदना આ પ્રમાણે પણ વિગ્રહ કરી શકાયउष्ट्रस्येव मुखं यस्य स उष्ट्रमुखः । उष्ट्रवत् मुखं यस्य स उष्ट्रमुखः ।
અલુપુ બહુવ્રીહિ उरसि (स्थितानि) लोमानि यस्य स उरसिलोमा ।
પ્રાદિ બહુવ્રીહિ प्रपतितानि पर्णानि अस्य स प्रपर्णः । निर्गतं तेजो यस्मात्स निस्तेजाः । उद्गता कन्धरा यस्य स उत्कन्धरः । विगतो धवो यस्याः सा विधवा ।
नजहुव्रीलि अविद्यमानः पुत्रोऽस्य सः अपुत्रः । न विद्यन्ते चौरा अस्मिन् सः= अचौरः पन्थाः । नास्ति आदि र्यस्य सः अनादिः संसारः । असन् उत्सेधः अस्य सः अनुत्सेधः प्रासादः ।
વ્યધિકરણ બહુવ્રીહિ इन्दु मौलौ यस्य स इन्दुमौलिः । पञ हस्तेऽस्य स पद्महस्तः । असि: पाणौ यस्य सः असिपाणिः । धनु र्हस्ते यस्य स धनुर्हस्तः । इन्द्रस्योपमा यस्य यस्मिन्वा स इन्द्रोपमो राजा।
१. नि. १५.
मो.
૨૧૧
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. સહાર્થ બહુવ્રીહિ
૬. સહ અવ્યય, તૃતીયાન્ત નામ સાથે અન્યપદના વિશેષણ તરીકે બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે.
सह पुत्रेण सपुत्र आगतः ।
सह छात्रेण सच्छात्र आगतः ।
સદ મહેન વર્તતે સમર્ઃ । સનઃ । સક્ષ્મયઃ ।
પાઠ ૩૧ મો
૫. દિગર્થ બહુવ્રીહિ
૭ લોક વ્યવહારમાં પ્રચલિત દિશાવાચક નામ, એવાજ બીજા દિશાવાચક નામ સાથે બહુવ્રીહિ સમાસ પાસે છે. આ સમાસ તે તે દિશાના અંતરાલને કહે છે.
दक्षिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशो र्यदन्तरालम् सा 'ક્ષિળપૂર્વા નિત્ અગ્નિ કોણ.
I
એ પ્રમાણે, પૂર્વોત્તર ઇશાન કોણ. ઉત્તરપશ્ચિમા । વૃક્ષિણપશ્ચિમા । સમાસોપયોગી વિધિ
૮. ઉપમાનવાચક શબ્દની પછી રહેલા ગુરુ શબ્દથી સ્ત્રીલિંગમાં (ૐ) પ્રત્યય થાય છે. તથા સહિત સહિત સહ સષ્ઠ વામ અને ક્ષ્મિળ શબ્દની પછી રહેલા ૩રુ શબ્દથી પણ થાય છે. રમ વ સ યસ્યા: સ રમો / રમ્યો । વામૌ (સુન્દરી) ગુરૂ યસ્યા: સા વામો: પણ – વૃત્તૌ ગુરૂ યસ્યા: સા વૃત્તોહઃ । પીનો.: અહીં ૐ ન થાય.
૯ ો શબ્દ અને ફૅ (ડી) આ (ઞપ્) તથા ૐ (H) પ્રત્યયો જેને અંતે છે એવા સ્ત્રીલિંગ શબ્દો, સમાસને અન્ને હોય અને ગૌણ પડી ગયેલા હોય તો તેઓનો સ્વર હૂસ્વ થાય છે.
પરંતુ અંશિ સમાસ અને સ્ (યસુ) પ્રત્યયાન્ત બહુવ્રીહિમાં સ્વર હ્રસ્વ થતો નથી.
૧. નિ. ૧૨ જુઓ.
૨૧૨
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો
चित्रा गावो यस्य स चित्रगुः । प्रिया खट्वा यस्य स प्रियखट्वः । वाराणस्या निर्गत: निर्वागणसिः । ( तत्पुरुष ५.33 नि.६) खट्वामतिक्रान्तोऽतिखट्वः । वामोरूमतिक्रान्तोऽतिवामोरुः। परंतु अर्धं पिप्पल्या: अर्धपिप्पली (शितत्पु३५. ५1.33.नि.११) बहवः प्रेयस्यो यस्य स बहुप्रेयसी पुरुषः । १०. आ (आप) प्रत्ययनो स्१२, क (कच्) प्रत्यय ५२ छतां વિકલ્પ હૂસ્વ થાય છે. कान्ता भार्या यस्य स कान्तभार्यकः, कान्तभार्याकः । मे प्रभारी लक्ष्मीभार्यकः, लक्ष्मीभार्याकः । प्रियखट्वका, प्रियखट्वाका, प्रियखट्विका । स्त्रीलिंगमा इ ५९॥ थाय छे.
પૂર્વપદ વિધિ ૧૧ વિશેષણ સ્ત્રીલિંગ શબ્દ, સમાન વિભક્તિમાં રહેલું स्त्रीलिंग उत्त२५६ ५२७di पुंवत् थाय छे. परंतु ऊ (ऊ) प्रत्ययान्त શબ્દ પુંવત્ થતો નથી.
दर्शनीया भार्या यस्य स दर्शनीयभार्यः । पट्वी भार्या यस्य स पटुभार्यः। परंतु करभोरूभार्य: सह पुंवत् नहिं थाय. ૧૨ સર્વનામ સ્ત્રીલિંગ શબ્દો પુંવત્ થાય છે. दक्षिणपूर्वा । भवत्याः पुत्रः भवत्पुत्रः । (५४ी. तत्पु.)
१3 तुम् मने सम् नाम् नो मनस् मने काम उत्त२५६ ५२७di લોપ થાય છે.
भोक्तुं मनोऽस्य स भोक्तुमनाः । गन्तुं कामोऽस्य स गन्तुकामः । सम्यग् मनोऽस्य समनाः । सकामः।
१४ धर्म विगेरे उत्त२५६म होयतो समान नो स थाय छे. समानो धर्मो यस्य स सधर्मा से प्रभारी-सनामा। सरूपः । सवयाः ।
૨૧૩
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો
સમાસાત્ત પ્રત્યયો १५ सक्थि भने अक्षि संतवाणीउथी अ (ट) थाय छे. दीर्घ सक्थि यस्य स दीर्घसक्थ: । स्त्री. दीर्घसक्थी ।
विशाले अक्षिणी यस्य यस्या वा विशालाक्षः, विशालाक्षी। कमले इव अक्षिणी यस्य यस्या वा कमलाक्षः, कमलाक्षी।
૧૬. સંખ્યાવાચક શબ્દ જેને અંતે હોય એવા બહુવ્રીહિથી अ (ड) थाय छे.
द्विः दश द्विदशाः । मे प्रमाणे द्वित्राः । द्विचताः । पञ्चषाः। विगैरे
१७. न सु वि उप मने त्रि शनी पछी चतुर् श०६ होय मेवा महुव्रीउिथी अ (अप) थाय छे.
अविद्यमानानि चत्वारि यस्य सोऽचतुरः । शोभनानि चत्वारि यस्य स सुचतुरः । विगतानि चत्वारि यस्य स विचतुरः । उप-समीपे चत्वारो येषां ते उपचतुराः । त्रयो वा चत्वारो वा त्रिचतुराः ।
१८. न सु मने दुर् नी पछी प्रजा होय मेवा पाउथी अस् थाय छे.
न विद्यन्ते प्रजा अस्य सः=अप्रजाः, अप्रजसौ, अप्रजसः । सुप्रजाः । दुष्प्रजाः।
१८. न सु दुर् तथा मन्द मने अल्प नी पछी मेधा डोय मेवा पहुव्रीलिथी अस् थाय छे.
अमेधाः । मन्दमेधाः । विगेरे.
२०. धर्म श६ लेने मंते डोय सेवा द्विप पीडिया अन् थाय छे. समानो धर्मो यस्य स सधर्मा, सधर्माणी, सधर्माणः।
૧. સમાસને અંતે રહેલા શબ્દની પદસંજ્ઞા થતી નથી. હવે-પૃષ્ઠ १४२ ना झूटनोट हुमो. २. पृ४ १३८ नी झूटनोट २ (२) मो.
૨૧૪
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો
- ૨૧ સુ પૂતિ સદ્ અને સુરજ ની પછી અન્ય શબ્દ હોય એવા બહુવ્રીહિથી રૂ થાય છે. સુપિ : : !
૨૨. ઉપમાનની પછી અન્ય શબ્દ હોય એવા બહુવ્રીહિથી રૂ વિકલ્પ થાય છે.
उत्पलस्येव गन्धोऽस्य तद् उत्पलगन्धि, उत्पलगन्धम् मुखम्।
૨૩. બહુવ્રીહિમાં ધનુનો પવન અને ગાય નો નાન થાય છે. પુષ્પ ધનુરી JMધવા (મ:) ૩મા નાયાશ્ય ૩માનાનઃ (શમ્ભ:) I
૨૪. રૂનું અંતવાળા સ્ત્રીલિંગ બહુવ્રીહિથી 4 (q) થાય છે बहवो दण्डिनोऽस्यां बहुदण्डिका सेना । बहुस्वामिका पुरी।
૨૫. કારાન્ત નામો તેમજ જે નામોથી છે મારું નામ્ અને મામ્ પ્રત્યયો (પ્ર.પા.૩૯) નિત્ય થતા હોય એવાં નામો જેને અંતે હોય એવા બહુવ્રીહિથી 5 () થાય છે.
बहुकर्तृकः । बहुनदीको देशः । सवधूकः । ૨૬. ન પછી મર્થ હોય એવા બહુવ્રીહિથી ૬ (૧) થાય છે. न विद्यतेऽर्थो यस्य तद् अनर्थकं वचः । ૨૭. શેષ-બાકી કેટલાંક બહુવ્રીહિથી વિકલ્પ 5 (q) થાય છે. वीरपुरुषको, वीरपुरुषो ग्रामः । बहुस्वामिक, बहुस्वामि, नगरम्। सह कर्मणा वर्तते सकर्मकः, सकर्मा । सपक्षकः, सपक्षः ।
શબ્દો અન્તર્ અ. અંદર.
૩૫માં સ્ત્રી. સાદૃશ્ય, સમાનપણું. મતિ અ. છે.
કરશું ન. છાતી. મારવાડતા પુ. ઈન્દ્ર.
૩ . સાથળ. માતપત્ર ન. છત્ર.
પણ . હરણ. ગાદ્રિ પું. શરૂઆત.
Mન ન. કાજળ. કન્સેપ પુ. ઉંચાઈ.
ત્પર સ્ત્રી. ડોક. ૧. પ્ર.પા.૩૪ નિ.૧ થી પદસંજ્ઞા થવાથી ન લોપ.
૨૧૫
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો મ . કોઈપણ જાનવરનું તારાં સ્ત્રી. તારા. બચ્યું. કાંડાથી માંડી પૈવ કું. ધણી, પતિ. ટચલી આંગળી સુધીનો નિશાશ્વર પુ. ચન્દ્ર. ભાગ.
પન ન. માંસ. #રણ ન. ઈન્દ્રિય.
પૂતિ વિ. ખરાબ. નમ ૫. કલમી ચોખા. પૂન પુ. ધાસનો પૂળો. કૃપાથ પું. રાગદ્વેષ.
માત . હાથી, ચંડાલ. ટુર્વ ન. કુટુંબ.
મેધા સ્ત્રી. બુદ્ધિ. છે !. ઘડો, હાથીના રશ્મા સ્ત્રી. કેળ. મસ્તક ઉપર બે
નર્માણ . સુંદર. બાજુના ઉચા ભાગ, નોમન ન. લોમ, રોમ. કુંભસ્થળ.
શશીકું છું. ચન્દ્ર. ઉદ્ગા સ્ત્રી. ખાટલો, ખાટલી. સE ૫. સંકલિષ્ટ. માત્ર ન. શરીર.
સહસ્ત્રનિહવિ. હજારજીભવાળું. સ્ત્રી. ગતિ, પ્રવૃત્તિ.
પું. બૃહસ્પતિ. ગતું ! જીવ, જંતુ.
સરલાલ વિ. હજારનેત્રવાળું, ઈન્દ્ર. નવિક્કા સ્ત્રી. આજીવિકા. મય ૫. ગર્વ.
હરિ છું. હરણ.
ધાતુઓ ટૂ+સ૬ ૧ આ. ઉત્સાહ કરવો. | વાક્ષ ૧. ગ.પર. ઈચ્છવું. ૩૫+સ્થા ૧ આ.હાજર હોવું, I wથુ ૧.ગ.આ.પ્રખ્યાત હોવું. તૈયાર રહેવું.
સમ્+ પ્રખ્યાત હોવું. - વાક્યો भूषणाद्युपभोगेन प्रभुर्भवति न प्रभुः। परैरपरिभूताऽऽज्ञस्त्वमिव प्रभुरुच्यते ॥ अद्य मे सफलं जन्म, अद्य मे सफला क्रिया । अद्य मे सफलं गात्रं, जिनेन्द्र ! तव दर्शनात् ॥ निरीक्षितुं रूपलक्ष्मी सहस्त्राक्षोऽपि न क्षमः । स्वामिन्सहस्त्रजिह्वोऽपि शक्तो वक्तुं न ते गुणान् ॥
૨૧૬
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૧ મો
खमिव जलं जलमिव खं हंस इव शशी शशाङ्क इव हंसः । कुमुदाकारास्तारा: ताराकाराणि कुमुदानि ॥ वदनस्य तवैणाक्षि! लक्ष्यते पुरतः शशी। पिण्डीकृतेन बहुना कज्जलेनेव निर्मितः॥ सुप्तामेकाकिनी मुग्धां विश्वस्तां त्यजतः सतीम्। उत्सेहाते कथं पादौ नैषधेरल्पमेधसः॥ अखण्डशासने राज्ञि तस्मिन्नाखण्डलोपमे। एकातपत्रैवाभू द्द्यौरिवैकनिशाकरा ॥ दुर्मेधसस्तस्य वचोऽल्पमेधसः
श्रुत्वेति राज्ञा जगदे सुमेधसा। अमेधसो धिग्बत मन्दमेधसो
हिंसन्ति जन्तून्निजजीविकाकृते ॥ भद्र ! किमसि वक्तुकाम: ?।
शुद्धाऽकषायहृदयो जितकरणकुटुम्बचेष्टो मुक्तकुटुम्बस्नेहो योगी मोक्षपदं प्राप्य न संसारे समायाति ।
નવ કે અગિયાર ગૂર્જર સુભટોએ, મસ્ત છે ઘણા હાથીઓ જેમાં એવા શત્રુના સૈન્યમાં, ચઢેલા છે સુભટો જેના ઉપર એવા નેવું ઘોડાઓને भार्या. (हन्)
હે વામોરુ અને હેપીનોરુ, તમે અહીં બેસો.
તીવ્રપાપના ઉદયમાં, રંભા જેવા જેના ઉરુ છે એવી ભાર્યાવાળો अथवा शोमन माविमो ५९॥ ६:५नुं स्थान (दुःखास्पदम्) थाय.
અગ્નિખુણે રહેલો અગ્નિ સતેજ થાય.
સારા મનવાળો, પ્રણામ કરવાની ઈચ્છાવાળો - કુમાર પિતા पासे (पितरि) माव्यो.
૨૧૭
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૨ મો સરખા ધર્મવાળા માણસને જોઈને સરખા ધર્મવાળા માણસો ખુશ થાય છે.
તે કુમાર ત્રણ જગતમાં (૩૫,રેવું નત્સુિ) પ્રખ્યાત હતો. (સમ્પ્ર દ્ ગ. ૧. આ.).
સર્વોત્તમ પુરુષો જગતમાં બે કે ત્રણ, બે કે ચાર, ત્રણ કે ચાર અથવા પાંચ છે, હોય છે.
ઉત્કટ (સારી) ગધવાળા દૂધને અને સુગંધિ ચોખાને (નમ) તજીને લોકો ખરાબ ગન્ધવાળા માંસને (પત્ર) ઈચ્છે છે. (Iક્ષ ગ. ૧. પર.)
કુમારપાલરાજાવડે સુસ્વામિવાળી આ પૃથ્વીને વિષે (મુ) કોઈપણ માણસ જીવોને (તુ) હણતો ન હતો.
ઘણાં છે વીરપુરુષો જેમાં એવા આ ગામને, શત્રુઓનો ભય ઉભો થતો નથી. (૩૫+થા)
પાઠ ૩૨ મો. અવ્યયીભાવ સમાસ ૧ (૧) “પરસ્પર ગ્રહણ કરીને કરેલું યુદ્ધ એવા અર્થમાં સમ્યન્ત નામ, બીજા એવા જ સામ્યત્ત નામ સાથે તથા
(૨) “પરસ્પર પ્રહાર કરી કરેલું યુદ્ધ એવા અર્થમાં તૃતીયાન્ત નામ, બીજા એવાજ તૃતીયાત્ત નામ સાથે અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
૨૧૮
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩ર મો (१) केशेषु च केशेषु च मिथो गृहीत्वा कृतं युद्धम्
केशाकेशि' युद्धम् । कराकरि। (२) दण्डैश्च दण्डैश्च मिथः प्रहत्य कृतं युद्धम्
दण्डादण्डि युद्धम् । गदागदि । ૨. પરે મધ્યે છે અને અન્તર્ આ નામો, ષણ્યન્ત નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ વિકલ્પ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
ફિયાઃ પરમ્ પામે પક્ષે પરમ્ (પશ્ચતપુરુષ) ગાયાઃ મધ્યમ્ મળેલમ્ પક્ષે મધ્યમ્ (ષષ્ઠીતપુરુષ) વનસ્ય શ્રમ્ ગ્રેવીમે પક્ષે વનાપ્રમ્ (પતપુરુષ) રિન્તઃ અરિ પક્ષે પર્યતઃ (ષષ્ઠીતપુરુષ)
૩. “અવધારણ' જણાતું હોય તો યાવત્ નામ બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
यावन्ति अमत्राणि तावन्त इति यावदमत्रमतिथीनामन्त्रयस्व।
બોલનાર માણસ “વાસણ' અમુક સંખ્યામાં છે એમ જાણે છે, તેથી “જેટલાં વાસણ તેટલાં અતિથિ એમ કહેવાથી અતિથિની સંખ્યાનું અવધારણ'- જેટલાં વાસણ તેટલાં એમ જણાવે છે.
૧. નકારાન્ત સિવાયના અવ્યયીભાવ સમાસથી વિભક્તિના
પ્રત્યયોનો લોપ થાય છે. નિ. ૧૧. જુઓ. (૧) અવ્યયભાવ સમાસ નપુંસક લિંગે છે. પા. ૨૦. નિ. ૫. (૨) સમાસ પ્રકરણમાંના નિયમોમાં જે નામ પ્રથમા વિભક્તિમાં
મૂકેલું છે, તે નામ સમાસમાં પૂર્વમાં મૂકાય છે. ૩. અહિંન્નો | થાય છે.
૨૧૯
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૨ મો
૪. 'પત્તિ ઞપ ઞર હિસ્ તથા અવ્ જેને અંતે છે એવાં અવ્યય નામો, પંચમ્યા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
परि त्रिगर्तेभ्यः परित्रिगर्तम् । अपत्रिगर्तम् । अपविचारम् ।
आ ग्रामात् आग्रामम् । बहिर्ग्रामम् । प्राग् ग्रामात् प्राग्ग्रामम् । ૫. ‘અભિમુખ’ અર્થમાં વર્તતું અશ્મિ અને પ્રતિ નામ, લક્ષણ— ચિહ્નવાચિ નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
अभि अग्निम् अभ्यग्नि, प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति । અગ્નિ તરફ પતંગીયા પડે છે.
અગ્નિવર્ડ પતંગીયાનું પડવું જણાય છે, માટે અગ્નિ લક્ષણ છે.
૧ ત્તિ અને અપ સાથે જોડાએલા નામથી પંચમી વિભક્તિ થાય છે, પણ તે નામ ‘વર્જ્ય’ હોય તો. પરિ અપ વા પાટલિપુત્રાદ્ વૃો મેષ: । પાટલીપુત્રને વર્જીને મેઘ વરસ્યો.
૨. ‘અવધિ’ અર્થમાં વર્તમાન નામથી આ ના યોગમાં પંચમી
વિભક્તિ થાય છે. આ મુદ્દેઃ સંસાર । મુક્તિ સુધી (મુક્તિને મૂકીને) સંસાર છે. આ મારેભ્યો યશો તે ગૌતમસ્ય । કુમારો સુધી (કુમારોમાં પણ) ગૌતમનો યશ વ્યાપી ગયો.
અવધિના બે અર્થ થાય છે. મર્યાદા અને અભિવિધિ.
પ્રથમના દાખલામાં મર્યાદા છે. બીજામાં - અભિવિધિ છે. આ પાપ્તિપુત્રાદ્ દૃષ્ટો મેષ: । અહીં બન્ને અર્થ લઈ શકાય. ૩. પ્રકૃતિ (આરંભીને, શરૂ કરીને) અર્થવાળા શબ્દો, અન્ય અર્થવાળા શબ્દો વિશબ્દો તેમજ વહિમ્ આરાત્ અને રૂતર શબ્દોના યોગમાં પંચમી વિભક્તિ થાય છે.
તત: પ્રકૃતિ । પ્રીષ્માવામ્ય । અન્યો મૈત્રાત્ । મિન્નક્ષેત્રાત્। ग्रामात्पूर्वस्यां दिशि वसति । पश्चिमो रामाद्युधिष्ठिरः । પ્રાક્ પ્રામાણ્। વહિર્ઘામાત્। આવ્ પ્રામાક્ષેત્રમ્ । રૂત ક્ષેત્રાત્।
1
૨૨૦
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૨ મો
६. अनु नाम, दीर्घता सूय सक्षए नाम साथे पूर्वपहनी મુખ્યતાએ અવ્યયભાવ સમાસ પામે છે.
अनु गङ्गां दीर्घा, अनुगङ्गम् वाराणसी । म दाबी छ तेम કાશી નગરી લાંબી છે. ગંગાને કાંઠે કાંઠે કાશી છે.
૭. “સમીપ' અર્થમાં વર્તમાન અનું નામ, બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ અવ્યયભાવ સમાસ પામે છે.
अनु नृपस्य, अनुनृपं पिशुनाः । २८ पासे याउिया होय छे.
૮. જુદા જુદા અર્થમાં રહેલ અવ્યય નામ, બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ નિત્ય અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. स्त्रीषु निधेहि
अधिस्त्रि निधेहि। वेलायाम्
अधिवेलं भुड्क्ष्व। कुम्भस्य समीपम् उपकुम्भम् । उपारामम्। मक्षिकाणाम् अभावः निर्मक्षिकम् । निरालोकम्। हिमस्य अत्ययः
अतिहिमम्। रथस्य पश्चात्
अनुरथम्। ज्येष्ठस्यानुक्रमेण अनुज्येष्ठं प्रविशन्तु। वृद्धानुक्रमेण
अनुवृद्धं साधूनर्चय। तृणमपि अपरित्यज्य सतृणमभ्यवहरति । सतुषम् ।
૯. યોગ્યતા, વિસા, અર્થની અનતિવૃત્તિ અને સાદશ્ય અર્થમાં વર્તમાન અવ્યય નામ, બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ નિત્ય અવ્યવીભાવ સમાસ પામે છે.
रूपस्य योग्यम्, अनुरूपम् चेष्टते । ३५ने योग्य ये४।७३ छे. अर्थमर्थं प्रति, प्रत्यर्थम् । हरे, अर्थ प्रत्ये. दिनं दिनं प्रति, प्रतिदिनम् । ६२२४. शक्तेरनतिकमेण, यथाशक्ति पठ। शक्ति प्रभारी म. शीलस्य सादृश्यम्, सशीलमनयोः । अापनेना शील सादृश्य छे.
૨૨૧
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૨ મો ૧૦. સાદશ્ય સિવાય ઉપરોક્ત અર્થમાં યથા અવ્યય, બીજા નામ સાથે પૂર્વપદની મુખ્યતાએ નિત્ય અવ્યવીભાવ સમાસ પામે છે.
रूपस्य अनुरूपम् , यथारूपम् चेष्टते। ये ये वृद्धाः तान् , यथावृद्धमभ्यर्चय। सूत्रस्य अनतिवृत्त्या, यथासूत्रमनुतिष्ठति। સૂત્ર પ્રમાણે અનુષ્ઠાન (ધર્મક્રિયા) કરે છે.
સમાસાન્તપ્રત્યયો ૧૧ યુદ્ધ અર્થમાં થયેલ સમાસને છેડે રૂ (૩) થાય છે. છે શાશિ | પૃ. ૧૪૨ ની ફૂટનોટ જુઓ.
૧૨ પ્રતિ પરમ્ અને મન પૂર્વે છે અને અન્ને છે, એવા અવ્યયીભાવથી થાય છે.
अक्षिणी प्रति प्रत्यक्षम् । अक्ष्णोः परः परोक्षम् । अक्ष्णोः समीपम् अन्वक्षम्।। ૧૩ સન્ અન્તવાળા અવ્યયીભાવથી એ થાય છે. राज्ञः समीपम् उपराजम् । आत्मनि अध्यात्मम्।
૧૪. મન અત્તવાળુ નામ નપુંસકલિંગ હોય તો વિકલ્પ મ થાય છે. ૩૫ , ૩૫ર્મ રદ: મદઃ પ્રતિ પ્રત્યક્ષમ, પ્રત્ય: !
૧૫. આ સિવાય પણ બીજા ઘણા અવ્યવીભાવ સમાસોથી નિત્ય કે વિકલ્પ = થાય છે.
મો: સમીપમ્ સમક્ષમ્ પ્રતિશતમ્ ઈ. નિત્ય. अन्तर्गिरम् , अन्तगिरि। उपनदम् , उपनदि । ૩પમમ ૩૫૫ . ઈ. વિકલ્પ.
૧ ૩(૩) પ્રત્યયાત્ત વ્યંજનાદિ ઉત્તરપદ પર છતાં, પૂર્વપદનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે અથવા તો તેને ઠેકાણે ના થાય છે.
केशाकेशि । मुष्टीमुष्टि, मुष्टामुष्टि । अस्यसि ।
૨. તદ્ધિત પ્રત્યય પર છતાં, નકારાન્ત નામોનો અપદમાં રહેલા અન્ય સ્વરાદિ અવયવ લોપાય છે.
૨૨૨
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૨ મો
શબ્દો મમ્મતિ પું. અંજલિ
પુરક્વર પુ. ઈન્દ્ર. પ્રત્યય પુ. નાશ.
પાર ન. પેલો કાંઠો. અમત્ર ન. ભાજન.
મધ્ય ન. મધ્ય ભાગ. ગારીત અ. દૂર કે નજીક.
રાધવ ૫. રામ. મારામ પં. બગીચો.
વધુ પું. સમુદ્ર. માનો છું. પ્રકાશ.
સનમ !. પતંગીયું. વરિત ન. આચરણ, વર્તન. શાસન ન. આજ્ઞા. નહિવી સ્ત્રી. ગંગા.
+ાં ૧. પર, કહેવું. ત્રિર્તિ છું. (બ.વ) એકદેશ.
વાક્યો प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत नस्चरितमात्मनः । किन्नु मे पशुभिस्तुल्यं किन्नु सत्पुरुषैरिति । रामाय स्वस्त्यथाशंसेराशिषं लक्ष्मणस्य च । शिवास्ते सन्तु पन्थान: वत्स! गच्छोपराघवम्॥ तेभ्यो नमोऽञ्जलिरयं तेषां तान्समुपास्महे। त्वच्छासनाऽमृतरसै रात्माऽसिच्यताऽन्वहम् ॥ कर्माण्यवश्यं सर्वस्य फलन्त्येव चिरादपि । आपुरन्दरमाकीटं संसारस्थितिरीदृशी। गुणैरत्यन्तविमलैः साशीलविनयादिभिः । पत्युयलीयत हदि मध्येवार्थीव जाह्नवी ।।
દરરોજ શક્તિ મુજબ ભણ, શાસ્ત્રને અનુસરીને તપ કર, વેળાસર ભોજન કર, મૂર્ખાઓની પાસે ન જા, સ્ત્રીઓમાં વિશ્વાસ ન કર, આત્મામાં લીન થા, દંડવડે પ્રહાર કરીને યુદ્ધ ન કર. જંગલની અંદર ન રખડ, રાજાની પાસે બહુ વાર ન જા, વિચાર વિના ન બોલ, ગામ બહાર ન રહે, રૂપ પ્રમાણે જ્ઞાન મેળવ, જ્ઞાન પ્રમાણે ગુણ પ્રાપ્ત કર.
૨૨૩
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૩ મો પાઠ ૩૩ મો. તપુરુષ સમાસ
બહુવ્રીહિ અને અવ્યયીભાવ સમાસથી અન્ય-ભિન્ન લક્ષણવાળો જે સમાસ થાય છે, તેનો સમાવેશ તપુરુષ સમાસમાં કરવામાં આવે છે. તપુરુષ સમાસ ઘણો જ વ્યાપક છે અને અનેક પ્રકારનો છે.
ગતિ તપુરુષ ૧. ઉપસર્ગો, રી', ૩રરી, શ્રત, હુણ, વિજુ વગેરે તથા વિ પ્રત્યયાત શબ્દો તથા મનમ્ સત્ સત્ તિરસ વગેરે શબ્દો, ધાતુ સાથે સંબંધ રાખતા હોય ત્યારે, ગતિસંશક છે અને ધાતુની પૂર્વે જોડાય છે.
૨.ગતિસંજ્ઞક નામો અને નામ, બીજા નામ સાથે નિત્ય સમાસ પામે છે, પ્રત્ય / ઝરીન્યા ૩રરીત્યા શુન્નીમૂતમ્ બનત્ય | સત્ય ! મ9– I 5 અ. પાપ કે અલ્પ અર્થમાં છે. ત્મિત: શ્રીમ:-રુદ્રાક્ષ: I એ પ્રમાણે પુરુષ: I ષડુw wi, વોwi,
૧. રીતિ, પરરીતિ અંગીકાર કરે છે. શ્રપતિ શ્રદ્ધા કરે છે. પ્રાદુર્મતિ, માવિર્મવતિ, પ્રગટ થાય છે. પ્રદુષ્પતિ, માવિષ્પતિ પ્રગટ કરે છે. મનોતિ અલંકૃત કરે છે. સોતિ સત્કાર કરે છે. ગ તિ અનાદર કરે છે. તિરોમવતિ છૂપાઈ જાય છે. ૨. () સ્વરાદિ ઉત્તરપદ પર છતાં તપુરુષ સમાસમાં નો
૬ થાય છે. જેમકે-રુત્સિતોડN: 4: (ગા) મક્ષ અને પથિન્ ઉત્તરપદ પર છતાં, નો I થાય છે.
#ાક્ષ: | ઋાપથમ્ | (રૂ) પુરુષ શબ્દ પર છતાં, નો વિકલ્પ 1 થાય છે.
- fપુરુષ:, bપુરુષ:L (ડું) ઉત્તરપદ પર છતાં, અન્ય અર્થમાં નો #ા થાય છે.
{ષનૂપુરમ્ મધુરમ્ | (૩) ૩M શબ્દ પર છતાં, 5 નો ઝા અને વ પણ થાય છે.
कोष्णम् , कवोष्णम् , कदुष्णम् ।
૨૪
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 33 मो ૩. નિન્દા અને કુચ્છ અર્થમાં રહેલું તુન્ નામ, બીજા નામ સાથે નિત્ય
सभास. पामेछ. निन्दितः पुरुषः दुष्पुरुषः । मे प्रमा,
दुर्जनः । कृच्छ्रेण कृतम् दुष्कृतम् । निन्दितं कृतम् दुष्कृतम् । ४.
પૂજા અર્થમાં રહેલું સુનામ, બીજા નામ સાથે નિત્ય સમાસ પામે છે.
शोभन: राजा सुराजा से प्रभारी सुजनः । ५. અલ્પાર્થ મા અ. બીજા નામ સાથે નિત્ય સમાસ પામે છે. ईषत् पिङ्गलः आपिङ्गलः ।
प्रादि तत्पुरुष प्रगतः आचार्य: प्राचार्यः । प्रवृद्धः गुरुः प्रगुरुः । विरुद्धः पक्षः विपक्षः । अभिप्रपन्न: मुखम् अभिमुखः । ७. अनुगतमर्थेन अन्वर्थं नाम। वियुक्तमर्थेन व्यर्थं वचः। 5. उद्युक्तः संग्रामाय उत्संग्रामो नृपः । उत्क्रान्तं सूत्रात् उत्सूत्रम् वचः। 5. ઉપપદ તપુરુષ
કૃમ્રત્યય कुम्भं करोति कुम्भकारः । तन्तून्वयति तन्तुवायः । पापं हन्ति पापघातो' यतिः । भारं वहति भारवाहः । द्वारं पालयति द्वारपालः ।..... साम गायति सामग: । सामगी। ..
