Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAptisthAnaAcArya zrI AtmArAma jaina prakAzanAlaya jainasthAnaka, ludhiyAnA, pajAba prathama praveza prati 1000 vIra samvat 2485 vi0 sa0 2015 mUlya kheLa rupayA - mudraka . zrI hasarAja zarmA, sAsAiTI praisa ludhiyaanaa|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmahima zrI svAmI jayarAma dAsa jI mahArAja (bAbA jI mahArAja) . memaana REATE XE opati Rated (citra kevala paricaya ke lie hai) janma bhUmi svargavAsa rUpAheDI ludhiyaanaa|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisa ko ? jina kI pavitra chatra-chAyA tale rahakara jIvana me jaina-sAdhu banane ke bhAva paripakva hue, unheM poSaNa milA aura jina ke maMgalamaya anugraha se ye paktiyAM likhane kI kSamatA prApta huI unhI hAmahima, prapitAmaha, magalamUrti, svanAmadhanya, sthavirapada-vibhUSita parama zraddheya parama pUjya zrI jayarAmadAsa jI mahArAja pAvana caraNoM meM sabhakti savinaya samarpita --jAnamuni
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanyavAda "bhagavAna mahAvIra ke pAca siddhAnta" isa pustaka ke prakAzana meM jina dAnI sajjano ne sahayoga dene kA anugraha kiyA hai, una ke pavitra nAma isa prakAra hai zrImatI satyA devI jaina dharmapatnI zrI jJAna candra jI, pro0 yUnAyaTiDa hauz2arI phaikTarI ludhiyAnA 2. zrI vidyAsAgara jI jaina suputra zrI khajAcI rAmajI, pro AtmArAma gaNDA mala jaina baikarja, janarala kamozana ejeNTa, jaNDiyAlA guru (amRtasara) zrImatI prakAzavatI jaina, dharmapatnI zrI sundaradAsa jI jaina, pro0 zrI lachamanadAsa ratna candra jI jaina ropar3a (ambAlA) 4. zrI vastI mala jI Anada rAja jI jaina, tambAkU bAz2Ara jodhapura (rAjasthAna) zrI mohana lAla jI dhIra pro. mohana haujarI phaikTarI, dAla bAz2Ara, ludhiyAnA zrI zrIcandra triloka cada jI jaina
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ suputra zrI kastUrI lAla jI loDhA, makAna naM0 1009 mAlIvAr3A, dehalI 8 zrI zItala dAsa kailAza candra jI jaina cUhar3acaka vAle jIrA ( phirojapura ) ( 2 ) kaTarA lesavA, cAndanI cauka dehalI zrI raghuvIra siMha jI loDhA, 1 zrI naMgIna candra kharAyatI rAma jo jaina, cUhar3acaka vAle mogA maNDI 10 zrI sukharAja jI jaina, pasarUra vAle sivila lAIna dIpa gaja, B.I 347 ludhiyAnA. 12 ina dAnI sajjano kI udAratA se isa pustaka kA prakAzana - ho rahA hai / maiM "AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzanAlaya " kI ora se ina dAnI mahAnubhAvo kA dhanyavAda karatA hU / aura AzA karatA hU ki bhaviSya me bhI ye sajjana sAhitya- . sevA kA puNya lAbha prApta karate rahege / prAthIM-matro - AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzanAlaya jaina sthAnaka, ludhiyAnA ---
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta "bhagavAna mahAvIra ke 5 siddhAnta" isa pustaka ko likhane kI eka lambI kahAnI hai| do varSa hone ko haiM,zraddheya tapasvI zrIsvAmI lAbha canda jI mahArAja ke sAtha mujhe jaNDiyAlAguru (amRtasara) jAne kA avasara prApta huA, vahA jAne kA merA, yaha dUsarA maukA thaa| eka bAra maiM vairAgya avasthA me gayA thA, aura aba ki bAra dIkSitadazA me / jaNDiyAlA guru me sthAnakavAsI yuvako kA eka dala banA huA hai, jise "vIra maNDala" ke nAma se pukArA jAtA hai / rAtri ke pratikramaNa ke anantara vIra-maNDala ke yuvako se milane kA avasara milatA thaa| una se dharma-carcA kI jAtI thI, unhe jainasiddhAnta samajhAe . jAte the| isa dharma-carcA me vIra-maNDala ke yuvako ke alAva- - anya zrAvaka loga bhI sammilita rahA karate the| yaha dharmA carcA binA kAraNa prati-rAtri kI jAtI thii| sotsAha sabhI . yuvaka isameM bhAga lete the / sarvaprathama maiM svaya saba se ekaprazna pUcha letA thA, tadanantara yuvakavarga usakA uttara diyA karatA thA / uttara-pradAna kI yaha prakriyA vyavasthita aura kramapUrvaka calatI thI, eka ke bAda dUsarA, dUsare ke bAda tIsarA, - isa prakAra kramapUrvaka sabhI upasthita loga khar3e hokara apane.. apane DhaMga se prazna kA uttara diyA karate the / isa paddhati ko
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) cAla karane ke mere tIna uddezya the-1-yuvakoM me dharma-carcA karane kA utsAha baDhegA / 2- yuvaka bolane kA DhaMga sIkha sakeMge / 3- yuvako ko dhArmika jAnakArI prApta hogI / uttaradAtAoM ke sabhI uttara sunakara una me jo skhalanA hotI thI, usakA sudhAra kara diyA jAtA thaa| kaI bAra upasthita vyaktiyoM kI ora se bhI prazna kiye jAte the, unakA samAdhAna maiM kara detA thA / isa taraha praznottaro ko lekara acchA khAsA samaya baMdha jAtA thaa| * rAtri ko dharma-carcA se jaNDiyAlA guru ke sabhI yuvaka prabhAvita the, prasanna the aura sabhI isame sotsAha rasa liyA karate the, kintu eka bAta saba ko akhara rahI thii| vaha thIaisI pustaka kA prabhAva, jisa me jainasiddhAnto para prakAza DAlA gayA ho / jainasiddhAnto kA bodha karAne vAlI pustako ke na hone ke kAraNa tAttvika jJAna kA prApta karanA kaThina hI nahI, balki asabhava sA ho jAtA hai| yadi aisI pustake ho to pratyeka vyakti una ko par3ha sakatA hai / paDha kara unase lAbhauThA' sakatA hai, dUsaro ko bhI una ke dvArA pratilAbhita kiyA jA sakatA hai / Aja zrAvako me tAttvika jJAna kA prAya.abhAva sA ho gayA hai| kisI se kucha pUchA jAe to koI uttara nahI milatA / jaina Izvara ko mAnate haiM yA nahI ? yadi mAnate hai to kisa rUpa me ? jainadarzana Izvara kA svarUpa kyA batalAtA hai ? jainadharma Astika hai, yA nAstika ? Adi koI bhI prazna kisI jaina ke sAmane rakhA jAe, to vaha koI . santoSaprada uttara nahI de pAtA hai| Amataura para jaina gRhastho - ko yahI kahate sunA hai ki hamAre guru mahArAja ke pAsa calo,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve ina prazno kA samAdhAna kreNge| sArAza yaha hai ki Aja jaino me saiddhAntika jAnakArI kI zocanIya kamI ho gaI hai| isake jahA anya anekoM kAraNa haiM, vahA eka kAraNa sAhitya kA abhAva bhI hai| jaina siddhAnto ko sundara Dhaga se upasthita karane vAle satsAhitya kI Aja bahuta nyUnatA hai| isa nyUnatA se jaNDiyAlAguru ke yuvaka bhI khedakhinna the| anta me unhone mujhe isa dizA me prayatna karane kI joradAra preraNA kI, aura sAnurodha nivedana kiyA ki jenadarzana ke saiddhAntika tathyo para prakAza DAlane vAlI kisI pustaka ko racanA avazya kI jAnI caahie| dharmasnehI zrI vidyAsAgara jI (suputra seTha khajAcI lAla jo pro0 zrI AtmArAma gaNDAmala jena, jaNDiyAlA guru) ne to yahA taka kaha diyA ki Apa isa pustaka ko taiyAra karo maiM ise prakAzita karavA duugaa| yuvako ko isa bAta meM sAmAjikatA thI, dhArmika sneha thA, aura sAhitya ke abhAva ke kAraNa yuvako me ho rahe saiddhAntika vodha ke tAsa ke lie samavedanA thii| mere bhI mana me AyA, ki yuvako kI bAta to ThIka hI hai / java pAThya pustaka hI nahI hogI, taba ye loga sIkhege kahA se ? kaise svAdhyAya kara sakege ? anta me maiMne nizcaya kara liyA ki isa dizA meM avazya yatna karanA caahie| vihAra me likhane-paDhane kA kArya kaThina ho jAtA hai, . tathApi maiMne pustaka ko likhanA cAlU kara diyaa| dhIre-dhIre prayatna calatA rahA / AkhirakAra ludhiyAnA me zraddheya gurudeva, jainadharma-divAkara, AcAryasamrAT pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja ke caraNoM ke pratApa se merA yaha prayatna saphala
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho gyaa| "bhagavAna mahAvIra ke 5 siddhAnta" isa nAma kI eka pustaka taiyAra ho gaI hai| yaha hai isa pustaka ke likhane. kI khaanii| __ "bhagavAna mahAvIra ke 5 siddhAnta" me bhagavAna mahAvIra ke mukhya-mukhya pAMca siddhAnto kA vivaraNa diyA gayA hai / 'ahiMsAvAda, anekAntavAda, karmavAda, IzvaravAda aura aparigrahavAda ina siddhAnto para prakAza DAlA gayA hai / likhane ko to ina siddhAntoM ko lekara bahuta kucha likhA jA sakatA hai, parantu yahA para kevala ina kI jhAkI hI prastuta kI gaI hai / jitanI merI kSamatA hai, jitanA merA bauddhika bala hai, pUjya AcAryadeva ke pavitra caraNoM me rahakara maiMne ina siddhAntoM ke sambandha me jitanA paDhA hai, tathA vidvAna lekhako kI likhI pustako aura una ke lekho ko par3hakara jitanA maiM samajha sakA hU, usI ko prAdhAra banA kara ina siddhAnto para kucha prakAza DAlA gayA hai| ata ina siddhAnto ko vizeSa rUpa se samajhane ke abhilASI pAThako ko svatatra rUpa se janAgamo kA adhyayana karanA caahie| jenAgama inhI siddhAnto kI vyAkhyA se bhare par3e haiN| una ke svataMtra adhyayana se ina ko bhalIbhAnti samajhA jA sakatA hai| maiM mAnatA hUM ki maiM koI siddhahasta lekhaka nahIM hUM, aura maiM yaha bhI acchI taraha samajhatA hU ki abhI mai janadarzana kA vidyArthI hU, usakA kinArA mai ne prApta nahI kiyA hai / ata. isa pustaka me bhAva, bhASA aura zailI ko lekara aneko truTiyA ho sakatI haiM, bhUleM ho sakatI hai / isIlie sahana daya pAThako se maiM sAdara aura savinaya prArthanA karatA hU ki una
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie mujha kSamA kiyA jAe aura sasUcita kara diyA jAe tAki bhaviSya me pustaka ke dvitIya saskaraNa me una kA sazodhana kara diyA jaae| anta me,una vidvAna lekhako kA maiM hRdaya se AbhAra mAnatA ha, jinako likhI pustako se sahAyatA lekara isa pustaka ko likhA gayA hai| tayA zraddheSa paNDita-pravara zrI svAmI hemacandra jI mahArAja kA bhI maiM hRdaya se kRtajJa hUM, jinhone isa pustaka kA sagodhana kiyA hai, aura paga-paga para sahayoga dekara isa pustaka ko adhikAdhika upayogI banAne kA anugraha kiyA jainasthAnaka, ludhiyAnA / 2007, bhAdrapada zuklA 15) -jJAnamuni - - -
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMca kA mahattva gaNita vidyA me pAMca(5)kA aMka vizeSa mahattA kA svAmI hai / samasta jagata me pRthvI prAdi pAMca tattvo kA hI yaha pasArA hai| mAnava zarIra bhI unhI pAca tattvo se nirmita hai| mAnava zarIra kI sthiti kA AdhAra bhI pAca prANa hI hai| manuSya ke sabhI kArya pAca jJAna tathA pAMca kama-indriyo ke dvArA hI sampanna hote hai / isa saMsAra me jo kucha mAnava dvArA racanA huI hai, vaha mAnava ke donoM hAtho kI pAMca-pAMca uGgaliyoM kI hI kRpA se huI hai| pAMca pANDavo ne eka sau eka kauravo ko parAsta kiyA thA / atyAcAra kI nivRtti-arya zrI guru goviMda siMha jI mahArAja ne pAMca pyAro ko hI cunA thA / hindU zAstra mAnava kalyANa kI sAdhanA pAca mahA yajJa hI batalAte hai| islAma ne bho AtmakalyANArtha pAca nimAz2oM kA vidhAna rakhA hai| sikha mata me pAMca katro arthAt keza, kRpAna ityAdi kI baDI mahattA dI hai| pAMcoM me paramezvara kahA gayA hai| jainadharma ke ahiMsA Adi pAca mahA siddhAnta mAnava ke prAtmakalyANa kI prAcAra-zilA hai| jo prANI jitane bhI aMza me ina siddhAnto ko apanA jIvanAGgI banA legA vaha utanA hI Izvara koTi ke nikaTastha pahuca jaayegaa| pUjya zrI jJAnamuni jI mahArAja ne isa pustaka me prati
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) sarala tathA sundara zailI se ahiMsAvAda, anekAntavAda, karmavAda IzvaravAda aura aparigrahavAda ina pAMca siddhAntoM kI vyAkhyA kara hai| isa mahAna parizrama ke liye zrI jJAnamuni jo na kevala jainasamAja apitu samasta mAnava samAja ke dhanyavAda ke pAtra haiN| ludhiyAnA / kAMzIrAma cAvalA 23-9-1959 ) Wealth is lost, nothing is lost, c (Health is lost, Something is lost, EUR Character is lost, Everything is lost, . yadi jIvana me dhanakA nAza ho jAya to koI cintA kI bAta nahIM, dhana aura kamAyA jA sakatA hai| yadi jIvana kA svAsthya calA jAe to kucha hAni hotI hai kyoki "zarIramAdya khalu dharmasAdhanam" ke anusAra dharma sAdhanA ke lie zarIra kA svAsthya apekSita rahatA haiM, kintu jIvana me se yadi karaikkaTara calA jAe, sadAcAra kA devatA jIvana se rUTha jAe to samajha le, usake jIvana kA sarvasva naSTa ho gayA, kucha bhI usake palle nahI rahane pAyA / /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka kI racanAeM 1. vipAkasUtra ( hindI vivecana sahita ) 12. haimazabdAnuzAsana ( prakriyAnuvAda sahita ) praisa me 3. AcArya - samrAT (dvitIya saskaraNa) jainadharmadivAkara AcAryadeva pUjya zrI AtmArAma jI ! mahArAja kA sakSipta jIvana caritra | 4. samvatsarI parva kyoM aura kaise 5. bhagavAna mahAvIra aura vizva zAnti (hindI, urdU, pajAbI, agrez2I) 6. dIpamAlA aura bhagavAna mahAvIra 7. satya saMgIta ( bhajana saMgraha) aprApya 8. jJAna vATikA ( 9. jJAna gaMgA ( > " ) hindI, urdU 19 10 zrAtmadarzana ( zrAvaka pratikramaNa ) 39 " "" , 11 maMgala pATha (saMskRtaprAkRta stotro kA sagraha) 12 nitya niyama ( var3A) (choTA) 13 14 nitya pAThamAlA (aprApya ) 15. dIpaka ke amara sadeza 16. zrAcArya - pravara pUjya zrI motIrAma jI mahArAja 17. saccA sAdhutva 18. pradanoM ke uttara (praisa me ) 19. jIvana-jhAkI ( zraddheya gaNI zrI udayacanda jo mahArAja kA nakSipta jIvana-paricaya ) 20. bhagavAna mahAvIra ke pAMca siddhAnta (Apa ke hAtha meM hai) C 0 0 O 6 mr x 2 w * nv 0 0 .. 0.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAM kyA hai ? 1-ahiMsAvAda 1. hiMsA kA artha 6 2. ahiMsA kA artha 7 3. ahiMsaka jIvana ke 4. ahiMsA kI lokapriyatA 9 camatkAra 5. ahisA jainadharma kA 6. ahiMsA eka yajJa hai 14 prANa hai 12 7. ahiMsA eka jalAzaya 8. ahiMsA prema hai, rAga 15 nahI 9. ahiMsA aura kAyaratA 16 10. ahiMsA ke do rUpa 19 11. ahiMsA kI upayogitA20 12 jIvana aura ahiMsA 22 14 ahisaka bhArata 13 -ahiMsA aura mAsAhAra 25 / 2 hiMsA kI ora 29 15 mAsa ke lie pazuo 16 mAsabhakSaNa ke lie kA sahAra 30 protsAhana 17 videzI dUdha vecate hai, 18 eka nayA hiMsaka bhArata mAsa 31 vyApAra
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 46 (2) 2--anekAnta-vAda 1. anekAntavAda aura 2. ekAntavAda kI vyavahAra ekAntavAda 34 bAdhakatA 3. anekAntavAda kI 4. anekAntavAda kI vyavahAra-sAdhakatA 36 upayogitA anekAntavAda aura anekAntavAda aura vijJAna. 44 apekSAvAda 7. anekAntavAda aura 8 anekAntavAda aura * , haThavAda 46 saptabhagI 9. anekAntavAda aura 100 upasaMhAra , jainetara vidvAna 50 ... 3-karmavAda 1. karmoM kA astitva 54 2. manuSya apane bhAgya kA . nirmAtA svaya hai 57 3. kama svayaM apanA phala 4. - karma karane me jIva detA hai 59 svatatra hai 61 5. karmaphala bhogane meM 6. karmavAda aura sAmya- . 1, jIva paratatra hai, 65 vAda 7. karma AtmA kA guNa 8. karma zabda kA artha 70 - nahI hai 70 / 9. karmoM kI ATha mUla 10. karmoM kI uttara prakRtiyA / prakRtiyA 72 tathA vandhabhoga sAmagrI 76 11. karma bar3e balavAna 12 karma sambandhI praznottara 78 hote hai 77
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) zabda 3-Izvara-vAda 1. vaidikadarzana me Izvara 2 jainadarzana me Izvara 89 88 zabda 3. Izvara ke tIna rUpa 91 4 Izvara eka nahI 94 5. Izvara anAdi nahI hai 98 6 Izvara sarvavyApaka nahIM 101 7. manupya hI Izvara hai 106 8. Izvara jagannirmAtA nahI 108 9. jagata Izvara kA 10. vaidika darzanasammatta ___manovinoda nahI 110 jagannirmANa 114 11. jagata anAdi hai 116 12. sasAra me anAdi padArtha bhI hai 117 13. jagatakartA Izvara 14. Izvara kI preraNA se para ApattiyA 120 kucha nahI hotA 125 Izvara bhAgya-vidhAtA 16 Izvara karmaphala-pradAtA nahI hai 130 nahI hai 135 17 karmoM kA phala kaise 18. Izvara avatAra nahI milatA hai ? 147 letA hai 151 19 Izvara-smaraNa kyo 20. Izvara-prApti kA Avazyaka hai ? 155 upAya 21. IzvaravAda aura AstikatA 15.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 parigraha kA artha 3 parigraha kI maryAdA 5. navabola ( 4 ) 5- aparigrahavAda 11 upasaMhAra 7. aparigrahavAda aura sAmrAjyavAda 190 9 parigraha ke duSpariNAma 195 * 168 2 aparigraha kA artha 172 4. 26 bola 178 180 184 6. aparigrahavAda aura sAmyavAda 8. aparigrahavAda kI upayogitA 189 190 10 parigraha kA sAmUhika niSedha 198 205 12 varanArDazAha zraura jainadharma syAdvAdo vartate yasmin, pakSapAto na vidyate / nAstyanyapIDanaM kiJcit, jainadharmaH sa ucyate // 206
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra ke pAMca siddhAnta bhAratIya darzanoM me jaina darzana kA apanA eka maulika aura viziSTa sthAna rahA hai, anya darzano kI bhAMti jainadarzana ne bhI dArzanika jagata meM apUrva pratiSThA upalabdha kI hai / jainadarzana ne jo vastutattva hamAre sAmane upasthita kiyA hai, vaha itanA udAra, prAmANika, yuktiyukta, sArthaka aura sundara hai ki pratyeka deza, pratyeka kAla tathA pratyeka vyakti ke lie samAna rUpa se upAdeya hai| jainadarzana kI upAdeyatA, upayogitA, magalakAritA aura kalyANakAritA meM sandeha ko kahIM bhI koI avakAza nahIM hai| jainadarzana mAnava ko mAnavatA kA magalamaya pATha par3hA kara use mahAmAnava banane kI pavitra preraNA pradAna karatA AyA hai / samayasamaya para vaiyaktika, pArivArika, sAmAjika, rASTriya tathA AdhyAtmika jIvana ke nirmANa, utthAna eva kalyANa meM jainadarzana ne apanA sahayoga arpita kiyA hai| kisI bhI prAdhyAtmika dRSTi meM jainadarzana mauna nahIM rahA hai, usane sadA mAnava-jagata kA adhyAtma mArgadarzana kiyA hai aura usake andhakAra-pUrNa mAnasAkAza meM jJAna kA divAkara udita karake usake andhakAra kA sarvatomukhI vinAza kiyA hai| jainadharma ke saMsthApaka mahAmahima bhagavAna RSabhadeva the / AdhyAtmika mahAnada ke mUlasrota yahI mahApurupa mAne jAte haiM / vaidika grantha bhI ima mahApuruSa ko mahimA gAte nahIM thakata / jainavarma to inheM prathama rAjA, prathama sAdhu, prathama jina aura prathama tIrthakara svIkAra karatA hai| isa yuga me jainavarma ke mahA-mandira kA paTa sarvaprathama isI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahApurupa ne kholA thA / ina ke anekoM nAma hai| jisa samaya ye garbha me the, usa