अ (टक) क्लेशमपहन्ति क्लेशापहः । तमोपह: । जलं ददाति जलदः । अ(ड) कुमारं हन्ति कुमारघाती। .. .............. इन् (णिन्) वातं हन्ति वातघ्नं तैलम् । वृत्रं हन्ति वृत्रघ्नः । शत्रुघ्नः ।अ (टक्) उदरमेव बिभर्ति उदरम्भरि: । कुक्षिम्भरिः ।............. इ (खि) पूजामर्हति पूजार्हा साध्वी। धनुर्धरति धनुर्धरः । जलधरः । पयोधरः । मनोहर: प्रासादः । ............... अ (अच्) १. 41. 36. नि. ४. २. ५.. २५. नि. ८. ૩. અહીં પ્રત્યય ખિતું છે માટે પૂર્વે મેં આવે છે.
૨૨૫
.......... अ (अण)
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 33 भो फलानि गृह्णाति फलेग्रहि वृक्षः । .... दिनं करोति दिनकरः । निशाकरः । रजनिकरः। यशः करोति यशस्करी विद्या । क्रीडाकरः । कर्मकरः। तीर्थं करोति तीर्थकरः, तीर्थंकरः । .................... अ (ट)
क्षेमं करोति क्षेमंकरः । भद्रङ्करः । प्रियङ्करः । भयङ्करः । प्रियंवदः । कुलं कषति कुलङ्कषा नदी। अभं कषति अभ्रंकषो गिरिः । यो पर्वत. सर्वंकषः खलः । सर्वंसहो मुनिः । विश्वंभरा वसुधा। .. अ (ख) पण्डितं मन्यते बन्धुम् पण्डितमानी बन्धोः। ................. इन् (णिन्) पण्डितमात्मानं मन्यते पण्डितम्मन्यः । ....................... अ (खश्) स्तनं धयति स्तनंधयः । अभ्रं लेढि अभ्रंलिह: प्रासादः । यो मत विधुं तुदति विधुन्तुदो राहुः । ललाटं तपति ललाटंतपः सूर्यः । सूर्यमपि न पश्यन्ति असूर्यम्पश्या राजदाराः । ................ अ (खश्) अनन्धोऽन्धः क्रियतेऽनेन अन्धकरणः शोकः। अप्रिय: प्रियः क्रियतेऽनेन प्रियंकरणं शीलम्। ................ अन (खनट) विहायसा गच्छति विहग: पक्षी। खे गच्छति खगः। "उरसा गच्छति उरगः । आशु गच्छति आशुगः शरः । सर्वगः । अ (ड) गुहायां शेते गुहाशयः । ...... ................. वने चरति वनेचरः । निशाचर: । निशाचरी। ............ अ (ट) स्वर्गे तिष्ठति स्वर्गस्थः । पादैः पिबति पादपः । नन्पाति नृपः । आतपात्त्रायते आतपत्रम्। सरसि रोहति सरसिरुहम्, सरोरुहम् पद्मम्। आगमेन प्रजानाति आगमप्रज्ञः । अपो बिभति अब्धं मेघः ।अ (क) सुखं भजते सुखभाक्। ...............
० (विण) तमः छिनत्ति तमश्छिद्, दिवि सीदति दिविषद्, धुसत् । वीरं सूते वीरसूः । ग्रामं नयति ग्रामणीः । शत्रु जयति-शत्रुजित् ।
१.मी. पूर्व विधेम्भावेछ. २. विहायस्नो विह माहेश थाय छ. ३. सप्तमीनो विल्पे मनुप थाय छे. ४. उरस्नो उर माहेश थाय.
૨૨૬
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 33 मो
शकान्ह्वयति शकहू: । अक्षैः दीव्यति अक्षयूः । ....... (क्विप्) अन्य इव दृश्यते अन्यादृशः । अन्यादृशी। ........... अ (टक्) सिंह इव नर्दति सिंहनर्दी । गज इव गच्छति गजगामिनी नारी । उष्णं भुङ्क्ते इत्येवंशील: उष्णभोजी। परेषामुपकरोति - इत्येवंशील: परोपकारी। प्रभारी, वनवासी । मधुपायी भ्रमरः । प्रतिष्ठते इत्येवंशीलः प्रस्थायी। ................. इन् (णिन्) वृत्रं हतवान् वृत्रहा । भ्रूणहा (०हन्) ..................० (क्विप्) मेरुं दृष्टवान् मेरुदृश्वा ।......... .............. वन्(क्वनिप्र) अप्सु जातम् अप्सुजम्, अब्नम्। संतोषाज्जातं संतोषजं सुखम् । द्विर्जातः द्विजः । अनुजातोऽनुजः । मित्रं ह्वयति मित्रह्वः । अ (ड) जनानर्दयति जनार्दनः । मधुसूदयति मधुसूदनः । हुतमश्नाति हुताशनो वह्निः । ......................... अन दुःखेन गम्यते दुर्गमः । दुर्जयः । सुगमः । सुलभः ।......अ (खल्)
नञ्तत्पुरुष न (नमव्यय, बी नाम साथे समास पामेछ. न ब्राह्मणः अब्राह्मणः तत्सदृशः क्षत्रियादिः क्षत्रिय वगैरे वर्ष. न शुक्लः अशुक्लः तत्सदृशः पीतादिः पागोवगैरे ओवर्स. न धर्मः अधर्म: तद्विरुद्ध: पाप्मा ५ न सितः असितः तद्विरुद्धः कृष्णः को न अग्निः अनग्निः तदन्यः मनिसिवाय ओऽ. न वायुः अवायुः तदन्यः वायुसिवाय ओई. न वचनम् अवचनम् तदभाव: क्यननोमभाव न वीक्षणम् अवीक्षणम् तदभाव: वीक्षसनोसमाप. १. ५. ६. नि. ५. २. स्त्री. मां मेरुदृश्वरी। ३. सप्तमीनो विस्पेसप थाय छे. ४. अर्द्ध १०. ०.७.५. पीउ, भा२j. ५. मधु नामना असुरने भारना२. (श्री ९)
૨૨૭
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૩ મો અંશિ તપુરુષ અંશ (અવયવ) અર્થવાળા પૂર્વ, મર, અધર અને ઉત્તર શબ્દો અભિન્ન (એક) અંશી (અવયવી) નામ સાથે સમાસ પામે છે. પૂર્વ, પૂર્વો વા પૂર્વાય: એ પ્રમાણે, અપરાયઃ |
अधरकायः । ૧૦. સાયમ્ કહ્યું: સાયાહૂ: | મધ્યાહૂ: મધ્યાહ્ન | મધ્યે તિની
મધ્વનિ મä : મધ્યસત્ર: વિગેરે અંથિ તપુરુષ સમાસો છે. ૧૧. સમ અંશ (સરખો ભાગ) માં વર્તમાન અર્ધ (ન.) શબ્દ, અભિન્ન
અંશિ નામ સાથે વિકલ્પ સમાસ પામે છે. ગઈ uિjન્યા: મfપપ્પની પક્ષ, ષષ્ઠી તપુરુષ ઉપપ્પત્નઈ | એ પ્રમાણે, મર્પગ્રામ:, પ્રામાIિ મર્ધાપૂવઃ, પૂર્વમ્ અસમ અંશમાં સર્વ પં. છે, પ્રામાઈ, નરાર્ધ (ષ. તપુરુષ)
મેય તપુરુષ ૧૨. એકવચનમાં રહેલું કાલવાચિ નામ અને દ્વિગુ સમાસના વિષયમાં
રહેલું કાલવાચિ નામ, મેયવાચિ (માપ કરવા યોગ્ય) નામ સાથે સમાસ પામે છે. मासो जातस्य मासजातः । एवं संवत्सरजातः । મહિનાનો જન્મેલો, વરસનો જન્મેલો, આ પ્રમાણે અર્થ કરવો. હિંગુ વિષયgો માસો નાસ્થ માસનાત: I એક માસનો જન્મેલ, કે માની લુપ્તી ચિત્રગુપ્ત: | બે દિવસનો સુતેલો. (ાયો: મનઃ સમાહાર: ચિ: I આમ પ્રથમ સમાહાર હિંગુ બનાવીને પછી આ સમાસ કરીએ તો, ચિદઃ સુતસ્વ-ચિરસુતઃ બને) ૧. માસો નાતોડગ્ર સમા સનાત: |
જેને જન્મ્યા મહીનો થયો છે તેવો બાળક, આમ માસનાતિઃ એ સમાસ બહુવ્રીહિ પણ છે.
૨૨૮
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૩ મો
વિભક્તિ તપુરુષ
દ્વિતીયા તપુરુષ ૧૩. (૧) દ્વિતીયાન્ત કાલવાચિનામ, વ્યાપક (તમાં વ્યાપીને રહેલ)
નામ સાથે સમાસ પામે છે. મુહૂર્ત સુરવમ્ મુહૂર્તસુરવમ્ |
મુહૂર્ત પર્યત સુખ. (૨) દ્વિતીયાન્ત નામ શ્રિત વિગેરે નામ સાથે સમાસ પામે છે.
धर्मं श्रितः धर्मश्रितः । संसारम् अतीत: संसारातीतः । नरकं पतितः नरकपतितः । निर्वाणं गतः निर्वाणगतः । ओदनं વુમુક્ષુઃ ગોવનવુમુક્ષુઃા છે.
તૃતીયા તપુરુષ ૧૪. (૧) તૃતીયાત્ત નામ, તેનાથી કરાયેલ ગુણવાચક વિશેષણ
નામો સાથે સમાસ પામે છે. હું નથી ત: gg:
શકું નાવાડું: I સુનૈ: શ્રતઃ સુરમ: સુમસુમઃ (૨) તૃતીયાન્ત નામ, ને અને એના અર્થવાળા નામો સાથે
તથા પૂર્વ વગેરે નામો સાથે સમાસ પામે છે. માળોનમ माषोणम् । माषविकलम् । मासेन पूर्वः मासपूर्वः । मासावरः । भ्रात्रा तुल्यः भ्रातृतुल्यः । धान्येनार्थः
धान्यार्थः । द्वाभ्याम् अधिका दश द्वादश । (૩) કર્તા અને કરણમાં થએલ તૃતીયા વિભક્તિવાળા નામ, કૃદન્ત નામ સાથે સમાસ પામે છે.
आत्मना कृतं आत्मकृतम् । नखैः निर्भिन्न: नखनिभिन्नः । चैत्रेण नखनिभिन्न: चैत्रनखनिर्भिन्नः ।
ચતુર્થી તપુરુષ ૧૫. (૧) વિકારવાચક ચતુર્થ્યન્ત નામ, પ્રકૃતિવાચિ નામ સાથે
સમાસ પામે છે. कुण्डलाय हिरण्यम् कुण्डलहिरण्यम् । यूपाय दारु यूपदारु । હિરણ્ય-સોનું એ મૂળ-પ્રકૃતિ છે, અને કુંડલ તેનો વિકાર છે.
૨૨૯
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૩ મો (२) यतुयन्त नाम, हित, सुख, रक्षित मने बलि विगेरे नाम
સાથે સમાસ પામે છે. गोभ्यः हितम् गोहितम् । अश्वाय घास: अश्वघासः ।
धर्माय नियमः धर्मनियमः । देवाय देयम् देवदेयम्। (3) यतुर्यन्त नाम, यतुथाना मर्थ (भाटे, वास्ते, सा२) wi
વર્તમાન અર્થ નામ સાથે સમાસ પામે છે. पित्रे इदम् पित्रर्थं पयः । आतुराय इयम् आतुरार्था यवागूः । उदकाय अयम् उदकार्थो घटः ।
પંચમી તપુરુષ १६. (१) पंयभ्यन्त नाम, भय वगेरे नाम साथे समास पामे छे.
वृकाद् भयम् वृकभयम्। चौराद् भीति: चौरभीतिः ।
भयाद् भीता भयभीता। स्थानाद् भ्रष्टः स्थानभ्रष्टः । (२) शतात् परे पर:शताः सोथी वारे, पर सहस्राः । परोलक्षाः ।
પષ્ઠી તપુરુષ ૧૭. કેટલાંક સિવાય ઘણાં ખરાં ષષ્ટ્રયન્ત નામ બીજા નામ સાથે
સમાસ પામે છે. (१) राज्ञः पुरुषः राजपुरुषः ।
गवां स्वामी गोस्वामी। मम पुत्रः मत्पुत्रः । तव पुत्रः त्वत्पुत्रः ।
५४। पुरुषाणामुत्तमः । मानो सभासनथाय. (२) गणधरस्य उक्तिः गणधरोक्तिः । (3) गुरूणाम् पूजक: गुरुपूजकः । गुरो:सदृशः गुरुसदृशः ।
भुवो भर्ता (पतिः) भूभर्ता । तीर्थस्य कर्ता तीर्थकर्ता । 5. ૧. ઉત્તરપદ પર છતાં, એકવચની યુષ્ય અને રત્નો અનુક્રમે त्वद् मने मद् माहेश थाय छे. अहमिव दृश्यते मादृशः । भा२। पो. त्वमिव दृश्यते त्वादृशः । त२॥ वो.
२30
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 33 मो
સપ્તમી તપુરુષ १८. (१) सभ्यन्त नाम शौण्ड विगेरे नाम साथे समास पामे छे.
पाने प्रसक्तः शौण्ड: पानशौण्ड: (-मद्यपः ६८३डीयो) अक्षेषु धूर्तः अक्षधूर्तः । वाचि पटुः वाक्पटुः । अवसाने विरस: अवसानविरसः । 5.
पुरुषेषु उत्तमः पुरुषोत्तमः । नृषु श्रेष्ठः नृश्रेष्ठः । (२) समरे सिंहः इव समरसिंहः। (3) तीर्थे काकः इव तीर्थकाकः । ६.
કર્મધારય તપુરુષ
વિશેષણ વિશેષ્ય કર્મધારય ૧૯. એક સરખી વિભક્તિમાં રહેલ વિશેષણ નામ, વિશેષ્ય નામ
સાથે સમાસ પામે છે (१) नीलं च तद् उत्पलं च नीलोत्पलम् । दीj भण.
कृष्णश्चासौ सारङ्गश्च कृष्णसारङ्गः । ॥ २९॥. शुक्लश्चासौ कृष्णश्च शुक्लकृष्णः । पोजो जो. नीले च ते उत्पले च नीलोत्पले । नीलानि च तानि उत्पलानि
च नीलोत्पलानि । पट्वी चासौ भार्या च पटुभार्या । (२) पूर्वं स्नातः पश्चाद् अनुलिप्तः स्नातानुलिप्तः। 8.
पूर्वं छिन्नः पश्चाद् प्ररूढः छिन्नप्ररूढो वृक्षः । (3) को (कुत्सितः) राजा किंराजा।
कः , सखा किंसखा। ___ कः , पुरुषः किंपुरुषः ।
१. भधारय समासमा पूर्वन ५६ पुंवत् थायछे, ५९! ऊ (ऊ) प्रत्ययान्त ५६ पुंवत् यतुं नथी. रक्ता चासौ माला च रक्तमाला।
२३१
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ 33 મો હિંગુકર્મધારય
સમાહાર હિંગુ ૨૦. સંખ્યાવાચક નામ, બીજા નામ સાથે, સમાહારના અર્થમાં
સમાહાર દ્વિગુ સમાસ પામે છે. (સમાહાર હિંગનપુંસકલિંગે છે, પણ કેટલાંક સ્ત્રીલિંગ થાય છે.) त्रयाणाम् भुवनानाम् समाहारः त्रिभुवनम् । पञ्चानां कुमारीणां समाहारः पञ्चकुमारि। પઝાનાં શતાનાં સમીર: પશ્ચાતી . એ પ્રમાણે અષ્ટસહસ્ત્રી त्रयाणाम् लोकानां समाहारः त्रिलोकी।
ઉપમાન સામાન્ય ધર્મ કર્મધારય ૨૧. ઉપમાનવાચિ નામ, સામાન્ય ધર્મવાચિ નામ સાથે કર્મધારય
સમાસ પામે છે. મેષ રૂવ શ્યામ: મેઘશ્યામ: વ્યાખ્રસૂર: | मृगीव (मृगीवत्) चपला मृग'चपला।
ઉપમેયોપમાન કર્મધારય ૨૨. ઉપમેયવાચિ નામ, ઉપમાનવાચિ વ્યાઘાદિ શબ્દો સાથે સમાસ
પામે છે. પણ સાથે બન્નેના સામાન્યધર્મનું કહેવું હોય તો સમાસ ન થાય. પુરુષ: ત્રીવ્ર વ પુરુષવ્યાક: I. એ પ્રમાણે નરસિદઃ I સિંહ જેવો નર. મુવું વન્દ્ર ડ્રવ પુરવવન્દ્રઃ ચંદ્ર જેવું મુખ. પાઃ પામ્ રૂવ પાપમ્ પણ પુરુષ: વ્યાવ્ર વ શૂર:.. અહીં સમાસ ન થાય, કેમકે બન્નેના સામાન્ય ધર્મ (ફૂડ)નું કહેવું છે.
૧. નકારાત્ત સમાહાર હિંગુથી સ્ત્રીલિંગમાં હું (ડી) પ્રત્યય થાય છે.
૨. પૃષ્ઠ ૨૩૧.ટી.૧. થી પુંવતુ.
૨૩૨
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 33 मो २३. मयूरव्यंसकादि तत्पुरुष
व्यंसकश्चासौ मयूरश्च मयूरव्यंसकः । छतरनारो मयूर. मुण्डश्चासौ यवनश्च यवनमुण्डः । (विशेष्य पूर्वनिपात) शाकप्रियः पार्थिवः शाकपार्थिवः । घृतप्रधाना रोटि: घृतरोटिः । एकाधिका दश एकादश । एवं द्वादश । गुडमिश्रा धाना गुडधानाः । अश्वयुक्तो रथः अश्वरथः । श्रीवीरः । (भध्यम५६ सोपी) मुखमेव चन्द्रः मुखचन्द्रः । भु५३पी यंद्र. स्नेहतन्तुः । प्रेम एव लतिका प्रेमलतिका प्रेम३पी सता. अवधार तत्पुरुष. दण्ड इव माथ: दण्डमाथः । वो (स२८.) भाग. वज्रकायः। ઉપમાનોપમેય તપુરુષ.
तृतीयः भागः त्रिभागः । त्री मा. अन्यो देशः देशान्तरम् । आपात एव आपातमात्रम् । इत्याहि.
સમાસાન્ત २४. ऋच् पुर् पथिन् अप् तथा धुर् अन्तवाणा ५५ सभासथी
अथाय छे. ऋचोऽर्धम् अर्धर्चः । ऋचः समीपम् उपर्चम् । श्रियाः पू: श्रीपुरम् । जलस्य पन्थाः जलपथः । मोक्षपथः । विशालाः पन्थानो यस्मिन् विशालपथम् नगरम् । बहव आपो यस्मिन् बह्वपं तडागम् । राज्यस्य
धू: राज्यधुरा । रणधुरा । महती धूरस्य महा'धुरं शकटम्। २५. गो मन्तवाणा तत्पुरुषथी अ (अट्) थाय छे.
राज्ञो गौः राजगवः । राजगवी । पञ्चानां गवां समाहारः पञ्चगवम्। राजन्मने सखि मन्तवाणातत्पुरुषथी अ (अट्) थायछे. देवानां राजा देवराजः । महांश्चासौ राजा च महाराजः। (५. २२२ ८८.२) राज्ञः सखा राजसखः। अहन् मंतवाणा तत्पुरुषथा अ (अट्) थाय छे. परमं च तदहश्च परमाहः पुं. । उत्तमाहः पुं. । पुण्यं च तदहश्च पुण्याहम्। १. पे७४ २४१. टी. १.
२६.
२33
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ 33 મો ૨૮. સર્વ શબ્દથી, અંરા વાચક શબ્દોથી, સંધ્યા વાચક શબ્દોથી અને
અવ્યયની પછી કદનું શબ્દ હોય એવા તત્પરુષથી (ક) થાય છે, અને મદન નો ગહૃ આદેશ થાય છે. મહૂ આદેશ પુંલિંગ છે. सर्वमह: सर्वाह्नः । पूर्वमह्न: पूर्वाह्नः । अपराह्नः । मध्याह्नः । सायाह्नः । द्वे अहनी जातस्य व्यह्रजातः । अहः अतिकान्ता
अत्यही कथा । ૨૯. સંધ્યાત છે પુષ્ય વર્ષા તીર્ષ અને ઉપર બતાવેલા સર્વ વિ. શબ્દ
પછી રાત્રિ હોય એવા તત્પરુષથી મ થાય છે. સંરક્યાતચત્ર: | एकरात्रः । पुण्या चासो रात्रिश्च पुण्यरात्रः पुं.। वर्षाणां रात्रिः वर्षारात्रः । दीर्घरात्रः । सर्वरात्रः । रात्रेः पूर्वम् पूर्वरात्रः । अर्धरात्रः। द्वयो रात्र्योः समाहार: द्विरात्रम् । रात्रिमतिक्रान्तः अतिरात्रः ।। અનન્ત અને માનન્ત સમાહાર દ્વિગુથી મ (મ) થાય છે. પશાનાં તસ્યામ્ સમાહાર: પતલી સ્ત્રી. પશ્ચતક્ષ ન. સતાનાં अह्नाम् समाहारः सप्ताह: पुं. । द्वयोरहोः समाहार: द्वयहः।
શબ્દો નિત પું. પવન.
ડધૂત વિ. ઉડેલું. અરિષ્ટ ન. અશુભ, પાપ. ઉપનયન ન. ભટણું. અરિષ્ટનેમિ પુ. બાવીસમા તીર્થંકર. પાપ્તિ સ્ત્રી. સેવા. વધાન ન. એકાગ્રતા.
લિ છું. સૂકું વન, સૂકું ઘાસ. મશેષ વિ. સઘળું, સંપૂર્ણ. ઝિન વિ. સોનાનું. નિરથ પું. આગગાડી.
ગ્ન વિ. કુબ.. અર્ધ પુ.પૂજાનું દ્રવ્ય,પૂજાની સામગ્રી. ગ્રામીણ વિ. ગામડીયું. માનદ્દેશ . યૂરોપ. નૂડીરત્ન ન. મસ્તક ઉપર રહેલ રત્ન. આત્તિ(મા +ત) ગ્રહણ કરેલું. નયન્ત પુ. ઈન્દ્રનો પુત્ર. મીની સ્ત્રી. શ્રેણી.
તિન ન. ૫. તિલક. મીનોજ પું. તેજ, પ્રકાશ ત્રિશી સ્ત્રી. દેવી. માર્ચ નપું. મુખ
ઘુસદ્ મું. દેવ.
૨૩૪
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૩ મો નિગ વિ. પોતાનું.
યદુ . યદુરાજા. નિમેષ ૫. આંખનો પલકારો.
. લાઠી. નિર્વા ન મોક્ષ.
વલ ન. છાતી. પટન . સમૂહ.
વિઝન વિ. રહિત, હીન. પૂર પું. સમૂહ.
બ્રીડા સ્ત્રી. લજ્જા. ૌનોમી સ્ત્રી, ઇન્દ્રાણી.
વૃન્દ્ર ન. સમૂહ. પ્રતિમ વિ. સરખું.
વૃન્દાર . દેવ. પ્રકૃતિ અ. વિગેરે.
ધ્યાન વિ. કાળું, શ્યામ. પ્રામૃત ન. ભટણું.
સાધિત વિ. સાધેલું. શ્નવ પું. કુદકો, ફાળ.
સુધH સ્ત્રી. દેવસભા. નૈવ કું. વાંદરો.
સુન્ . મિત્ર. વમદ્ . ઈન્દ્ર.
સંપાદન ન. પ્રાપ્ત કરાવવું તે. મરત ન. ભરતક્ષેત્ર.
સંવત્ અ. સાલ, વર્ષ. મરું છું. માંચો, પલંગ.
હી અ. ખેદ અર્થમાં. મત્તય . એક પર્વત.
હુતાશન પું. અગ્નિ. મનીસ વિ. મેલું.
હૈયીન ન. માખણ.
ક્ષીરજ8 પું. બાળક.
ધાતુઓ પ્રી ગ.૪.આ. ખુશ થવું. | ટુ બોલવું. દ્ ગ.૧૦.૫૨. બોલવું. પ્રેરણા | મવ+ધૂ ગ.૧૦. પર દૂર કરવું. કરવી.
વાક્યો रघु भृशं वक्षसि तेन ताडित: पपात भूमौ सह सैनिकाश्रुभिः। निमेषमात्रादवधूय च व्यथांसहोत्थितः सैनिकहर्षनिःस्वनैः॥ मत्सुनोः क्षीरकण्ठस्य तैः शठै: पापकर्मभिः । राज्यमाच्छेत्तुमारेभे धिक्तान् विश्वास-घातकान्॥ तेऽमी मे भ्रातर इव पांसुक्रीडासखा मृगाः । महिष्यस्ता इमा मातृनिभा यासामपां पयः॥
૨૩૫
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
416 33 मो
कर्णपेया सुधेवान्या धुसदां ददती मुदम्। मध्येसुधर्मं तत्कीर्तिरप्सरोभिरगीयत ॥ वपुः कुब्जीभूतं तनुरपि शनैर्यष्टिशरणा, विशीर्णा दन्ताली श्रवणविकलं कर्णयुगलम्। निरालोकं चक्षुस्तिमिरपटलध्यामलमहो, मनो मे निर्लज्जं तदपि विषयेभ्यः स्पृहयति ॥ नैवास्ति राजराजस्य यत्सुखं नैव देवराजस्य । तत्सुखमिहैव साधो र्लोकव्यापाररहितस्य च ॥ वसन्ते शीतभीतेन कोकिलेन वने रुतम्। अन्तर्जलगता: पद्माः श्रोतुकामा इवोत्थिताः ।। मध्येजम्बूद्वीपमाद्यो गिरीणां मेरुर्नाम्ना काञ्चनः शैलराजः । यो मूर्तानामौषधीनां निधानं यश्चावासः सर्ववृन्दारकाणाम्॥ आखण्डलसमो भर्ता जयन्तप्रतिमः सुतः। आशीरन्या न ते योग्या पौलोमीसदृशी भव ॥ सीता-स्वयंवरायाथ विद्याधरनरेश्वराः। तत्य जनकाहूता अधिमञ्चमुपाविशन् । ततः सखीपरिवृता दिव्यालङ्कारधारिणी। भूचारिणीव त्रिदशी तत्रोपेयाय जानकी । यत्प्रातस्तन्न मध्याह्ने यन्मध्याह्नेन तनिशि। निरीक्ष्यते भवेऽस्मिन्ही पदार्थानामनित्यता॥ त्वदास्यलासिनी नेत्रे त्वदुपास्तिकरौ करौ। त्वद्गुणश्रोतृणी श्रोत्रे भूयास्तां सर्वदा मम ॥ यदुवंशसमुद्रेन्दुः कर्मकक्षहुताशनः । अष्टिनेमि भगवान् भूयाद्वोऽरिष्टनाशनः ।।
૨૩૬
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ 33 મો
भद्रे ! का त्वम् ? किमथवा देवतायतनमिदमागताऽसि ? सा त्ववादीत् ! 'राजन् ! न जानासि माम् ? अहं हि सकलभूपालवृन्दवन्दितपादा राजलक्ष्मीस्त्वदभिकाक्षितवस्तुसम्पादनार्थमागता, कथय, किंते प्रियं कर्तव्यमिति'।
___ संभवन्ति च भवार्णवे विविधकर्मवशवर्तिनां जन्तूनामनेकशो जन्मान्तरजातसम्बन्ध बन्धुभिः सुद्भिरथैश्च नानाविधैः सार्धमबाधिताः पुनस्ते सम्बन्धाः ।
अयं स बलभित्सखो दुष्यन्तः । श्रान्तसुप्तस्य निद्रा हि सज्यते वज्रलेपवत् । ॐ पुण्याहं पुण्याहं प्रीयन्ताम् प्रीयन्ताम् ।
साथुछ संपूर्ण (अशेष) भरतो मेगगनमा २३j, ભરત ચક્રવર્તિનું ચક્ર અયોધ્યાભિમુખ ચાલ્યું.
माधयाना हिसथी सा6 (६०) २ वर्ष (वर्षसहस्र) थये छते, यमानो मनु॥भी (अनुग) भरत ५९॥ याल्यो.
__ यरोने या सैन्यव3 63दी (उद्धृत) २४न। समूड (पूर) ना संबंध (परिस्पर्श) थी मेला २ती.
गोकुल गोकुलो, विसता छ हेष्टि (दृश) । मेवा गोवा (गोप) नी स्त्रीमो (सुदृश्) ॥ भाम। (हेयङ्गवीन) ३पी मने ગ્રહણ કરતો,
वने वने मीलोनi stथी (कुम्भिन्) ना कुंभस्थलमाथी उत्पन्न थये। (उद्भूत) मोती (मौक्तिक) विगेरे (प्रभृति) (भेटi (प्राभृत) ने ગ્રહણ કરતો,
ગામે ગામે,ઉત્કંઠાવાળા ગામના વૃદ્ધોને, ગ્રહણ કરેલાં (आत्त) भने । नाल ७३८i (अनात्त) भेटi (उपानयन) 43 અનુગ્રહ કરતો,
२39
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૪ મો
વૃક્ષ ઉપર ચઢેલા (અધિરૂઢ) જાણે વાંદરા ન હોય, (ખ઼વા) એવા ગામડીઆ (પ્રમીળ) છોકરાઓને (વા) હર્ષપૂર્વક જોતો,
મલયાનિલની જેમ ધીમે ધીમે જતો, દુર્વિનીત અરિશાસન ઉર્વીનો ઇશ ભરત, વિનીતા (અયોધ્યા) નગરીએ પહોંચ્યો. (પ્ર+આપ્) અમદાવાદથી (ગદમ્બાવાવ) આગગાડી (અગ્નિરથ) માં આણંદ આવતાં અર્ધી રાત થઈ.
યુરોપ (ઞાાતવેશ) માં દસ દિવસ રહીને અમે જલમાર્ગે હિંદુસ્થાન પાછા ફર્યા. (નિ+વૃત્ત)
ત્રણ લોકને વિષે તિલક (સમાન) શ્રીમહાવીરને હું નમું છું. વિક્રમ સંવત્ પૂર્વે ચારસો (વતુઃશતી) ને સિત્તેર વર્ષે આશ્વિન અમાવાસ્યાની અપર રાત્રિએ ભગવાન શ્રીમહાવીર નિર્વાણ પામ્યા.
પાઠ ૩૪ મો. દ્વન્દ્વ સમાસ ઇતરેતર દ્વન્દ્વ અને સમાહાર દ્વન્દ્વ
૧. એકી સાથે બોલતી વખતે અને (૬) અવ્યયથી જોડાયેલા નામો સમાસ પામે છે, તે દ્વન્દ્વ સમાસ કહેવાય છે.
પ્તક્ષક્ષ ચોપન્ન-પ્તક્ષોપૌ (ઇતરેતર દ્વન્દ્વ) વાળ 7 ત્વ ૬ (અનયો: સમાહાર) 'વાત્ત્તત્તમ્। (સમાહાર દ્વન્દ્વ)
૧. ૬ વર્ગના વ્યંજનો, તેમજ વ્, પ્ અને હૈં જેને અંતે હોય એવા સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસથી જ્ઞ પ્રત્યય થાય છે.
सम्पच्च विपच्च (अनयोः समाहारः) વાળ ન ત્વિય્ = (અનયો: સમાહાર) છત્રં ચ ૩૫ાનત્ત્વ (અનયો: સમાહાર)
૨૩૮
सम्पद्विपदम् । वाक्त्विषम् ।
छत्रोपानहम्।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.
3.
15 3४ मो
ઘણાં નામોનો પણ થાય धवश्च खदिरश्च पलाशश्च धवखदिरपलाशाः। 5. पीठं च छत्रं च उपानच्च (एतेषां समाहारः) पीठच्छतोपानहम् । स. સમાહાર દ્વન્દ્ર નપુંસકલિંગ એકવચનમાં જ વપરાય છે.
નીચેની બાબતોમાં સમાહાર જ થાય. સેનાનાં અંગ અને શુદ્રજંતુનો બહુવચનમાં સમાહાર જ થાય छ. अश्वाश्च रथाश्च अश्वरथम् । रथिकाच अश्वारोहाच रथिकाश्वारोहम् । हस्तिनश्च अश्वाश्च हस्त्यश्वम् । यूकाश्च लिक्षाश्च यूकालिक्षम् । एवं -यूकामत्कुणम् । दंशमशकम् । कीटपिपीलिकम् । सवयनमा तरतर थाय-अश्वरथौ। પ્રાણીના અંગોનો અને સૂર્ય (વાજીંત્ર)ના અંગોનો સમાહાર જ थाय छे. दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तौष्ठम् ।पाणी च पादौ च पाणिपादम् । कर्णनासिकम्। शिरोग्रीवम् । शङ्खच पटहश्च शङ्खपटहम् । भेरीमृदङ्गम्। નિત્ય વૈરવાળા શબ્દોનો સમાહાર જ થાય છે.