samaya devatAoM ne svarNa kI dRSTi kI thI, isa liye inheM "hiraNyagarbha" bhI kahate haiM / ina ke samaya meM hI grAma, nagara Adi kI suvyavasthA huI, inhoMne hI usa dharma kI sthApanA kI, jisakA mUla ahiMsA hai, isI lie inheM Adi brahmA bhI kahA jAtA hai| tathA prajA ko asi (yuddhavidhi), mapi (lekhanavidhi), kRSi (khetI karma), zilpa, vANijya (vyApAra aura vidyA ina chaha karmoM se AjIvikA karanA sikhalAyA, isalie ye prajApati bhI kahalAte hai| ahiMsA,sayama aura tapa isa dharma triveNI kA sarvaprathama pravAha inhIM mahApuruSa ke antara me chUTA thA, isa lie ye dharma ke Adikara tathA AdinAtha bhI kahe gae hai| jainadharma kI mAnyatA ke anusAra bhagavAna Rpabhadeva jainadharma ke prathama tIrthakara the| inake pazcAt ajitanAtha, saMbhavanAtha Adi anya teIma tIrthakara ho gae haiM / antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra mvAmI the| bhagavAna mahAvIra kA janma Aja se lagabhaga 2556 varSa pUrva isa pavitra bhArata varSa ke vihAra prAnta meM huA thA / inake pitA mahArAja middhArtha the, aura mAtA mahArAnI trishlaa| Apane apane alaukika vyaktitva aura divya AdhyAtmika jyoti me bhAratIya zani ke itidhAma meM eka krAntikAro yuga kA nirmANa karake dhArmika, mAmAjika aura rASTriya kSetroM meM naya mphUrti, nava utmAha tathA naya jIvanAmaMcAra kiyA thaa| aviveka aura anAna ke bhISaNa garta pamAnanI mAnavatA kA zrAdarza pramANa digbalA kara satya, hAdiyA ke pada siMhAmana para viTanAyA thA, tathA dama tor3a rahI mAnagAko jIvana rA mathura dAna diyA thaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ *bhagavAna mahAvIra kA jJAna ananta thA, una ke jJAna-vaibhava kA anta nahIM pAyA jA sktaa| prabhu vIra kA jJAna itanA sUkSma aura vizAla thA ki usakA pAra pAnA sarvathA asabhava hai / tathApi hama ne use yathAzakti samajhanA hai aura jIvana me use utAranA hai / bhagavAna mahAvIra ke mukhya-mukhya siddhAntoM ko sakSepa meM hama pAMca bhAgoM meM bAMTa sakate haiN| aura ve isa prakAra hai1- ahiMsAvAda 2- anekAntavAda 3- karmavAda 4-IzvaravAda 5-aparigrahavAda isa pustaka meM inhIM pAMca siddhAntoM ke sambandha meM kucha vicAra kiyA jaaygaa| vaise to jaina zAstroM meM inake sambandha meM bahuta kucha likhA gayA hai| yadi saba ko likhane lage to eka vizAlakAya grantha bana sakatA hai| kintu prastuta me hameM vistAra meM nahIM jAnA hai / sakSepa meM hI una kA kevala kucha paricaya karAnA hai / ata adhika na likha kara sAmAnya rUpa se hI ina siddhAntoM ke sambandha meM kucha likhA jaaygaa| ahisA-vAda AdhyAtmika jagata meM bhagavatI ahiMsA ko eka mahattvapUrNa sthAna prApta rahA hai / ahiMsA AdhyAtmika sAdhanA kI prAthamika bhUmikA hai, usa kI AdhArazilA hai / mAnavajIvana kA ujjvala prakAza ahiMsA kI amara bhAvanA me hI nivAsa kara rahA hai| ahiMsA hI saMsAra rUpa *bhagavAna mahAvIra ke jIvana-sambandhI vRttAntI tathA ghaTanAyo ko jAnane ke lie svataMtra rUpa se bhagavAna mahAvIra ke jIvana-caritra kA adhyayana karanA caahie| 'ahiMsaiva hi saMbhAra-marAvamRta-sAraNi' / (yoga zAstra)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) vizAla registAna me amRta kA eka sumadhura jharanA hai| zarIra kI sudaratA, nIrogatA, sukhasAmagrI aura saMpatti Adi ye saba ahiMsA ke hI phala hote hai| ahiMsA hI sarvottama AtmavikAsa rUpa avasthA hai| prazna vyAkaraNa sUtra meM ahiMsA ko ATha upamAe dI gaI haiN| ve isa prakAra hai - jisa prakAra bhayabhIta prANiyoM ke lie zaraNa kA AdhAra hotA hai, isI prakAra saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta prANiyo ke lie ahiMsA AdhArabhUta hai| jisa prakAra pakSiyoM ko gamana ke lie zrAkAza kA AdhAra hai, usI prakAra bhavya jIvoM ke lie ahiMsA kA AdhAra hotA hai| pyAse manuSya ko jaise jala kA AdhAra hotA hai, usI prakAra sakhoM kI pyAsa se pIr3ita manuSyoM ke lie ahiMsA kA AdhAra hai| bhUkhe manuSya ko jaise bhojana kA AdhAra hotA hai, usI prakAra adhyAtmavidyA kI bhUkha se vyAkula manuSya ko ahiMsA kA AdhAra hai| / samudra meM DUbate hue prANI ko jisa prakAra jahAja kA yA naukA kA AdhAra hotA hai, usI prakAra saMsAra rUpI samudra meM cakkara khAte hue bhavya prANiyoM ko ahiMsA kA AdhAra hai| jisa prakAra pazu ko khUTe kA aura rogI ko auSadhi kA AdhAra hotA hai usI prakAra bhavya prANiyo ko ahiMsA kA AdhAra hai| jaMgala meM mArga bhUle hue pathika ko jisa prakAra kipI ke sAtha kA AdhAra hotA hai usI prakAra sasAra me karmoM ke vazIbhUta ho kara rUpa-mArogya-maizvarya-mahiMsA-phalama-znute / (vRhaspati smRti ahiMsA hi parama padam / (mAgavata skadha) -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) nAnA gatiyoM meM bhramaNa karate hue bhavya prANiyoM ke liye ahisA kA AdhAra hotA hai / ahiMsA aura satya ke agradUta bhagavAna mahAvIra ne"dhammo maMgalamukkiDa ahisA sajamo tavo * z yaha kaha kara hiMsA ko dharma aura sarvazreSTha maMgala svIkAra kiyA hai / aura sAtha me - "devA' vi taM namasanti, jassa dhamme savA maNo " T ya pratipAdana kara hiMsA kI uccatA, mahattA, saphalatA aura lokapriyatA ko bhI unhoMne saharSa mAnA hai| isake alAvA pAtaJjala yogadarzana me pataJjali RSi ne bhI ahiMsA ko prema kA parama pratIka agIkAra kiyA hai| ve kahate haiM hiMsA-pratiSThAyAM tatsannidhau vaira tyAgaH / (sAdhanApAda sUtra 35) -- jaba yogI ahiMsA dharma ko apane jIvana meM dhAraNa kara letA hai aura pUrNatayA usame usa kI dRr3hatA ho jAtI hai, taba usake samIpavartI prANiyoM kA bhI vairabhAva dUra ho jAtA hai / nakula aura sarpa me svAbhAvika vaira hai, yaha bAta AbAlavRddha prasiddha hai, para zramika mahApuruSa kA sAnnidhya pAkara vaha bhI nivRtta ho jAtA hai / zrahiMsA kI chAyA me nakula aura sarpa bhI prema ke jIvita bhaDAra bana jAte hai / zrahiMsA kI mahimA mahAna hai / kisI ne use dharma ke rUpa meM dekhA hai / koI use maMgala ke nAma se pukAratA hai aura kitA ne use zAnti * mA sayama aura tapa yaha triviva dharma hai, aura utkRSTa maMgala hai| + jisa hRdaya meM dharma nivAsa karatA hai, devatA bhI use namaskAra karate haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) kA mahApatha tathA AdhyAtmikatA kA eka ujjvala pratIka svIkAra kiyA hai| hisA kA artha _ ahiMsA kA pratipakSa hiMsA hai| ahiMsA ke svarupa kA bodha prApta karane ke lie sarvaprathama hiMsA ke svarUpa ko jAna lenA caahie| svanAmadhanya AcArya umAsvAni ne svanirmita zrI tattvArthasUtra me pramanta yoga ke sAtha kie gae prANavadha ko hiMsA kahA hai.pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA / (ta0 a07 sUtra 8) AcAryavara umAsvAti ne hiMsA kI vyAkhyA do aMzA dvArA pUrNa kI hai| unameM pramattayoga prathama hai aura prANavadha, yaha dUsarA aMza hai| rAga dvApa se pUrNa vyApAra yA jIvanagata asAvadhAnatA kA nAma pramattayoga hai| prANoM kA vadha prANavadha kahalAtA hai / ina donoM me prathama aza kAraNa rUpa se hai jabaki dUsarA kAryarUpa se| jisa hRdaya meM rAga dvaSa kI dhArA pravAhita ho rahI hai, asAvadhAnatA kA jahAM sarvatomukhI prabhAva hai, pramAda jisakA netRtva kara rahA hai, usa hRdaya dvArA yadi kisI jIvana kA apaharaNa ho rahA hai, use dukha yA pIr3A pahu~cAI jA rahI hai, to vahA hiMsA kA janma hotA hai, hiMsA kI DAkinI vahAM sAkAra rUpa dhAraNa kara letI hai / jisa prANavadha meM rAgadvaSa nahIM hai, kisI prakAra kI anya koI kSudrabhAvanA bhI nahIM hai, to vaha prANavadha prANoM kA nAzaka hone para bhI hiMsA kA rUpa nahIM le sktaa| jIvana meM aneko dhAra aise avasara Ate hai ki hama kisI ko bacAne yA usako sukha-ArAma pahuMcAne kA prayatna karate haiM kintu
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAma ulaTA hotA hai| bacAe jAne vAle ko kaSTa hotA hai, vaha karAha uThatA hai, kaI bAra to usake jIvana kA bhI anta ho jAtA hai / prANoM ke bacAne meM pUrNatayA saceta aura satarka DAkTara ke hAthoM se rogiyoM ke ho rahe prANanAza kI bAta yadA-tadA sunane meM AtI hI rahatI hai| kintu aisI sthiti meM vaha prANa-nAza hiMsA kA rUpa nahIM le sakatA. kyoM ki vahAM bhAvanA rogI kI surakSA kI hai, use bacAne kI hai| rAgadvapa kA vahA koI cinha bhI nahIM hai / ata vaha hiMsA nahIM hai| hiMsA vahIM hotI hai, jahAM rAga-dvaSa kA bhAva hotA hai aura rAgadveSa kI chAyA tale jahAM kisI ke jIvana ko lUTA jAtA hai / vastuta mana, vANI, aura zarIra se kAma krodha moha lobha Adi dUSita manovRttiyoM ke sAtha jaba kisI prANI ko zArIrika yA mAnasika kisI bhI prakAra kI hAni yA pIr3A pahuMcAI jAtI hai, taba use hiMsA kahA jAtA hai| guru dvArA kiyA gayA ziSyatADana dekhane meM bhale hI hiMsA pratIta ho, kintu vahAM bhAvanA kI sAttvikatA ke kAraNa use hiMsA kA rUpa nahIM diyA jA sakatA / isake alAvA ahita aura aniSTa kI buddhi se kisI ko pilAyA gayA gau kA dUdha bhI hiMsA kA kAraNa bana jAtA hai| ata. hiMsA kA mUla vairabhAva pUrNa bhAvanA hai| jahA-jahA veravirodha kI bhAvanA nivAsa karatI hai, vahA-vahAM hiMsA kI utpatti hotI calI jAtI hai| ahisA kA artha hiMsA kA abhAva ahiMsA hai| anukampA,dayA, karuNA, sahAnubhUti aura samavedanA Adi ahiMsA ke hI paryAyavAcI zabda hai| mana, vANI aura zarIra se kisI bhI prANI ko zArIrika, vAcika aura