अहिश्च नकुलश्च अहिनकुलम् । एवं, मार्जारमूषकम् । ब्राह्मणश्रमणम् । अश्वमहिषम् । काकोलूकम्।
એકશેષ જે શબ્દોનાં વિભક્તિનાં રૂપો સરખાં થતાં હોય, તે શબ્દોમાંનો से श६४ शेष (4131)२हेछ. देवश्च देवश्च देवौ। देवश्च देवश्च देवश्च देवाः। स्वस अर्थवाणा शो साथे भ्रातृ अर्थवाणोश मने दुहित અર્થવાળા શબ્દો સાથે પુત્ર અર્થવાળો શબ્દ શેષ રહે છે. भ्राता च स्वसा च भ्रातरौ । सोदर्यश्च स्वसा च सोदयौँ । भ्राता च भगिनी च भ्रातरौ । पुत्रश्च दुहिता च पुत्रौ । सुतश्च दुहिता च सुतौ । पुत्रश्च सुता च पुत्रौ।
૨૩૯
४.
५.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
માતા સાથે, પિતા વિકલ્પે શેષ રહે છે. माता च पिता च पितरौ, मातापितरौ 1 માતપિતર । આવો પણ પ્રયોગ બને છે.
શબ્દો
અપત્ય ન. સંતાન.
રૂપુ પું. બાણ.
મારી પું. કુમાર, કાર્તિકસ્વામી, શંકરનો પુત્ર.
ઘુવિર પું. ખેરનું ઝાડ,
છત્ર ન. છત્ર.
વંશ પું. ડાંસ.
દ્રુન્દ ન. યુગલ, સુખ દુઃખ વગેરે પરસ્પર વિરૂદ્ધ બબ્બે ગુણો, બેનું યુદ્ધ.
દ્વિજ્ઞાતિ પું. બ્રાહ્મણ. ધવ પું. વૃક્ષવિશેષ. નવુત પું. નોળીઓ. નુ અ. જાણે.
પાઠ ૩૪ મો
પ્રોપ પું. વડ.
પળા ના સ્ત્રી. વેશ્યા સ્ત્રી. પત્રિન્ પું. બાણ, પક્ષી. પલાશ પું. ખાખરાનું ઝાડ. પીઢ ન. પીઠ, આસન. પ્રદ્યુમ્ન પું. કૃષ્ણનો પુત્ર, કામ. પ્નક્ષ પું. પીંપળો. મેરી સ્ત્રી. મોટું નગારું. મશ પું. મચ્છર. મૂલરાન પું. ચૌલુક્યવંશી આઘ
૨૪૦
રાજા.
નક્ષ પું. એક રાજા, કચ્છનો લાખો ફુલાણી. દ્રૌત્તિ પું. ચોખા, ડાંગર.
૧. વિઘાકૃત કે યોનિકૃત સંબંધના નિમિત્તથી પ્રવર્તેલા કારાન્ત શબ્દોના દ્વન્દ્વમાં પૂર્વપદનો આ થાય છે. હોતા ૪ પોતા होतापोतारौ । माता च पिता च मातापितरौ ।
તેવા પ્રકારના ૠ કારાન્ત નામના દ્વન્દ્વમાં પુત્ર ઉત્તરપદ છતે, आ થાય છે. હોતાપુત્રૌ । માતા = પુત્રશ્ચ માતાપુત્રૌ । પિતાપુત્રૌ।
દેવતા દ્વન્દ્વમાં પૂર્વપદનો આ થાય છે. સૂર્યચન્દ્રમસૌ । રૂન્દ્રાસોમૌ । ફન્દ્રાવરુળૌ । ઇ.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૪ મો व्यंसक पुं. ४01, सुथ्यो. शूद्र पुं. शूद्र. व्यय पुं. नाश, व्यय.
क्षत्रिय पुं. क्षत्रिय. विश् पुं. वैश्य, वेपारी. धृ. १०. ५२. पा२९॥ शङ्ख पुं. शं५.
| २j.
વાક્યો तस्य सर्वदा देव-द्विजाति-श्रमण-गुरुशुश्रूषापरस्य निजभुजार्जितं पूर्वपुरुषोपार्जितं च प्राज्यमर्थमर्थिजनैः सुहृद्भिर्बान्धवै विद्वद्भिश्च भुक्तशेषमुपभुञ्जानस्य पश्चिमे वयसि वसुदत्ताभिधानायां गृहिण्यामपश्चिमः सर्वापत्यानां तारको नाम दारकः समुदपादि।
वधूवरंच गायन्त्यः सर्वास्तस्थुः पणाङ्गनाः । गगनं गगनाकारं सागरः सागरोपमः । रामरावणयो युद्धं रामरावणयोरिव ॥ परस्पृहा महादुःखं निःस्पृहत्वं महासुखम्। एतदुक्तं समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः॥ द्विगुरपि सद्वन्द्वोऽहं गृहे च मे सततमव्ययीभावः । तत्पुरुष ! कर्मधारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः ॥
बुद्धि (धी) 43 मयूरव्यंस ने छात्रव्यंस न होय (नु) मेवात (A) २%ामो ५डता पाए 43, ७५२ ५७ता (पत्) पक्षिमो प3 (पत्रिन्) पीपणा मने 43 (1) भ शोमतात. (राज्)
સ્નિગ્ધ વાણી અને ચામડીને તથા આસન છત્ર અને પાદુકા (उपानह) ने पा२९ ४२ता (उद्+वह्) ना२हे, ते (ख) मोने शस्खाना ५७१। (आपात) ना भयथा ५व, मही२ मने पलाशमा (द्वितीय) प्रवेश ऽरीने या. (ईक्ष)
१. पूर्वपमा महत् नो महा थाय छे.
૨૪૧
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૪ મો
તે બે, ભાઇ બેનના અથવા પુત્ર પુત્રીના અર્થે (સપ્તમી) જાણે પ્રહાર કરતા હતા. (પ્ર+હૈં)
કુમારના માતા પિતા અને પ્રધુમ્નના માતા પિતા તારા ઉપર ક્રોધવાળા (દ્ધ) થયા છે, એ પ્રમાણે મૂળરાજ બોલતો હતો. (ડ્યૂ)
ઘોડાઓ અને રથોને આશરે રહેલા (શ્રિત) શત્રુઓને (દિલ્) ડાંસ અને મચ્છર (તુલ્ય પણ) નહિ માનતા (મન્ ગ.૮.આ.) લાખા રાજાએ ધનુષ (વાવ) ધારણ કર્યું. (ગ્રહ)
તે લાખો રાજા, બાણ (વુ) વરસાવતે (વૃક્) છતે, બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિય વૈશ્ય અને શૂદ્ર ત્રાસ પામ્યા. (ત્રમ્)
બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિય વૈશ્ય અને શૂદ્રનું (દ્વિતીયા) રક્ષણ કરતા (તૃ) મૂલરાજે પણ જયને માટે ધનુષ ધારણ કર્યું અને જયને માટે ભેરી અને શંખ વાગ્યા. (વ)
વિરોધથી (વિરોધત:) સર્પ અને નોળીઓ જાણે ન હોય (J) એવા તેઓ દેવો અને અસુરો વડે સ્તુતિ કરાયા.
Lobok
૨૪૨
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મું. સાધિત ધાતુઓ
પાઠ ૩૫ મો. ઇચ્છાદર્શક (સન્નન પ્રક્રિયા) ૧. તુમ્ પ્રત્યયને યોગ્ય ધાતુથી, ઇચ્છાના અર્થમાં સ (1) પ્રત્યય થાય છે.
( પૂર્વે ધાતુને સેટુ, અનિટુ અને તે પ્રમાણે રૂ લગાડવી કે ન લગાડવી કે વિકલ્પ લગાડવી.)
शोभितुमिच्छति, शुभ् इ स । शयितुमिच्छति, शी इ स -
૨. સ(સન) અન્તવાળા ધાતુનો એકસ્વરી આદ્યઅંશ દ્વિરુક્ત થાય છે. शुशुभ् इस-शुशोभिष । शीशी इस-शिशयिष ।
શુશોભિષ+ (વ)પા.૧.નિ.૨+ તે = શુશોષિતે પ્ર.પા.૪.નિ.૧. શિક્તિા શુશોપિષિષ્યતે' | ૩. સ્વરાદિ ધાતુનો એકસ્વરી દ્વિતીય અંશ ડબલ થાય છે. अटिष-अटिटिष-अटिटिषति ।
કિતવિધિ ૪. , વિદ્, મુળુ, પ્રદુ, સ્વમ્ અને પ્રણ્ આ ધાતુઓથી સન્ અને સ્વા કિત જેમ થાય છે. (કિત્ થવાથી ગુણ નહિ થાય અને ટવૃત થશે.) ત્વિા, તિતિ વિઢિત્વા, વિવિદ્રિષતિ | પૃ.૨પર ટી.ર મુષિત્વા, મુમુક્ષતિ ગૃહીત્વી, નિવૃક્ષતિ પા.૧૩ નિ.૧૪ સુક્વી, સુષુપ્તત પાઠ ૧૨ મિ. ૯. પૃથ્વી ઉપચ્છિષતિ ા
૧. નકારાન્ત ધાતુથી અશિત પ્રત્યયો આછો , અન્ય લોપાય છે. शुशोभिषिष्यते । शुशोभिषिषीष्ट । अटिटिषिष्यति । अटिटिष्यात् ।
૨૪3
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૫ મો ५. नाभ्यन्त पातुमोथी मानिट स (सन्) त्वित् थाय छे. निनीषति, ते । तृ, तितीर्षति ।
६. नाभ्युपान्त्य पातुमोथी मनिट्स (सन्) त्वित् थाय छे. भिद्, बिभित्सति, ते । बुध् ।. ४. बुभुत्सते।
हीविधि ७. (१) धु स (सन्) ५२ छतi, स्वरान्त पातुमोनो हन् पातुनो भने इ यातुन। गम् (गमु) माहेशनो स्वर ही थाय छे.
(२) तन् नो विस्पेही थाय छे. चिचीषति । तुष्टूपति । कृ-चिकीर्षति । हन्-जिघांसति ५८.२५.नि.3.। तन्-तितांसति, तितंसति।
८. सन् प्रत्यय ५२७di, इ 'म', '४', 'स्म२९५ ७२' नो गम् (गमु)माहेश थायछ भने अद्नो घस्थायछे. अध्येतुमिच्छति अधिजिगांसते विद्याम्। जिगमिषति ग्रामम्। अधिजिगमिषति मातरम्। जिघत्सति ।
इविधि ८. द्वित्वाच्या बाह पूर्वना अनो, स (सन्) ५२७ता इथाय छे. पच, पिपक्षति । पा, पिपासति । स्था, तिष्ठासति ।
૧૦. હિન્દુ થયા બાદ પૂર્વના ૩નો, મ વર્ણ જેને અંતે છે એવા ज, अन्तस्था भने प वर्ग ५२ होते छते सन् ५२ छतां इ थाय छे. यु+इ स-यु यु+इ स-यियविषति । पू, पिपविषते। नि. १२.
इट् नोवा११. इव् ने मंते डोय मेवा धातुमो तथा ऋध्, भ्रस्ज्, दम्भ, त्रि, यु , ऊर्गु . २. भृ, ज्ञपि (णिगन्त ज्ञा पातु),सन्, तन्, पत्, वृ, हाई ऋरान्त पातुमो मने दरिद्रा पातुथी स (सन्) पूर्व इट् विस् थाय छे.
दिव्-दुद्यूषति', दिदेविषति । भ्रस्ज्', बिभर्भति, बिभर्जिषति । श्रि-शिश्रीषति, शिश्रयिषति । युयूषति, यियविषति। प्रोणुनूषति, प्रोण्णुनविषति । बुभूपति, बिभरिषति। १. ५.१८.नि.१७. २. बिभ्रक्षति, बिभ्रज्जिषति । 3. म िण् विऽल्पे खेवाय छे.
ર૪૪
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૫ મો.
तन्-तितंसति, तितनिषति । वृ-वुवूर्षते, विवरिषते । तृ-तितीर्षति,तितरिषति ।
दरिद्रा-दिदरिद्रासति, दिदरिद्रिषति । महिं पा. २५.नि.८.थी पातुन। आ नो दो५थयो छे.
१२. ऋ, स्मि, पू (आ. १. मात्मने.) अञ्ज, अश्, (. ५) कृ ग, दृ धृ (l. ६. मा.) भने प्रच्छ् पातुथी स (सन्) पूर्व इट् थाय छे.
अरिरिषति । सिस्मयिषते । पिपविषते । अञ्जिजिषति । अशिशिषते । चिकरिषति । जिगरिषति । आदिदरिषते । आदिधरिषते । पिपृच्छिषति। नृत् , निनृत्सति निनतिषति । ५. १८. नि.४ गम, जिगमिषति।
५. १८. नि. ५ क्रम्, चिक्रमिषति।
५. १८. नि.६ वृत् वृध् , विवृत्सति । स्यन्द्, सिष्यन्त्सति । ५।.१८ नि.७.८. कृप् , चिक्लप्सति। मात्मने-विवतिषते । विवधिषते। सिष्यन्त्सते, सिस्यन्दिषते । चिक्लप्सते, चिकल्पिषते।
१३. ग्रह गुह् भने उ पन्ति पातुमोथी स (सन्) नी पूर्व इ थाय नहि. जिघृक्षति । जुघुक्षति । रुरूषति । लुलूषति । बुभूषति । पुपूषति ।
દ્વિરુક્તિનો અપવાદ १४ साह (साराह) स (सन्) ५२ ७i(१) ज्ञपि नो जीप्सने आप्नो ईप् (२) ऋध्नो ई (3) दम्भ नो धिप धीप् (४) मा मुच् नो विपे मोक् (५) मि, मी, मा भने दा संशयातुना स्वरनो इत्
૨૪૫
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठ उपभो
( ९ ) रभ्, लभ्, शक्, पत्, अने पद् ना स्वरनो इ थाय છે અને સર્વત્ર દ્વિરુક્તિ થતી નથી.
પ્રત્યુદાહરણ
जिज्ञपयिषति
अदिधिषति
दिदम्भिषति
(1) ज्ञीप्सति ईप्सति
(२) ईर्त्सति
(3) धिप्सति, धीप्सति (४) मोक्षति, मुमुक्षति (4) मित्सति मित्सते, मित्सते दित्सति, धित्सति
(६) आरिप्सते, लिप्सते, शिक्षति
पित्सति
पित्सते
પ્રત્યુદાહરણ
પ્રત્યુદાહરણ
પ્રત્યુદાહરણ
पिपतिषति
जि, जिगीषति
पा. २५. निप (१)
चि, चिकीषति, चिचीषति । पा. २५.नि. ५ (२) ૧૫. સ્મૃ અને વૃદ્ નાં ઇચ્છાદર્શક રૂપ આત્મનેપદમાં થાય છે. मूर्षते । दिदृक्ष ।
छा६र्श ( सन्नन्त ) नाभो
१६. सन्नन्त धातु, भिक्षु धातु जने आशंस् धातुथी उ प्रत्यय લાગીને કર્તૃસૂચક નામો બને છે.
लिप्सते इत्येवंशीलः लिप्सुः ' भेजववाने छिनार प्रमाणे चिकीर्षुः । जिगमिषुः । मुमुक्षुः त्याहि. भिक्षु, भिक्षते इत्येवंशीलः भिक्षुः । आशंसुः ।
१७. सन्नन्त धातुथी अ प्रत्यय लागीने स्त्रीलिंग नामो जने छे. पिपासा (पातुमिच्छा) खे प्रमाणे जिज्ञासा । लिप्सा । विवक्षा । fantaf i gyen | Scule. zallinui 37 (379) ucuu aùì .
१. पृष्ठ २४३ नी टीप १ .
૨૪૬
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૫ મો
શબ્દો
નિશમ્ અ. નિરંતર.
પ્રતિનિવિષ્ટ વિ. કદાગ્રહી. સપહાર છું. નાશ કરવો તે. મવત . ભવદત્ત મુનિ. મળ્યાની સ્ત્રી. મોટું જંગલ. મૃતૃuિll સ્ત્રી. મૃગજળ.
વપીરની સ્ત્રી, તિરસ્કાર. મહી સ્ત્રી. પૃથ્વી. શાળા સ્ત્રી. નામ.
તોનુપ વિ. લાલચુ, લોભી. ગાસન્ન વિ. નજીક રહેલ. વિપાપ ન. શીંગડું. તમ્ અ. અહીંથી.
વ્યવહાર પું. વ્યાપાર ઘર સ્ત્રી. પૃથ્વી.
વ્યોમન ન. આકાશ. ધાર સ્ત્રી. ધારાનગરી.
શશ છું. સસલું. નિષ પું. અવાજ.
સનિન ન. પાણી. પા વિ. પાંગળું.
સિતાં સ્ત્રી. રેતી. પત્રશ્ન ન. પત્ર.
ઇન્ત અ. ખેદ અર્થમાં. પશુ પં. પશુ , મૂર્ખ.
ક્ષેમ ન. કુશળ.
ધાતુઓ ગ ગ.૧૦.યુ.આ પીડા કરવી. | ગ.૧.આ. નિંદા કરવી. મા+રા, ગ.૧૦.પર.આરાધવું. | ગ.૧૦.યુ. નિંદા કરવી
વાક્યો प्रारिप्सितस्य ग्रन्थस्य निर्विघ्नपरिसमाप्तये ग्रन्थकृदभीष्टदेवतां
लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन्,
पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासादितः । कदाचिदपि पर्यटशशविषाणमासादयेत्,
नतु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ राजन्दुधुक्षसि यदि क्षितिधेनुमेनाम्, तेनाद्य वत्समिव लोकममुंपुषाण।
૨૪૭
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૫ મો तस्मिंश्च सम्यगनिशं परिपुष्यमाणे
नानाफलं फलति कल्पलतेव भूमिः ॥ क्वाहं पशोरपि पशुर्वीतराग-स्तवः क्व च । उत्तितीपुररण्यानी पद्भ्यां पङ्गुरिवारम्यतः ।। सूरिरूचे भवदत्त ! तरुणः कोऽयमागतः । सोऽवदद्भगवन्दीक्षां जिघृक्षुर्मेऽनुजो ह्यसौ ॥ मृगा वायुमिवारूढा रथनिर्घोषभीरवः । प्रायः प्रयान्त्यमी व्योम्नि जिहासन्तो महीमिव । व्यवहाराय दिग्यात्रां चिकीर्षन्नसि सुन्दर ! । क्षेमेण कृत्वा तांशीघ्र-मागच्छेरस्मदाशिषा॥ मात्रयाऽप्यधिकं किञ्चिन्न सहन्ते जिगीषवः । इतीव त्वं धरानाथ ! धारानाथमपाकृथाः॥ चिखादिषति यो मांसं प्राणिप्राणापहारतः। उन्मूलयत्यसौ मूलं दयाख्यं धर्मशाखिनः ॥ असौ धनः सार्थवाहो वसन्तपुरमेष्यति । ये केऽप्यत्र यियासन्ति ते चलन्तु सहामुना ।। सर्वथा निजिगीषेण भीतभीतेन चागसः। त्वया जगत्त्रयं जिग्ये महतां काऽपि चातुरी ॥ क्रियाविरहितं हन्त ज्ञानमात्रमनर्थकम्। गति विना पथज्ञोऽपि नाप्नोति पुरमीप्सितम्॥ न पिबामि तृषार्तोऽपि न च भुजे बुभुक्षितः । रात्रावपि न सुप्तोऽहं धनोपार्जन-लोलुपः ।। सपुत्रादि-परिवारो राजा दशरथोऽपि तम्। गत्वा ववन्दे शुश्रूषु र्देशनां निषसाद च ॥ यथा भक्तिं चिकीर्षी आत्मभावस्तथा जिघांसावपि कर्तव्यः । स्वजनानित आसन्नान्दिदृक्षे युष्मदाज्ञया । धिग्धिग् मुमूर्षुरेवाहमकार्षं कर्म गर्हितम्।
૨૪૮
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૫ મો
आदिशतु कुमारः सर्वमेवानुक्रमेण, किं तत्पत्रकम् ? केन प्रेषितम् ? कस्य वा प्रेषितम् ? किमत्र कार्यं विवक्षितम् ?
વિદ્યાર્થીઓ જે પ્રમાણે ભણવાની ધારણા રાખે છે, (પ) તે પ્રમાણે પ્રયત્ન કરવાને ઈચ્છા ધરાવતાં નથી. (પ્રત)
કરવાને ઇચ્છેલા (#) કામો અધૂરા હોય છે અને માણસ મરવામાં હોય છે. (5)
આ પ્રાસાદ પડવાની તૈયારીમાં છે (પ) માટે તમે તેમાં પ્રવેશ કરવાને ઇચ્છા ન કરો. (U+વિશ)
ફૂલ ભેગાં કરવાની ઇચ્છાથી (ગવ+વિ) સુધા બગીચામાં ગઈ છે.
ચોરી કરવાને ઇચ્છનાર (મુ) ચોરી કરીને, (મુ) પ્રશ્ન કરવાને ઇચ્છનાર (2) પ્રશ્ન કરીને, (vછું) જાણવાને ઇચ્છનાર (વિ) જાણીને, (વિ) ગ્રહણ કરવાને ઇચ્છનાર () ગ્રહણ કરીને, (૬) સૂવાને ઇચ્છનાર (4) સૂઇને (4) જેમ (વ) કૃતકૃત્ય થાય, તેમ તેના દુ:ખવડે વારંવાર રડવાને ઇચ્છનાર () એવો હું તે કન્યાને આ પટમાં આલેખીને (મારૂતિ) અને અહીં લાવીને કૃતકૃત્ય થયો છું.
લોકો ધન ભેગું કરવામાં છે (f) પણ આપવામાં નથી (ગ, પાયિ)
તમે મરવાની ઈચ્છા (5) કરતાં નથી, તેમ બીજાને મારવાની ઇચ્છા ન કરો. ( ઇન અઘતની)
શૂર્પણખાના કહેવાથી રાવણે સીતાને પોતાના અંતઃપુરમાં લાવવાને ઈચ્છા કરી. (મા+ની પરોક્ષા) અને સીતાના આગ્રહથી રામે મૃગને પકડવાની ઇચ્છા કરી. (પ્ર૬)
વલ્લભની સાથે યુદ્ધ કરીને કોઈ રાજાએ પોતાના હાથની શક્તિ (ટો#િ) જોવાને ઇચ્છા કરી નહિ, () કિંતુ સર્વે રક્ષણ માટે ઇષ્ટ દેવતાનું સ્મરણ કરવાને ઇચ્છતા હતાં. (મું)
૨૪૯
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો પાઠ ૩૬ મો. પ્રેરક ભેદ (fણા પ્રક્રિયા) ક્રિયા કરે છે, કર્તા, ક્રિયા કરનારને જે અનેક રીતે પ્રેરણા કરે છે, પ્રેરક કર્તા. એટલે કે પ્રેરણા કરે તે, પ્રેરક કર્તા.
૧. પ્રેરક કર્તાની ક્રિયા બતાવવી હોય તો ધાતુથી (f) પ્રત્યય થાય છે અને ધાતુ ઉભયપદ લે છે.
$, રોતિ કરે છે. મૂળભેદ ર્વતં પ્રયુજે (Qરતિ) તિ, રૂ (f)=ારિ
રિ+૫ ()+તિ=રતિ, છાયતે કરાવે છે. પ્રેરકભેદ શિષ્ય: વર્ષ વોપતિ શિષ્ય ધર્મને જાણે છે. મૂળભેદ धर्मं बोधन्तं शिष्यं गुरुः प्रयुङ्क्ते (प्रेरयति) इति = ગુરુ શિષ્ય ધર્મ વોપતિ ગુરુ શિષ્યને ધર્મ જણાવે છે. પ્રેરકભેદ ૨. રૂ (for) પ્રત્યય પર છતાં– (૧) ઘ વગેરે (પતિ) ધાતુઓનો સ્વર હૃસ્વ થાય છે.
घट-घटयति । व्यथ्-व्यथयति। प्रथ्-प्रथयति। त्व-त्वरयति। हेड्-हिडयति । लग्-लगयति । नट-नटयति । मद्मदयति । ज्वर्-ज्वरयति ।
[, વન, મન, (ગ. ૪) વનસ્ અને રન્ ધાતુનો સ્વર હ્રસ્વ થાય છે યતિ, વનતિ, નનયતિ, નરતિ, क्नसयति,
રગતિ મૃમાં વ્યાપ: 1 શિકારી મૃગનો શિકાર કરે છે. (૩) મુ, મમ્ અને વમ્ સિવાયના મમ્ અન્તવાળા ધાતુઓનો
સ્વર હ્રસ્વ થાય છે.
(૨).
૧. રન્ ધાતુનો ઉપાજ્ય 7, રૂ (fM) પર છતાં, “મૃગની ક્રીડા કરવી” એવા અર્થમાં લોપાય છે. અન્યથા રન્નતિ માં નટ: | નટ સભાને રંજીત કરે છે. સંસ્કૃતિ નો વરમ્ | રંગારો વસ્ત્રને રંગે છે.
૨૫o
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો
રમ્, રમતા સામતિ શમતિ ા વિગેરે
મૂ-મતા મમ્-સામતિ વ-વાયતા (૪) 2, (ગ.૧.૩) રી, ટ્રી અને નાકારાન્ત ધાતુઓને
૫ (પુ) ઉમેરાય છે.
अर्पयति । रेपयति । हेपयति । दापयति । स्थापयति । (૫) પ, શો, છો, તો, વે, ચે, હે ને ૬ ઉમેરાય છે.
पाययति, शाययति, वाययति, व्याययति, ह्वाययति। (૬) પા (રક્ષણ કરવું) ને ન ઉમેરાય છે. પતિતિા (૭) ર૬ ના સ્નો | વિકલ્પ થાય છે. રોપથતિ, રોહતિ . (૮) ઝી, નિ, અને રૂ (ભણવું) ના અન્ય સ્વરનો મા થાય છે.
1પતિના નાપતિના અધ્યાપતિ નિ.૪.થી પુ.. ૩. સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર છતાં, રમ અને નમ ધાતુઓમાં સ્વરની પછી અનુનાસિક ઉમેરાય છે, પણ પરીક્ષા અને ર (શિવ) સિવાય. મતિ સમયેતિ પણ, મે 1 મતે મે નક્તા
૪. ગિતુ કે હિન્દુ પ્રત્યય પર છતાં હન નો ધાતુ થાય છે. હનુ+(પગ) ધાત: I હ+રૂ (f) પાતતિ !
૫. ગત્યર્થ, બોધાર્થ, આહારાર્થ, શબ્દકર્મક (જે ધાતુઓની ક્રિયા અથવા કર્મ, શબ્દરૂપ હોય તે.) અને નિત્ય અકર્મક, આટલા ધાતુઓનો મૂળ કર્તા, પ્રેરક ભેદમાં કર્મ થાય છે, પણ એમાંના ની, વા, ક, હે શબ્દામ્ અને જૂનો નહિ.
મતિ વૈä પ્રામચૈત્રને ગામ મોકલે છે. વોપતિ શિષ્ય પર્યમ્ શિષ્યને ધર્મ જણાવે છે. મોગતિ વર્ન મ્ બાળકને ભાત ખવરાવે છે. ૧. નન્જયતિ મૈત્ર દ્રવ્ય મૈત્રને દ્રવ્ય બોલાવે છે. ૨. મધ્યાપતિ વટું વેત્ | બાળકને વેદ ભણાવે છે. શયિતિ મૈત્ર વૈત્ર: ચૈત્ર મૈત્રને સુવાડે છે. ૧. ૬ (૫) પર છતાં, અન્ય નામિસ્વરનો ગુણ થાય છે.
૨૫૧
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો विरुद्ध Es:पाचयत्योदनं चैत्रेण मैत्रः । भैत्र यत्र पासे मात रंधावेछ. नाययति भारं चैत्रेण मैत्रः । भैत्र यत्र पासे मार १४वेछ. महा भूगतान तृतीया शे. (प्र. ५.. 30नि. ८)
૬. સકર્મક ધાતુઓનો મૂળકર્તા, જો કર્મ ન વાપર્યું હોય તો પ્રેરક मेहमा विल्पेभ थाय छे. पाचयति चैत्रं चैत्रेण वा।।
७. हमने कृ पातुनो भूगता विस्पेभ थाय छे. विहारयति देशं गुरुं गुरुणा वा । आहारयति ओदनं बालं बालेन वा। कारयति कटं चैत्रं चैत्रेण वा।
भए। ८. मानिद (ॐनी पूर्व इ (इट्) न होय मेवो.) मशित' प्रत्यय ५२ छतi,इ (णिच् : णिग्नो लोप थायछे.
चोरि (1. १०) +य (क्य) चोर्यते भला. प्रताडि+य(त्वा प्रत्ययनो) प्रताड्य ५९। चोरयित्वा' । चोरि+इ (णिग) =चोरि-चोरयति, ते । प्रे२४. कारि+य (क्य) कार्यते में प्रभारी हार्यते । योज्यते । वास्यते । दाप्यते । गम्यते। आनाय्यते। त्याहि प्रे..प्रकार्य प्रे.सं. भू.. ५९, कारयित्वा ।
८. सेट त (क्त) भने तवत् (क्तवतु) ५२ छतi, इ (णिच् ? णिग्) नो टोप थाय छे.
चोरि (1. १०) चोरितः । चोरितवान् । कारि, कारितः । कारितवान् । प्रे.
१०. लघुसव२ ५छी रहे। इ (णिच् णिग्नी य (यप्) ५२ छतi, अय् थायछे सङ्कथय्य । प्रशमय्य।
१. आम् प्रत्यय ५२७di, इ (णिच् णिग्) नो अय् थायछे. चोरयाञ्चकार।
२.४नी पूर्व इ (इट्) माव्यो बीय मेयो त्वा (क्त्वा) निथी. चोरयित्वा, देवित्वा।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો
- પ્રેરક કર્મણિ પ્રયોગ રચના ગત્યર્થક અને અકર્મક પ્રેરક ધાતુઓનું પ્રધાનકર્મ પ્રથમામાં આવે છે. गमयति मैत्रं ग्रामम्, गम्यते मैत्रो ग्रामं चैत्रेण । आसयति मासं मैत्रम्, आस्यते मासं मैत्रश्चैत्रेण । गमितो मैत्रो ग्रामं चैत्रेण।
બોધાર્થ આહારાર્થ તથા શબ્દકર્મક પ્રેરક ધાતુઓનું કોઈ પણ કર્મ પ્રથમામાં આવે છે. बोधयति शिष्यं धर्मम्, बोध्यते शिष्यो धर्मम्, शिष्यं धर्म इति वा। भोजयत्यतिथिमोदनम्, भोज्यतेऽतिथिरोदनम्, अतिथिमोदन इति वा । पाठयति शिष्यं ग्रन्थम्, पाठ्यते शिष्यो ग्रन्थम्, शिष्यं ग्रन्थ इति वा। અધતની – પા. ૨૯. નિ. ૯. જુઓ.
ગાટિ+(૩)– રિમ() यावि+ङ
તવિ+ – ૧૧.રૂ (fખર્ કે fણ) ની પછી (૩) આવે તો - (૧) ધાતુનો ઉપાજ્ય સ્વર હ્રસ્વ થાય છે, પણ જેનો સમાન
સ્વર' લોપાયો હોય તેવા ધાતુઓ તેમજ શાન્ ધાતુ અને ઓળુ નો ઢૌ વિગેરે ધાતુઓ વજીને. ટિમ(ડ) - પા. ૩૫. નિ. ૩ એરિટિઝ - નિ. ૮. મટિતું રિ -પા. ૨૯. નિ. ૮.
રિ – વરિ+-વિ+ડયુ વિ+:વિ+:- સવિ+:૧. થ ાગ ૨ પૃ૬ મૃ સૂર વગેરે ૧૦ મા ગણના ધાતુઓ મકારાન્ત છે.થતિ મૃતા સુતા સૂરતિ અહીં પૃ. ૨૪૩ ટી.૧ થી રૂ (f) પર છતાં મ નો લોપ થયો છે.
૨. વ્યક્ત ધાતુઓમાં મૂળ ધાતુ ડબલ કરવો, એટલે રિ એમ ન કરતાં 5 રિઆ પ્રમાણે ધાતુ ડબલ કરવો.
જેથી શું નું પ્રે. ઇચ્છા. વૃક્ષાવયિતિ થશે.
ર૫૩
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો (૨) તિત્વ થયા પછી પૂર્વના સ્વરનું, લઘુ (દીર્ઘન હોય અથવા જેની
પછી સંયોગ ન હોય, તેવો) સ્વર પર છતાં, ઈચ્છાદર્શકની જેમ (સવંતુ પા. ૩૫. નિ. ૯, ૧૦) કાર્ય થાય છે, પણ જેમાં સમાન
સ્વરનો લોપ થયો હોય તેવા ધાતુઓને વર્જીને. વિરહ-વિવિ+ડ-તિવિ+:હિન્દુ થયા પછી પૂર્વના લઘુસ્વરનો, જો તેની પછી લઘુસ્વર હોય તો દીર્ઘ થાય છે, પણ સ્વરાદિ ધાતુઓ અને સમાન લોપવાળા ધાતુઓને વર્જીને. अचीकरत् । अयीयवत् । अलीलवत् । નિયમ (૧) લાનાં પ્રત્યુદાહરણો – મસૂવર્-આમાં સમાનનો લોપ છે, કેમકે સૂત્ ધાતુને છેડે
સમાન સ્વર છે, માટે ઉપાજ્ય હૃસ્વ થયો નથી. शास्, अशशासत् । ओण, मा ओणिणत् । याच्, अययाचत् । તો, મનુસ્નોતુ ઢી, મડુત્રીન્ ! ઈત્યાદિ. નિયમ (૨) જાનાં પ્રત્યુદાહરણો - ગતતક્ષત્ – આમાં પછીનો સ્વર લઘુ નથી કેમકે તેની પછી સંયોગ છે. (+) સંયુક્ત છે, માટે પૂર્વના મ નો રૂ થયો નથી. અથર્ – આમાં સમાનનો લોપ થાય છે, કેમકે રથ ધાતુને છેડે એ સમાન છે.(મીત પણ વપરાય છે.) મ મત- આમાં રૂ (f) નથી, પાઠ ૨૯. નિ.૯ થી સીધો
() પ્રત્યય લાગીને રૂપ બનેલ છે. fo" માં મ મતા નિયમ (૩) જાનાં પ્રત્યુદાહરણો -
વવવત્ – આમાં પૂર્વનો સ્વર લઘુ નથી કેમકે તેની પછી સંયોગ છે, માટે દીર્ઘ થયો નથી.