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) mAnamika kisI bhI prakAra kA kaSTa yA kleza na pahuMcAne kA nAma ahiMsA hai| hiMsA nivRttirUpa aura pravRtti rUpa hotI hai| hiMsA kA nivRtti rUpa artha hai - kisI jIva kI hiMsA na karanA aura usa kA pravRtti rUpa artha marate jIva kI rakSA karanA hotA hai / apane hAthoM se yA anya sAdhanoM se kisI jIva ko hAni na pahuMcAnA bhI ahiMsA hai| kintu jo jIva mara rahe haiM, dama tor3a rahe hai, unheM bacAnA bhI ahisA hI | ahiMsA ke donoM rUpoM ko jIvana me le AnA hI ahiMsA kI pavitra ArAdhanA kahalAtI hai / bhagavAna zAnti nAtha ke jIva ne rAjA megharatha ke bhava me apane zarIra kA mAMsa dekara eka kabUtara ke prANI kA sara - kSaraNa karake ahiMsA ke pravRtti rUpa artha ko apanAyA thA / vivAha ke upalakSya me mAre jAne vAle pazuoM ko bacAkara bhagavAna ariSTanemi ne, nAganAgina ke jor3e kI rakSA karake bhagavAna pArzvanAtha ne tathA jala rahe gozAlaka kA jIvana kA dAna dekara bhagavAna mahAvIra ne ahisA bhagavatI ke pravRtti rUpa artha kI hI zrArAdhanA kI thii| ahisaka jIvana ke camatkAra haMsA ko apanAne vAlA vyakti ahiMsaka kahA jAtA hai / ahisaka karuNA kA chalachalAtA huA eka vizAla sarovara hotA hai / usakA mAnasa sar3hA dayA ke jhUle para jhUlatA rahatA hai / usake yahA kisI kA aniSTa nahIM hotA / AkulavyAkula jIvoM kI vaha rakSA karatA hai / vahAM nirantara maitrI, sneha aura sahAnubhUti kI dhArA pravAhita rahA karatI hai / IrpA-dra epa, vaira-virodha, saMkIrNatA aura asahiSNutA Adi vikArI kA sarvanAza ho jAtA hai / ahiMsaka jIvana jahAM kahIM bhI hotA hai, sasAra use prakAzastabha ke rUpa me dekhatA hai| hiMsaka jIvana eka nirAlA hI jIvana vana jAtA hai, usakA pratyeka paga sasAra ko
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) unnati aura abhivRddhi ke lie uThA karatA hai| usa ke roma roma se sukhI raheM saba jIva jagata ke koI kabhI na dhavarAve / vaira pApa abhimAna chor3a jaga, nitya nae maMgala gAve || yahI amara svara gU jaMtA rahatA hai / sasAra kA hita aura kalyANa hI usakI sAdhanA hotI hai| ahiMsaka jIvana jagata ko sadA sukhI, nirApada aura AdhyAtmikatA ke samucca zikhara para virAjamAna dekhanA cAhatA hai| ahisA kI lokapriyatA ahiMmA kA siddhAna itanA lokapriya siddhAMta rahA hai ki kucha kahate nahIM bntaa| saMsAra ke sabhI darzanazAstroM ne isakA svAgata kiyA hai| jaina darzana kA to kaNa-kaNa hI ahiMsA kI ArAdhanA kara rahA hai| jaina darzana me aisA koI, vidhividhAna nahIM hai, jahAM ahiMsA ke darzana na ho| jainasAdhu ke pAMca mahAvratoM aura zrAvaka ke pAMca aNuvratoM meM sarvaprathama sthAna ahiMsA mahAvrata aura ahiMsA aNuvrata ko prApta hai| zrI sthAnAga sUtra me narakagati me jAne ke-1 mahA Arama-hiMsA, 2 mahAparigraha-lobha, 3 pancendriya prANI kA vadha, aura 4 mAsAhAra kAnA, ye cAra kAraNa mAne haiN| ina meM sarvaprathama kAraNa ahiMsA kA anAdara hai / sUtrakRtAMga adhyAya 1 uddeza 4 tathA gAthA 7 me likhA hai "savve akkAMvadukkhA ya, ao savve ahiMsiyA" arthAt-sava prANiyoM ko duHkha apriya lagatA hai, ataH kisI bhI prANI kI hiMmA nahIM karanI caahie| jainetara dharmazAstra Rgaveda me likhA hai . "nakirdevA minImasI na kirA yopayAmasi' arthAt-hama na kisI ko mAreM aura na kisI ko dhokhA de /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) bhagavadgItA ke adhyAya 12 aura zloka 15 me likhA hai "yasmAnodvijate loko, lokAnodvijate ca.yaH" arthAt-jo manuSya kisI ko du.kha nahIM detA hai aura na kisI se dukhI hotA hai, vahI Izvara kA pyArA hotA hai| mahAbhArata ke zAntiparva meM likhA haisarve vedA na tatkuyuH sarve yajJAzca bhArata ! sarve tIrthAbhiSekAzca yatkuryAt prANinAM dyaa|| arthAta-prANiyoM kI dayA jo phala detI hai, vaha cAroM veda bhI nahIM de sakate, samasta yajJa bhI nahIM de sakate aura tIrthoM ke snAna tathA vandana bhI vaha phala nahIM de skte| bauddha dharma ke prasiddha grantha dhammapada (19-15) meM likhA haina tena ariyo hoti, yena pANAni hiMsati / ahiMsA sabapANANaM ariyotti pavujati // arthAt-jo manuSya dUsaroM ko dukha detA hai, vaha Arya yA bhalA puruSa nahIM hotaa| Arya kahalAne kA vahI adhikArI hotA hai jo dUsarI ko kaSTa nahIM detA tathA saba prANiyoM ke prati dayAbhAva rakhatA hai| kabIra jI jIvahatyA kA bar3e kaDe zabdo me virodha karate hue kahate haiMtila bhara machalI khAyake, karor3a gaU kare dAna / kAzI karavata le mareM, to bhI naraka nidAna // musalamAna mAreM karada se. hindu mAre talavAra / kaheM kabIra donoM milI jAeM yama ke dvAra | mikkhoM ke dharma-anya granthasAhiba meM likhA hai -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) bhaMga mAchalI surApAna jo jo prANI khAe / dharma niyama jitane kiye sabhI rasAtala jAe // je ratta lAge kApar3e nAmA hoe palIta / jo ratta pIve mAnuSA tina kyoM nirmala cIta // ahiMsA ke caraNoM meM apane zraddhApuSpa arpita karate hue zekha sAdI kahate haiM - khudA rA bara vandA, bakhzAiza asta / ki khalka az2a vajUdaza dara AsAiza asta / arthAt- khudA usI purupa ko kRtakRtya karatA hai, jisake hAthoM se kisI bhI jIva ko hAni nahIM pahu~cane paatii| eka phArasI kA kavi kitanI sundara bAta kahatA hai - hajAra gaMje kanAta, hajAra gaMje karama / hajAra itAata zavahA, hajAra vedArI // hajAra sijadA bahara sijadA rA hajAra nmaaj| kabUla nesta gara khAtare vayAjArI // arthAt-cAhe manuSya dhairya me ucca zreNI kA ho, hajAra khajAne pranidina dAna karatA ho, hajAroM rAte bhakti me vyatIta karatA ho, hajAra sijade (namaskAra) karatA ho aura hara sijade ke sAtha hajAra-haz2Ara namAja par3hatA ho to yaha saba puNyakriyAeM vyartha hI hogI, yadi yaha purupa kisI ko kaSTa detA hai|| isa ke ilAvA pAzcAtya darzana bhI -
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) *Thau shall not kill. yaha kaha kara bhagavatIahiMsA ko apanI zraddhAMjali arpita karatA hai| vastuta ahiMsA kI mahimA aparampAra hai, isakA pAra nahIM pAyA jA sktaa| ahiMsA jainadharma kA prANa hai jainadharma kA mukhya siddhAnta ahiMsA hai| "ahiMsA parama dharma hai" yaha mahAvAkya jainadharma kA prANa mAnA jAtA hai| jaina dharma isI prANazakti se jIvita hai| anyathA jainadharma kA apanA svarUpa hI samApta ho jAtA hai| jainadharma kI ghoSaNA hai evaM khu nANiNo sAraM, jaM na hiMsai kiMcaNaM / ahiMsA samayaM cetra, eyAvaMtaM viyANiyA // (sUtrakRtAMga a011-10 u01) arthAt-kisI bhI prANI kI hiMsA na karanA hI jJAnI hone kA sAra hai| ahiMsA siddhAnta hI sarvazreSTha hai, kevala vijJAna itanA hI prazna ho sakatA hai ki ahiMsA kI bAta to pratyeka dharma meM mila jAtI hai phira jainadharma kI isa me kyA vizeSatA hai? isa kA uttara nimokta paktiyoM meM par3hie yaha satya hai ki dUsare varSoM meM bhI bhagavatI ahiMsA kI mahimA pAI jAtI hai, parantu ahiMsA para jitanA bala jainadharma ne diyA hai unanA kisI anya dharma ne nahIM diyA hai / jainadharma na ahiMsA ke viSaya meM jitanA vizada aura sUkSma cintana, manthana AdhyAtmika "tujha kimI jIva ko nahIM mAranA cAhie / yaha IsA kI 10 zrAnAnoM meM se eka pAnA hai| - - - -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) jagata ke mAmane rakhA hai, utanA hameM kahIM bhI prApta nahIM hotaa| jainadharma kA to mUlAdhAra ho ahiMsA hai, vahAM hiMsA ko jarA bhI sthAna nahIM hai| kintu dUsare dharmoM meM dharma ke nAma para hiMsA ko protsAhana milatA hai| eka dina yajJavAdiyoM ne ___ "vaidikI hiMsA, hiMsA na bhavati" yaha kaha kara hiMsA para ahiMsA kA raMga car3hAne kA prayatna kiyA thA aura spaSTa rUpa me himA kI pratiSThA kI thii| ahiMsA-vAdiyoM kI ora se jaba yajJa meM hone vAlI pazu-hiMsA kA virodha kiyA gayA to yajJavAdiyoM ne "yajJArthaM pazavaH sRSTAH; yaha kaha kara hiMsA kA khullama-khulA samarthana kiyA thA aura use zAstrIya batalA kara AdaraNIya batalAyA thA / manusmRti uThA kara dekha liijie| vahAM zrAddha ke nAma para hiMsA kA spaSTa vidhAna. pAyA jAtA hai| zrAddha meM amuka pazu ke mAMsa se amuka pitara itane samaya taka tRpta rahatA hai, amuka pitara itane samaya taka, isa prakAra ke aneko mantanya Apa ko vahA mila sakate haiM / parantu jainadharma ke vidhivithAnoM meM aura dhArmika anuSThAnoM meM Apa ko kahIM bhI hiMsA ke darzana nahIM hoNge| ahiMsA ke nAma para hiMsA kI bAta Apa ko kahIM *dvau-mAsau matsyamAMsena, trIn mAsAn hariNena tu / auraNAtha caturaH, zAkunenAtha paca vai // SaNmAsAn