૨૫૪
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
(E)
પાઠ ૩૬ મો
ऊणु-औण्णुनवत् - मामां पातु स्व छ, भाटे पूर्वनो - જુનો સ્વર ૩દીર્ઘ ન થયો.
अचकथत् । असुसुखत्-भामा समाननो लो५ छे. (४) स्मृ, दृ, त्वर, प्रथ्, म्रद्, स्तृ, भने स्पश् न। पूर्वना १२नो अ
थाय छे.असस्मरत् । अददरत् । अतत्वरत् । अपप्रथत् । अमम्रदत् । अतस्तरत् । अपस्पशत् । वेष्ट भने चेष्ट ना पूर्वन। स्व२नो विल्पे अ थाय छे. अववेष्टत्, अविवेष्टत् । अचचेष्टत्, अचिचेष्टत् । गण् पातुना पूर्वना स्व२नो ई भने अ थाय छे. अजीगणत्, अजगणत् । भ्राज्, भास्, भाष, दीप, पीड्, जीव, मील, कण, रण, वण, भण, श्रण, हे, हेल्, लुट्, लुप्, मने लप् नो उपान्त्य विक्ष्ये હ્રસ્વ થાય છે. अबिभ्रजत् - अबभ्राजत् । अबीभसत् - अबभासत् । अबीभषत् - अबभाषत् । अदीदिपत् - अदिदीपत् । अचीकणत् - अचकाणद् । ह्वे-अजूहवत् - अजुहावत् । अजीहिठत् - अजिहेठत् । अलूलुटत् - अतुलोटत् । ઉપાજ્ય – વર્ણનો વિકલ્પ ત્ર થાય છે. वृत् - अवीवृतत् - अववर्तत् ।
कृत् ।. १०. अचीकृतत् - अचिकीर्तत् । (c) घ्रा न उपान्त्यनो विल्पे इ थायछे. अजिघ्रिपत् - अजिघ्रपत् । (१०) स्था न। उपान्त्यनो नित्य इ थाय छे. अतिष्ठिपत् । (११) स्वप्नो सुप्, ह्वे नो हु भने श्वि नो विपे शु थाय छे.
असूषुपत् । अजूहवत् । अशूशवत्, अशिश्वयत् । (१२) पा पानी पीप्य् थाय छ, भने द्वित्व थतुं नथी.अपीप्यत् ।
૨ અહીં | વિકલ્પ બેવડાય છે.
૨૫૫
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશી:
અદ્યતની
આશી: ·
―
-
પાઠ ૩૬ મો
જા+િયાત્-નિ.૮.ાર્થાત્ ાર્યાસ્તામ્ જાયંસુઃ । ઇ. આ.ાયિષીટ, પીયાસ્તામ્, પીરન્ । ઇ. દશમા ગણનાં (પૃ. ૧૯૯ ટી. ૨)
અનૂપુરમ્ । અવાથત્ । મીનળત્, અગાળત્ । ઇત્યાદિ પૂર્વોક્ત પ્રેરકના નિયમો લગાડીને કરવાં. चोर्यात् चोर्यास्ताम् चोर्यासुः । ४.
આ. પ્રાથયિષીષ્ટ, પીયાસ્તામ્, પીરન્। ઇ.
૧૨. પારિધાતુના યોગમાં, લેણદાર (ઉત્તમર્ણ) ને ચતુર્થી થાય છે. ધૃગ. ૬.આ. ધરવું-રહેવું. પ્રિયતે શતમ્ । પ્રિયમાાં શતં પ્રયુતે રૂતિ ધારયતિ શતમ્। ચૈત્રાય શતં ધારયતિ મૈત્રઃ । ચૈત્રના સો રૂપિયા મૈત્ર ધારણ કરે છે ( કરજે રાખે છે.)
શબ્દો
અધર્ અ. નીચે.
અપત્ય ન. સંતાન. અતિ પું.શત્રુ. ઞસામ્પ્રતમ્ અ. અયોગ્ય. ફતા સ્ત્રી. પૃથ્વી. ોષ પું. સમૂહ. વ્હાલપુરી સ્ત્રી. યમપુરી. ક્ષમિન્ વિ. ક્ષમાવાળો. પ્રીવા સ્ત્રી. ડોક.
નામર પું. ચામર.
તંત્રમવત્ સ. આપ, પૂજ્ય.
દુવિધ વિ. દુઃશિક્ષિત, ગર્વિષ્ઠ. પ્રવૃષુ સ્ત્રી. વર્ષાઋતુ. પિશિત ન. માંસ.
૨૫૬
ળૌન્દ્ર પું. શેષનાગ.
વલ ન. લશ્કર.
વન્તિન પુ. મંગલપાઠક.
ત્ સ્ત્રી. રોગ, પીડા.
નવ પું. અંશ. વર્ત્યન્ ન. રસ્તો, માર્ગ. વશિન્ વિ. જિતેન્દ્રિય વિમાર પું. સૂર્ય. વિષ ન. ઝેર.
વિષ્ણુવાસ હું ચાણક્ય.
શાતા સ્ત્રી. કણ્વ ઋષિએ
ઉછેરેલી કન્યા.
શ પું. ઇન્દ્ર.
સુરા સ્ત્રી. મદિરા.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો स्फार वि. j, भोटं. संश्लेष पुं. सं५.
क्षुल्लक पुं. पास सा.
ધાતુઓ
उप+नी २.१.७. मा५j, । प्लु आ. १. मा. ४j,
__ पासेसxj. | j, तर. दुष् २. ४. ५२. ५२j, | वि+विस ७२वो,पणको ४२वो.
षित यवं. | शिक्ष स. १. मा. शा . ध्वंस ग. १. मा. ध्वंस थवो, | सम्+पद् 1. ४. मा. प्रात નાશ પામવું.
य, थj. वायो अज्ञः सुखमाराध्यः, सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः । ज्ञानलवदुर्विदग्धं, ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति ॥ बिभेषि यदि संसारान्मोक्षप्राप्तिं च काङ्क्षसि । तदेन्द्रियजयं कर्तुं, स्फोरय स्फारपौस्वम्॥ इत: स दैत्यः प्राप्तश्री-र्नेत एवार्हति क्षयम् । विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम् ॥ दिशः प्रसादयनेष तेजोभिः प्रसृतैः सदा।। नकस्यानन्दमसमं विदधाति विभाकरः ॥
"कमपि सावधव्यापारं न करोमि, अन्येन न कारयामि, सुखेन नीराग: सन् आसे" इति यस्य मनसि इयान् आग्रहः तस्य भण कियान् विवेकः ?।
का हि पुंगणना तेषां येऽन्यशिक्षाविचक्षणाः । ये स्वं शिक्षयितुं दक्षा-स्तेषां पुंगणना नृणाम् ॥ बलादप्यासितो भोक्तुं न किञ्चिद् बुभुजे च सः । मां न रोचते किञ्चिदित्येकमवदन्मुहुः ॥ बुध्येत यो यथा जन्तुस्तं तथा प्रतिबोधयेत् ।
૨૫૭.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
एतावत्येव रथं स्थापय यावदवतरामि । तत्रभवता वयमाज्ञप्ताः' शकुन्तलाहेतोर्वनस्पतिभ्यः कुसुमान्या
हरतेति ।
स्व-सुख - निरभिलाषः खिद्यसे लोकहेतोः प्रतिदिनमथवा ते वृत्तिरेवंविधैव । अनुभवति हि मूर्ध्ना पादपस्तीव्रमुष्णं शमयति परितापं छायया संश्रितानाम् ॥
पाठ ३६ भो
पापिष्ठजनकथा हि क्रियमाणा पापं वर्धयति यशो दूषयति' लाघवमाधत्ते मनो विप्लावयति धर्मबुद्धिं ध्वंसयतीति । कृष्णसर्पशिशुना चन्दनं दूष्यते ।
किं बहुना, अन्यदपि यत्ते मनसि वर्तते तत्सर्वमावेदय येनाऽचिरात्संपादयामि ।
स्वयंवरायाऽऽगताः कन्याः पितृभ्यां पर्यणायि सः । राक्षसः - उत्तिष्ठ, अलमिदानीं कालहरणेन, निवेद्यतां विष्णुदासाय एष राक्षसश्चन्दनदासं मरणान्मोचयति ।
2
समग्राण्यपि कारणानि न प्राग्जन्मजनितकर्मोदयक्षणनिरपेक्षाणि फलमुपनयन्ति ।
,
१. दान्तः, दमितः । शान्तः, शमितः । पूर्णः पूरित: । दस्तः, दासितः । स्पष्टः, स्पाशितः । छन्नः, छादितः । ज्ञप्तः, ज्ञापितः । આ પ્રેરક ભૂત કૃદન્તો વિકલ્પ ઉપર પ્રમાણે થાય છે.
२ . दुष् धातुनो उ, णि ५२ छतां द्दीर्घ थाय छे. दुष्यन्तं प्रयुङ्क्ते
दूषयति ।
૩. પ્રેરકભેદના કર્તરિપ્રયોગમાં અદ્યતનીમાં મ(૩) લાગે છે પણ दुर्मशिप्रयोगमां नहि. अनायि । अनाययिषाताम् । अनायिषाताम् ।
૨૫૮
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો
समये प्रावृडम्भोद-वर्णं सम्पूर्णलक्षणम्। सुमित्राऽपि जगन्मित्रं पुत्ररत्नमजीजनत् ॥ नृपति र्मोचयामास, धृतान्बन्दिरिपूनपि । को वा न जीवति सुखं, पुरषोत्तमजन्मनि । सोऽजीगमत्खेदमिलां बलौघैरबोधय भाररुनं फणीन्दम्। अदर्शयत्कालपुरीमरातीनभोजयत्तत्पिशितं पिशाचान्॥ क्षणं सक्तः क्षणं मुक्तः क्षणं क्रुद्धः क्षणं क्षमी। मोहाद्यैः क्रीडयैवाहं कारित: कपिचापलम् ॥
તે પ્રમાણે કરતો રાજા તેની રાણી પુષ્પવતી વડે વરાયો (વૃ હ્ય, કર્મણિ) પણ તેણીને પણ તેણે ગણકારી નહિ. (ા અઘ.)
હે આર્યપુત્ર ! તમે બિલકુલ (સર્વથા) દુઃખ ન કરો, (મા+ અઘ. પુ. એ. વ. ) હું એકદમ ( વરાત) ભાઈ ને જણાવું છું (વધુ ભવિ.) અને તમારું ઇચ્છિત (રીક્ષિત) કરાવીશ. (5)
નમતી છે ગ્રીવા જેમની એવા યશોભદ્ર વગેરે શિષ્યોએ કહ્યું, (વર્ પરોક્ષા) હે પૂજય, પ્રથમ અમને અપત્ય સંબંધ કેમ ન જણાવ્યો? (જ્ઞા ભૂ.કૃ.).
ઘણા (મૂરિ) હર્ષવાળા સૂરી બોલ્યા, (વત્ પરોક્ષા ) પુત્ર સંબંધ જાણીને ખરેખર તમે મણકમુનિ પાસે સેવા (૩પતિ) ન કરાવત (૬) અને તેથી તે (મણક) સ્વાર્થને મૂકી દેત. (વિ+મુ)
તે રંકને પ્રવજ્યા આપીને (U+દ્રની મોદક વગેરે ઇષ્ટ ભોજન રુચિ પ્રમાણે અમે જમાડ્યું. (મુન્ અઘ.).
રાજા અશોકે તે બાળકને લવરાવ્યો (ગા+ની ઇં.) અને તેનું નામ સંપ્રતિ કર્યું. ( અઘ.)
રાજા અશોકે દશ દિવસ (પંચમી) પછી (અનન્તર) સંપ્રતિને પોતાના રાજ્ય ઉપર બેસાડ્યો. (ન+વિમ્ અઘ.)
૨૫૯
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩૬ મો सुमारे ते लेपने पायो (वच् परोक्षा) मने वांयीने (वच्) भूगो थयो.
यंद्रगुतने २ मापीने 15 भरावी न नाणे (हन्) मे तुथी याम्ये तेने हिक्स प्रत्ये अघि (अधिकाधिकम्) विषा२५व्यो . (भुज् 4. भाल)
भौयने ४५॥वीन (आ+ ज्ञा) यायव सुबन्धु तेनो (भौर्यनो) प्रधान ४२वायो (कृ भू. पृ.)डतो. (भू)
आचार्य-हेमचन्द्रीय-साङ्ग-शब्दानुशासनात् । विदुषा शिवलालेन, रचितेयं प्रवेशिका ॥ गजव्योमनभोहस्त-मिते वैक्रम-वत्सरे। अणहिलपुरेनाम पत्तने पूर्णतामगात् ॥
श्रीमद्गूर्जरदेशेऽणहिलपुरपत्तने श्रीसिद्धराजराज्ये आचार्य-श्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरविरचितसिद्धहेमचन्द्राभिधानसाङ्गशब्दानुशासनं समाश्रित्याणहिलपुरपत्तनाद् द्वादशगव्यूतिमिते दूरे उत्तरपश्चिमे दिग्विभागे वर्णासनदीतीरस्थश्रीजामपुरग्रामवास्तव्य-श्राद्धवर्य-श्रीनेमचन्द्रवेष्ठि-सुश्राविका-श्रीरतिदेवीतनुज शिवलालेन महेशाने श्रीयशोविजयजैन-संस्कृत-पाठशालायां दशाब्दी यावद् धर्मशास्त्रन्यायव्याकरणालङ्कारशास्त्राण्यभ्यस्य तत्रैव च तानि शास्त्राण्यभ्यासयता सता विक्रमसंवत् २००१ वर्षे प्रथमा हैमसंस्कृत-प्रवेशिका रचयितुं प्रारब्धा, ततः २००४ वर्षेऽणहिलपुरपत्तने समागत्य तत्र निवासं कुर्वता २००५ वर्षे समाप्ति नीता। तदनन्तरं चेयं द्वितीया प्रवेशिका विरचय्य २००८ वर्षे समाप्ति नीता । एतावता यत्र सिद्धहेमव्याकरण-समवतारस्तत्रैव हैमसंस्कृतप्रवेशिका-समवतारस्संजातः ।
॥इति हैम-संस्कृतप्रवेशिका द्वितीया समाप्ता॥
૨૬૦
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
परिशिष्टम्
अपरेधुः शतबलो विद्याधरपतिः सुधीः। महासत्त्वस्तत्त्वविज्ञ-श्चिन्तयामासिवानिदम्॥ विधाय सहजाऽशौच-मुपस्कारैर्नवं नवम्। गोपनीयमिदं हन्त, कियत्कालं कलेवरम् ॥ सत्कृतोऽनेकशोऽप्येष सक्रियेत यदापि न । तदाऽपि विक्रियां याति कायः खलु खलोपमः॥ अहो बहिनिपतितै-विष्ठमुत्रकफादिभिः। हणीयन्ते प्राणिनोऽमी, कायस्याऽन्तःस्थितै न किम्॥ रोगा: समुद्भवन्त्यस्मिन्नत्यन्तातङ्कदायिनः । दन्दशूका इव क्रूरा जरद्विटपिकोटरे॥ निसर्गाद् गत्वरश्चायं कायोऽब्द इव शारदः । दृष्टनष्टा च तत्रेयं यौवनश्रीस्तडिनिभा ॥ आयुः पताकाचपलं तरङ्गतरलाः श्रियः । भोगिभोगनिभा भोगा: सङ्गमा: स्वप्नसन्निभाः ।। कामक्रोधादिभिस्तापैस्ताप्यमानो दिवानिशम्। आत्मा शरीरान्तःस्थोऽसौ पच्यते पुटपाकवत् ।। विषयेष्वतिदुःखेषु सुखमानी मनागपि ।
नाऽहो विरज्यति जनोऽशुचिकीट इवाऽशुचौ॥ अपरेधुः स. मेक्सि . पुटपाक परीने ५४वते. आतङ्क पुं. पी31, भय.
विटपिकोटर पुं. वृक्षनी अमोल. उपस्कार पुं.सं.२, 21५८५. सहज वि. सामावि, साथे जन्मेल. गत्वर वि. पाना स्वभावाj. हणीय (१९४६) शरमापुं.
૨૬૧
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ दुरन्तविषयास्वाद-पराधीनमना जनः । अन्धोऽन्धुमिव पादाग्र-स्थितं मृत्युं न पश्यति ॥ आपातमात्रमधुरै-विषयै विषसन्निभैः । आत्मा मूछित एवाऽऽस्ते, स्वहिताय न चेतति ॥ तुल्ये चतुर्णां पौमर्थ्ये पापयोरर्थकामयोः। आत्मा प्रवर्तते हन्त न पुनर्धर्ममोक्षयोः ॥ अस्मिन्नपारे संसारपारावारे शरीरिणाम्। महारत्नमिवाऽनयँ मानुष्यमतिदुर्लभम् ॥ मानुष्यकेऽपि सम्प्राप्ते प्राप्यन्ते पुण्योगतः। देवता भगवानर्हन् गुरवश्च सुसाधवः ॥ मानुष्यकस्य यद्यस्य वयं नादद्महे फलम् । मुषिताः स्मः तदधुना चौरै वसति पत्तने ॥
उपदेशो न दातव्यो यादृशे तादृशे जने। पश्य वानरमूर्खेण सुगृही निगृहीकृता । दमनक आह- कथमेतत् ? सोऽब्रवीत्
अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे शमीवृक्षः, तस्य लम्बमानशाखायां कृतावासावरण्य-चटकदम्पती वसतः स्म।
अथ कदाचित्तयोः सुखसंस्थयो हेमन्तमेघो मन्दं मन्दं वर्षितुमारब्धः।
अत्रान्तरे कश्चिच्छाखामृगो वातासारसमाहत: प्रोधूषितशरीरो दन्तवीणां वादयन् वेपमानस्तच्छमीमूलमासाद्योपविष्टः । अनर्घ्य वि. अमूल्य. प्रोद्धूषित वि. रोमांयित. अन्धु पुं. पो.
मानुष्यक न.मनुष्य५. आपात पुं. शरुमात.
वेपमान 4. पृ. ६४तो. आसार पुं. वेगथी वृष्टिन ५७j ते. शमी स्त्री. जी४ानुं आर. पारावार पुं.समुद्र.
शाखामृग . qiहरो. पौमर्थ्य न. पुरुषार्थ.
૨૬૨
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
भद्र !
अथं तं तादृशमवलोक्य चटका प्राह, भो हस्तपादसमापेतो दृश्यसे पुरुषाकृतिः । शीतेन भिद्यसे मूढ ! कथं न कुरुषे गृहम् ?॥
एतच्छ्रुत्वा तां वानरः सकोपमाह - अधमे ! कस्मान्न त्वं मौनव्रता भवसि ?
'अहो, धाष्टर्यमस्याः अद्य मामुपहसति । सूचीमुखी दुराचारा, रण्डा पण्डितवादिनी । नाऽऽशङ्कते प्रजल्पन्ती, तत्किमेनां न हन्म्यहम्" ॥ एवं प्रलप्य तामाह-मुग्धे ! किं तव ममोपरि चिन्तया । उक्तं च
वाच्यं श्रद्धासमेतस्य, पृच्छतश्च विशेषतः ।
प्रोक्तं श्रद्धाविहीनस्य, अरण्यरुदितोपमम् ॥ तत्किं बहुना तावत् । कुलायस्थितया तयाऽभिहितः स तावत्तां शमीमारुह्य तस्याः कुलायं शतधा खण्डशोऽकरोत् । अतोऽहं ब्रवीमि - 'उपदेशो न दातव्यः' इति ।
३
मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति
गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरङ्गैः ।
मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः
समानशीलव्यसनेषु सख्यम् ॥
कुलाय पुं. भाणो.
खण्डशस् ञ. टूम्डे टू5डा. चटक पुं. यो.
૨૬૩
दम्पती (जाया च पतिश्च)
समापेत वि. सहित. सूची स्त्री. सूर्य, सोय.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ अपारे संसारे कथमपि समासाद्य नृभवम्,
न धर्मं यः कुर्याद् विषयसुखतृष्णा-तरलितः । ब्रुडन् पारावारे प्रवरमपहाय प्रवहणम्,
स मुख्यो मूर्खाणामुपलमुपलब्धुं प्रयतते ।। विद्वानेव हि जानाति, विद्वज्जनपरिश्रमम्।
न हि वन्ध्या विजानाति, गुर्वी-प्रसववेदनाम् ।। उदेति सविता ताम्र-स्ताम्र एवास्तमेति च । संपत्तौ च विपत्तौ च, महतामेकरूपता ।। अधमजातिरनिष्टसमागमः
प्रियवियोगः भयानि दद्धिता। अपयशोऽखिललोकपराभवो
भवति पापतरोः फलमीदृशम् ।। उत्कूजन्तु वटे वटे बत बकाः काका वराका अपि,
क्रां कुर्वन्तु सदा निनादपटवस्ते पिप्पले पिप्पले। सोऽन्यः कोऽपि रसालपल्लवनवग्रासोल्लसत्पाटवः,
क्रीडत्कोकिलकण्ठकूजनकलालीलाविलासक्रमः॥ जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यम्,
मानोन्नति दिशति पापमपाकरोति । चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्तिम्,
सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ॥ तावद् गर्जन्ति मातङ्गा वने मदभरालसाः । लीलोलालित-लाङ्गलो यावन्नायाति केसरी ॥
कूज् ५२. २. १. ५६ानु पोखj. गुर्वी स्त्री. मel. रसाल पुं. wil.
૨૬૪
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
संतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामाऽपि न ज्ञायते,
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते । स्वाती सागरशुक्ति- सम्पुटगतं तज्जायते मौक्तिकम्,
प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संवासतो जायते ॥ गुणिनः स्वगुणैरेव, सेवनीयाः किमु श्रिया । कथं फलर्द्धिवन्ध्योऽपि नानन्दयति चन्दनः ॥ समानेऽपि हि दारिद्र्ये चित्तवृत्तेरहोन्तरम् । अदत्तमिति शोचन्ते, न लब्धमिति चापरे । न ह्येके व्यसनोद्रेकेऽप्याद्रियन्ते विपर्ययम् । जहाति दह्यमानोऽपि, घनसारो न सौरभम् ॥ वाञ्छा सज्जनसङ्गमे परगुणे प्रीति गुरौ नम्रता, विद्यायां व्यसनं स्वयोषिति रति र्लोकापवादाद्भयम् । भक्तिश्चार्हति शक्तिरात्मदमने संसर्गमुक्तिः खले, यत्रैते निवसन्ति निर्मलगुणाः श्लाघ्यास्त एव क्षितौ ॥ राज्यं च सम्पदो भोगाः कुले जन्म सुरूपता । पाण्डित्यमायुरारोग्यं धर्मस्यैतत्फलं विदुः ॥ समीहितं यन्न लभामहे वयं
प्रभो ! न दोषस्तव कर्मणो मम ।
दिवाप्युलूको यदि नाऽवलोकते
तदापराधः कथमंशुमालिनः ॥ अनुगन्तुं सतां वर्त्म, कृत्स्नं यदि न शक्यते । स्वल्पमप्यनुगन्तव्यं, मार्गस्थो नावसीदति ॥
अयस् न. लोढुं उलूक धुं. धुवs.
उद्रेक पुं. विशेषप.
अंशुमालिन् पुं. सूर्य. नलिनी स्त्री. प्रभसिनी स्वाति पुं. खेड नक्षत्र.
૨૬૫
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ विपद्युच्चैःस्थेयं पदमनुविधेयं च महताम्,
प्रिया न्याय्यावृत्ति-मलिनमसुभङ्गेऽप्यसुकरम्। असन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यः कृशधन:
__सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधारा-व्रतमिदम्॥ नर: प्रमादी शक्येऽर्थे, स्यादुपालम्भभाजनम् । अशक्य-वस्तु-विषये, पुस्खो नापराध्यति । योऽशक्येऽर्थे प्रवर्तेत, अनपेक्ष्य बलाबलम्। आत्मनश्च परेषां च, स हास्यः स्याद्विपश्चिताम्॥ परोपकारः कर्तव्यः,सत्यां शक्तौ मनीषिणा। परोपकारासामर्थ्य , कुर्यात्स्वार्थे महादरम्॥ विद्यायां ध्यानयोगेच,स्वभ्यस्तेऽपि हितैषिणा। सन्तोषो नैव कर्तव्यः, स्थैर्य हितकरं तयोः । प्रणतेषु दयावन्तो, दीनाभ्युद्धरणे रताः। सस्नेहार्पितचित्तेषु, दत्तप्राणा हि साधवः ।। प्रत्यक्षे गुरवः स्तुत्याः, परोक्षे मित्रबान्धवाः । कर्मान्ते भृत्यवर्गाश्च, पुत्रा नैव मृताः स्त्रियः॥ कश्चैकान्तं सुखमुपगतो, दुःखमेकान्ततो वा। नीचैर्गच्छत्युपरिच दशा, चक्र-नेमि-क्रमेण ॥
चाणक्य:-शोभनम् । वत्स ! मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासमिदानीं दृष्टमिच्छामि।
शिष्यः- तथेति । (निष्कम्य, चन्दनदासेन सह प्रविश्य) इत इत: श्रेष्ठिन् !। मनीषा स्त्री. मुद्धि.
मनीषिन् वि. पुद्धिशाणी. महस् न. ते४, प्रता५. विपश्चित् पुं. विद्वान.
૨૬૬
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
चन्दनदासः - (स्वगतम्) चाणक्ये अकरुणे सहसा शब्दायितस्यापि जनस्य । निर्दोषस्यापि शङ्का किं पुन र्मम जातदोषस्य ॥ तस्माद्भणिता मया धनसेन-प्रमुखा निजनिवेशसंस्थिताः 'कदापि चाणक्यहतको गेहं विचाययति, तस्मादवहिता निर्वहत भर्तुरमात्यराक्षसस्य गृहजनम्, मम तावद्यद्भवति तद्भवत्विति' । शिष्यः- (उपसृत्य) उपाध्याय ! अयं श्रेष्ठी चन्दनदासः । चन्दनदासः -जयत्वार्यः ।
चाणक्य :- (नाट्येनावलोक्य) श्रेष्ठिन् ! स्वागतमिदमासनमास्यताम् ।
चन्दनदास :- (प्रणम्य) किं न जानात्यार्यः यथानुचित उपचारो हृदयस्य परिभवादप्यधिकं दुःखमुत्पादयति, तस्मादिहैवोचितायां भूमावुपविशामि ।
चाणक्य:- भोः श्रेष्ठिन् ! मा मैवम्, संभावितमेवेदमस्मद्विधै र्भवतस्तदुपविश्यतामासन एव ।
चन्दनदास:- (स्वगतम्) उपक्षिप्तमनेन दुष्टेन किमपि (प्रकाशम्) यदार्य आज्ञापयतीति । (उपविष्टः )
चाणक्य:- भोः श्रेष्ठिन् ! चन्दनदास ! अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिलाभाः ? |
चन्दनदास:- (स्वगतम्) अत्यादरः शङ्कनीयः, (प्रकाशम्) अथ किम्, आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता मे वाणिज्या ।
अथ किम् अ. टा.
अवहित वि. सावधान. अस्मद्विध वि. अमारा हेवु. उपक्षिप्त वि. श३ 5, उमेर्यु.
निवेश पुं. स्थान. वाणिज्या स्त्री. व्यापार.
२६१
शब्दायित वि. जोलावेल.
संव्यवहार पुं. व्यापार.
स्वगतम् मनमां. हतकवि हुष्ट. प्र + चिखेड २, मेजवj. वि+चिट, जो रवी.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ चाणक्य:- न खलु चन्द्रगुप्तदोषा अतिक्रान्तपार्थिवगुणानधुना स्मारयन्ति प्रकृती:?
चन्दनदासः- (कर्णी पिधाय) शान्तं पापम्, शारद-निशासमुद्गतेनेव पूर्णिमाचन्द्रेण चन्द्रेणाधिकं नन्दन्ति प्रकृतयः।
चाणक्य:-भोः श्रेष्ठिन् ! यद्येवं प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रति प्रियमिच्छन्ति राजानः।
चन्दनदास:- आज्ञापयतु आर्य: । कियदस्माज्जनादिष्यत इति ।
चाणक्य:-भोः श्रेष्ठिन् ! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्, यतो नन्दस्यैवार्थरुचेर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति, चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव।
चन्दनदासः- (सहर्षम्) आर्य ! अनुगृहीतोऽस्मि। चाणक्यः-संक्षेपतो राजनि अविरुद्धाभिर्वृत्तिभिर्वर्तितव्यम्।
चन्दनदासः-आर्य ! कः पुनरधन्यो राज्ञा विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते।
चाणक्यः-भवानेव तावत्प्रथमम्।
चन्दनदासः- (कर्णी पिधाय) शान्तं पापम्, शान्तं पापम्, कीदृशस्तृणानामग्निना सह विरोध: ?।
चाणक्य:-अयमीदृशो विरोधः, यस्त्वमद्यापि राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहमभिनीय रक्षसि । अतिकान्तपार्थिव पुं. old it. अर्थरुचि वि. पैसानी छापाणो. चन्द्र पुं. चन्द्रगुप्त.
૨૬૮
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
चन्दनदास:- आर्य ! अलीकमेतद् केनाप्यनभिज्ञेन आर्यस्य निवेदितम्।
चाणक्य:-भोः श्रेष्ठिन् ! अलमाशङ्कया, भीताः पूर्वराजपुस्खा: पौराणामनिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पादयति।
चन्दनदासः-एवमिदम् , तस्मिन्समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति।।
चाणक्यः-पूर्वमनृतमिदानीमासीदिति परस्परविरोधिनी वचने । चन्दनदासः-एतावदेवास्ति मे वाक्छलम् ।
चाणक्य:-भोः श्रेष्ठिन् ! चन्द्रगुप्ते राजन्यपरिग्रहः छलानाम्, तत्समर्पय राक्षसस्य गृहजनम्, अच्छलं भवतु भवतः ।
चन्दनदास:-आर्य ! ननु विज्ञापयामि तस्मिन्समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति ।
चाणक्य:-अथेदानी व गत: ?। चन्दनदास:-न जानामि।
चाणक्य:- (स्मितं कृत्वां) कथं न ज्ञायते नाम, भोः श्रेष्ठिन् ! शिरसि भयमतिदूरे तत्प्रतीकारः ।
चन्दनदासः- (स्वगतम्) उपरिघनं घनरटितं दूरे, दयिता किमेतदापतितम्। हिमवति दिव्यौषधयः,शीर्षे सर्पः समाविष्टः ।।
अच्छल न. छरित५i. अनभिज्ञ वि. सशात. घनरटितं गाढ भवा४. (गठन)
ર૬૯
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
अस्त्युज्जयिनीवर्त्मनि प्रान्तरे महान् पिप्पलीवृक्षः । तत्र हंसकाकौ निवसतः । कदाचिद् ग्रीष्मसमये परिश्रान्तः कश्चित्पथिकस्तत्रतस्तले धनुःकाण्डं संनिधाय सुप्तः । क्षणान्तरे तन्मुखाद् वृक्षच्छायापगता । ततः सूर्यतेजसा तन्मुखं व्याप्तमवलोक्य कृपया तद्वृक्षस्थितेन हंसेन पक्षौ प्रसार्य पुनस्तन्मुखे छाया कृता । ततो निर्भरनिद्रासुखिना तेनाऽध्वन्येन मुखव्यादानं कृतम् । अथ परसुखमसहिष्णुः स्वभावदौर्जन्येन स काकस्तस्य मुखे पुरीषोत्सर्गं कृत्वा पलायितः । ततो यावदसौ पान्थ उत्थायोर्ध्वं निरीक्षते तावत्तेनावलोकितो हंसः, काण्डेन हत्वा व्यापादितः । अत उच्यते, दुर्जनेन समं न स्थातव्यम् ।
खलः करोति दुर्वृत्तं, नूनं फलति साधुषु । दशाननो हरेत्सीतां, बन्धनं स्यान्महोदधेः ॥
केयूरा न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्ज्वला न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालंकृता मूर्धजाः । वाण्येका समलंकरोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् ॥ विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम् विद्या भोगकरी यश: सुखकरी विद्या गुरूणां गुरु । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परा देवता विद्या राजसु पूजिता न तु धनं विद्याविहीनः पशुः ॥ प्राणाघातान्निवृत्तिः परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यम् काले शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः परेषाम् । तृष्णास्त्रोतोविभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसामेष पन्थाः ॥ अध्वग पुं. मुसाई२.