chAgamAMsena, pArSatena ca sapta vai aSTAvaNasya mAMsena, rauraveNa navaiva tu // dazamAsAMstu tRpyanti, varAha-mahiSAmiSaiH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) bhI nainadharma me prApta nahIM ho sakatI hai| isake alAvA,jainadharma pRthvI meM,jala meM, vAyu meM, agni meM, vanaspati Adi meM jIvoM kI sattA mAna kara una kI yathAzakya saMrakSA kA dRr3hatA ke sAtha vidhAna karatA hai| sthAnakavAsI sAdhu vAyukAyika jIvoM ke saMrakSaNa ke lie hI mukha para mukhavastrikA kA sadA prayoga karatA hai| parantu jainetara dharmoM meM aise ahiMsaka vidhAnA ko koI sthAna nahIM hai| ahiMsA ke viSaya meM jainadharma kI sUkSmatA, vyApakatA, yathArthatA tathA vizeSatA dUsarA kona pakaDa sakA hai ? isIlie ahiMsA ko jainadharma kA prANa kahanA sarvathA yuktiyukta tathA zAstrIya hai| ahiMsA eka yajJa hai ahiMsA ko yajJa bhI kahA jA sakatA hai / isa yajJa meM yaha vizeSatA hai ki isame agni kI koI AvazyakatA nahIM hai| isameM kevala tapasyA kI Aga jalAnI par3atI hai| pRthvI ko khodakara kuNDa banAne kA bhI isa me koI prayojana nahIM hotaa| ahiMsA ke mahAyajJa me jIvAtmA hI agni zazakUrmayostu mAMsena, mAsAnekadazai va tu // samvatsara ta gavyena, payasA pAyasena ca / bAdhINamastha mAMsena, tRptidaza vApikI // (manu0 a03/268-266-270-271) arthAn-matya ke mAsa me do mAsa, hiragA se tIna mAma, meDhe meM cAra, pakSiyoM meM pAca, bakare meM , citambara hiraNa se sAta, kAla mRga meM pATha, kara mRga me nI, sUyara aura bhane se dama, gvaragoza paura yA meM gyAraha, gau ke dUdha me 1 varSa, maphaTa aura purAne bakare mAma se 12 varSa taka pitara tRpa rahate haiN| -
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) kuNDa hai| lakar3I se banI kar3achI kI bhI koI jarUrata nahIM pdd'tii| mana vacana aura kAyA kI pravRtti hI usa kA nAma de DAlatI hai / Indhana jalAkara lakar3iyoM ko koyalA tathA bhasma banAne kI yahA koI AvazyakatA nahIM hotI hai| apane pApakarmoM ko hI isa meM jalAnA hotA hai| yahI ahiMsaka yajJa hai / isa kI ArAdhanA tathA upAsanA se jIvana duHkhoM se sadA ke lie chUTa jAtA hai| ahisA eka jalAzaya hai ahiMsA eka pavitra jalAzaya hai,sarovara hai| isameM vizepatA yaha hai ke yaha jIvana ke antaraga mana kA parihAra karatA hai, antarAtmA ko pavitra banA DAlatA hai / isame snAna karane se aramA nirmalatA tathA svasthatA ko prApta kara letI hai| ahiMsAsnAna ke Age jalasnAna kA koI mUlya nahIM hai| prAta. sAya pAnI meM DubakiyAM lagAne se yadi jIvana pavitra bana sakatA hotA, mukti ke paTa khula jAte hote to sarvaprathama jala meM sadA rahane vAle maccha, kacchapa Adi jIva kabhI ke mukta ho gae hote / jalIya tathA jalacara jIvo kA mukta na honA hI isa bAta kA pramANa hai ki jalasnAna se jIvana niSpApa yA mukta nahIM ho sakatA hai / jIvana kI pavitratA kA vAstavika sAdhana to ahimArUpa sarovara hai / vizuddha mana, vANI aura karma se usameM snAna karane se jIvana sarvathA niSpApa ho jAtA hai| usake samasta pApa dhuna jAte hai| ahiMsA prema hai, rAga nahIM ahiMsA prema hai,ise rAga kA rUpa nahIM diyA jAsakatA / prema aura rAga ye do zabda haiN| prema guNa meM hotA hai, rAga bhautika padArthoM se hotA hai| rAga tIna prakAra kA mAnA gayA hai-kAma, sneha aura dRsstti| kAmarAga
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) strI se, putra se, sAMsArika viSayoM se hotA hai| sneharAga mAtA, pitA bhAI bandhu se kiyA jAtA hai| apane pakSa kA sneha yA apane mata kA pyAra dRSTirAga kahalAtA hai| aThAraha pApo meM rAga ko eka pApa svIkAra kiyA gayA hai jaba ki prema jIvana kA eka adhyAtma guNa hai / rAga jIvanonnati meM bAdhaka hai, prema usameM sAdhaka hai| bhagavAna mahAvIra ke pradhAna ziSya zrI gautama svAmI ke rAga ne hI unheM kevala jJAna ke prakAza se vazcita kara diyA thaa| ata rAga heya hai aura prema upAdeya hai| ahiM sA vizvaprema kA hI jvalanta pratIka hai| prema kaho yA 'ahiMsA eka hI bAta hai| ahiMsA aura kAyaratA- .. kucha loga ahiMsA ko kAyaratA samajha baiThe haiM / unheM yaha kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki ahiMsA ne mAnava ko bujadilI kA pATha par3hAyA hai| unakA kahanA hai ki vyakti, parivAra, mamAja aura rASTra ko napu saka banAne vAlI ahiMsA hai| unake vicAroM meM bhArata ko parAdhIna banAne vAlI bhI ahiMsA hI hai kintu vastusthiti aisI nahIM hai / mAlUma hotA hai ki ina logoM ne ahiMsA ko samajhA hI nahIM hai| ahimA ko kAyaratA kA rUpa denA eka bahuta bar3I bhUla hai| kyoki bhahiMsA aura kAyaratA kA dina rAta kA sA viroSa hai| bhArata ke prAcIna itihAsa to yaha sAbita karatA hai, ki jaba taka isa deza meM ahiMsA ke upAsaka zAsako kA rAjya banA rahA, taba taka yahAM kI prajA meM zaurya aura parAkrama kI tanika bhI kamI nahIM rhii| una zAsakoM ne apane deza kI svAdhInatA kI rakSA ke lie zaktizAlI zatruoM ke mAtha vIratApUrNa yuddha kira aura kamA bhA unhoMne kAyaratA se sira nahIM mkaayaa| samrAT candragupta aura azoka ahiMmA dharma ke naba se
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ (17) baDe upAsaka aura pracAraka the kintu unake zAsanakAla meM bhArata kabhI parAdhIna nahIM huA / balki bhArata kI jitanI vizAla sImAeM usa kAla meM thIM, utanI kamI nahIM rahIM aura nikaTa bhaviSya me hone kI saMbhAvanA bhI nahIM kI jA sakatI / isa ke alAvA eka bAta aura jAna lenI cAhie ki jainazAstro me hiMsA ke cAra prakAra likhe hai-sakalpI, prAraMbhI, udyogI aura virodhI / jAnabUjha kara mArane kA irAdA karake kisI prANI ko mAranA sakalpI hiMsA hai| cauke, cUlhe Adi ke kAma-dhandhoM me jo hiMsA hotI hai, vaha ArabhI hiMsA kahalAtI hai / khetI bADI vyApAra tathA anya udyoga karate hue jo hiMsA hotI hai vaha udyogI hiMsA kahI jAtI hai / zatru dvArA AkramaNa hone para deza ko vinAza se bacAne ke lie, anyAya anIti aura atyAcAra kA pratikAra karane ke lie jo yuddha lar3e jAte haiM, una meM jo hiMsA hotI hai, usa hiMsA kA nAma virodhI hiMsA hai| jaina gRhastha isa caturvidha hiMsA meM se kevala makalpI hiMsA kA tyAgI hotA hai| mArane kI icchA se jo niraparAdha prANI kI hiMsA kI jAtI hai, use vaha sadA ke lie chor3a detA hai, kintu deza jAti kI rakSA ke lie AtatAyI logoM se jo morcA lenA par3atA hai, usa meM jo hiMsA hotI hai, usa kA tyAga use nahIM hotA hai| jainadharma ko apanAne vAlA koI bhI jaina gRhastha yadi zatruo kA damana karatA hai| deza, jAti aura dharma ke hatyAroM ke sAtha do hAtha karatA hai, to aisA karatA huA bhI vaha apane dharma se cyuta nahIM hotaa| kyAki dharma grahaNa karate samaya usane virAdhI hiMsA kA parityAga hI nahIM kriyA hai| ahiMsA ko kAyaratA kA pratIka samajhane vAle logo ko mahAtmA gAdhI kA jIvana dekhanA cAhie / gAdhI jI ahiMsA ke upAsaka the /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) kyA koI kaha sakatA hai ki una me kAyaratA thoM ? gAMdhI jI ne ahi. sA kI mahAzakti dvArA zaktizAlI bRTiza sarakAra kA DaTa kara sAmanA kiyA aura rakta kI eka bUTa bahAe vinA usake paira ukhADa die / saikaDo varSoM kI bhArata kI dAsatA ko ahiMsA ke hI pratApa se samAna kiyA gayA hai| svayaM gAMdhI jI kahA karate the ki merA ahiMsA kA siddhAnta eka vidhAyaka zakti hai| kAyaratA yA durvalatA ko isa meM koI sthAna nahIM hai| eka hiMsaka se ahiMsaka banane kI AzA to kI jA sakatI hai, kintu kAyara kamI ahiMsaka nahIM bana sktaa| siMha, vyAna Adi hiMsaka tathA atikara pazuoM se AkIrNa vano meM akele bhramaNa karanA, aura aise bhISaNa jaMgalI me Atma-sAvanA karanA kyA baccoM kA khela hai ? Aja ke vIra kahe jAne vAle vyakti to siMha kI AkRti mAtra dekhane se dama tor3a baiThate haiM, para bhagavAna mahAvIra, mahAtmA budva, svAmI rAmatIrtha Adi una ahiMsako kI nirbhayatA dekhie, jo akele vanoM meM ghUmate rhe| siMhoM aura vyAtrI ke bhISaNa cighAr3o se bhI jarA bhayabhIta nahIM hone pAe / vastuta ahiMsA vIratA kA pAvana srota hai aura hiMsaka bhAvanAoM ko miTAne meM eka apUrva camatkAra lie hue hai / hiMsaka se hiMsaka pazu bhI ahiMsaka yogI ke sAmane Ate hI vairabhAva chor3a detA hai| ahiMsA kI isa satyatA ko bhArata ke mahAna santa pataMjala RSi ne ___"ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAga." ina zabdo dvArA vyakta kiyA hai| rahI bhArata ko parAdhIna banAne kI bAta, isa ke sambandha meM to itanA hI nivedana hai ki bhArata ko parAdhIna ahiMsA ne nahIM banAyA, balki bhAratIyoM kI phUTa ne hI inheM parAdhIna banA DAlA hai| pRthvI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) rAja cauhAna aura jayacaDha yadi Apasa meM na laDate aura pRthvIrAja ko parAjita karane ke lie yadi jayacaMda zahAbuddIna gaurI ko nimatrita na karatA to bhArata kabhI parAvIna nahIM ho sakatA thaa| jayacada ne svaya usa yavana bAdazAha ko bulAyA aura usake sAtha mila kara pRthvIrAja ko harAyA aura anta me bhArata ko dAsatA kI beDiyoM me jakar3AyA / yaha eka aitihAsika satya hai, ise kisI bhI taraha muThalAyA nahIM jA sktaa| ata bhArata kI parAvInatA kA kAraNa ahiMsA nahI kahA jA sakatA / usa kA kAraNa to apane ghara kI phUTa hI hai| ahiMsA ke do rUpa ahiMsA ko mahAvrata aura aNuvrata bhI kahA jAtA hai| ahiMsA jaba pUrNarUpa se grahaNa kara lI jAtI hai mana, vANI aura kAyA se pUrNatayA ume apanAyA jAtA hai taba vaha mahAvrata kahalAtI hai, kintu jaba use Azika rUpa se dhAraNa kiyA jAtA hai, kucha chUTo ke sAtha apanAyA jAtA hai / taba vaha aNuvrata kahI jAtI hai| jaina sAdhu mana, vANI aura zarIra se hiMsA kA sarvathA parityAga kara ke mana, vANI aura zarIra se ahiMsA ko dhAraNa karatA hai, imalie usa kI ahiMsA mahAvrata ahisA hai / kintu zrAvaka sAdhu jaisI pUrNa ahiMsA ko nahIM dhAraNa krtaa| use AMzika rUpa se apanAtA hai, imalie usakI ahiMsA aNuvrata ahiMsA kahalAtA hai| gRhastha para anekoM uttaradAyitva haiM, use apane parivAra kA pAlana-popaNa karanA hotA hai, sAmAjika vAtAvaraNa se nipaTanA par3atA hai| use baccoM kA vivAha karanA hai, makAna banAne haiM, deza jAti kI rakSA ke lie AtatAyo aura virodhI logoM kA sAmanA karanA hai, usa ke saMrakSaNa aura samvardhana yogya sAdhana juTAne haiM, isa ke alAvA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) jIvana-nirvAha ke lie anya anekoM vyavasAya karane haiM, ata vaha ahiMsA ko pUrNa rUpa se jIvana meM utAra nahIM makatA / / sAdhu kI bhAMti kanaka kAminI kA sarvathA tyAgI nahIM bana sakatA hai| isalie vaha kevala niraparAdhI trasa (idhara udhara Ane jAne vAle) jIvo kI hiMsA kA tyAga karatA hai| gRhastha kI isI ahiMsAvRtti kA nAma zAstrIya bhApA meM aNuvrata ahiMsA hai| ahiMsA kI upayogitA bhagavAna mahAvIra ke yuga meM jo dhArmika anuSThAna kie jAta the, una me mukhya yajJa thaa| yajJoM meM veda maMtro dvArA atyadhika mAtrA meM hiMsA hotI thii| pazuvadha ke vinA yana pUrNa nahIM hote the / yajJoM meM ghoDoM, gauoM aura manuSyoM kI vali dI jAtI thii| devI-devatAoM ke nAma para anya aneka prakAra ke pazuoM ko mauta ke ghATa utAra diyA jAtA thaa| isa para bhI use dharma kA rUpa diyA jAtA thA / manusmRti adhyAya 5 zloka 22-36-44 meM likhA hai "yajJArtha brAhmaNairvadhyAH, prazastA mRgapakSiNaH" arthAt-brAhmaNa ko prazasta pazu aura pattiyoM kA yajJa ke lie vadha karanA caahie| yajJArthaM pazavaH sRSTAH, svayameva svayambhuvA / yajJasya bha bhUtyai sarvasya, tasmAd yajJe vadho'vadha. // arthAt-sava yajJoM ke aizvarya ke lie svayaM brahmA ne pazuoM ko yaja ke lie hI banAyA hai / ataH yajJa meM hone vAlI hiMsA bhI ahiMsA yA vedavihitA hiMsA, niyatA'smizcarAcare / ahiMsAmeva tAM vidyA-dva dAddharmo hi nirvabhau / /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (21) arthAna--isa carAcara jagata me vedavihita hisA ko ahiMsA hI samajhanA cAhie, kyoki veda se hI dharma kA nirNaya hotA hai| isa prakAra yajJoM ke nAma para hiMsA kI pratiSTA cala rahI thii| bhagavAna mahAvIra ko sarvaprathama isI yajJahisA se lohA lenA par3A thaa| bhagavAna ne isa yajJahiMsA kA prabala virodha kiyA, ise pApa batalAyA aura kahA-hiMsA hiMsA hai, cAhe vaha yaja ke nAma para ho, cAhe vaha kisI dharmagrantha ko mAdhyama banA kara kI jaae| bhagavAna ne DaMke kI / coTa se pharamAyA ki svArthavaza kie gae kisI ke jIvana ke vinAza ko ahiMsA kA rUpa nahIM diyA jA sktaa| hiMsA Aga hai, phira vaha apane ghara kI ho yA paDausI ke ghara kii| Aga kA svabhAva jalAnA hai| vaha jahAM bhI hogA, vahIM jlaaegii| imI prakAra hiMsA kI Aga jahA jalatI hai vahAM ahiMsA kA paudhA jIvita nahIM raha sakatA / ata. mAnava ko hiMsA se sadA bacanA cAhie aura ahiMsA ko apane jIvana kA sAthI banAnA caahie| isa ke alAvA vizva ke sabhI jIva jInA cAhate hai, maranA koI nahIM cAhatA, dukha aura vedanA sabhI ko apriya hai| isalie bhI kisI ko duHkha nahIM denA cAhie / dUsaroM ko satA kara prApta kiya gayA sukha saccA sukha nahIM ho sktaa| kyoMki yadi vyakti apane sukha ke lie dUsaroM ko satAtA hai to samaya pAkara dUsarA vyakti bhI pahale vyakti ko staaegaa| isI prakAra yadi hiMsAjanya sukha ko prAma karane kA sidvAnta panapa uThe to eka dina sabhI jIva dukhI ho jAege, *savve pAraNA piyAuyA suhasAyA, dukkhapaDikUlA appiyavahA jIviNo, jIviukAmA, sabjesiM jIviyaM piyaM / (AcArAga sUtra, a.2, u03. sUH 87)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) daNDane para bhI saMsAra meM koI sukhI nahIM milegA / isIlie bhagavAna mahAvIra ne hiMsA kA virodha kiyA aura ahiMsA kI pratiSTA karate hue upadeza diyA sukha saba ko anukUla hai, du.kha saba ko pratikUla / dayAdharma hai isalie, saba dharmoM kA mUla // jIvana aura ahiMsA___ahiMsA madA se sukhoM kA srota rahI hai, isakI ArAdhanA se mAnava ne laukika aura pAralaukika sabhI prakAra kI sukhazAnti prApta kI hai| Aja bhI ahisA meM vahI zakti hai| Aja bhI ahisA mAnava ke kla zo aura kaSToM kA anta lA sakatI hai kintu yaha tabhI ho sake. gA jaba ahimA kA Adara kiyA jAyagA use jIvana meM utArA jAya gA. usakI ArAdhanA me tana mana arpita kara diyA jAyagA / para Aja ahiMsA kI jo durdazA ho rahI hai, use doharAne kI AvazyakatA nahIM hai| jisa ahiMsA kA janma hI hiMsA kI Aga para pAnI DAlane ke lie huA thA, Aja svArthI manuSya umI kA veSa pahana kara janamAnasa me Aga lagAne kA yatna karatA hai, aura to aura, samAra ko sukhazAnti kA mahApatha dikhalAne vAlA tyAgA vage bhI Aja bhadakAphiratA hai / satya ahiMsA mahApATha par3hAne vAlA sAdhusamAja bhI Aja hiMsA kA zikAra ho rahA hai| Aja sAdhuo meM lar3Aie hotI haikaza hote hai. eka dUsare ko nIcA dikhAne ke lie sAdhu mahAtmA bhI kisvita sakoca nahIM karane pAte, tabhI to paNDita neharu ne kahA thA ki bhArata ke 56 lAstra sAdhuoM meM muzkila se hajAra sAdhu mAdhutA dhanI hoge / vAstava meM ahiMsA kI mahattA bAte banAne se kAyama nahIM kI jA sakanI vaha to use jIvana meM utArane se hotI hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (23) " cAhisA dharma ke jayanAdo se use jIvana se na lAkara, kevala usakI duhAI dete rahane se ahiMsA kI pratiSThA nahIM ho sakatI haiM / ahiMsA ko jIvanopayogI na banA kara mAtra usa kI duhAI dete rahane se to ahiMsA badanAma hotI hai aura janamAnasa me usake lie zrazraddhA eva aruci paidA hotI hai / isa bAta kI puSTi gAdhI jI ke eka bhASaNa dvArA ho jAtA hai, jisa me unhIM ne kahA thA ki jaba mai ahamadAbAda meM thA, taba vahA ke kAkariyA tAlAba kA pAnI sUkha jAne se jainI loga machaliyoM ko pAnI pilAne jAte the aura kaI bAra maiM dekhatA hU~ ki dayAdharmI cITiyoM ko ATA DAlane jAte hai / dUsarI tarapha una kA jIvana dekheM to machaliyAM ko pAnI pilAne vAle apane par3ausI kI tarapha, vaha bhUkhA hai yA bImAra hai, kucha bhI dhyAna nahIM dete hai | machaliyAM ko pAnI pilAne vAle saTTA aura vyAja Adi ke dhanvo dvArA mAnava kA khUna pI jAne meM tanika bhI hicakacAte nahIM hai| cIMTiyo ko ATA DAlane vAle dUsarI ora vidhavA kI dharohara ko ajagara kI bhAti nigala jAte hai / yaha saba dekha kara mujhe Azcarya hotA hai ki jainiyoM kI hiMsA kaisI hai ? jaina dharma kI ahiMsA mahAna hai / deza, jAti aura parivAra ke jIvana nirmANa ke lie vaha eka varadAna ke rUpa meM hamAre sAmane AtI haiM tathApi gAndhI jaise yugapurupa ke mAnasa me jo bhrAnta dhAraNA bana gaI hai usakA uttaradAyitva una logo para hai, jo "ahiMsA dharma kI jaya ho" ye nAre to lagAte hai kintu apane jIvana kA eka kaNa bhI usase chUne nahIM dete| vastuta jaina ahiMsA kI lokapriyatA aura mArmikatA bhijJa aura yathArtha rUpa se use jIvana me nalAne vAle logoM ke dikhAvaTI kAraNAmoM se ahiMsA kI yaha duravasthA huI hai aura ho