काण्ड नपुं. जाग. केयूर ५. जानुजंध.
२१०
मूर्धज पुं. वा.
व्यादान नपुं. पो. स्रोतस् नपुं. प्रवाह.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
થ-સંત-થાતુશ્રોશઃ |
FV૩મક્ષ ૧ પર. વ્યાપવું, I s મ ૧, ૧૦ પર. મેળવવું.
એકઠું થવું | કરવું, પ્રવેશ | ૩૫ + ઉપાર્જન કરવું, કરવો, મળવું.
મેળવવું. V W ૫ ૫૨. વ્યાપવું , | s fક + અર્થ ૧૦ પર. મળવું.
પ્રાર્થના કરવી. s મગ્ન ૧ પ૨. જવું, પૂજા
s - ૧ આ. ૧૦. યુ. પીડા કરવી.
કરવી. v મગ્ન ૭ પર. આંજવું, વિ + | s મ ૧ પર. યોગ્ય હોવું. વ્યક્ત કરવું, પ્રગટ કરવું.
| V મા ૫ આ. વ્યાપવું, S મદ્ ૧ પર. ભમવું
મળવું, પામવું, ફેલાવું. પર + પર્યટન કરવું.
વિ + વ્યાપી જવું. A મ ર પર. ખાવું.
S મશ ૯ પર. ખાવું. S મન ર પર. જીવવું. v + 'S મમ્ ૨ પર. હોવું. (પ્રા) પ્રાણ ધારણ કરવા, S મમ્ ૪ પર. ફેકવું. નિમ્ + જીવવું.
વિ-નિ+ સ્થાપવું, S મમ્ ૧ પર. શબ્દ કરવો,
ધારણ કરવું. બોલવું. A મા ૫ પર. પ્રાપ્ત કરવું.
અવ + પ્રાપ્ત થયું. S મમ્ ૧ આ. જવું.
y + પ્રાપ્ત થવું, કરવું, પર + પલાયન થવું.
પામવું, મેળવવું, પહોંચવું. s ગ ૧ આ. પૂજા કરવી.
સમw + પ્રાપ્ત થવું. s ૧૦ યુ. પૂજા કરવી.
સન્ + સમાપ્ત થવું. F V = વેર્ S = સેટુ A = અનિદ્
૨૧
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ s મમ્ ૨ આ. બેસવું, હોવું, | કરવો, ભણવું. રહેવું.
S રૂદ્ ૭ આ. દીપવું, ધિ + બેસવું.
સળગવું. સન્ + તેજસ્વી દ્ + ઉદાસીન રહેવું. થવું, હોવું. ૩૫ + ઉપાસના કરવી. S રૂ૪ પર જવું. +
સમ્+ ૩ + ઉપાસના કરવી. | અન્વેષણ કરવું, શોધવું. A રૂ ૧ પર. જવું.
9 + મોકલવું. ત્ + ઉદય પામવો.
રૂપ [ રૂક્] ૬ પર. વિ + વ્યય કરવો, વાપરવું.
ઇચ્છવું. A રૂ ૨ પર. જવું.
- + અન્વેષણ કરવું,
શોધવું. થિ + સ્મરણ કરવું.
ઉપ+વધારે યોગ્ય ઈષ્ટ મનું + પાછળ જવું.
હોવું. મા + દૂર થવું.
દ્ + બતાવવું. મg + જાણવું, માણવું, |
A ૪ આ. જવું. સમજવું.
S મવ + ૧. આ. તમ્ + અસ્ત થવો.
તપાસવું. દ્ + ઉદય થવો.
s ~ + રૂક્ષ ૧. આ. ૩૫ + પાસે જવું, શરણે જવું, |
અવગણવું, જોવું. સંયુક્ત થવું.
S સ્ + ક્ષ ૧. આ. ઊંચે વિ + વ્યય કરવો, વાપરવું.
જોવું, જોવું. વિ+તિ વિતાવવું.
s ૩૫ + £ ૧. આ. ઉપેક્ષા સન્ + મળવું, આવવું. કરવી. A ધિ + રૂ ૨ આ. અભ્યાસ | S પ્રતિ + £ ૧. આ. રાહ
૨૨
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ જોવી.
s ૬ પર. કુટિલતા s ૨ આ. વખાણવું.
કરવી, આડોડાઈ કરવી. S ૬ ૧૦ પર. બોલવું, પ્રેરણા | S ૬ ૯ પર. ખેંચી કાઢવું
નિ+ કરવી. ૩ + બોલવું. S ફંડ્યું ૧ પર. ઈર્ષ્યા કરવી.
S જૂન ૧ પ૨. પક્ષીનું
બોલવું. સ્ + s રંગ ૨ આ. રાજય કરવું.
A = ૮ ઉ. કરવું. s ૬૧ આ. ઇચ્છવું, વિચારવું.
આપ + અપકાર કરવો, S % ૪ પર. એકઠું કરવું.
હાર ખવડાવવી. s ૬ પર. વીણવું.
મહા દૂર કરવું. s ૩૬ ૧ પર. ગરમ કરવું.
નમ્ + શણગારવું. S ૨ . ઢાંકવું.
સન્ + આનન્ + A ૨ [ છું ] ૧ પર. જવું, |
શણગારવું. પામવું.
વિસ્ + ખુલ્લું કરવું, A ૨ ૩ પર. જવું.
પ્રગટ કરવું. s મો ૧ પર. ખસેડવું.
નિ + પરાભવ કરવો. S : ૧ પર. ખાવું, પીવ. | A ૫ . હિંસા કરવી,
બોલવું વિગેરે હરકોઈ ક્રિયા હણવું, કાપવું. કરવી.
૩પ + હરાવવું. S N૧ પર કણસવું
S વૃા ૬ પર. કાપવું. S મ્ ૧ આ. અભિલાષા કરવી, I V ૫ ૧ આ. સમર્થ થવું, ઇચ્છા કરવી. મક્તા
કલ્પવું. (મંજુર-સ્વીકાર્ય S મ્ ૧ આ. થરથરવું.
હોવું) S Iક્ષ ૧ પર. ઈચ્છવું.
A ૬ ૧ પર. ખેંચવું, મમ +
ખેડવું. s alહું ૧ આ. ઉધરસ ખાવી. | મા + ખેંચવું.
૨૭૩
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ A #૬ ૬ ૧. ખેંચવું, ખેડવું. મવ + આ. ધન વિગેરે આ + ખેંચવું.
આપીને વશ કરવું. |s ૬ પર. વેરવું, પાથરવું
પરિ + આ. અમુક સમય વિ + વિખેરવું.
સુધી ભાડું ઠરાવીને s વ ૯ ૧. હિંસા કરવી.
રાખવું. S [ ૧૦ પર. કીર્તન કરવું, વિ + આ. વેચવું. સ્તુતિ કરવી
s y + ૬ ૧ પર. S વનસ્ ૪ પર. કુટિલતા કરવી. ક્રિડા કરવી, રમવું. S → ૧ પર. પોકાર કરવો. A શ ૧ પર. બોલાવવું, S મ્ ૧૪ પર. પગે ચાલવું. | સાદ કરવો.
મા + આક્રમણ કરવું, પીડવું, | S વર્તમ્ ૪૧-૧ પર. દબાવવું.
થાકી જવું. અતિ + ઉલ્લંઘન કરવું, | V વિત્સત્ ૪ પર. વીતવું.
ભીનું થવું, પલળવું. ૩૫ + કર્મોને ભોગવવાં, | V વિન્ન ૯. પર. ક્લેશ સમીપ જવું.
કરવો. નિમ્ + નીકળવું નિમતિ ! | s સ્વદ્ ૧ પર. ઉકળવું. સન્ + સંક્રમવું, પડવું.
૩ન્ + s મેં ૧ + ૪ આ. પ્રસરવું, | S gઇ ૧ આ. ખંડિત ઉત્સાહ કરવો, વધવું. મા + સૂર્ય ચંદ્ર વિગેરેનું ઉગવું. | S ૧ ઉ. ખણવું, ૩૫ + શરૂ કરવું, આરંભ ખોદવું. કરવો, કરવા લાગવું. A વિસ્ ૬ પર. ખિન્ન થવું. y + આરંભ કરવો, કરવા | A દ્િ ૭ આ. ખેદ કરવો. લાગવું.
A રહ્યા ૨ પર. કહેવું. મા + A સી ૯ ઉ. ખરીદવું.
કહેવું, નામ દેવું.
કરવું.
૨૭૪
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ s ૧૦ પર ગણકારવું. | s નવે ૧૦ પર. શોધવું. S અત્ ૧ પર. બોલવું. V ૬ ૧ આ. પ્રવેશ કરવો. નિ + કહેવું.
s T* ૧ પર. ગુંજારવ A સામ્ [ ] ૧ પર. જવું, | કરવો. પ્રાપ્ત કરવું, મેળવવું, પામવું. | V "૧ પર, રક્ષણ કરવું.
+ જાણવું, મેળવવું. | V T૬ ૧ ઉ. સંતાડવું, મનુ + પાછળ ચાલવું, | છૂપાવવું. નિ + આચ્છાઅનુસરવું.
દિત કરવું. મા + ચાલ્યા જવું, હટી જવું, | s છૂથ ૪ પર. લોલુપતા ખસી જવું.
રાખવી. મિ મા સામું આવવું, પ્રાપ્ત | S T ૯ પર. બોલવું. કરવું.
s yભ્ય ૯ પર. ગૂંથવું. ૩૫ + પામવું.
પ્રજાતિ . પર + વ્યાપ્ત કરવું.
s y૧ ૧ ૫૨. ગ્રસવું , સન્ + સાથે જવું, મળવું.
ગળવું, પકડવું. સન્ + આ. (અકર્મક હોયT પ્રદ્ ૯ ઉ. ગ્રહણ કરવું, ત્યારે)
પકડી પાડવું, લેવું, ધારણ સમા + સાથે આવવું.
કરવું પૃપતિ
મા + અનુગ્રહ કરવો, સમુદ્ + ઉદય પામવું.
મહેરબાની કરવી, સ્વીકાર જ ૧ આ. ૧૦ યુ. નિંદા
કરવો. કરવી.
નિ+ નિગ્રહ કરવો, શિક્ષા S ગર્િ ૧ પર. ગળી જવું.
કરવી. v +
ર૫
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પ +
ધાતુકોશ s ગુન્ ૧ પર. ચોરવું, જવું. | s y + વત્ ૧ પર. ચાલી V નિ૬િ ૧ આ. હોડ બકવી, | નીકળવું. શરત મારવી.
S વિ+ વત્ ૧ પર. અલિત s gવું ૧ પર. ચોરવું, જવું. |
થવું, ખસવું. આ સ્નગ્ન ૧ પર. ચોરવું, જવું. A રિ પ ઉ. ચુંટવું, એકઠું s પદ્ ૧ પર. યુક્ત હોવું.
કરવું.
વ + ચુંટવું, ભેગું કરવું. A પમ્ ૧ પર. ખાવું. A ા [ નિ]૧ પર. સુંઘવું,
નિસ્ + નિશ્ચય કરવો.
v+ એકઠું કરવું, મેળવવું. મા +
વિ + ચુંટવું, ખોજ કરવી,
તપાસ કરવી. S બ્રાન્ ૨ પર. પ્રકાશવું. s # ૨ આ. બોલવું, કહેવું. |
સમ્+ સંચય કરવો, ભેગું માં +
કરવું. વિ + ડાહ્યા હોવું, ચબરાકJ s રિન્ ૧ પર. ચેતી જવું, હોવું.
- સાવધાન થવું. s રમ્ ૧ પર. પીવું, ચાટવું, | s ગુન્ ૧ પર. ૧૦ ઉ. ચૂસવું. આ +
ચુંબન કરવું. s આ + ૧ પર. આચરવું, | s વૃત ૬ પર. હણવું, માર કરવું.
મારવો, દુઃખ દેવું, એકત્ર s વિ + ર ૧ પર. વિચરવું, કરીને બાંધવું. વિહરવું, રખડવું.
s રે ૧ આ. ચેષ્ટા કરવી. s નિસ્ + રજૂ ૧ પર. સ્થિર | s છત્ ૧૦ પર. ઢાંકવું, રહેવું.
છૂપાવવું.
ર૬
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ A છિદ્ર ૭ ઉ. છેદવું. | S Pવત્ ૧ પર. તાવ આ + છીનવી લેવું, લઈ લેવું. |
આવવો. ત્ + ઉખેડી નાખવું, નષ્ટ 5 કરવું. ર + જાણવું.
બળવું. A છુ૫ ૬ પર. સ્પર્શ કરવો.
'S ડબ્બ ૧૦ પર. વિડંબના
કરવી. વિ+ આ કૃત્ ૧. પર. ૭ ઉ. પ્રકાશિત
S ઢોળુ ૧ આ. મૂકવું. થવું – કરવું. A છે ૪ પર. છેદવું, તોડવું.
V તક્ષ ૧ પર. છોલવું,
પાતળું કરવું, શબ્દો વડે s નક્ષ ૨ પર. ખાવું.
વીંધવું, માર્મિક વચન s ૩૫ + નન [ ] ૪ આ.
કહેવાં. ઉત્પન્ન થવું
V તસ્ પ પર. છોલવું, s સન્ + ગ [ના] ૪ આ. | પાતળું કરવું. ઉત્પન્ન થવું, થવું.
આ તન ૮ ઉ. તાણવું, કરવું, S રજૂ ૧ પર. બોલવું, કહેવું, | વિસ્તારવું, ફેલાવવું. બબડવું. v +
S તત્ ૧ આ. ૧૦ યુ. s ના ર પર. જાગવું.
તપાવવું, બાળવું. A Ta + નિ ૧ આ. વિજય
LA તત્ ૪. આ. તપ કરવો. મેળવવો.
's તમ્ ૪ પર. દુઃખી હોવું. S % ૧ આ. પ્રગટ થવું,
s તા, ૧ આ. પાલન કરવું, બગાસું ખાવું. ૬ +
સંભાળ લેવી. s T૪ પર. ૯ પર. ઘરડાં થવું.
| A તું ર પર. પૂરવું. A ચા (બી) ૯ પર. હીન થવું,
LA તુન્ ૬ ઉ. દુઃખી થવું.
ઘટવું.
૨eણ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ A સન્ + તુન્ ૪ પ૨. સંતોષ | s z૬ ૧ આ દેવું, આપવું. પામવો, ખુશ થવું.
s { ૪ પર. દમવું. S 7૬ ૧ પર. ૭ ઉ. હણવું, મારા
|s રમ્ ૧ પર. દંભ કરવો. મારવો.
S ૨ ૧ આ. દયા કરવી. S 7ષ ૪ પર. તરસ લાગવી,
S રિલા ર પર. દરિદ્ર થવું. તૃષ્ણા રાખવી.
A તા ર પર. કાપવું. V વૃદ્દ ૬ પર. હણવું.
A તા ૩ ઉ. આપવું મા + S તૃ૬ ૭ પર. હિંસા કરવી.
આ. ગ્રહણ કરવું, V તૃ૬ ૬ પર. હણવું.
સ્વીકારવું, મેળવવું. S મવ + ત ૧ પર. અવતરવું, ૩૫ + મ + આ. આદર
ઉતરવું, નીચે આવવું. પાત્ર હોવું, લેવું. S ન્ + 7 ૧ પર. પાર ઉતરવું.
v + V ૧ આ. લજ્જા પામવી.
વ્યા + પહોળું કરવું S – ૪ + ૧ પર. ત્રાસી જવું, 1 9 દિવ ૪ પર. ક્રીડા કરવી, ત્રાસ પામવો.
સ્તુતિ કરવી, જુગાર s ગુન્ ૬+૪ પર. તુટવું, ખુટવું. | રમવો, રમવું. A 2 ૧ આ. રક્ષણ કરવું. A I + તિ ૬ ઉ. કહેવું. V ત્વક્ષ ૧ પર. છોલવું. A દ્ + વિશ ૬ ઉ. દેખાવું, આ વર્ ૧ આ. ઉતાવળ કરવી. બતાવવું. A ત્રિમ્ ૧ ઉ. ચમકવું.
A ૩ + વિ ૬ ઉ. A ä [ ]૧ પર. ડંખ
સમજાવવું, બતાવવું. મારવો, કરડવું.
A ૬િ ૨ ૧. લેપ કરવો. | Aલિ ૪ આ. ક્ષીણ થવું.
ર૭૮
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ s તીર્ ૪ આ. દીપવું, શોભવું. | મ + કહેવું, નામ દેવું. A ૩૫ પર. દુઃખી કરવું.
મfમ + ૩૬ + ઉદ્ધાર A ૩૬ ૪ પર. ખરાબ થવું, દૂષિત
કરવો. થવું.
નવ + સાવધાન રહેવું. S તુમ્ ૧૦ પર. દૂષિત કરવું, મા + ધારણ કરવું. તૂપતિ ા
પર + વસ્ત્રાદિ પહેરવું. A ૩૬ ૨ ઉ. દોહવું, દૂધ દેવું.
પિ + ઢાંકવું, બંધ કરવું. s ટૂ૪ આ. ખેદ કરવો. ત્તિ + વિધાન કરવું, S ૬ ૬ આ. આદર કરવો મા + | બતાવવું, આપવું, કરવું, V P ૪ પર. ગર્વ કરવો.
મંગળ કરવું, કહેવું. A સમ્ + દ[પક્] ૧ પર. |
સન + માં સમાધાન જોવું. S ૬ ૯ પર. ૧૦ પર. ફાડવું
સંનિ + સમીપમાં મૂકવું. Aત્રે ૧ પર. શુદ્ધ કરવું.
IS થાત્ ૧ પર. જવું, દોડવું, Aો ૪ પર. છેદવું, કાપવું.
શુદ્ધ કરવું, ધોવું. મિ +
તરફ દોડવું મનુ + દોડવું. A રા ર પર. સુવું, નાશી જવું.
A થી ૪ આ. અનાદર કરવો. A ૩ ૧ પર. જવું, નાશી જવું,
A ૬ ૫ ઉ. હલાવવું. ભાગી જવું. A લિમ્ ૨ ઉ. વેષ કરવો.
'S થર્વ ૧ પર. હિંસા કરવી.
પૂર્વતિ A થી ૩ ઉ. ધારણ કરવું વિચાર કરવો, કરવું.
V ઘૂ ૧ ઉ. ૧૦યુ. હલાવવું,
કંપાવવું. કનુ + અનુસરવું.
અવ +ધૂ ૧૦ પર. દૂર
કરવું.
૨૭૯
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું.
થવું.
ધાતુકોશ
આપવો | પામવો, ખુશી ૩ન્ + ૧ પર: ઉડવું. V ઘૂ ૫ ઉ હલાવવું, ડોલાવવું.
S મfમ + નન્દ્ર ૧૦ પર.
અભિનંદન આપવા. s શૂ ૬ પર. હલાવવું, ધુણાવવું.
A v + રમ્ (પ્રા) ૧ V પૂ ૯ ઉ. હલાવવું, ધુણાવવું.
પર. પ્રણામ કરવા, નમન S ધૂમ્ ૧ પર. સંતાપવું
કરવું. A ૬ ૧ પર. ધારણ કરવું.
V વિ + નશ૪ પર. વિનાશ A g ૬ પર. ધરવું-રહેવું, પકડવું. 1 પામવો. S ૬ ૧૦ પર. ધારણ કરવું. | A ૬ ૪ ઉ. બાંધવું સમ્ + આ વૃક્ પ પર. હિંમત કરવી, હોડ તૈયાર થવું. બકવી.
S નાથ ૧ ૫૨. પ્રાર્થના A છે ૧ પર. ધાવવું.
કરવી. A Ø (બાપુ) ૧ પર. વિચાર| A નિદ્ ૩ . પવિત્ર કરવું, કરવો.
સાફ કરવું, ધોવું. A આ [ 9 ] ૧ પર. તપાવવું, | A fમ + નો ૧ ઉ. ધમવું, ફૂંકવું.
અભિનય કરવો, લાવવું. s āમ્ ૧ આ. ધ્વંસ કરવો, નાશ A ૩૫ + ની ૧ ઉ. પાસે લઈ પામવું.
જવું, આપવું. S દ્ ૧ પર નાટક કરવું. | A ૩૫ + 4 + ની ૧ ઉ. S – ૧ પર. આનંદ પામવો | પાસ લાવવું. કરવો, ખુશ હોવું.
A નિસ્ + ની ૧ ઉ. નિર્ણય S + નન્ન ૧૦ પર. આનંદ |
કરવો.
૨૮૦
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ
S૬ ૨ ૫૨. સ્તુતિ કરવી, નમસ્કાર કરવો.
A નુર્ ૬ પર. પ્રેરવું, હાંકવું, ફરવું, જવું.
S નુર્ ૧૦ પર. પ્રેરણા કરવી, હાંકવું.
S TM ૬ ૫૨. સ્તુતિ કરવી.
S X + નૃત્ ૪ પર. નૃત્ય કરવું.
S પણ્ ૧ ૫૨. પતિ । S પણ્ ૧ આ. વ્યાપાર કરવો, હોડ કરવી, સ્તુતિ કરવી, વખાણ કરવાં.
S ઞ + પત્ ૧ પર. આવી પડવું
S વ્ + વત્ ૧ પર. ઉડવું. A પર્ ૪ આ. ઉત્પન્ન થવું, થવું. [ +
સમ્ + ત્ + ઉત્પન્ન થવું. S_સમ્ + વ્ + ૫૬ ૧૦ ૫૨. ઉત્પન્ન થવું.
૨૦૧
S પન્ ૧ પર. સ્તુતિ કરવી. પનાયતિ ।
S પન્ ૧ આ સ્તુતિ કરવી.
A TM ૨ પર. રક્ષણ કરવું.
S પર્ ૧૦ પર. કામ પૂરું કરવું, પાર પામવું.
A પિણ્ ૭ ૫૨. પીસવું, દળવું, વાટવું.
S પૌર્ ૧૦ ૫૨. પીલવું,
A પુસ્ ૪ પર. પુષ્ટ કરવું.
S પુ૨ ૯ ૫૨. પોષવું, વધારવું. +
X + પામવું, સ્વીકારવું.
પ્રતિ + સ્વીકારવું, માનવું, | s પૂ ૯ ઉં. પવિત્ર કરવું.
કબુલ કરવું, પ્રતિજ્ઞા કરવી.
વિ + વિનાશ પામવું, મરવું. વ્યા + મારી નાખવું. સમ્ + આવવું, પ્રાપ્ત થવું, ઉત્પન્ન થવું, થવું.
S વિશ્૬ ૫૨. પીસવું, ચૂરવું, દળવું.
S પૂર્ ૪ આ. પૂરવું, ભરવું, વધવું.
A ? ૩ પર. પાળવું, પૂરવું, ભરવું.
A TM ૬ આ. ઉદ્યમ કરવો.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ વિ + મ + વાપરવું. S નુણ્ ૧+૪ પર. બાળવું.
સ + સંપર્ક કરવો. A Hી ૨ પ૨. ભક્ષણ કરવું. s પૃદ્ ૭ પર. સંપર્ક કરવો. A વન્ય ૯ પર બાંધવું વિ + સન્ + સોબત કરવી.
જુથ ૧ ઉ. બોધ કરવો, S ૫ ૩ પર. પાળવું, પૂરવું,
| જાણવું. v + જાગવું. ભરવું
પ્રતિ + બોધ પમાડવો. S | ૯ પર. પાળવું, પૂરવું, | A qદ્ ૪ આ. બોધ કરવો, ભરવું.
જાણવું. s થાત્ ૧ આ. વધવું. S યુથ ૧૦ પર. જણાવવું. A મા + પ્રચ્છે [પૃચ્છ] ૬ આ. | પ્રતિ + ૩૬ ૧૦ પર. બોધ રજા લેવી, કહેવું, રજા પમાડવો. માંગવી, પૂછવું.
A ટૂ ર ઉ. બોલવું, કહેવું. S પ્રમ્ ૧ આ. પ્રખ્યાત હોવું.
+ સમ્+
A મગ્ન ૭ પર. ભાંગવું. s yી ૧ ઉ. ૧૦ યુ. ખુશ કરવું, A મ ર પર. ભાસવું, સંતોષવું.
દીપવું. મા + લાગવું. A B ૪ આ. ખુશ થવું. પ્રતિ + ભાસવું, લાગવું, A B ૯ ઉ. ખુશ થવું.
ગમવું. A j ૧ આ. જવું, તરવું. s fમક્ષ ૧ આ. માંગવું, A નુ ૧ આ. જવું, કૂદવું, તરવું. | ભીખ માંગવી. વિ + વિપ્લવ કરવો, બળવો | A fમદ્ ૭ ઉ. ભેદવું. વિ + કરવો. વિ + નુ ૧૦ પર. | A થી ૩ પર. બીવું. બગાડવું.
૨૮૨
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ A મુન ૭ પર. ભોગવવું, રક્ષણ, આ. (ફવચિત) v + કરવું. ૩૫ +
S જન્મ ૧+૪ પર. ભમવું. પર +
ભટકવું, ફરવું. વિ + A મુન્ ૭ આ. ખાવું.
વિલાસ કરવો. 9 આવક + + ૧ પર. ખુલ્લી A અ ૬ . મુંજવું, પકાથવું.
વવું, બાળી નાખવું. S ગર્તિ + ^ ૧ પર. દુઃખી થવું.' s Wા ૧ આ. દીપવું. s ન્ + ^ ૧ પર. ઉત્પન્ન થવું. |
વિ + વિશેષ પ્રકાશવું. સમ્ + ક્ +
s wા ૧+૪ આ. દીપવું. S પર + ^ ૧ પર. પરાભવ| s ના ૧+૪ આ. દીપવું. પામવો.
s માઠું ૧ પર. ૧૦ પર. S 9 + બૂ ૧ પર. આવી) - સુશોભિત કરવું. પહોંચવું.
S મમ્ ૧ પર. મથવું, નાશ S પ્રાદુન્ + P ૧ પર. પ્રગટ થવું.
કરવો. S સન્ + મેં ૧ પર. આવી| Sા + મન૧ પર. માનવું. પહોંચવું, સંભવવું.
A ગવ + અન ૪ આ. S વિષની + મૂ ૧ પર. વિષમ અવગણના કરવી.
બનવું થવું, આમ તેમ પડવું. | S મન૮ આ. માનવું, જાણવું. s વિ + મ ૧૦ પર. સુશોભિત ગવ + અપમાન કરવું, કરવું.
અવગણવું. A = ૩ ઉ. ભરવું. પોષવું.1 S મન્ ૧૦ આ. મંત્રાણા ધારવું. વિ +
કરવી. S અંશ ૪ પર. ભ્રષ્ટ થવું. રિ+| મા + આમંત્રણ આપવું.
૨૮૩
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવું.
ધાતુકોશ નિ + નિમંત્રણ આપવું, નોતરું | A અ [[] ૬ ઉ. છૂટો આપવું.
કરવો. S ન્યૂ ૯ પર. મથવું, વલોવવું. v + મૂકીને જવું, છોડીને A મન્ પર. મજ્જન કરવું, જવું. મગ્ન રહેવું, નહાવું, બુડવું, વિ + મૂકીને જવું, છોડીને ડુબવું.
નિ + ડૂબવું, મગ્ન રહેવું. ! આ મુદ્દે ૧ આ. ખુશ થવું. A મા ૨ પર. માવું, રહેવું, | S મુન્ ૯ પર. ચોરવું. સમાવું. મનુ અનુમાન કરવું, I s + બૂન ૧૦ પર. અટકળથી જાણવું, જાણવું.
જડમૂળથી ઉખેડી નાખવું. નિસ્ + નિર્માણ કરવું.
A B ૬ પર. મરવું, પ્રાણ A મા ૩ આ. માપવું નિસ્ + | છોડવા, રીબાવું. પ્રિયન્ત ! નિર્માણ કરવું, રચવું.
s ૧૦. આ માંગવું. S મા ૧ પર. ૧૦ યુ. માંગવું, V મૃગ ૨ પર. સાફ કરવું, શોધવું.
માંજવું, ધોવું. v + A fમ ૫ ઉ. ફેંકવું.
S મૃત્ ૯ પર. મર્દન કરવું, મિત્ ૧ આ. સ્નિગ્ધ હોવું, મસળી નાખવું. ચીકણું હોવું.
A Fર ૬ પર વિચાર A fમદ્ ૧ પર. ભીંજવવું, પેશાબ કરવો. વિ + કરવો.
S ૬ ૧ આ. ૧૦ યુ. ક્ષમા A મી ૪ આ. હિંસા કરવી. માંગવી, સહન કરવું. A મી ૯ ઉ. હિંસા કરવી.
A ના [મન] ૧ પર.
માનવું. માં + પરંપરા s પીન્ ૧ પર. સંકુચિત થવું.
મુજબ આચરવું-વર્તવું. ૨૮૪
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખવું.
ધાતુકોશ s પ્રમ્ ૧ આ. કચરવું.
યુ પર. મિશ્ર કરવું, S પુત્ ૧ પર. જવું.
જોડવું. s નુત્ ૧ પર જવું.
A યુન્ ૭ ઉ. જોડવું, નિ + A નૈ ૧ પર. કરમાવું.
સમ્+ A યમ્ ૧ ઉ. પૂજા કરવી, યજ્ઞ
v + સંયુક્ત કરવું, રચવું, કરવો.
જોડવું. S v + યત ૧ આ. દોડવું. | ડ યુઝ ૧ પર. ૧૦ યુ. A [ છું] ૧ પર. નિયમમાં
જોડવું. A [] ૧ ઉ. રંગવું,
રાગી થવું. આ + લાંબુ કરવું. દ્ + આ. ઉદ્યમ કરવો.
A ૪ ઉ. રાગી થવું. ૩ + આ. ગ્રહણ કરવું,
મનુ + અનુરાગી થવું. પરણવું.
વિ + વિરાગી થવું, s વન ૪+૧ પર. પ્રયાસ કરવો, |
વૈરાગ્ય પામવો, વૈરાગ્ય
વાળા થવું. યત્ન કરવો. સમ્+ S માં + + ૪ પર. (ફક્ત) |
S રજૂ ૧૦ પર. રાજી કરવું. મહેનત કરવી, પરિશ્રમ કરવો. | S ૨ ૧ પર. શબ્દ કરવો,
જવું. A યા ર પર. જવું. આ + આવવું.
V ૬ ૪ પર. રાંધવું. સન્ + મ + આવવું.
A • ૧ આ. આરંભ કરવો
આ + આરંભ કરવો, શરૂ નિ+ નીકળવું.
કરવું. v + પ્રયાણ કરવું, ચાલવું.
+ પ્રારંભ કરવો. પરમ + પાર પામવું.
૨૮૫
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
A ઞ + ૫ ૧ ૫૨. આરામ કરવો.
A પર + રમ્ ૧ પર. આસપાસ ફરવું.
A વિ + રમ્ ૧ પર. અટકવું.
A T ૨ પર. આપવું.
S વિ + રાન્ ૧ ઉ. આનંદ કરવો, શોભવું.
A રાય્ પ પર. રાંધવું.
A રાય્ ૪ પર. વધવું. અપ + અપરાધ કરવો, ગુન્હો કરવો.
S ઞ + રાય્ ૧૦ ૫૨. આરાધના કરવી, પલટવું.
A F ૬ પર. જવું.
A ર્િ ૭ ૩. ખાલી કરવું.
A ર્િ ૬ પર. હણવું.
S ણ્ ૧ ૫૨., ૪ પર., ૯ પર., હણવું.
A રિ ૢ ૧ પર. ૬ પર. હણવું.
Aâ ૪ આ. જવું, ચાલવું,
વહેવું.
S૪ ૨ પર. રડવું, અવાજ કરવો, ગહકવું, બોલવું.
૨૮૬
ધાતુકોશ દુઃખ
A [ ૬ પર. પીડવું,
દેવું.
S સ્ક્રૂ ૨ પર. રડવું.
A ← ૭ ઉ. રોધવું, રોકવું, ઘેરો ઘાલવો. અવ + અટકાવવું, ઘેરવું.
૩૫ + રોકવું, આગ્રહ કરવો, પ્રેરણા કરવી.
વિ + વિરુદ્ધ થવું.
સમ્ + રોકવું, અટકાવવું.
A [ ૬ પર. હણવું, દુઃખ દેવું.
S સ્ક્રૂ ૪ પર. રોષ કરવો, ક્રોધ કરવો.
A થિ + સ્ક્રૂ ૧ ૫૨. ઉપર ચડવું.
S નક્ષ ૧૦ ૫૨. જોવું, દેખવું.
S ૧ ૧ પર. લાગવું, વળગવું.
S ન૧૦ પર. લાંધવું, ઓળંગવું.
S નમ્ ૧ ૫૨. બોલવું,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ
કહેવું. X + પ્રલાપ કરવો.
વિ + વિલાપ કરવો, બકવાદ કરવો.
A ૩૫ + નમ્ ૧ આ. પ્રાપ્ત કરવું, મેળવવું.
S ખ઼ ્ ૧ આ. આલંબન લેવું, લટકવું. આ + આધાર લેવો,
રાખવું.
અવ + અવલંબન લેવું, આશ્રય લેવો.
S નન્ ૧૦ આ. લાલન પાલન કરવું.