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) rahI hai| ahamadAbAda ke logoM kI ahiMsA ke sambandha meM mahAtmA gAMdhI ne jo jikra kiyA hai usake sambandha meM mujhe adhika kucha nahIM kahanA hai| jainadarzana kA jahAM taka maine adhyayana kiyA hai, usake AdhAra para maiM to itanA hI kaha sakatA hU ki ahamadAbAda ke logoM kI ahiMsA jainadarzana kI ahiMsA nahIM hai| jainadarzana meM aisI paMgu aura andhI ahiMsA kA koI sthAna nahIM hai| yaha satya hai ki jainadarzana cIMTiyoM aura machaliyoM kI rakSA kI preraNA avazya karatA hai kintu vaha cIMTiyoM aura machaliyoM ke sAtha-sAtha mAnava-jIvana kI rakSAko apekSAkRta adhika mahattva pradAna karatA hai| mAnava-jIvana ko jainadarzana ne sarvopari sthAna diyA hai| ekendriya jIvana kI apekSA paJcendriya jIvana kI rakSA sarvaprathama hai| yahI jainatva hai, yahI jaina -saskRti kA amara svara hai| rASTrapitA mahAtmA gAndhI vidhavAo kI dharohara ko ajagara kI taraha nigala jAne vAle logo ko bhale hI jainI kaheM kintu jainadarzana unhe jaina nahIM khtaa| aise logoM kA jIvana jainatva se kAso dUra hai| aise logoM ko jainI nahIM kahA jA sktaa| maiM to patA hai ki loga apane ko jainI kaha kara jainatva ko lAjichata jAte haiN| jainadarzana ko badanAma karate haiN| aise logoM ko cAhie ki apane ko jaina na kahe, apane ko jaina kaha kara lAgA kI AMkhoM meM dhana na jhaaNke| unheM cAhie ki apane upara jainatva kA levala na rkheN| niSa kI zAzI para amRta kA lebala nahIM rahanA caahie| prAja ahimA ke mamAha avadhya manA lie jAte haiM, kintu vairavirodha kA sAga nirantara jalatI rahatI hai| kahie, esa himA-samAna mAnava jagata kI kamI sukha zAnti kA lAbha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) prApta ho sakatA ? kadApi nhiiN| ata: jIvana aura ahiMsA ina donoM ko mila kara rahanA caahie| ina donoM kA sAmaMjasya hI mAnava-jIvana kI saphalatA kA apUrva mahApatha hai / yadi ahiMsA pUrva dizA kI ora jAne ko kahatI hai, kintu jIvana pazcima dizA kI ora bar3ha rahA hai, dava bAta nahIM bana sakatI, aisI dazA me duHkhoM kA nAza nahIM hogaa| jo jIvana ahiMsA ko sAtha lekara Age bar3hatA hai, eka paga bhI ahiMsA ko pIche jAne nahIM detA, vahI jIvana apane lakSya ko pA sakatA hai aura aisA hI jIvana aihalaukika aura pAralaukika duHkhoM kA sarvanAza kara ke mukti ke akhaNDa sukha-sAmrAjya ko upalabdha karane meM saphala ho sakatA hai| ahiMsA aura mAMsAhAra mAMsAhAra kI utpatti hiMsA se hotI hai / hiMsA ke binA mAMsA. hAra kA niSpAdana nahIM ho sktaa| mAMsAhAra meM pazu-pakSiyoM kI hiMsA spaSTa rUpa se pAI jAtI hai, ataH mAMsAhAra ke sAtha ahiMsA kA koI sambandha nahIM hai / mAsAhAra manuSya ke komala hRdaya kI komala bhAvanAoM ko naSTa kara detA hai, use pUrNatayA nirdaya aura kaThora banA hAlatA hai| Apa hI soca leM ki mAMsa kisI kheta meM paidA nahIM hotA. vRkSoM para nahIM lagatA, jamIna se nahIM nikalatA, AkAza se bhI nahIM brstaa| vaha to calate phirate jIvita prANiyoM ko mAra kara unake zarIra se prApta kiyA jAtA hai| isa ke alAvA, vavika java camacamAtA huA churA lekara pazu pakSiyoM ke jIvanI para prahAra karatA hai, karatA ka sAtha una ke jIvanA kA anta kara detA hai| vaha dRzya kitanA bhayakara aura lomaharSaka hotA hai ? sahRdaya vyakti to use dekha bhI nahIM sktaa| aise hiMsApUrNa, krUratama mAMsAhAra ke sAtha ahiMsA kA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (06) kyA sambandha ho sakatA hai ? ahiMsA aise nIca aura pazutA-pUrNa kRtyo se sadA dUra rahatI hai| vahAM kisI prANI ko mAra DAlanA to dUra, kapTa pahuMcAnA, hAnikAraka, ghAtaka tathA kaThora bhASA kA prayoga karanA bhI nipiddha hai| ahiMmA ko chAyA tale kisI ko koI duHkha prApta nahIM ho sktaa| ahiMsA ke sAmrAjya me manuSya, pazu sasAra ke mamasta jIva sAnanda rahate haiM, kisI ko kisI se kisI bhI prakAra kA koI bhaya nahIM hone pAtA hai| zera, bakarI eka ghATa pAnI pIte haiN| sarpa aura nakula paraspara Akha-micaunI karate hai, vairabhAva bhUla jAte haiM / ahiMsA kI mahimA kA kyA varNana kiyA jAe ? usa kA pAra nahIM pAyA jA sktaa| kahA jA sakatA hai ki zAkAhAra meM bhI jIva-hatyA hotI hai, aura mAsAhAra meM bhI, phira hiMsA ko lekara mAsAhAra aura zAkAhAra dono barAbara Thaharate haiN| aisI dazA meM eka prazasta aura dUsarA prazasta kyoM? isake uttara meM nivedana hai ki mAsAhAra aura zAkAhAra donoM ko barAbara nahIM ThaharAyA jA sakatA. kyoki gehU~ aAdi zAka kI buniyAda bAbI aura bakare Adi pazu kI buniyAda pezAbI hai / zAka me avyakta cetanA vAlA jIva hai, aura vakara meM vyakta cetanA vAlA prANI hai| bakare ko mArane vAle ke bhAva pratyanataH Rra, nirdaya aura kaThora hote hai, jabaki gehU~ pImane vAle ke aise nahIM hote| ataH mAMsAhAra kI zAkahAra ke sAtha koI tulanA nahIM kI jA sktii| mAMma jaiso apavitra, pRNina aura nAmamI vastu, sAttvika zAkAhAra ke barAbara kaise ThaharAI jA sakatI hai? zAkAhAra aura mAmAhAra kA antara aura ina kA apanA-apanA natra prabhAva daggane ke lie hI yuropa ke bra melsa vizvavidyAlaya meM '6 cAra eka parIkSaNa hayA thaa| isa meM daza hajAra vidyArthI baiTha the|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (27) una meM se pAca hajAra ko kevala zAkAhAra phala, phUla, anna Adi para aura pAMca hajAra ko mAsAhAra para rakhA gayA thA / chaha mahInoM ke bAda jAca karane para mAlUma huA ki mAMsAhAriyoM kI apekSA zAkAhArI saba bAto me teja rhe| zAkAhAriyoM meM dayA, kSamA, prema Adi guNa prakaTa hue aura mAMsAhAriyoM meM krodha krUratA, bhIrutA Adi duguNo kA prAdurbhAva huaa| mAMsAhAriyoM se zAkAhAriyoM me bala, sahanazakti Adi guNa bhI vizeSa rUpa se pAe ge| zAkAhAriyoM meM mAnasika zakti kA vikAsa acchA huaa| isa parIkSaNa se yaha spaSTarUpa se siddha ho gayA thA ki mAMsAhAra zAkAhAra kI barAbarI va mamatA nahIM kara sakatA / ___yaha satya hai ki sajIva vanaspati kA bhojana bhI ekadama niSpApa nahIM hai, usa me bhI hiMsAjanya pApa hotA hai kintu isa kA yaha artha nahIM hai ki vaha mAsAhAra ke samAna pApa hai| donoM meM meruparvata aura sarasoM jaisA antara hai| isa tathya ko eka udAharaNa se samajhie kalpanA karo, eka vyakti kisI ke makAna meM seMdha lagA kara aura tAle toDa kara corI karatA hai aura dUsarI ora eka vyakti daoNta khuracane ke lie kisI ke ghara meM par3e hue ghAsa ke tinake ko uThA letA hai, mAlika kI AjJA binA use grahaNa kara letA hai| donoM jagaha binA dI huI vastu ko grahaNa kiyA gayA hai, dono sthAnoM para corI kI gaI hai, donoM me adattAdAna cala rahA hai| phira bhI ina donoM adattAdAnoM meM antara avazya hai| vyAvahArika dRSTi aura zAstrIya dRSTi ina meM mahAna antara dekhatI hai / sedha lagA kara yA tAle tor3a kara cana curAne vAlA vyakti rAjadaNDa kA pAtra hotA hai| use jelakhAne meM jAnA paDatA hai, kintu tinakA uThAne vAle vyakti ko Aja taka kisI nyAyAlaya ne jela nahIM bhejA / yaha no huI vyAvahArika dRSTi kI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ baat| aba zAtrIya dRSTi ko dekha liijie| zAstrIya dRSTi se dhana curAne vAlA vyakti apane acauryANuvrata kA bhaMga karatA hai, kintu tinakA uThAne vAle kA ukta vrata sarvathA surakSita rahatA hai| kAraNa spaSTa hai / dhana curAte samaya AtmA meM eka vizeSa prakAra ke duSTa bhAva pAe jAte hai, corI ke khyAla hote haiM, kintu tinakA uThAne vAle ke aise bhAva nahIM hote| mAMsAhAra aura zAkAhAra ke sambandha meM bhI yahI bAta samajha lenI caahie| hiMsA donoM jagaha hai / tathApi donoM meM mahAna antara hai| manuSya ke samAna vividha kriyAe karane vAle pazuoM ke jIvana ko lUTa kara unake mAMsa kA AhAra karanA mahApApa hai aura sajIva vanaspati kA bhojana karanA sAmAnya pApa hai| kyoMki pazuoM kI hatyA karane meM atizaya krUratA, nirdayatA aura kaThoratA apekSita hai, jaba ki vanaspati kI hiMsA me vaha bAta nahIM hotI hai| eka bAta aura samajha lenI caahie| koI jIva ekendriya hai, koI dvIndri, koI trIndriya, kAI caturindriya aura kAI paJce ndraya hai| isa taraha jIvoM kI nAnA avasthAe pAI jAtI haiN| jyA-jyo indriyoM kI adhikatA hotI calI jAtI hai, tyoM-tyoM una kI hiMmA meM pApa kI bhI adhikatA hotI calI jAtI hai / ekondraya jIva kI apekSA dvIndriya jIva kI hiMsA meM adhika pApa lagatA hai, aura yahI krama paJcendriya jIva kI hiMsA taka samajha lenA caahie| isa dRSTi se bhI mAMsAhAra zAkAhAra kI varAvarI nahIM kara sktaa| mAsa zAstrIya dRSTi se tyAjya hai, svAsthya kI dRSTi se parityAjya hai, tathA Arthika dRSTi se bhI heya hai / isa sambandha meM bahuta kucha likhA ra kahA jA sakatA hai, kintu yaha prastuta nibandha kA viSaya nahIM hai / ata isa sambandha meM yadi avasara milA to svataMtratA se likhane kA vicAra
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) hai| prastuta meM to kevala itanA hI batalAnA iSTa hai ki mAMsAhAra kA ahiMsA ke sAtha koI sambandha nahIM hai / hiMsaka bhArata hiMsA kI ora : bhArata sadA se saMsAra ko ahiMsA kA pATha par3hAtA rahA haiM, isa satya se kabhI inkAra nahIM kiyA jA sakatA | itihAsa hama bAta kA gavAha hai / Aja bhI bhArata sarakAra paMcazIla ke nAma' se saMsAra meM ahiMsA kA prasAra kara rahI hai| kintu isa bAta se bhI zrAja inkAra nahIM kiyA jA sakatA ki sasAra ko hiMsA kA pATha par3hAne vAlA bha rata Aja svaya hiMsA kI ora bar3ha rahA hai| mahAtmA gAMdhI ke ahiMsaka bhArata me Aja hiMsA kA bolabAlA ho rahA hai / mahAn ahisaka mahArAja azoka ke siMha cakra ko rASTriya cinha banA kara bhI Aja kA bhArata una kI zikSAoM se komoM dUra hai| pazuhatyA ko hI leM / mahArAja azoka ke zAsanakAla me samasta bhArata meM pazuhatyA banda kara dI gaI thI, parantu Ajakala bhArata meM pazuhatyA dina pratidina bar3hatA jA rahI hai / aMgarejI rAjya ke samApta ho jAne para bhI pazuA kI hatyA meM kamI nahIM huI, balki vRddhi hI huI hai| arA rejo zAsana meM prativarSa lagabhaga eka karor3a gaumoM kI hatyA hotI thI / usa samaya bhArata akhaNDa thA / pAkistAna nane nahIM pAyA thA / pAkistAna bana jAne para pazuoM kA eka tihAI bhAga pAkistAna meM calA gayA / isa se spaSTa haiM ki svataMtra bhArata me pazuhatyA me kamI AjAnI cAhie thI, kintu 1655 - 56 I0 kI sarakArI riporTa se jJAta hotA hai ki katala kie gae gAya aura bachaDa kI 80 lAkha 70 hajAra khAlo niryAta bhArata ne kiyA hai| ye saba khAleM rUsa, amarIkA tathA igalaiNDa Adi dezoM meM bhejI gaI / isa ke *