S નમ્ ૧ ઉ. ૪ ઉ. અભિલાષ કરવો.
S નમ્ ૧ પર. આસક્ત થવું, ક્રીડા કરવી. વ્ + ઉલ્લાસ કરવો. S હ્રૌં ૬ આ. લાજવું, શરમાવું. A ત્તા ૨ પર. લેવું.
S ઞ + જિલ્ ૬ પર. આલેખવું. S નિફ્ળ ૧ પર. આલિંગન કરવું.
આ +
A નિમ્ ૬ ઉ. લીંપવું.
A નિર્૪ આ. અલ્પ થવું.
૨૮૭
૬ પર. જવું, આવવું.
A ખ઼િ ્ ૨ ઉ. ચાટવું, ચૂસવું.
A ઔ ૪ આ. લીન થવું, ચોંટી જવું, સમાઈ જવું.
નિ + ઓતપ્રોત થવું.
A ી ૯ પર. ચોટવું, લીન
થવું.
A ની ૧૫૨. ૧૦ યુ. ઓગાળવું.
S નુર્ ૧ ૫૨. લુંટવું.
A સુપ્ ૬ ઉં. કાપવું. છીનવી
લેવું.
A દુ ્ ૧ પર. લોભ કરવો. S જૂ ૯ ઉં. કાપવું.
S આ + તોત્ ૧ આ. ૧૦ પર. જોવું, દેખવું.
S અવ + તોત્ ૧ આ. ૧૦ પર. જોવાનો દેખાવ કરવા વડે જોવું, અવલોકન કરવું.
A વચ્ ૨ ૫૨. બોલવું, કહેવું. + પ્રવચન કરવું, બોલવું, કહેવું.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ S વન્ ૧૦ પર. વાંચવું, S વિષ્ણુ ૬ પર. જવું. |s વઝૂ ૧૦ પર. છેતરવું, ઠગવું. |
विच्छायति । S વ ૧ પર. શબ્દ કરવો, A વિન્ ૩ ઉ. જુદું કરવું. અવાજ કરવો.
દ્ + ઉગ કરવો, ઉદ્વેગ S વન ૧ પર. અવાજ કરવો,
પામવો. ભજવું, સેવવું. A વિન્ ૬ આ. ઉદ્વેગ પામવો S વન ૮ આ. માગવું
દ્ + S વન્ ૧ પર. વમન કરવું, ઉલટી |
s વિન્ ૭ પર. ભય થવો, કરવી.
ચલિત થવું. s વન્ ૨ પર. ઇચ્છવું. S વિદ્ ર પર. જાણવું. આ વત્ ર આ. પહેરવું. A વિદ્ ૬ ઉ. મેળવવું. A વ૬ ૧ ઉ. ઉપાડવું. A વિદ્ ૭ આ. વિચારવું. આ + લાવવું, આણવું.
s નિ + વિદ્ ૧૦ પર.
વિગતવાર સમજાવીને દ્ + ધારણ કરવું.
કહેવું, નિવેદન કરવું. નિદ્ + નિભાવવું, સાચવવું.
મા + વિદ્ ૧૦ પર. A વા ર પર. વાવું.
જણાવવું. S વેત્ ૧ પર. કહેવું, વાગવું.
A માં + વિર ૬ પર. S વત્ ૧૦ પર. વાજિંત્રાદિ આવેશ કરવો.
બજાવવું-વગાડવું. ગામ + | A ૩૫ + વિ[ ૬ પર. પ્રણામ કરવા, વંદન કરવું.
બેસવું. A વિન્ ૭ ઉ. વિવેક કરવો.
A fન + વિશ૬ આ. નિવેશ વિ +
કરવો, પ્રવેશ કરવો, પેસી
૨૮૮
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ જવું.
A પ્રતિ + નિ + ૬ પર. વિરુદ્ધ જવું.
A ા + ૬ ૫૨. સમાવેશ કરવો, આવવું, આવી જવું. A વિક્ ૩ ઉ. વ્યાપવું, ફેલાવું. S વૃ ૫ ઉ. વરવું, વિંટાઈ વળવું, સેવવું, ભજવું, માંગવું.
અપ + ઉઘાડવું.
આ + ઢાંકવું.
પર + પરિવરવું, સેવવું.
વિ + વિવરણ કરવું. સમ્ + બંધ કરવું. (સંવરની પ્રક્રિયા)
સમા + પરિવરવું.
S ૬ ૯ આ. વરવું, પસંદ કરવું, ભજવું, સેવવું.
S T ૧૦ ૫૨. વારવું, અટકાવવું.
S વૃન્ ૧ પર. ૧૦ યુ. વર્જવું, છોડી દેવું.
S નિ + વૃત્ ૧ આ. પાછા ફરવું. STM + વૃત્ ૧ આ. પ્રવૃત્તિ કરવી, થવું. S સમ્ + વૃક્ ૧ આ. વધારવું.
૨૯
S પૃ ૧૦ પર. વધારવું. V વૃ ૬ પર. ઉદ્યમ કરવો. S ૧ ૯ ઉ. વરવું, પસંદ કરવું.
A વે ૧ ઉ. વણવું, કપડું વણવું.
S વેર્ ૧ થરથરવું.
S વેટૂ ૧ આ. વીંટવું, બાંધવું, વણવું. આ +
S વ્યર્ ૬ ૫૨. છેતરવું.
S व्यथ् १ આ. દુઃખ ભોગવવું.
A વ્યર્ ૪ ૫૨. વીંધવું.
A ≥ ૧ ઉ. ઢાંકવું.
આ. કંપવું,
S વત્ ૧ ૫૨. જવું, પામવું, રાખવું. અનુ + પાછળ
જવું.
X + દીક્ષા લેવી.
S દૂન્ ૧૦ ૫૨. દીક્ષાવ્રજ્યા આપવી.
V વ ૬ પર. કાપવું. A û ૪ આ. વરવું.
S સ્ ૧ ૫૨. કહેવું, પ્રશંસા કરવી, વખાણવું.
+
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ + કહેવું.
S ઞ + શંત્ ૧ આ. આશંસા રાખવી, ઇચ્છવું.
A શબ્ ૫ ૫૨. શક્તિમાન થવું, સમર્થ હોવું.
S શ′′ ૧ આ. શંકા કરવી.
આ + શંકા કરવી, લાજવું, શરમાવું.
A શર્[ શીર્]૧ ૫૨. / (૧ આ.) નષ્ટ થવું, નાશ પામવું. A શત્ ૧ પર. શ્રાપ દેવો. S શત્ ૧૦ પર. શબ્દ કરવો, અવાજ કરવો.
S મ્ ૧૦ પ૨. શમાવવું, શાંત કરવું.
S શમ્ ૧ ૫૨. હિંસા કરવી, કાપવું.
S સ્ ૨ ૫૨. રાજ્ય કરવું, હુકમ કરવો, શીખામણ દેવી. અનુ + આશા કરવી, કહેવું, રાજ્ય કરવું.
S ઞ + શામ્ ૨ આ. ઇચ્છવું, આશીર્વાદ આપવો.
A શિલ્ ૭ પર. બાકી રાખવું, વિશેષ કરવું. વિ + વિશેષ
૨૯૦
ધાતુકોશ
કરવું. S શી ૨ આ. સુઈ રહેવું. અત્તિ + અતિશય કરવો,
વધવું, ચઢવું, ઉલ્લંધવું, ચઢી જવું.
અધિ + નિવાસ કરવો, રહેવું, ઉપર સૂવું.
વિ-સમ્ + સંશય કરવો, શંકા કરવી.
A શુધ્ ૪ ૫૨. શુદ્ધ હોવું. S [ ૯ પર. હિંસા કરવી. A શો ૪ ૫૨. પાતળું કરવું. S ણ્ ૧ પર. દેવું, આપવું, જવું.
S શ્રન્દ્ ૧ ૫૨. બાંધવું. S પ + મ્ [ શ્રાવ્] ૪ ૫૨. થાકી જવું.
A શ્રા ૨ પર. રાંધવું. S f× ૧ ૩. ધારણ કરવું. સમ્ + આશ્રય લેવો. A શ્રી ૯ ઉં. રાંધવું.
A [ ! ] ૫ ૫૨. સાંભળવું. વિ + પ્રખ્યાત હોવું, પ્રસિદ્ધ હોવું.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ
A ખ઼િર્ ૪ પર. ભેટવું. S શ્વસ્ ૨ ૫૨. શ્વાસ લેવો. આ + આશ્વાસન લેવું. નિસ્ + નિસાસો નાખવો. વિ + વિશ્વાસ કરવો.
S fશ્ન ૧ આ. જવું, વધવું. S ર્િ ૧ ૫૨. ૪ પર. ફેંકવું, થુંકવું.
A સન્ [મગ્]૧૫૨. ચોંટવું, આસક્ત થવું.
A અવ + સદ્ [ સૌર્ ] ૧ ૫૨. દુઃખી થવું.
A નિ + સદ્ [ સૌર્] ૧ ૫૨. બેસવું.
A X + સ[ સૌર્ ] ૧ ૫૨. પ્રસન્ન થવું.
A વિ + ૧ પર. નિરાશ થવું, ખેદ કરવો.
S ઞ + મ[ મૌર્] ૧ પર. ૧૦ યુ. પ્રાપ્ત કરવું, પામવું, મેળવવું. સક્ + આ + X + પ્રસન્ન થવું.
S સન્ ૧ ૫૨. ભજન કરવું. S મન્ ૮ ઉ. દાન કરવું. S સન્ ૧ પર. સજ્જ થવું, તૈયાર
૨૯૧
થવું.
S સ ્ ૧ આ. ૧૦ યુ. સહન
કરવું. ત્ + ઉત્સાહ કરવો.
A સાય્ પ પર. સાધવું. સિદ્ધ કરવું.
A અમિ + સિ[[પ્તિ ] ૬ ઉ. અભિષેક કરવો.
S સિમ્ ૧ ૫૨. ગતિ કરવી, જવું, ચાલવું. ન + નિષેધ કરવો.
V સિક્ ૧ ૫૨. શાસ્રની આજ્ઞા કરવી, મંગળ કાર્ય કરવું.
S સિવ્ ૪ ૫૨. સીવવું.
A સુ ૨ પર. પ્રસવ થવો, જનમવું, સમર્થ થવું.
A સુ ૫ ઉ. સોમરસ કાઢવો. S સુર્વે ૧૦ ૩. સુખી કરવું. V સૂ ૨ આ. જન્મ આપવો. V સૂ ૪ આ. જન્મ આપવો. S સૂ ૬ ૫૨. પ્રેરણા કરવી, હાંકવું.
Sસૂત્ર ૧૦ ઉ. સૂચના
કરવી.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ A ૩૫ + ૧ પર. પાસે આવવું. | કરવું, અનુષ્ઠાન કરવું. A B + ૧ પર. પ્રસરવું, નવ + આ. ઉપસ્થિત ફેલાવું.
થવું, ઉભા રહેવું, હાજર A કૃમ્ ૧ પર. જવું. ૩૫ + પાસે હોવું, રહેવું. જવું.
૩૫ + હાજર થવું, તૈયાર A સો ૪ પર. નાશ થવો, અંત | રહેવું, ઉભું થવું. આવવો, પુરું થવું અવ + પૂર્ણ ૩૫ + આ. (જયારે થવું, સમાપ્ત થવું.
અકર્મક હોય ત્યારે). A – ૧ પર, જવું.
કર્ધ્વ + ઉભા રહેવું. A /૮ ઉ. પ્રમાણે અર્થ. | v + આ. પ્રયાણ કરવું, s રત્ ૧ પર. સ્મલિત થવું. સ્થિત હોવું, ચાલવું.
v + સ્મલિત થવું, સ્કૂલના વિ + આ. અલગ ઉભા પામવી. S વૃત્ ૧ પર. ઝરવું, ટપકવું. તમ્ + આ. સારી રીતે S તમ્ ૧ આ. થંભી જવું.
સ્થિર રહેવું. A ત ર 3. સ્તતિ કરવી. | S સ્થાત્ ૧૦ પર. સ્થાપના A g : ઉ. ઢાંકવું, પાથરવું. +] કરવી, ઉભાં રાખવું. V તૃ૬ ૬ પર. મારી નાખવું. | A ના ૨ પર. સ્નાન કરવું, V સ્તં૬ ૧ પર. ૬ પર. મારી નાખવું.
V નિદ્ ૪ પર. સ્નેહ કરવો, S ૯ ઉ. ઢાંકવું.
સ્નેહ રાખવો. A Dા [ વિ8] ૧ પર. સ્થિર
S / ૨ પર. ઝરવું. રહેવું, વસવું, રહેવું, થવું. | V નુણ્૪ પર. વમન કરવું. + ઊઠવું, ઉભા થવું. | S પદ્ ૧ આ. ફરકવું.
+ (શાસ્ત્રને અનુસરીને) | v + તરફડવું.
રહેવું.
૨૯૨
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુકોશ s અ ૧ આ. સરખાઈ કરવી, | ૩૫ + સતાવવું, વિનાશ સ્પર્ધા કરવી.
કરવો. 'S ૭૬ ૬ ૫૨. પ્રગટ થવું, નિ + હણવું. જણાવું.
વ્યા + વ્યાધાત કરવો. s – ૧૦ પર. ફોરવવું. | S ન ૧૦ પર. હણવું, મારી A કિ ૧ આ. મિત કરવું, થોડું | નાખવું.
હસવું. વિ + વિસ્મય પામવો. | S ૩પ + ૧ પર. હસી V ચન્દ્ર ૧ આ. ઝરવું. | કાઢવું, હસવું. S ચમ્ ૧ પર. શબ્દ કરવો. | A હા ૩ પર. તજવું, છોડી S સંમ્ ૧ આ. ખસકવું, ખસી | દેવું. જવું.
૩૫ + A 4 ૧ પર. ટપકવું, ઝરવું, વિ + છોડી દેવું. ચૂવું.
A ૩ આ. જવું. ક્ + A વન્ ૬ આ. ભેટવું, મળવું ઊંચે જવું. પરિ +
A દિપ પર મોકલવું. + S સ્વન ૧ ૫૨. શબ્દ કરવો, s હિં૭ પર. હિંસા કરવી, અવાજ કરવો.
| મારી નાખવું. મમિ + A 4૫ ૨ પર. સૂવું.
Aહું ૩ પર. હોમવું, હોમ S વિદ્ ૧ આ. પરસેવો છૂટવો. કરવો. A ૬ ૧ આ. શૌચ કરવું. A ૮ ૧ ઉ. દૂર કરવું. A – ૨ પર. હણવું, મારવું. અપ + અપહરણ કરવું, આ + આ. હણવું.
હરણ કરવું, નાશ કરવો. મા + પડઘમ વિગેરે વાજિંત્ર મા + લાવવું. ઠોકીને વગાડવું.
પર + પરિહાર કરવો, સમ્ + મા + હણવું.
તજવું.
૨૯૩
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
થવું.
ધાતુકોશ v + પ્રહાર કરવો, માર| નિ + અંદર નાખવું. મારવો.
સન્ + સંક્ષેપ કરવો. વિ + વિહાર કરવો, વિચરવું. | S # ૨ પર. છીંક ખાવી. સન્ + સંહરવું, સમેટવું, | A & ૭ ઉ. ભૂક્કો કરવો, છુપાવવું, સંતાડવું.
ખાંડવું. s & ૧૦ આ. લજ્જા પામવી. | A ક્ષથ૪ પર. ભૂખ લાગવી. s ૨૬ ૧ પર. હર્ષ પામવો, ખુશ | s ક્ષમ ૯ પર. ખળભળવું. થવું.
s í ર પર. તીણ કરવું. 's દેઃ ૧ ઉ. ૬ પર. ૯ પર. | તેજસ્વી કરવું. ઉત્પન્ન થવું.
A જ્ઞા ૯ પર. ૯ આ. જાણવું, આ દેઃ ૧ પર. વીંટવું, લપેટવું. A , ૨ આ. છુપાવવું.
મનુ + અનુજ્ઞા આપવી, A ી ૩ પર. શરમાવું.
રજા આપવી મા + હૈ ૧ ઉ. આહ્વાહન મા + આ. છૂપાવવું, કરવું, બોલાવવું.
કિ + સારી રીતે જાણવું. સન્ + મા + હે ૧ ઉ. આ + આજ્ઞા કરવી. બોલાવવું, આમંત્રણ આપવું. પ્રતિ + આ. પ્રતિજ્ઞા s ૮ ૧. હિંસા કરવી, ઘાયલ કરવી. કરવું
પ્રત્યfમ + ઓળખવું. s fક્ષણ ૮ ઉ. હિંસા કરવી, નાશ
સન્ + આ. જાણવું. કરવો. ક્ષિપોતિ છે
s જ્ઞા ૧૦ પર. આજ્ઞા કરવી, A fક્ષન્ ૬ ઉ. ફેંકવું, અંદર
હુકમ કરવો. પતિ નાખવું.
આ + ૩૫ + ઉમેરવું, શરૂ કરવું.
ત્તિ + વિનંતિ કરવી.
ર૯૪
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
संस्कृत शब्दकोश અંશ છું. ભાગ.
તિરેક પું. વિશેષ, ઘણું. અંશુ . કિરણ.
પ્રત્યય પં. નાશ મંગુવી ન. કપડું.
અદ્ભુત વિ. આશ્ચર્યકારક મંહમ્ ન. પાપ.
સદાપિ અ. હજુ પણ મક્ષ ન. ઇન્દ્રિય, નેત્ર.
મતિ . પર્વત અક્ષત ૫. અક્ષત, ચોખા
મધમ્ અ. નીચે મક્ષ ન. આંખ
અથર સર્વ. નીચેનું, હલકું વિત્ર વિ. આખું, સઘળું
અથન ન. આધીન, તાબે માર પં. ન. અગર, ચંદન.
મથી પું. રાજા પતિ પું. તે નામે એક નક્ષત્ર
મન ન. આંજણ, કાજળ. નિરથ . આગગાડી.
અધ્યયન ન. અભ્યાસ, મy ન. આગળ, પહેલાં
ભણવું તે. આ પુ. ખોળો
ધરવત્ વિ. અધિકારમના સ્ત્રી. સ્ત્રી પ્રવૃત્નિ સ્ત્રી. આંગળી
અધ્યાય ૫. અધ્યાય, ગ્રંથનો મ વિ. અજ્ઞાની
અમુક ભાગ. ઝુત્ર પું. છેડો
મયગમ્ ન. અપયશ, અપમન્નતિ મું. અંજલી, આદર કે નમસ્કાર દર્શાવવા હાથ જોડવા |
અતિ . ભમરો. તે.
અને વિ. એક નહિ, બહુ મદવી સ્ત્રી. જંગલ
મો અ. આશ્ચર્ય, વિસ્મય તિમ પું. ઉલ્લંઘન, પસાર થવું | દર્શાવવા માટે વપરાતો
શબ્દ અતુત વિ. તુલના વિનાનું, ઘણું. |
અનન્ય વિ. ઘણું, પુષ્કળ.
વાળા
૨૯૫
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ સંધ્યેય વિ. અસંખ્ય, ગણી ન મમ્ ન. લોઢું
શકાય એટલા બધા. અંશુમતિર્યું. સૂર્ય મનુw વિ. યોગ્ય, સરખો.
અપવાઃ ૫. નિદા અપuિડતતા સ્ત્રી. બીન આવડત | અન્ય વિ. અસામાન્ય, મહદ અ. ખેદ, દુઃખ દર્શાવવું,
અનન્ય. અરેરે.
ત્રણ વિ. થાકેલા, ઉન્મત્ત મા વિ. નાનું, થોડું.
બનેલા સમન્ડ વિ. ઘણું.
૩સુ વિ. અકરણીય મચત્ વિ. બીજું.
અગ્રસ્ત વિ. મહાવરાવાળું, પ્રતિવયમ્ વિ. વધુ પસંદ કરવા
અભ્યાસ કરેલું. યોગ્ય.
મથ લિમ્ અ. હા થિ પું. સમુદ્ર
મહિત વિ. સાવધાન અ. બીજે વખતે, બીજે માધિ વિ. અમારા જેવું પ્રસંગે.
સમગ્ર વિ. અજ્ઞાત, . ફળ, પરિણામ, ધ્યેય તથા
અજાણ્યું બાબત
મપરિવર્તેશ પું. ક્લેશાભાવ, મિત્ર વિ. નહિ મળતી.
અકલેશ મન્વહમ્ અ. દરરોજ, હમેશાં. તિન વિ. ગત, અર્થ વિ. અધુ પશ્ચિમ વિ. પહેલું
અર્થ વિ. પૈસાની કસમ વિ. અજોડ
ઇચ્છાવાળો પશુન્ અ. બીજા દિવસે મનીષા વિ. ખોટું, જુઠું નર્થ વિ. અમૂલ્ય
પથ્થોરિન . અહિતકારી ચુ છું. કુવો
ધન્ય ૫. અભાગી મથ અ. ત્યાર બાદ
મચ્છન્ન ન. છળરહિતપણું સતર વિ. સમય, વખત
મધ્વન્ય પું. મુસાફર
૨૯૬
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ સદિg વિ. નહિ સહન કરનાર | મનુહિત વિ. નહિ વપરાયેલું, કોરું શ્રધ્ધા પુ. મુસાફર, વટેમાર્ગ. અધ્વર્યું. રસ્તો. મનડુત્ મું. બળદ મનડુલી સ્ત્રી. ગાય. ૩નાર વિ. પછી. મનન કું. અગ્નિ ગના વિ. અપરાધ વગરનું. નિત્ન પું. પવન નિરામ અ. નિરંતર અનુગ પુ. નાનોભાઈ અનુશાસન ન. શિક્ષા, કહેવું. મગૃત ન. અસત્ય નેશન્ અ. અનેકવાર,
વારંવાર { ૫. કાળ મન્તઃપુર ન, અંતેઉ૨, જનાનખાનું મામ્ અ. અંદર અનાર સર્વ. બહારનું અત્તર ન. અંતર, સમયનો ગાળો | અત્તરફ વિ. અંદરનું, અત્યંતર અત્તર અ. વિના, વચ્ચે મન્તરિક્ષ ન. આકાશ.
નિૉા વિ. નજીક, નજીકનું. મચતમ્ અ. બીજે ઠેકાણે
મમ્ સ્ત્રી (બ.વ.) પાણી. અપત્ય ન. સંતાન માર વિ. બીજું. પર સર્વ. પાછળનું, પશ્ચિમ, બીજું, અધમ. પદાર ૫. નાશ કરવો તે,
છૂપાવવું. અપાય મું. વિપ્ન, કષ્ટ
પિ અ. પ્રશ્ન પૂછવામાં, મm ન. કમળ
દ . વરસ, વર્ષ, વાદળ. મfમનવ પું. નવું. ગમિમત ન. ઈષ્ટ, ઇચ્છિત. મિરામ વિ. મનોહર અમી વિ. ઇચ્છિત. મ્યુય પું. આબાદી. » ન. આભ, આકાશ,
મેધ, વાદળ. અમત્ર ન. ભાજન મમર ૫. દેવ. ગમન વિ. સહન નહિ
કરનાર. અમાત્ય . પ્રધાન, મંત્રી મu ન. આંખ મcર ન. આકાશ, કપડું. અqન ન. કમળ
૨૯૭
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન્વય પું. સમુદ્ર
મોન ન. કમળ
mનિની સ્ત્રી. કમલિની મળ્યોઃ પં. મેઘ, વાદળું ગબ્બોધિ . સમુદ્ર
ચિ અ. હે. મળે અ. હે. માથાની સ્ત્રી. મોટું જંગલ પતિ . શત્રુ મષ્ટિ ન. અશુભ, પાપ અરિષ્ટનેમિ પં. બાવીસમા તીર્થંકર મUT ૫. સૂર્યનો સારથી. મwા વિ. લાલ મર્થ છું. પૂજાનું દ્રવ્ય, પૂજાની
સામગ્રી. મwવ . સમુદ્ર અર્થે અવ્ય. અર્થે, માટે. કર્મા પું. બાળક, બચ્યું. મર્યમ– પં. સૂર્ય મન ન. અલંકાર બનાસ વિ. આળસુ મવધાન ન. એકાગ્રતા
વધUT સ્ત્રી. તિરસ્કાર અવનિ સ્ત્રી. પૃથ્વી. અવન્તી સ્ત્રી. એક નગરી. અવર સર્વ. કનિષ્ઠ, છેલ્લું.
સંસ્કૃત શબ્દકોશ વસો સ્ત્રી ઉતરતો કાળ, ૧૦ કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ કાળ અવસિત (નવ+સાત) પુરું
થયું. સમાપ્ત થયું. વાગૂ વિ. નીચું જનાર,
પછીનો દેશકાળ. અવીવી સ્ત્રી. દક્ષિણ દિશા. આવી સ્ત્રી અટકાવવાળી
સ્ત્રી. મોષ વિ. સઘળું, સંપૂર્ણ અશ્વતાર ૫. ખચ્ચર અશ્વવાર ૫. ઘોડેસ્વાર
સામૃતમ્ અ. અયોગ્ય અણુ . (બ.વ.) પ્રાણ મન ન. લોહી. ગતિ અ. છે. મતું અ. નિષેધ સૂચક. મત્ર ન. અસ્ત્ર. મલ્શિ ન. હાડકું મહંય વિ. અહંકારી. મદન ન. દિવસ. અદમતાલ ન. અમદાવાદ આદિ . સર્પ મિત્ર ૫. સૂર્ય ગાર પં. ખાણ
૨૯૮
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ માવર્ષ ન. ખેંચવું તે. માર વિ. આકાર, આકૃતિ,
- ઘાટ તથા સરખું. મારિતા સ્ત્રી. આકારપણું. માન વિ. દબાયેલા, પીડાયેલા ! માન વિ. વ્યાકુળ आखण्डल पुं. छन्द्र માધ્યા સ્ત્રી. નામ મામ્ ન. અપરાધ, પાપ મામિ વિ. આવવાનું, આવનારું. મામ પું. આગમન, આવી
પહોચવું તે. માદ ૫. આગ્રહ, જીદ, હઠ, |
મમત. માના પું. યુરોપ માટોપ પુ. ગર્વ, આડંબર મારા વિ. ઋદ્ધિવાળુ માતÉ પું. પીડા, ભય. માતપત્ર ન. છત્ર મતિથ્ય ન. મહેમાનગીરી માતુર વિ. પીડિત, રોગી
તો ન. વાજીંત્ર માત્મીય વિ. પોતાનું. ત્તિ (આ+ક્તા+ત)વિ. ગ્રહણ
માદ્રિ પું. શરૂઆત. મતિમ વિ. પહેલું. માદા વિ. પહેલું, મુખ્ય. આધિપત્ય ન. અધિપતિપણું. માનદ્ મું. આનંદ, હર્ષ,
પ્રસન્નતા. માનવ ન. મુખ. માન્ય પું. આંધ્રપ્રદેશ, આંદ
પ્રદેશનો રાજા. સાપાત પુ.આરંભ, શરૂઆત. મામાં સ્ત્રી. કાંતિ, શોભા. મામ વિ. કાચું. માયતન ન. સ્થાન, ઠેકાણું,
દેવ વગેરેનું સ્થાન. માયુધ ન. હથિયાર, શસ્ત્ર. માયુષ્યમાન્ !. આપ, પૂજ્ય. માર૭ . જંગલ, વન. માત્ અ. દૂર કે નજીક માસ્ટ વિ. ચઢેલું. બાદ પું. પથારી. મા વિ. દુઃખી, પીડિત. માર્ટ વિ. ભીનું. માર્થ વિ. પૂજય માર્યપુત્ર પું. પૂજયનો પુત્ર,
પતિ.
માર ૫. માન, સન્માન.
૨૯૯
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ માર્યપુત્ર પું. પતિને માટે બોલાય | શ છું. પ્રભુ, મહાદેવ.
શ્વર પુ. રાજા, ઈશ્વર. માની ન. આળસ
ફેશ્વર વિ. સમર્થ. માની સ્ત્રી. શ્રેણી.
વિત વિ. યોગ્ય. સંવરણ ન. ઢાંકવું તે, ઢાંકણ. ૩āન વિ. ઉજળું, દેદીપ્યમશિન્ સ્ત્રી. આશીર્વાદ
માન. મારુષ છું. આલિંગન
ટક ન. ઝુંપડું માસન ન. આસન, બેસવાની ૩ત્તર ન. જવાબ વસ્તુ.
ઉત્તર સર્વ. ઉત્તર દેશ-કાળ, માસન્ન વિ. નજીક રહેલ.
ઉત્તર દિશા. માસર પુ. વેગથી વૃષ્ટિનું પડવું તે | ૩ત્તરીય ન. ઉપરનું કપડું, માતા” અ. સર્યું, દૂર રહ્યું.
ખેશ. માપ ન. સ્થાન.
૩ સ્ત્રી. તીવ્ર ઇચ્છા, માહ્ય ન. મુખ, મોં.
આતુરતા. સાહત વિ. હણેલું, વગાડેલું સાથ છું. અવળો માર્ગ સહિત વિ. લાવેલ.
પuit સ્ત્રી. ચડતો કાળ, રૂછુ વિ. ઇચ્છનાર.
૧૦ કોડાકોડી સાગરોપમ રૂતમ્ અ. અહિંથી, આથી, અહીં. પ્રમાણ કાળ ન્દ્રિય ન. ઇન્દ્રિય
૩૯ પૃ. મળમૂત્રનું વિસર્જન રૂપે. ચંદ્રમાં
૩જોધ પું. ઊંચાઈ રૂમ . હાથી.
ડબ્લ્યુજ ન. ઉત્સુક, બેચેન રૂના સ્ત્રી, પૃથ્વી.
દ્ વિ. ઊંચે જનાર, ઉત્તર રૂધિ . સ્ત્રી. બાણ રાખવાનું
દેશ, કાળ. ભાથું.
ત્ પું. સમુદ્ર રયત્ વિ. આટલું, એટલું. કીવી સ્ત્રી. ઉત્તર દિશા. ફૅદશ વિ. આવું, આ પ્રકારનું. ૩ર . ઓડકાર.
300
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ
ડૂત વિ. ઉડેલું. ૩ય . ફલ પ્રાપ્તિ. દ્દેશ ૫. સ્થળ, પ્રદેશ. તિર ૫. ઉદ્યોત કરનાર,
પ્રકાશ કરનાર જેવા પું. વિશેષપણું.
ત વિ. તત્પર ૩પવાર . સન્માન ૩૫૪ . ઉપદ્રવ, હુમલો. ૩૫માં સ્ત્રી. ઉપમા, સાદેશ્ય,
સમાનપણું ૩પવિદા સ્ત્રી. નજીકની વિદ્યા. ૩૫ ૫. પથ્થર. ૩૫ણામ . શાન્તિ ૩૫ર ૫. સંસ્કાર, ટાપટીપ. ૩૫ . દેવતાઈ ઉપદ્રવ. જૂશ . ઘુવડ આ વિ. વાવેલું ૩nક્ષણ વિ. શરૂ કર્યું, ઉમેર્યું. ૩૫ વિ. પ્રથમ કહેલું, રચેલું. ૩પનિયન ન. ભેટછું. રૂપાનદ્ સ્ત્રી. મોજડી, જોડો. પાત્ર . ઠપકો. ૩પતિ સ્ત્રી. સેવા. પેત (૩૫++ત) વિ. યુક્ત. ૩મ સર્વ (દ્ધિ. વ.) બે.
આ સ્ત્રી પાર્વતી ૩૨ ન. છાતી. ૩૨ ૫. સાથળ. ૩૪ વિ. વિશાળ, મોટું. ૩વ સ્ત્રી. પૃથ્વી
ના પુંદૈત્યનો ગુરુ, શુક્ર. ૩wા પું. ન. તાપ, તડકો. ૩ષ્ટ્ર ૫. ઉંટ fu૬ સ્ત્રી. એક છંદ કમ્ ન. બળ કર્ણ વિ. ઉભું, ઉંચુ ઋતુ વિ. સરળ ત્ર અ. વિના
ત્રણ પુ. યાજ્ઞિક ગોર ઋક્ષિન પુ. ઈન્દ્ર *સમસ્વામિન્ મું. પ્રથમ
તીર્થકર
આખાનો અવયવ.
વિન વિ. એટલું. પતાવત્ વિ. આટલું, એટલું.
પા . હરણ. fષન વિ. ઇચ્છાવાળું. ગોવર્ ન. ઘર. મોર . સમૂહ માંગ+ ન. તે જ, બળ,
૩૦૧
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
દોષ.
સંસ્કૃત શબ્દકોશ પરાક્રમ.
વપ પુ. વાત પિત્ત અને કફ મોત . ભાત.
આ ત્રણ દોષ પૈકીનો એક મૌર વિ. છાતીનું, સગું. ૬ ન. બળદની ખાંધ.
કરી સ્ત્રી. વેણી #ાત્ મું. બળદ.
મક પું. એક તાપસ ક્ષ . સૂકું ઘાસ, સૂકું વન. વર . હાથ, કિરણ. જ્ઞાન ન. કાજળ
વરVT ન ઇન્દ્રિય વેદ પું. સાદડી
જ છું. કોઈપણ જાનવરનું દશ ન. સૈન્ય, સેના
બચ્યું, કાંડાથી માંડીને વચલી દિ સ્ત્રી. કેડ
આંગળી સુધીનો ભાગ ટુ વિ. કડવું.
#gf પૃ. કાન. #તમ સર્વ. વિ. (અનેકમાંથી) | of . કરણરાજા, સિદ્ધક્યું, કોણ
રાજનો પિતા hતર સર્વ. વિ. (બે માંથી) ક્યું, | fથાર ૫. ખલાસી કોણ
વર્તમ પું. કાદવ તિ સર્વ. વિ. કેટલી સંખ્યાનું વન વિ. મધુર, મનોહર.
(બ.વ.માં જ) ત્ર ન. ભાર્યા. તિય વિ. કેટલુંક, થોડું.
તતા સ્ત્રી. કલ્પવૃક્ષની થંચિત્ આ. કેમે કરીને, કોઈપણ જેમ ઈચ્છેલું આપતી રીતે.
મનાતી લતા વતી સ્ત્રી, કેળ
નેવર ૫. ન. શરીર, દેહ. વારિત્ અ. કોઈવાર, એકવાર | વર્તમ . કલમી ચોખા ન ન. સુવર્ણ
તાપ પું. સમૂહ નહિ પુ. મેરુ પર્વત
નાપિન્ . મોર થરા સ્ત્રી ડોક.
ત્રિ . કલિયુગ, કજીઓ. hવત્ર પું. કોળીયો.
૩૦૨
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ ઋષીય પું. રાગદ્વેષ વરુણ વિ. કષ્ટકારી.
વિ. સોનાનું. ઋા વિ. કાણું. I૬ ન. બાણ શાન્તા સ્ત્રી. સ્ત્રી. ગ્રામ . ઇચ્છા #ાય . કાય, શરીર. વાર ૫. નિશ્ચય. રમૂ છું. દલાલ, મૂલ્ય નક્કી
કરનાર, #ાનપુરી સ્ત્રી યમપુરી. વાનર ન. વિલંબ વાય સ્ત્રી. પૃથ્વી. વિક છું. પરાગ વિલન અ. ખરેખર. વિનું અ. પણ, પરંતુ. દિમુ અ. શું. વિર પુ. મજુર. વિજય અ. કેટલું. વદ . કીડો શ વિ. કઈ જાતનું, કેવા
પ્રકારનું. વૃક્ષ છું. પેટ.
# ન. ઝાડી. વેટ સ્ત્રી. ઝુંપડી
દુર્ણ ન. કુટુંબ રુથ . શેતરંજી વન્દ્ર ન. મચકુંદનું ફૂલ. વૃષ્ણ વિ. કુબડું. મિન્ . હાથી માર ૫. કુમાર, કાર્તિક
સ્વામી. મુદ્ર ન. ચંદ્રવિકાસી કમળ મુરજ પં. દિગંબરાચાર્ય. સુમ પું. ઘડો, હાથીના મસ્તક ઉપરના બે બાજુના ઉંચા ભાગ, કુંભસ્થળ. નાય ૫. માળો
નાન પું. કુંભાર. qનીન . કુળવાન
શનિ વિ. સુખી. કૂપવર્ષાબૂ . કૂપમંડૂક જેયૂર પં. બાજુબંધ. વજ્ઞાન ન. સર્વ વસ્તુ
વિષયક જ્ઞાન. નિ સ્ત્રી. ક્રિીડા, રમત. વેશ ૫. વાળ
શનિ . સિંહ વૈતવ ન. કપટ કોવિન પં. નર કોયલ aોટા પુ.પોલાણવાળો ભાગ.
|
303
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ વોદિ સ્ત્રી. કરોડ (સંખ્યા)
છ મું. સમુદાય, સમૂહ. કોટિ: અ. ક્રોડ ક્રોડો. નવા વિ. જવાના તુજ ન. કુતૂહલ.
સ્વભાવવાળું ન્યા સ્ત્રી. રામની માતા.
TUT પું. સમૂહ તીન . યમ.
ગઈ છું. હાથીનો ગંડસ્થલ. ત્ર વિ. આખું, બધું, સંપૂર્ણ. નતિ સ્ત્રી. શરણ, ગતિ. પણ . કૃપણ, કંજુસ માણસ.
ઝૂ વિ. જનાર વિ. અલ્પ, થોડું
અન્ય ૫. ગન્ધયુક્ત દ્રવ્ય, જો અ. માટે
વિલેપન મ . પગ, અનુક્રમ.
સ્થત{ અ. ગન્ધથી. સ્ત્રી. કાગડાનું કાકા કરવું તે. | સ્થિર્વ ૫. ગાનાર એક દેવશg . શિયાળ.
જાતિ a ન. આકાશ.
વાર્તા સ્ત્રી. ખાડો ઉવા સ્ત્રી ખાટલો
ર્તિક પું. ગધેડો gવિર પુ. ખેરનું ઝાડ
અમૃત વિ. ગર્ભધારણ નિત્ર ન. કોદાળો
કરનાર ઘર પું. ગધેડો
વેષ સ્ત્રી શોધ, તપાસ. વન ન. ખળું (ધાન્ય રાખવાની દિન વિ. ઉંડું
જગા), કચરો, મેલ, માત્ર ન. શરીર . દુર્જન
નીતિ સ્ત્રી, ગીત, ગાયન વનપૂ વિ. ખળાને સાફ કરનાર, ત્િ સ્ત્રી. વાણી. કચરો કાઢનાર, દરિદ્ર માણસ, | શીર્વાદ પું. દેવ. દાસ
#ાત વિ. ગુરુમાં રહેલ. વેર પં. વિદ્યાધર.
પુર્વી સ્ત્રી. સર્ગભા સ્ત્રી. વા . હથિયાર
પૂર્વ રાષ્ટ્ર ન. ગુજરાત. guડશમ્ અ. ટૂકડે ટૂકડા. જુઠ્ઠા સ્ત્રી. ગુફા.
30૪
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ વૃદ્ધિ સ્ત્રી, લોલુપતા, આસક્તિ | નસીર ૫. કપુર ગૃહિણી સ્ત્રી, સ્ત્રી
વર્ષ પુ. ધામ, બફારો ગૃહિન વિ. ગૃહસ્થ.
પર્વ વિ. ઉષ્ણ નદ ન. ઘર.
પગ ૫. સૂર્ય નો પુ. બળદ, આખલો
ઘર વિ. ભયંકર જો સ્ત્રી. ગાય, વાણી, પૃથ્વી. ચોવતિન પં. ચક્રવર્તિ જોવર ૫. વિષય.
રદિન ૫. ચક્રવર્તિ કોથમ/જોધૂમ . ઘઉં
રાટ વિ. પ્રચંડ ભોપ ૫. રબારી
રપત્ર વિ. અસ્થિર ગોપાત છું. રબારી
ચક્ષ૬ ન. ચક્ષુ. ગોળી સ્ત્રી. ગુણી.
વાઇફાર . ચંડાળ જોપી સ્ત્રી. ગોપી.
પં. મૌર્યવંશી આદ્ય પછી સ્ત્રી, ચર્ચા, સંભાષણ ૌતમ પુ. ગૌતમ ગણધર, ભાગ- 1 વર . ચંદ્રગુપ્ત. વાન મહાવીરના શિષ્ય
દરમ વિ. છેલ્લું. પ્રચત્ . ગ્રંથકાર
વરત ન. ચરિત્ર, આચરણ, ગ્રામ વિ. ગામનો નાયક, મોટી
વર્તન બુદ્ધિવાળા.
વા, વિ. મધુર વચન. પ્રાપી વિ. ગામડીયું.
ચાતુરી સ્ત્રી, ચતુરાઈ જીવા સ્ત્રી ડોક
રાપન ન. ચપળતા. પ્રાણ પુ. ગળવું, ગળી જવું તે, પાપ . ન. ધનુષ ગ્રહણ.
ચામર ૫. ચામર ઘટા સ્ત્રી. સમૂહ
વા વિ. સુંદર વન પું. મેઘ
ચિત્રમ્ અ.અભૂત, આશ્ચર્યનિરિત ન. ગાઢ અવાજ
જનક (ગર્જના)
દિર ન. લાંબો કાળ
રાજા
૩૦૫
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
- મણિ.
પ્રકાશ.
સંસ્કૃત શબ્દકોશ ચુડાર ના મસ્તક ઉપર રહેલો | ગભૂત યું. મેઘ.
નીમૂનમાતિનું પં. વર્ષાઋતુ બૂત . આંબો.
નવા સ્ત્રી આજીવિકા. વેરી સ્ત્રી. ચેટી, દાસી.
નીવિત ન. જીવન. વેણ સ્ત્રી ગતિ, પ્રવૃત્તિ. વાહન . હોમનાર ચૈતન્ય ન. આત્મા
ન્યા સ્ત્રી. ધનુષ્યની દોરી છન્ન ન. કપટ
જ્યોતિ ન. જ્યોતિ છત્ર ન. છત્ર.
ચોસ્ત્રી સ્ત્રી, ચાંદની, ચંદ્રછાત્ર ૫. છાત્ર, શિષ્ય, વિદ્યાર્થી. છિક સ્ત્રી. છેદ, નાશ.
શ્વર . તાવ. ન પું. જડપુરુષ, મૂર્ખપુરુષ. નન કું. અગ્નિ નવાપું. સીતાના પિતા ગ્રંફાવીત છું. પ્રચંડ પવન તુ પું. જન્તુ. સંસારી જીવ. તદ . ન. કિનારો પ્રાણી.
તત્િ સ્ત્રી. વીજળી ઝયશિન્ પું. એક રાજા તડિત્વત્ છું. મેઘ નયન પુ. ઈન્દ્રનો પુત્ર. તત્રમવત્ સર્વ. આપ, પૂજ્ય. ના સ્ત્રી. ઘડપણ
તથાપિ અ. તો પણ વનરાશિ ૫. મહાસાગર, સમુદ્ર તથ્ય વિ. તથ્ય, સત્ય ગાક્ય ન. જડતા, મૂખેપણું તપિ અ. તો પણ ગાત . પુત્ર
તનય !. પુત્ર નાની સ્ત્રી. સીતા
તનયા સ્ત્રી, પુત્રી, દીકરી. ગાને અ. જાણે
તનું સ્ત્રી. શરીર ગાય સ્ત્રી. પત્ની.
તનુ વિ. પાતળું. વાત . સમૂહ
તનુગ”નું . પુત્ર. દ્વિવી સ્ત્રી. ગંગા
તનૂ સ્ત્રી. શરીર નિવર . જીનેશ્વર.
તનું છું. તખ્ત, સુતર
305
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ તખ્તવય ૫. વણકર
तुराषाह पुं. ईन्द्र તો સ્ત્રી. વીણા.
તુર/સુરક્ . ઘોડો તતિ વિ. આળસુ.
તુષાર પું. હીમ. તવન વિ. તપ કરનાર સૂર્ય ન. વાજીંત્ર તપસ્ ન. તપ
तूल न.३ તમન્ ન. અન્ધકાર.
તેજસ્ ન. તેજ તમિત્રા સ્ત્રી. રાત્રી.
તૈત્ર ન. તેલ તરત વિ. દેદીપ્યમાન, ચંચળ તોય ન. પાણી તી સ્ત્રી. હોડી.
ત્રાતૃ વિ. રક્ષણ કરનારું. તસUT પું. યુવક, જુવાન માણસ. ત્રિપોર્તિ છું. (બ. વ.) એક દેશ તન ન. તળીયું.
ત્રિશ પું. દેવ તાત ૫. પિતા
ત્રિી સ્ત્રી. દેવી તાદશ વિ. તેના જેવું જ. ચસ્વ ૫. મહાદેવ. તાપ પુ. સંતાપ
ચઃ સર્વ. તે તાપ વિ. તાંબાના રંગ જેવું લાલ વત્ સ્ત્રી ચામડી તારવા સ્ત્રી. તારા
વત્ત: ( 7 ) અ. તારી સ્ત્રીતારા
તમારાથી તીય ન. તરુણપણું, યુવાવસ્થા, | વંશ ૫. ડાંસ જુવાની.
ક્ષિપ સર્વ, દક્ષિણદેશ, તાવ અ. ત્યાં સુધી.
દક્ષિણદિશા. તિર્થન્ વિ. તિર્યંચ, પશુ, વાંકુ. | ક્ષિIT સ્ત્રી. એક પ્રકારની તિવી . ન. તિલક. તીર્થજર ૫. તીર્થ-શાસન સ્થાપ- | ધિ ન. દહીં.
નાર, જગપૂજય, દેવાધિદેવ | રથયું. પ્રગભ, હોંશિયાર. તુ ન. મુખ.
દ્રશૂળ પું. સર્પ. તુમ્હી સ્ત્રી. તુંબડી.
રતિ ૫. (કિ. વ.) સ્ત્રી
ભેટ
30.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ વર્ષ પું. અભિમાન, ગર્વ. વૈશન પું. દાંત
ગરથ યું. રામના પિતા
વા સ્ત્રી. દશા, હાલત સ્યુ પું. ચોર.
વાત્ર ન. દાતરડું.
વાર પું. પુત્ર, છોકરો વિનપતિ પું. સૂર્ય. વિવ્ સ્ત્રી. સ્વર્ગ, આકાશ વિશ સ્ત્રી. દિશા
રીસ્થિતિ સ્ત્રી, કિરણ
તીર્ખ વિ. ફાટી ગયું. દુ:ખ્રિત વિ. દુ:ખી.
દુર્ધર વિ. દુઃખેથી કબજે થાય એવું
દુર્મર વિ. દુ:ખેથી ભરાય તેવું. વન્ત પું. દાંત તોષ પું. દોષ, ખામી. ટુર્નય વિ. અજેય, અજિત. વૈીપ્તિમત્ વિ. કાંતિવાળા વાવ પું. દાવાનલ
તુર્દશા સ્ત્રી. ખરાબ-માઠી દશા વુરાપ વિ. દુ:ખેથી-મુશ્કેલીથી પ્રાપ્ત થાય તેવું.
વિવ્ય વિ. અપૂર્વ, અલૌકિક. વૅનાત્મન્ વિ. દુષ્ટ, પાપી.
307
સંસ્કૃત શબ્દકોશ
દુઃસહ વિ. દુઃખેથી સહન થાય એવા.
દુઃસાધ્ય વિ. મુશ્કેલીથી સિદ્ધ થઈ શકે તેવું.
તીર્થં વિ. લાંબુ.
ચુસ્તપ વિ. અધરું, દુઃખેથી કરાયેલું તપ. તેવાન પું. દેવોનો રાજા-ઇન્દ્ર દિત્તુ વિ. બે ગાયના બદલામાં મળેલું.
સુમિક્ષ ન. દુષ્કાળ
દુર્મદ્દ વિ. અતિશય મદવાળું. તુર્વિધ વિ. દુ:શિક્ષિત,
ગર્વિષ્ઠ
સુવિનીત વિ. અવિનયી
દુષ્કૃત ન. ખરાબનૃત્ય, પાપ. હૃદ વિ. મજબુત
મ્મૂ સ્ત્રી. વિષવાળો કીડો. શું સ્ત્રી. દૃષ્ટિ
દેવમૂર્તિ પું. શ્વેતાંબરાચાર્ય વેવેન્ પું. દેવને પૂજનાર સૈન્ય ન. દીનપણું.
વ ન. ભાગ્ય
હોસ્ પું. હાથ
ઘુસત્ પું. દેવ
ઘો સ્ત્રી. સ્વર્ગ, અંતરિક્ષ,
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ આકાશ.
ચિતા સ્ત્રી.પત્ની. તમે ન. દામ, દમડું.
શાનન કું. રાવણ. દ્રવ . રસ.
વોર્નચ ન. દુર્જનતા. તમ્ અ. જલ્દી
તુવૃત્ત ન. દુષ્ટાચાર, ખરાબતુમ ૫. ઝાડ
વર્તન. િન. યુગલ, સુખ દુઃખ વગેરે | થનન ૫. ધનાઢ્ય, ધનવાન. પરસ્પર વિરુદ્ધ બે બે ગુણો, બેનું થનુમ્ ન. ધનુષ્ય યુદ્ધ, રહસ્ય.
થની સ્ત્રી, ધમણ. તાર્ સ્ત્રી. દ્વાર, બારણું.
થરાળી સ્ત્રી. પૃથ્વી. દિન . બ્રાહ્મણ, દાંત. થરપત્ર પું. તે નામે ઇન્દ્ર નિતિ . બ્રાહ્મણ
ઘન . યુધિષ્ઠિર દિપ પુ. હાથી.
થરી સ્ત્રી. પૃથ્વી. દ્વીપ પુ. બેટ
થવ પુ. ધણી, પતિ. તેશના સ્ત્રી. ઉપદેશ
થવન વિ. શુક્લ, ધોળું. રક્ષ વિ પ્રવીણ, કુશળ, ડાહ્યા થર્ય ન ધૃષ્ટતા, ધીઠાઈ. હોવું
થાત્રી સ્ત્રી. ધાવમાતા. સૈન્ય ૬. રાક્ષસ
થવ પું. વૃક્ષવિશેષ હાયિન વિ. (સમાસને અંતે) | થાર સ્ત્રી. ધારાનગરી.
આપનારું, ઉત્પન્ન કરનારું. fધક્ અ. ધિક્કાર હો. દુરન્ત (૩મત) વિ. ખરાબ થી સ્ત્રી. બુદ્ધિ પરિણામવાળું
થર્ સ્ત્રી. ધુંસરી, રાજ્યનો રેવતી સ્ત્રી. દેવ.
કારભાર, મોખરે, રયાવત્ વિ. દયાવાળું.
આગળ. રાત્વિ ન. નિર્ધનતા, ગરીબાઈ. ઘૂસર વિ. ધુંખરું, મેલું. મન ન. ઈન્દ્રિય નિગ્રહ, આત્મ-| શૈર્ય ન. પૈર્ય, ધીરજ, દઢતા. સંયમન.
ધૃતિ સ્ત્રી. ધીરજ.
૩૦૯
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્રુવ વિ. નિશ્ચે. ામત વિ. કાળું, શ્યામ. નવુત પું. નોળીયો.
નમસ્વત્ પું. પવન
નત્તિની રત્રી. કમલિની, કમળનો છોડ.
નવ વિ. નવું
નવનીત ન. માખણ
નહુષ પું. એક રાજા
ના પું. હાથી, નાગ. નાવ્ યું. અવાજ
નાના અ. અનેક પ્રકારનું, વિવિધ.
નામ અ. ખરેખર, ખચિત નામ અ. ધમકી કે ગુસ્સો દર્શાવે.
ના િપું. નરકનો જીવ. નિહિત વિ. સમસ્ત, સઘળું. નિઃસ્વન પું. શબ્દ નિગ્રહ પું. બંધન, શિક્ષા, સજા. નિન વિ. પોતાનું
નિમ્નની સ્ત્રી. સ્ત્રી
નિદ્રાન વિ. સૂતેલુ
નિયાન ન. ભંડાર
નિનાદ્ પું. ગુંજારવ, બોલવું તે. નિમ વિ. સરખું
નિ વિ. ગાઢ, અતિશય,
અત્યંત.
૩૧૦
સંસ્કૃત શબ્દકોશ
નિવિક વિ. ગાઢ. નિમિત્ત ન. કારણ
નિમેષ પું. આંખનો પલકારો.
નિયમ પું. વ્રત નિવશેષ વિ. સંપૂર્ણ.
નિષ્ટષ પું. અવાજ
નિર્ણ પું. ઝરણું
નિર્વજ્ઞતા સ્ત્રી. નબળાઈ
નિવેશ પું. સ્થાન
નિર્વાળ ન. મોક્ષ
નિવિળૅ વિ. કંટાળેલું. નિવૃત્ત વિ. શાંત
નિર્દેવ પું. કંટાળો
નિશાન પું. ચંદ્ર નિશ્ચિંદ્દ વિ. પરિગ્રહ
વિનાનું, સાધુ.
નિષ્ણાત વિ. હોશિયાર. નિયોન વિ. પ્રયોજન વિના
નિસર્ન પું. સ્વભાવ, પ્રકૃતિ. નૌ વિ. દોરનાર
નૌડ પું. માળો
નુ અ. વિતર્ક કરવો એવા અર્થમાં વપરાય છે, જાણે.
નૃશંસ વિ. ક્રુર, ધાતકી. નેમ સર્વ. અર્ધું
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ મિ . ધાર નૈમિત્તિ ન. કાર્ય મૈિષધિ . નિષધ દેશનો રાજા,
નળ.
નો અ. નહિ ગુમવ પુ. મનુષ્યભવ. ચોથ પું. વડ ચા વિ. ન્યાય યુક્ત ચાસ પું. થાપણ. પક્ષ પું. પખવાડિયું, પાંખ. પદ્દન ન. કમળ. પત્ર . સમૂહ પદુ વિ. હોંશિયાર, ચતુર પ વિ. પાંગળું પાના સ્ત્રી, વેશ્યા સ્ત્રી. પતિ પું. પતિ, ધણી. પત્તન ૫. પાટણ શહેર પત્ર ન, પત્ર, પત્રન વિ. પાંદડાવાળું. પત્રિનું . બાણ, પક્ષી. fથવા પુ. મુસાફર, વટેમાર્ગુ.
થન . રસ્તો. પર્વ ન. સ્થાન, પગ, પગલું. પતિ પું. પગપાળો. પલમ . છઠ્ઠા તીર્થકર
ભગવાન.
પર વિ. તત્પર પર વિ. ઉત્કૃષ્ટ, ઘણું. પર ૫. શત્રુ પરણિ સ્ત્રી. પરનિંદા પરમ્ અવ્ય. પરંતુ પરારમ્ અ. પરસ્પર પરમાત્માનું છું. પરમાત્મા પરમાણુ પું. વધુ વિભાગ ન થઈ શકે એવો નાનામાં નાનો ભાગ પરવશ પું. પરાધીન. પરાધીનમન . પરને
આધીન મનવાળો. પરાત્તિ વિ. પરત. રિત વિ. થાકી ગયેલું રિતોષ પુ. સંતોષ પરિધાન ન. વસ્ત્ર . પરિમવ . પરાભવ, પરા
જય. પરિમત વિ. સુવાસ. પરિવૃઢ વિ. પ્રભુ, સમર્થ. રજૂ . યતિ, સાધુ. પરિષદ મું. કષ્ટ પરિસમાપ્તિ સ્ત્રી પરિપૂર્ણતા. પરિશ્રમ પં. થાક, ઉદ્યમ. પર્વત પું. છેડો.
૩૧૧
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ પર્વન ન. પર્વ, ભાગ.
પાં, ૫. ધૂળ પત્ર ન માંસ.
જિઇ ન. સમૂહ પત્નિાશ પું. ખાખરાનું ઝાડ fuપણ સ્ત્રી તરસ નિતિ વિ. પળીયા આવેલું. ઉપપ્પની સ્ત્રી, લીંડી પીપર પશુ પં. પશુ, મૂર્ખ
પિપ્પન પું. પીપળો. ufક્ષન ૫. પક્ષી
પિશાવ પં. ભૂતપ્રેત જેવી એક પશ્ચાત્ અ. પાછળથી
યોનિ, વ્યંતર દેવ. પશ્ચિમ વિ. પછીનું, પાછળનું. શિત ન. માંસ પશમાં સ્ત્રી, પશ્ચિમ દિશા. પઠન. પીઠ, આસન પwવ . ન. કૂંપળ, નવું પાન. પીયૂષ ન. અમૃત. પાદવ પું. ચતુરતા.
પુટપાવાપુ. લેપ કરીને પકવવું પાત પું. પડવું તે
તે. પાર્થિવ પું. રાજા.
પું છું. પુરુષ પાથેય ન ભાતું.
પુષ્ય વિ. પવિત્ર પાશ્વ પુ. મુસાફર, વટેમાર્ગ. પુષ્યવૃત્ વિ. પુણ્ય કરનાર. પાપ પું. પાપી
પુનર્ અ. ફરીથી. પાપક વિ. અતિશય પાપી. પુનર્દૂ સ્ત્રી. ફરીથી પરણેલી પાર ન. અંત, છેડ, સામો કાંઠો. સ્ત્રી જેણે બીજી વખત પાર ન. તપ પારવું તે.
લગ્ન કર્યું છે તે પારાવાર મું. સમુદ્ર
પુત્ સ્ત્રી, પુરી, નગરી. પા ન. પાસે.
પુરતમ્ અ. આગળ. પાર્શ્વનાથ પું. તેવીસમા તીર્થંકર પુત્ર પુ. ઈન્દ્ર. પાવળ પું. અગ્નિ.
પુરજો સ્ત્રી. સ્ત્રી. પાશ ન. દોરડું, જાળ.
પુરષ ન. વિષ્ઠા, મળ. પાત્ર ન. ભાજન, યોગ્ય, આધાર, | પુરોવર્િ વિ. આગળ રહેલું. સ્થાન.
સ્વંશમ્ પુ. ઈન્દ્ર
૩૧૨
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ પુસ્મક્ષાર પું. પુરુષાર્થ. પુશ્નર ન કમળ. પુષ્ય ૫. પુષ્ય નક્ષત્ર. પુત્ર છું. (સમાસના અંતે) તે તે
વર્ગમાં શ્રેષ્ઠ અહીં-મુનિપુરા પૂતિ વિ. ખરાબ. પૂર પું. સમૂહ. પૂરVT ન. પુરવું તે. પૂર્વ સર્વ. પૂર્વદેશ-કાળ, પૂર્વદિશા,
પહેલાનું. પૂન પુ. ઘાસનો પુલો. પૂષન્ મું. સૂર્ય. ૌરવ પું. પુરૂ રાજાનો વંશજ
ર વિ. નગરજન પર્ધ્વ ન. પુરુષાર્થ. પૌમ ન. પુરુષાર્થ, સામર્થ્ય,
પરાક્રમ. પનો સ્ત્રી ઈન્દ્રાણી
માસી સ્ત્રી, પૂનમ પ્રક્ષર પું. સમૂહ પ્રવર્ષ પું. મોટાપણું, ઉત્કૃષ્ટપણું. પ્રવર પુ. રીત, તરેહ. પ્રકૃતિ સ્ત્રી. પ્રજા, સ્વભાવ. પ્રદ વિ. પ્રગટ પ્રછાનઢાંકવું તે, છૂપાવવું તે. yવાર પું. ગતિ
પ્રપથિન્ વિ. પ્રેમી. પ્રતિ વિ. નમેલું. પ્રતિ-પ્રિય ના બદલામાં પ્રિય
વસ્તુ (પ્રત્યુપકાર) પ્રતિવર પુ. વિરોધ. તિનિવિષ્ટ વિ. કદાગ્રહી. પ્રતિપન્ન વિ. કબુલ કરેલું. પ્રતિમૂ ૫. સાક્ષી, જામીન. પ્રતિમ વિ. સરખું. પ્રતીવી સ્ત્રી, પશ્ચિમ દિશા. પ્રત્યા વિ. નવું. પ્રત્ય વિ. પશ્ચિમ દેશકાળ. પ્રત્યુપર . બદલો
વાળવો. પ્રથમ વિ. પહેલું. પ્રધાન વિ. મુખ્ય, શ્રેષ્ઠ,
પ્રદ્યુન ૫. કૃષ્ણનો પુત્ર, કામ પ્રથા સ્ત્રી. પરબ પ્રવોથ ૫. જાગવું તે vમાં સ્ત્રી. દીપ્તિ, તેજ,
કિરણ. પ્રમુ છું. સ્વામી, રાજા. પ્રકૃતિ અ. વિગેરે પ્રમુણ વિ. (સમાસને અંતે)
આગેવાન હોય તેવું.
૩૧૩
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ યુ વિ. યોજયેલું.
નવા પુ. વાંદરો પ્રતિજ્ઞા પું. કૃષ્ણ
પૃથિવી સ્ત્રી પૃથ્વી. પ્રદ વિ. નમ્ર, તૈયાર.
પૃથ વિ. વિશાળ, મોટું, પ્રવર વિ. મુખ્ય, ઉત્તમ, શ્રેષ્ઠ.
પહોળું. પ્રવાહ ન. જહાજ
પાન છું. ફણાવાળો સાપ. પ્રણામ પં. શાંતિ
પર . શેષ નાગ. પ્રસવ પું. પ્રસૂતિ
પતિત વિ. ફળવાળું. પ્રાવ અ. પહેલાં, પૂર્વ. પુવાર પુ. ફંફાડો. પ્રાકૃત વિ. સામાન્ય
પુર વિ. ફુલેલું, ખીલેલું, પ્રર્ વિ. આગળ જનાર, પહેલું. | વિકસેલું.
પૂર્વ દેશ-કાળ. હવે મું. બગલો. પ્રાવી સ્ત્રી. પૂર્વ દિશા.
વA ૫. મૂર્ખ. વિ. વિસ્તૃત, ઘણું. વત અ. ખરેખર, નિશ્ચ પ્રજ્ઞ પું. ડાહ્યો માણસ
હતો સ્ત્રી. બોરડી. પ્રાન્તર ન. નિર્જર કે વેરાન રસ્તો | વિથિ વિ. બહેરું. પ્રાિન છું. જીવ, પ્રાણી. વનિ સ્ત્રી. કેદી. પ્રાકૃત ન ભેટશું.
વનિ ૫. મંગલ પાઠક. પ્રા. અ. ઘણું કરીન, મોટે ભાગે.| વન્યુઝન . સગાં-સંબંધી. પ્રવૃણ સ્ત્રી. વર્ષાઋતુ
વન ન. લશ્કર. પ્રમ ન. પ્રેમ
વનમઃ ૫. ઈન્દ્ર છેષ ન. મોકલવું, રવાના કરવું. વર્દ ન. પીછું. વિત વિ. મોકલેલ
ફિક્સ અ. બહાર પ્રવિપૂપિત વિ. રોમાંચિત. વાદ વિ. સારું. પ્રૌઢ વિ. ઉત્તમ, ગંભીર વાદુનિ પું. ભગવાન ૫. પીપળો.
ઋષભદેવના પુત્ર. નવ છું. કુદકો, ફાળ.
વડુિચ ન. બહુલપણું
૪
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ
વિત્ત ન. બીલ, રાફડો.
વિ ન. કમળનો દાંડલો.
ટ્વીન પું. બીજ, કારણ યુથ પું. પંડિત.
જ્ઞાન્ પું. જગતની રચના કરનાર
બ્રહ્મા
વુડન વિ. ડૂબતું
માન વિ. પૂજ્ય, સન્માનનીય
મવન ન. ધર
માઁ પું. ભંગ, નાશ, ભાંગી જવું.
પરાજય.
માઁ પું. સમૂહ મરત ન. ભરતક્ષેત્ર.
મત પું. ભગવાન ઋષભદેવના
પુત્ર.
મવ યું. સંસાર. મવાહન પું. ભયંકર સંસાર.
મવત્ત પું. ભવદત્ત મુનિ.
વિતવ્ય ન. અવશ્ય થનાર.
મા સ્ત્રી. ધમણ.
મહ્મન્ ન. ભસ્મ, રમ્યા.
માળ પું. ભાગ, ભાગ્ય. માળીથી સ્ત્રી. ગંગા.
માપન નં. પાત્ર
માણ્ડ ન. કરીયાણું, વાસણ. માઙવાર ન. ભંડાર.
૩૧૫
માન્ય વિ. અવશ્ય થવાનું. માત્ સ્ત્રી, કાંતિ મામિ તું.
બ.વ.
માતુર પું. તે નામનો
માણસ
માર પું. સૂર્ય.
માઁ સ્ત્રી. બીક.
મીત-મૌત વિ. ઘણા જ ભય
પામેલા.
ભૌમ વિ. ભયંકર
મીત્ત વિ. બીકણ, ભય
પામનાર.
મુના સ્ત્રી. ભુજા, બાહુ. મુવન ન. જગત.
ભૂ સ્ત્રી. પૃથ્વી.
ભૂત ન. પ્રાણી.
ભૂમૃત્ યું. પર્વત, રાજા. મૂત્ અ. ફરીથી. ભૂત્તિ વિ. ઘણું.
મેનીયતા સ્ત્રી. ભેઘપણું. મેન પું. કાવલું.
ી સ્ત્રી. મોટું નગારું.
મોળ પું. ભોગ, સાપની ફણા મોન્િ યું. સર્પ.
ક્રૂ સ્ત્રી. ભવાં, ભમર.
મૂળ પું. ગર્ભ.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ મૃત્યુ પં. નોકર.
મરીન છું. હંસ. મg . યજ્ઞ
કવિ ન. મરી, મરચાં. मघवन् पुं. ईन्द्र
પર પું. મારવાડ દેશ. મયોની સ્ત્રી ઈન્દ્રાણી.
મર્મન છું. મર્મ, મર્મસ્થાન. મ વિ. મંગળકારી.
મત્સય પું. એક પર્વત મજી વિ. માંચો, પલંગ. પત્નીમ વિ. મેલું. માપું. મનક મુનિ. મશ ૫. મચ્છર માત્ર પું. કુતરો.
મામા પું. મહાભાગ્યમર્ચ ૫. માણસ.
શાળી. પર્યત્વ ન. મનુષ્યપણું. માલુમ પં. વિશાળ-ખાનદાન મથન પું. રવૈયો.
એવું-વૃક્ષ, મહાદ્ધમ. મતીય વિ. મારું.
મહી સ્ત્રી. પૃથ્વી. મદ્ વિ. માંદુ
મહીધર . પર્વત, રાજા. મધુનિદ્ મું. ભમરો.
મહીપ . રાજા. મધુવ્રત પં. ભમરો.
ને . દુષ્ટ, પાપી. આર્ય મધ્ય ન. મધ્યભાગ.
નહિ એવો. નવિન વિ. દઢ મનવાળા માત . હાથી, ચંડાળ. મનસ્ ન. મન.
માત્ર ન. અવધારણ, એ એક બનાવ અ. જરા, થોડું.
જ, બીજું બધુ નહિ તે. મનીષા સ્ત્રી. બુદ્ધિ.
માનસ ન, મન, માનસ મનીષિન્ વિ. બુદ્ધિશાળી.
સરોવર મતિન ન. નિંદિત કાર્ય.
માનુષ છું. મનુષ્ય.. મામ્ ન. તેજ, પ્રતાપ.
માનુષી સ્ત્રી. મનુષ્યની સ્ત્રી. મનુન . માણસ.
મનુષ્ય ન. મનુષ્યપણું. મનો છું. કામ.
મનુષ્ય ન. મનુષ્યપણું. મસ્થાન છું. રવૈયો, મંથન, દંડ. | માન્ય ન. ફૂલ.
૩૧૬
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ મહિલી સ્ત્રી. પટરાણી, ભેંશ. | પૃી સ્ત્રી. મૃગલી. માં ન. માંસ, પ્રાણીના શરીરનો મૃત્યુ પં. મરણ, મોત.
સ્નાયુ રૂપ ભાગ. જેવા સ્ત્રી. બુદ્ધિ. મિત વિ. માપસર, મર્યાદિત. વિદ્ વિ. બુદ્ધિવાન. મિથ અ. પરસ્પર.
મેન પું. મેળાપ. મુઘ વિ. ભોળું.
ત્રી મૈત્રી ભાવના મુથનોવા સ્ત્રી. દમયંતી fથત્ની સ્ત્રી. સીતા મુજે સ્ત્રી. મોતી, મોતીની છીપ. મ િન. મોતી. મ િસ્ત્રી. મોક્ષ
મૌર્ય ૫. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય પુથા અ. ફોગટ.
મૌનિ પું. મુગુટ, મસ્તક. મુપ ન. માથું.
સ્નાન વિ. કરમાઈ ગયેલું. મુશાંતિન પં. બલરામ
થતું ન. કાળજું. મુહુ અ. વારંવાર
યતનું અ. કારણકે, જેથી મુહૂર્ત ન. મુહૂર્ત, બે ઘડી. यथास्वम् (स्वमनतिक्रम्य) મૂઢ ૫. મૂર્ખ.
અ. પોતાના પ્રમાણે. મૂર્ત વિ. દેદીપ્યમાન
થવું ૫. યદુરાજા મૂર્તિમદ્ વિ. સાક્ષાત્
યવ છું. જવ. મૂત્ર ન. મૂત્ર, પેશાબ.
થવસ ન. ઘાસ. મૂર્ધન . માથું, મસ્તક. થવી સ્ત્રી. જવ ખરીદનારી મૂર્ધન ૫. વાળ.
સ્ત્રી. મૂત્રરોગ . ચૌલુક્યવંશી આદ્ય રષ્ટિ ત્રી. લાઠી. રાજા.
યથાર અ. રૂચી પ્રમાણે. મૃગતૃuિiા સ્ત્રી. મૃગજળ. યાદ વિ. જેવું. મૃગાક્ષી સ્ત્રી. મૃગના જેવા યાન ન. વાહન, ગમન. નેત્રવાળી સ્ત્રી.
યામ પું. પ્રહર. મૃરિયું. સિંહ
થર્વવત્ અ. જીવન
૩૧es
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યત. થાવત્ અ. જ્યાં સુધી યુમ ન. જોડેલું. યુત વિ. યુક્ત, સહિત યુવતિ( –તો) સ્ત્રી. યુવતી. યુવાન્ પું. યુવાન. યૂથ પું. ટોળું. યૂપ . યજ્ઞમાં પશુને બાંધવાનો
ખીલો. યૂષ પં. ન ઓસામણ, ઉકાળો. યોષા સ્ત્રી. સ્ત્રી. વોષિત સ્ત્રી. સ્ત્રી. રક્ષા સ્ત્રી. રક્ષણ રન ૫. ધોબી, રંગારો. રનની મુ9 ન. રાતની શરૂઆત. રનમ્ ન. રજ, ધૂળ. રજુ સ્ત્રી. રજ્જા, દોરડી.
સ્ત્રી. કેળ. રસર . રસના અજીર્ણથી
આવેલો તાવ. રસવતી સ્ત્રી. રસોઈ રતાં સ્ત્રી. પૃથ્વી.
સાત પું. આંબો. ૨૯ સ્ત્રી રાંડ રાધવ . રામ રાથાની સ્ત્રી. પાટનગર.
સંસ્કૃત શબ્દકોશ વનર/ગ કું. સમ્રાટું, રાજા
ધિરાજ. રાશિ છું. મેષ, વૃષભ વગેરે
બાર રાશિમાંની કોઈ એક રાશિ ૫. ઢગલો રાદુ છું. એક ક્રૂર ગ્રહ. રિજી વિ. ખાલી.
ર્ સ્ત્રી. કાંતિ, તેજ હજૂ સ્ત્રી. રોગ, પીડા. ૪ ૫. એક જાતનું હરણ
A% ૫. રૂપીઓ. રે સ્ત્રી. રેખા જે પું. પૈસો, વસુ, ધન નક્ષ છું. એક રાજા, કચ્છનો
લાખો ફુલાણી નમ્રા ૫. સુંદર નર્મન્ ન. ચિત નન (નમ્ + 1) વિ.
લાગેલું. વ્યિ સ્ત્રી. વિશિષ્ટ શક્તિ નવ ૫. અંશ નવા ન. મીઠું. નક્ષ ન. ચિહ્ન, વિશિષ્ટતા. નાવ ન. લઘુપણું. તાત્ર ન. પુંછડું. નાપદ્ય ન. લંપટપણું
૩૧૮
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ નુદાવિ પુ. લુંટારો.
વર પું. વરદાન, વર reતુમ હે.કૃ. લુંટવાને વરાવ વિ. બિચારું, બાપડું તેશ પું. અંશ, થોડું.
વરિવDળ પું. સેવક. ત્નોમન ન. લોમ, રોમ.
વર્ષાબૂ પુ. દેડકો નોન વિ. ચપળ
સ્ત્રી. દેડકી. તોનુપ વિ. લાલચુ, લોભી. વર્ત પું. ન. બલીયું, ચૂડી, નોખું છું. ન માટીનું ઢેકું.
ગોળાકાર, વર્તુલ, ઘેરાવો. નોદાર . લુહાર
વદિ સ્ત્રી. વેલડી. વ વિ. વાંકુ
વશ છું. ન. તાબે, ને લીધે. વ પું. સરખા સરખાનો સમૂહ. | વશિન વિ. જિતેન્દ્રિય. વમય વિ. અત્યંત કઠોર વતન ન. વસ્ત્ર. વનિ પુ. ઈન્દ્ર
વસુમતી સ્ત્રી. પૃથ્વી. વટ પું. વડનું ઝાડ
વસ્તુ ન. વસ્તુ, ચીજ, વર્તિની સ્ત્રી. માર્ગ.
પદાર્થ. વર્તિ વિ. વર્તતું.
વત્ર ન. વસ્ત્ર. વર્નન્યું. રસ્તો, માર્ગ
વક્ષ ન. છાતી વન ન. કવચ, બન્નર.
વંશ પું. વંશ, વાંસ. વત્સ !. પુત્ર, વાછરડો.
વાવિ ન. સંદેશો. વત્સત વિ. વાત્સલ્યવાળું, ભક્તિ- | વાન પુ. વેગ ભાવવાળું.
વાનનું . ઘોડો. વત્યા સ્ત્રી. પુત્રી.
વાત છું. પવન, વાયુ. વન ન. વદન, મુખ, ચહેરો. વાર પુ. વિવાદ વસ્થ વિ. ફળ ન થાય તેવું. વાદ ન. વાજીંત્ર વપુસ્ ન. શરીર
વાષિા સ્ત્રી, વ્યાપાર વયમ્ ન. પક્ષી, વય, ઉમર. વાર્ ન. પાણી. વાચ કું. મિત્ર.
વાર ન. નિષેધ, વારનારું.
૩૧૯
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
વારળ પું. હાથી. વાર્ષિ પું. સમુદ્ર. વાળ ન. વૃદ્ધપણું. વાસ પું. રહેઠાણ
વાસત્ ન. કપડું. વા∞ા સ્ત્રી. વાંછના, ઇચ્છા.
વિત્ત વિ. રહિત, હીન.
વિલ્પ પું. વિચાર. વિસિત વિ. ખીલેલું. વિાિ સ્ત્રી. વિકાર. વિળયા સ્ત્રી. તે નામની બાઈ.
વિટપિન્ પું. વૃક્ષ. વિવારળ ન. ભાંગવું, ફાડવું. વિદ્યાધર પું. વિદ્યાધર માણસ વિષ પું. પ્રકાર, રીત, રિવાજ, પદ્ધતિ.
વિધિ પું. નશીબ, ભાગ્ય, કર્મ,
બ્રહ્મા.
વિધિ પું. સર્જન, રચના. વિપત્તિ સ્ત્રી. આપત્તિ, દુઃખ. વિપન્ન વિ. મરી ગયેલ. વિપર્યય પું. વિરુદ્ધ, અવળું. વિપશ્ચિત્ પું. વિદ્વાન. વિપાળ પું. ફળ, પરિણામ. વિપાન ન. વધ, નાશ, કાળધર્મ
પામવો, મરણ પામવું.
|
૩૨૦
સંસ્કૃત શબ્દકોશ
વિપ્લવ પું. નાશ.
વિપુત્ત વિ. ઘણું. વિષવ પું. ધન
વિમાન પું. સૂર્ય
વિમાત ન. પ્રભાત. વિભાવરી સ્ત્રી. રાત્રિ. વિમ્ પું. સ્વામી વિષેત્તુ વિ. ભેદનારું. વિભૂત્તિ સ્ત્રી. સંપત્તિ,
ઐશ્વર્ય, વૈભવ.
વિમş વિ. અટકાવવું, રોકવું તે.
વિશ્વમ પું. વિલાસ. વિરહિત વિ. રહિત, વિના. વિનમ્ન પું. રોકાણ. વિલોપન ન. લોચન, આંખ. વિવર ન જગ્યા.
વિવશ વિ. પરવશ,
વિહ્વળ. વિવિધ વિ. અનેક પ્રકારનું. વિદ્ પું. વૈશ્ય, વેપારી.
વિશિવ પું. બાણ વિશીળ વિ. નષ્ટ થઈ ગયેલું.
વિશેષ વિ. તફાવત
વિશ્રુત વિ. પ્રસિદ્ધ
વિજ્ઞેશ પું. વિયોગ.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ
વિશ્વના પું. વિશ્વનું રક્ષણ કરનાર. વિશ્વસ્ત વિ. વિશ્વાસુ. વિશ્વસનીયતા સ્ત્રી. વિશ્વાસ કરવા યોગ્યપણું.
વિશ્રામ્ય વિ. વિશ્વાસ કરવા યોગ્ય.
વિષ ન ઝેર.
વિષમ વિ. મુશ્કેલ, દુર્ગમ. વિષય પું. ઇન્દ્રિયોનો વિષય, દેશ. વિષાળ ન. શીંગડું. વિષ્ણુવાન પું. ચાણકય
વિસ્મય પું. આશ્ચર્ય. વિઠ્ઠા સ્ત્રી. મળ, વિષ્ઠા વિહીન વિ. વિનાનું, રહિત. વૃત્તાન્ત પું. વાત, ચિત
વ્યવહાર, વૃત્તાન્ત, અહેવાલ. વૃત્તિ સ્ત્રી. વૃત્તિ, વલણ, વર્તન,
ક્રિયા.
વૃત્રન પું. ઇન્દ્ર.
વૃત્ર પું. એક દાનવ.
વૃદ્ધ વિ. પાકટ
વૃદ્ધ ન સમૂહ.
વૃન્દ્રાર છું. દેવ.
વેત્તા સ્ત્રી. વેળા, સમય, વાર.
વેશ્મન્ ન. ઘર. વૈવસ્થ્ય ન. પ્રવીણતા
૩૨૧
વૈજ્ય ન. નિષ્ફળતા. વૈશ્િ પું. શત્રુ વૈધવ્ય ન. પતિરહિતપણું. ટ્વીલા સ્ત્રી. લજ્જા
પ્રીહિ પું. ચોખા, ડાંગર. વ્યય પું. નાશ. વ્યતીજ ન. અપ્રિય, દુ:ખ. વ્યવસાયિન્ વિ. વ્યવસાયી. વ્યવહાર પું. વ્યાપાર વ્યસન ન. દુ:ખ, આફત, સંકટ, આદત, લત, કુટેવ વ્યંમજ પું. ઠગ, લુચ્ચો. વ્યાજળન. વ્યાકરણ, ભાષાના શુદ્ધ પ્રયોગો, નિયમો વિગેરેનું શાસ્ત્ર વ્યાન ન. પહોળું કરવું તે. વ્યાઘ્ર પું. વાય.
વ્યાઘ પું. શિકારી.
વ્યોમન્ ન. આકાશ.
રાજ્ય ન. ગાડું.
ગન્તના સ્ત્રી. કણ્વઋષિએ ઉછેરેલી કન્યા
શત્ ન. છાણ.
શશ્ન પું. ઇન્દ્ર.
શબ્દ વિ. બની શકે કે કરી
શકાય એવું.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ શકું છું. શંખ
શિષ્ય સ્ત્રી. શીંગ, ફળી . લુચ્ચો
શિશ્ન ન. શિર, મસ્તક. શક્તિનું . ઈન્દ્ર.
શિલ્પ ન. કળાકૌશલ તિથા અ. સો પ્રકારે.
શિવ ન. મંગળ, કલ્યાણ. તિન ૫. સો (સિક્કા કે ચીજો)નો | વિ. માંગલિક, કલ્યાણમાલિક.
કારી. શદ્વારિત વિ. બોલાવેલ. શિક્ષા સ્ત્રી. ઉપદેશ, શમ પં. શાંતિ.
શીખામણ શની સ્ત્રી. ખીજડાનું ઝાડ શનિ ન. વર્તન, આચાર. શર મું. બાણ.
સુmિ સ્ત્રી. છીપ શરીરથ વિ. શરીરમાં રહેલ.
સ્ત્રી. શોક. શનિ . દેહધારી પ્રાણી. શાખ વિ. ઉજ્જવળ શનિ વિ. પ્રાણી.
શુશ્ર૬ વિ. સેવા કરનાર, શર્મન ન. સુખ.
સાંભળવાને ઇચ્છનાર. શર્વરી સ્ત્રી. રાત્રિ
વિ. સૂકું. શત્ન પું, પતંગીયું.
શુશ્રણા સ્ત્રી. સેવા, ચાકરી શશ ૫. સસલું.
શ્વર પુ. ભૂંડ. શાકુ ૫. ચંદ્ર
ગૂદ ૫. શૂદ્ર. શાશ્વત્ અ. નિરંતર, સદા, હંમેશા. છૂચ ન. ખાલી. શાહમૃા પું. વાંદરો
ગૃ૬ ન શીંગડું, શિખર. હિન પુ. વૃક્ષ.
શેષ પુ. શેષભાગ, છેલ્લો શાર૯ વિ. શરદ્ ઋતુ સંબંધી.
ભાગ. શાસન ન. આજ્ઞા.
તરીન પુ. મોટો પર્વત. શાલિ વિ. શાસન કરનાર શિવ ન. શિશુપણું. શિહિદ્ મું. અગ્નિ, દીવો. શોણિત ન. લોહી. ગીર વિ. ઉતાવળું, જલ્દી.
શું ન. મૂછ, દાઢી. શ્યામતિ વિ. કાળું. શ્યામ
૩૨૨
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભિક્ષુ.
સંસ્કૃત શબ્દકોશ શાશ્વત વિ. શાશ્વત, નિત્ય, સઠ પુ. સંક્લિષ્ટ કાયમનું.
સહિત વિ. સફળ, સાર્થક. શ્રમ પું. તપસ્વી, જૈન કે બુદ્ધ | સમય વિ. સરખી ક્રિયા
વાળો. શ્રતિ સ્ત્રી. શ્રવણ, કાન. સમગ્ર વિ. બધું, આખું, શ્રેયસ્ ન. સુખ, સમૃદ્ધિ.
પૂરેપૂરું. શ્રોત્ર ન. કાન.
સમશિન્ વિ. સમાન નજર પું. કુતરો
રાખનારું, નિષ્પક્ષ. : () અ. આવતી કાલ સમસ્ત ન. સમસ્ત, બધુ. શાપઃ પં. શિકારી જાનવર સમ વિ. સમાન, સરખું. અપાશ્વ . ચંડાલ
સમન્ અ. સાથે. નિ . શેઠ
સમર ૫. યુદ્ધ વિથ ન. સાથળ
સમવાય પં. સંબંધ રણ પું. મિત્ર.
સપૂઈ વિ. પૂરેપૂરું. સવી સ્ત્રી. બહેનપણી સંપુટ પું. દાભડો. સરસ્થ ન. મિત્રતા
સ) અ. સારી રીતે, યોગ્ય રવ . પ્રધાન
હોય તેમ. સર્વ ન. પ્રાણી, મનોબળ, વૈર્ય. સમ્પન્ન વિ. યુક્ત. સન્ અ. એકદમ, જલ્દી. સમિદ્ સ્ત્રી. કાઇ, અગ્નિમાં નિતિન વિ. શાશ્વત.
હોમવા યોગ્ય ઝાડની નાની સન્યા સ્ત્રી. પ્રતિજ્ઞા
ડાળીઓ સન્નદ્ધ વિ. તૈયાર કરેલ
સપv ન. પાસે, નજદીક ન્નિાથ પું. પાસે.
સમીહિત વિ. ઇચ્છિત. સક્ષમ વિ. તુલ્ય, સમાન.
સપ્રન્ પુ. મોટો રાજા,
ચક્રવર્તિ
૩૨૩
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરીસૃપ પું. સર્પ. સવયમ્ વિ. સરખી ઉંમરનું. સર્વથા અ. સર્વ પ્રકારે, બીસ્કુલ સર્વતમ્ અ. ચોમેર.
સર્વમહા સ્ત્રી. પૃથ્વી સહન વિ. સ્વાભાવિક, સાથે જન્મેલ
સતિજ્ઞ ન. પાણી.
સવિતૃ પું. સૂર્ય. સસ્પૃહ ન. સ્પૃહા, ઇચ્છા,
આતુરતા, ઝંખના.
સભ્ય ન. ધાન્ય, ધાસ. સહત્તરી સ્ત્રી. સાથે રહેનારી
સતા અ. એકદમ
સહસ્ત્રવિના પું. સૂર્ય. સહસ્રનિહ્ન વિ. હજાર જીભવાળું.
પું. બૃહસ્પતિ
સહસ્રાક્ષ વિ. હજાર નેત્રવાળું. પું. ઇન્દ્ર
મહાધ્યાયિન્ વિ. સાથે ભણનાર સહાય પું. સોબતી, મદદગાર. સંજ્રાન્ત વિ. લાગેલું.
સંòીફ્ળ વિ. સાંકડું. મંર યું. લડાઈ,
યુદ્ધ.
૩ર૪
સંસ્કૃત શબ્દકોશ સંગતિ સ્ત્રી. સોબત
સંગમ પું. સંયોગ, મેળાપ,
સંબંધ.
સંનિમ વિ. સરખું.
સંપ પું. સંબંધ
સંપાત્ન ન. પ્રાપ્ત કરાવવું તે.
સંવૃત્ત વિ. સહિત, સંબંધિત,
યુક્ત સંપત્તિ સ્ત્રી. સંપત્તિ, સમૃદ્ધિ. સંભાવિત વિ. થવાનું. સંપ્રતિ અ. હમણાં.
સમવ્ યું. હર્ષ
સંમિત્ પું. સંયમી, તપસ્વી. સંયોનિત વિ. જોડેલું.
સંવાસ પું. સોબત સંવ્યવહાર પું. વ્યાપાર. સંવત્ અ. સાલ, વર્ષ. સંશ્ર્લેષ પું. સંબંધ સંસદ્ સ્ત્રી. સભા. સંક્ષેપ પું. ટૂંકાણ, ટૂંકાવેલું. સાધિત વિ. સાધેલું. સાન્ત વિ. ગાઢ
સાસ્થ્ય વિ. સંધ્યા સંબંધી સાનિધ્ય ન. સમીપપણું,
સાંનિધ્ય.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામ.
સંસ્કૃત શબ્દકોશ સામન્ ન સામવેદ, મધુરવાક્ય. | સુતા સ્ત્રી. દીકરી, પુત્રી. સામન્ત પુ. નાનો રાજા. સુદશ સ્ત્રી. સુંદર સ્ત્રી. સામગ્રી સ્ત્રી, કામનો સામાન. સુથા સ્ત્રી. અમૃત સમારગ !. પ્રારંભ, માથે લીધેલું | સુધી વિ. વિચારક, વિદ્વાન.
સુધી સ્ત્રી સુઘરી, એક સામર્થ્ય ન. બળ, શક્તિ.
- પક્ષિણી. સમાસ પુ. સંક્ષેપ.
સુધી સ્ત્રી, દેવસભા. સમાવેત વિ. સહિત.
સુપૂ સ્ત્રી. સ્ત્રી. સાયમ્ અ. સાંજે
સુમતિ ૫. પાંચમા તીર્થંકર સારથ્ય ન. સારથીપણું
ભગવાન સાર્થ છું. કાફલો, સમુદાય. સુમન ન. પુણ્ય સાર્થમ્ અ. સાથે.
સુરી સ્ત્રી. મદિરા. સાવધ વિ. પાપવાળો, નિંદા- મૂવી સ્ત્રી. સોય, સળી.
ઠપકા પાત્ર. સૂનું ૫. પુત્ર. સર્વ વિ. સર્વજ્ઞ
સુતનૂ સ્ત્રી. સ્ત્રી. સહ ન. સાહસ, જોખમ. સૂકૃત વિ. સત્ય, પ્રિય. સિતા સ્ત્રી. રેતી
સેનાની પું. સેનાપતિ. સિત વિ. સફેદ, ધોળુ. સોમ પે. ચંદ્ર, એક વેલો. fસદી સ્ત્રી. સિંહણ
સોમપ પુ. સોમરસ પીનાર, સુ9માનિ વિ. સુખ માણનાર
યાજ્ઞિક. સુવિન વિ. સુખી.
સમિત્રિ પું. સુમિત્રાનો પુત્ર, સુત ૫. પુત્ર.
લક્ષ્મણ. સુત પું. સારથી.
સૌણ વિ. કોમળ, મૂદુ. સુતરીઅ. સારી રીતે
સૌરમ ન. સુગંધી
૩૫
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌહાર્દ ન. મિત્રપણું. સ્ત્રોતમ્ ન. પ્રવાહ. સ્વસ્થ પું. ખાંધો, ખભો. સ્તવ પું. ગુચ્છો.
સ્તન પું. સ્તન, થાન.
સ્તવ પું. સ્તુતિ, સ્તવન. સ્ત્રી સ્ત્રી. સ્ત્રી.
સ્થૂલ વિ. જાડું. ધૈર્ય ન. સ્થિરતા.
સ્નિગ્ધ વિ. સ્નેહાળ, ચીકણું.
ઘૃશ્ વિ. સ્પર્શ કરનાર. સ્પૃહા સ્ત્રી. લાલસા, ઇચ્છા. ર વિ. ઘણું, મોટું. ાતિ વિ. ઉઘાડેલું, ફાડેલું. મય પું. ગર્વ.
સ્મર પું. કામ.
મેર વિ. વિકસ્વર
ચન્દ્રન પું. રથ.
હ્રગ્ સ્ત્રી. માળા.
સ્વ ન. ધન, દ્રવ્ય. સ્વ સર્વ. પોતે, પોતાનું.
સ્વપ્ન વિ. સુવાયોગ્ય.
સ્વસ્થ વિ. પ્રસન્ન.
સ્વયમ્મૂ પું. બ્રહ્મા.
૩૨૬
સંસ્કૃત શબ્દકોશ
સ્વર્વાં ન. સોનું.
સ્વર પું. અવાજ. સ્વલ્પ વિ. અતિશય અલ્પ,
થોડું.
સ્વતમ્ અ. મનમાં.
સ્વાગત ન. ‘ભલે પધાર્યા એવું અભિવાદન. સ્વાતિ પું. એક નક્ષત્ર.
સ્વામિન્ વિ. ધણી, નાથ. સ્વાહા અવ્ય. મંત્રાક્ષર. સ્વીય વિ. પોતાનું. સ્વર વિ. સ્વતંત્ર
હત વિ. દુષ્ટ.
હત્યા સ્ત્રી. હિંસા.
હૃત્યાત્ વિ. હત્યા કરનાર. હન્ત અ. ખેદના અર્થમાં
હ્રય પું. ઘોડો.
દરિળ પું. હરણ.
હરિળતક્ષ્મન્ પું. ચન્દ્ર
રિશ્તા સ્ત્રી. હળદર.
હસ્તિન્ પું. હાથી.
વ્ ન. હૃદય, મન, ચિત્ત.
મૈં સ્ત્રી. લજ્જા, શરમ. હ્રસ્વ વિ. ટૂંકું.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત શબ્દકોશ દર્થ ન. હવેલી.
(૬ ૫. દ્રહ. શનિ સ્ત્રી. ક્ષીણતા.
ક્ષત્રિય ૫. ક્ષત્રિય દાચ વિ. હસીને પાત્ર. ક્ષr . ન. તક, યોગ્ય દાચાર પુ. હાસ્ય કરનાર.
સમય. હા અ. ખેદ અર્થમાં.
ક્ષમ છું. સમર્થ દાદા અ. હાહા
ક્ષમન વિ. ક્ષમાવાળો હાહાલાર . હાહાકાર
ક્ષમૂિત વિ. સમર્થ. હિત વિ. યોગ્ય, હિતકારી, લાભ- ક્ષામ વિ. દુર્બલ, શુષ્ક. દાયક.
fક્ષતિ સ્ત્રી. પૃથ્વી. હિમવત્ ૫. હિમાલય પર્વત ક્ષિતિપતિ મું. રાજા. હિમ ન. હિમ, બરફ, ઠંડી. ક્ષીરપુટ ન. બાળક.
અ. અરેરે, ખેદ અર્થમાં. ક્ષા પુ. બાલ સાધુ. દુનમુન . અગ્નિ.
ક્ષે વિ. ફેંકનાર. દુતાશન પું. અગ્નિ.
ક્ષેપ ન. કુશળ. હેતુ પું. કારણ, પ્રયોજન, નિમિત્ત | ક્ષમ છું. ખળભળાટ. ન. સુવર્ણ.
આ સ્ત્રી. પૃથ્વી. યવન ન. માખણ.
જ્ઞાનપણી સ્ત્રી. કાર્તિક સુદીહો પું. હવન કરનાર
પાંચમ.
૩૨૭.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
બીજી બુકના શ્લોકોના મૂળસ્થળની યાદી પાઠ શ્લોક
મૂળસ્થળ १ मनोरथाय नाशंसे कि बाहो ! अभिज्ञान. शा
७१३ ४ इदमाश्रम-द्वारं यावत्प्रविशामि .. . ७ कथं य एव मद्विनाशेन चन्द्रगुप्त मुद्राराक्षस अंक-५ पृ. १३८ १० पितॄन् पुत्राः पुत्रान्परवदभिहिंसन्ति मुद्राराक्षस अंक-६ पृ. १६६ ७ स्रजमपि शिरस्यन्धः
अभिज्ञान शा.
७।२४ ११ महतस्तेजसो बीजं
७।१५ " पुत्रमेवं गुणोपेतम्
१।१२ १२ न प्रयोजनमन्तरा चाणक्यः मुद्राराक्षस अंक-१ पृ. ८३ " विश्वास्येष्वपि
' अंक-३ श्लोक-२६ " शकुन्तलां दृष्ट्वा दुष्यन्तः प्राह । अ.शा.
११२६ " कः पौरवे वसुमती शासति
११२५ १३ भो भो राजन्नाश्रममृगोऽयं अ.शा.
१२१० " पूर्व भवनेषु क्षितिरक्षार्थ
७।२० १५ वसने परिधूसरे वसाना
अ.शा.
७।२१॥ १८ मलयकेतुः-आर्य !अस्ति कश्चिद्यः मुद्रा अंक-५ पृ. १३८,१४० " चाणक्यतचलितभक्तिमहं सुखेन मुद्रा अंक-३
पृ. ९४ २१ गीर्षु चेत:सु च स्वच्छ व्याश्रय-सर्ग:-१ श्लोक नं-११६ २२ नेमे दासीकृता नेमा
व्याश्रय-सर्ग:-१ श्लोक नं-१५० २३ द्वितीयस्यास्तृतीयाया
सर्ग-१।१५८ " देहीति वचनं श्रुत्वा
१।१४२ टीप्पणीमां २४ प्रणमन्तं च राजानं ऋषिः परिशिष्ट पर्व
१।२४० " तत्राश्रमे विविशतुः
परिशिष्ट पर्व
१२२३८ " विवाहलग्नं निर्णिन्ये...
२।१३२ ,, ततश्च नवभिमासैः सार्ध परिशिष्ट पर्व
२२६५ २५ तवाश्रमे दम्पती तौ...
१२११५ २७ तीर्थेऽतत स किं दानमतनिष्ट. व्याश्रय नवमो सर्ग श्लोक १४९
૩૬૧
"
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
१६१६०
२८ दध्यौ चैवं स राजर्षिरहो... परिशिष्ट पर्व २८ मा शाप्सीदेष इति... , ये आविक्षस्तमद्विक्षस्तमद्राक्षुश्च. द्वयाश्रय " उपायत नृपो रत्नानि २९ जीवितेनाऽमुना कि मे... परिशिष्ट पर्व मा कार्षीत्कोऽपि..
योगशास्त्र " पलाशपत्राण्यादाय स... परिशिष्ट पर्व " यावत्प्रत्युपकाराय... " अत्यन्तघोरनरकपात..
यौवने पर्यणैषीत्स... " कुमार ! किंतु पृच्छामि... " अलिप्तासिचतान्ध्र..
व्याश्रय " कृष्णायास्मै द्वितीयस्मै.. ३० हे राजन् ! यूयं
, यथा समगतोमेशे.. ३१ भूषणाद्युपभोगेन..
मुद्रा. ३३ मत्सूनोः क्षीरकण्ठस्य तैः.. परिशिष्ट पर्व ,, तेऽमी मे भ्रातर इव.. " नैवास्ति राजराजस्य यत्सुखं प्रशमरति " यत्प्रातस्तन्न मध्याह्ने.. योगशास्त्र ३४ वधूवरं च गायन्त्यः ..
परिशिष्ट पर्व " परस्पृहा महादुःखं..
ज्ञानसारः " सुरिरूचे भवदत्त !
परिशिष्ट पर्व , चिखादिषति यो मांसं... योगशास्त्र , असौ धनः सार्थवाहो.. त्रिषष्टि " गति विना पथज्ञोऽपि.. ज्ञानसार " स्वजनानित आसन्नान्दिदृक्षे..
परिशिष्ट पर्व ३६ बिभेषि यदि संसारा..
ज्ञानसार " राक्षस: उत्तिष्ठोत्तिष्ठ-अलमिदानी मुद्राराक्षस अंक ६
3६२
७१३१ ९।१२२
श६१
४|११८ १।१०९,११०
१।२२९ १॥३७१ १।४०३ १४५७ ७।१३८ १।१५७
२०४९
९।१२० ३।२३ पृ.८४
१।५९ १।२३६
४५७ ११९५
३११८
पृ.१६८
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેઈજ
૧૭
૧૯
૧૯
૧૯
૩૪
૩૭
૩૭
૪૮
૫૦
૧૫
૬૩
૬૯
૯૬
૧૦૮
૧૧૩
૧૫૬
૧૬૩
૧૮૯
૨૬૩
પંક્તિ
૩
૧૨
૨૩
૨૪
૨૧
દ
૧૫
૧૦
"
મધ્યમા ૮ મી આવૃત્તિનું
શુદ્ધિપત્રક
-
૧
૨૫
૨૫
૧૨
૧૧
૨૨મી
લાઈન પછી
८
૧૧
૯
અશુદ્ધિ
सर्व
क्
स्वज्
क्षिप्
ગણ
क्षिण
सत्त्व
आनक
।
નપુંસક
तरल
સંયુકત
द्यावा
लवतास्मि
रुरुधिव:
ૐ
ड्व्वम्
अथं
343
શુદ્ધિ
સર્વ
. ૫.
જ્ઞ આ.
ત્ ઉ.
ગણુ ૮ મો
क्षिण्
સત્ત્વ ન.
आनक्
“શબ્દો”
નપુંસકલિંગનો
તરત્ન વિ.
સંયુક્ત
द्यावौ
लवितास्मि
अक्षू तक्ष त्वक्ष्
रुरुधिव
નું
इदम्
अथ
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ વર્ધમાન એન્ટરપ્રાઈઝ . શાહીબાગ અમદાવાદ-૪૦ ફોન : 286785