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ alAvA, bhAratavarSa me jUte banAne vAlI kucha videzI (aba zAyada svadezI kampaniyAM katala kie gae gAyoM aura honahAra bachar3oM kI lagabhaga 50 lAkha gvAla prativarSa kharca karatI hai| isa hisAba se spaSTa hai ki bhArata me Aja agarejI zAsana se dUnA govadha ho rahA hai| mAMsa ke lie pazuoM kA sahAra:___ bhArata sarakAra kI rASTrIya Aya kameTI ne 1658 meM jo riporTa dI thI, usa ke anusAra 1650-51 meM 22 karoDa rupayoM kA go mAma naiyAra huA, maiMma kA mAMsa karor3a 50 lAkha rupayoM kA, bheDa aura bakarI kA mAMsa 44 karoDa rupayoM kA, sUara kA mAMsa 4 karoDa 75 lAkha rupayoM kA, murgI aura batakha ke aNDe 10 karor3a rupayoM ke murgI kA mAMsa 8 karor3a rupayoM kA, aura machalI 36 karoDa rupayoM kI taiyAra huii| ye aMka kevala sarakArI kasAI khAnI ke haiN| zeSa svatantra yA pracchanna rUpa se jo govadha hotA hai yadi usa ke bhI AMkaDe prApta kiye jAeM to yaha sakhyA aura bhI bar3ha jaaygii| isake ilAvA, khAdya tathA kRSi maMtrAlaya ne 1656 I0 mAsa bAjAra kI jo riporTa prakAzita kI hai| usake anusAra sarakArI taura para mAMsa kA utpAdana tathA pracAra bar3hAne ke lie sujhAva diye gaye haiN| mAMsa-bhakSaNa ke lie protsAhana : mAma bhakSaNa ke lie bhArata sarakAra janatA ko vizeSa rUpa se protmAhina kara rahI hai / san 1938 I0 meM kAgresa ne naharU jI kI adhyakSatA me rASTriya yojanA samiti banAI thii| isa samiti kI bhazunamna mudhAra upasamiti ne bhArata ke svatantra ho jAne para 31 janavarI 1648 I. kI jo riporTa prakAzita kI hai, usa meM yaha
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ (31) / sujhAva diyA gayA ki logoM ko bhojana kI Adato aura dhArmika / bhAvanAoM meM krAnti karake pAlatU gAya Adi pazuzrI ko bhojana + ke sthAna para kAma meM lAnA cAhie / ' dvitIya paMcavarSIya yojanA meM govadha jArI rakhane kA ullekha hai / isa yojanA meM machalI utpAdana ke lie 12 karor3a rupae vyaya karane kA ullekha hai| murgiyoM aura unake aNDo ke utpAdana ke lie 3 karoDa kI vyavasthA hai| svarAjya prApta hone ke pUrva bhArata meM mAMsahAriyoM kI saMkhyA bahuta kama thI parantu sarakArI sahayoga aura protsAhana se Aja una kI saMkhyA dina dUnI rAta caugunI bar3ha rahI hai| Aja zAyada hI koI cAya kI dukAna bacI hogI jahA aNDe na bikate hoN| isI prakAra hoTala bhI koI Apa ko aimA milegA. jahA mAMsa na pakatA ho / jina videziyo ko bhAratavAsI mleccha taka kahate the, aura aba bhI kaha rahe haiM, una logoM kI to yaha dazA hai ki ve pazudhana ko saMbhAla kara rakhane hai aura usa kI itanI sevA karate haiM ki unake yahAM dUdha aura ghI kI koI kamI nahIM hai| ve dUdha ghI itanA utpanna karate haiM ki apanI bhAvazyakatAoM kI pUrti karake bhI bhArata ko lAkhoM Tana dUdha, ghI aura makkhana bhejate hai, para 'govinda hare, gopAla hare' kA gIta gAne vAlA bhArata videziyoM ko amRta ke badale gomAtA ke camaDe, AMta, jigara, cI, Adi bhejatA hai / jisa deza meM videzI pratiyi pAnI mAgane para dUdha se bharA gilAsa pAte the vahI deza bhArata Aja videziyo ko gAya, bachar3e, bher3a, bakarI, bhaisa Adi ke camar3e, haDDo, mAMsa, carcI sugvAyA huA khUna tathA machalI Adi padArtha bhejatA hai| videzI dUdha dete haiM bhArata mAMsa:-- yaha kaisI viDambanA hai ki hiMsaka vRtti vAle bhautikavAdI rASTra
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ (32) bhArata ko zuddha ghI dUdha makkhana anna aura phala bhejate haiM aura yaha ahiMsAvAda kA DhieDorA poTane vAlA adhyAtmavAdI bhArata una dezoM meM gAya, baila, bhaiMsa, bakarI Adi nirIha prANiyAM ke mAsa, AnteM. jigara aura haDDA bhAdi bhejatA hai| kyA videza meM pazu nahIM haiM ? videzI kyA una pazuoM se mAMsa Adi kI apanI AvazyakatA pUrI nahIM kara sakate ? uttara spaSTa hai ki ve rASTra bhArata jaise buddhihIna nahIM haiM ki apane deza ke pazuoM kA saMhAra kareM / san 1655-56 I0 kI sarakArI AyAta-niryAta riporTa ke anumAra jJAta hotA hai ki ukta kAla meM bhArata ne 37,88,76,076 rupae lekara gAya, bachar3e, bher3a, bakarI, bhaiMsa Adi ke camar3e, haDDI, mAMsa, carbI, sukhAyA huA khUna tathA machalI Adi prANijanya padArtha videzI rASTroM ke hAtha bece / isake lie karor3oM nirIha prANiyoM kI hatyA kI gii| 1954-55 meM niryAta kI yaha sakhyA kevala 36 karor3a 32 lAkha rupae taka hI thii| isase jJAta hotA hai ki kutala kie gae pazuoM kI saMkhyA meM lagabhaga DeDha lAkha kI vRddhi kevala do varSoM meM ho gaI hai| isa gati se yadi ina niroha pazuA kI hatyA hotI rahI to yaha deza eka dina rasAtala ko pahuca jAegA / 4 aba dekhie, videzA bhArata ko kyA dete haiM ? 1653-54 I0 kI AyAta riporTa ke anusAra 4,56,11,372 rupae kA dUdha kA pAuDara tathA lagabhaga 6 lAkha rupae kA ghI videzoM se aayaa| isa saMkhyA me do ho varSoM meM bahuta adhika vRddhi hA gaI / 1655-56 meM 5,8835,688 rupae kA dUdha kA pAuDara tathA 1,58,33,546 rupa kA ghI anya dezoM se bhArata meM AyA / isake atirikta kevala amerIkA ne lAkhoM rupae kA thA tathA dUdha kA pAuDara binA mUlya lie hI bhArata ko upahArasvarUpa pradAna kiyA / eka nayA hiMsaka vyApAra : bhArata ne eka aura nayA vyApAra apanAyA hai jisa kA AdhAra
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ (33) kevala hiMsA hai / vaha hai bandaroM ko videza bhejnaa| ye nirIha bandara apane parivAra sahita jaMgaloM aura bAg2oM meM phUla aura pattiyAM khA kara apanA jIvana-nirvAha karate haiN| mUka prANiyoM ko lAkhoM kI saMkhyA meM pakar3a kara dUsare dezoM ko bhArata becatA hai, jahAM nirdayatApUrvaka unhe ghora kaSTa dekara mAra DAlA jAtA hai| pahale bhArata ke nivAsI ina bandaroM ko hanumAna ke vaMzaja samajhakara saiMkaDoM mana canA aura gur3a khilAyA karate the, taba anAja kI paidAvAra bhI itanI hotI thIM ki ise koI apavyaya nahIM samajhatA thA / Aja hAlata yaha hai ki ina bandaroM ko kRSi kA zatru samajha kara bhArata sarakAra hiMsA ke lie videziyoM ko beca detI hai aura kira bhI hAlata yaha hai ki videza se anna maMgAne para bhI bhArata meM anna-mamasyA para kAbU nahIM pAyA jA sakA hai * / yaha ahiMsApradhAna aura ahiMsA ke avatAra mahAtmA gAndhI kI janmabhUmi bhArata kI hiMsAtmaka vRttiyoM kA digdarzana mAtra hai / mahAtmA gAndhI kI hiMsA kI duhAI dene vAlI bhArata sarakAra zAnti se jarA yaha socane kA kaSTa kare ki kyA vaha rASTrapitA mahAtmA gAndhIka mArga kA anusaraNa kara rahI hai ? tathA yaha bhI soce ki ahiMsA kA kevala nAma lekara mahAtmA buddha tathA mahAtmA gAndhI kI jayantiyAM manA kara bhArata sarakAra ahiMsA kI pratiSThA kara rahI hai yA usa kI avahelanA ? madonga *" zramaNa" ke maI-jUna 1658 ke aka ke zrImatI rAjalakSmI ke 'ahiMsaka bhArata hiMsA kI ora' nAmaka lekha se sAbhAra uddhRta kucha azaM /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-bAda bhagavAna mahAvIra kA dUsarA siddhAnta anekAntavAda hai / mAnava-jIvana kA sarvatomukhI unnayana karane ke lie bhagavAna ne saMsAra ko anekAntavAda kA mahAsatya samajhAyA / bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna dharmanetAoM aura vidvatsamAja me jo vicAra-saMgharSa cala rahA thA. vicAroM kI hiMsA kA jo gadA nAlA baha rahA thA, ekAntavAda ko lekara janamAnasa meM asahiSNutA kA jo jahara bar3hatA jA rahA thA, usa mahAroga ko jar3a se miTAne ke lie saMsAra ko bhagavAna mahAvIra ne anekAntavAda kA amRtarasa pradAna kiyA thaa| darzanajagata meM ane. kAntavAda kA bar3A maulika sthAna hai| dArzanika vicAroM meM samanvaya lAne kA isa se bar3hakara anya koI mArga nahIM hai| anekAntavAda aura ekAntamAda : saMsAra meM do taraha ke vyakti pAe jAte haiN| eka aisA hai, jo kahatA hai ki jo merA hai, vaha satya hai / usa kA vicAra hai ki merI bAta kabhI galta nahIM ho sktaa| maiM jo kahatA hU', vaha sadA solaha Ane satya hotA hai aura jo dUmarA kahatA hai vaha sarvathA jhUTha hai, galla hai| dUmare vyakti kA vizvAsa hai ki jo satya hai, vaha merA hai / usa kI dhAraNA hai ki mujhe apanI bAta kA koI prAgraha nahIM hai| maiM to satya kA pujArI huuN| mujhe satya caahiye| mai kisI ko jhUThA nahIM kahatA aura jo merA hai vahAM satya hai. aimA bhA mai nahIM kahatA huuN| maiM to "jo satya hai, vaha merA hai, aisA mAnatA hU~ aura vaha satya jahAM kahIM se mujhe prApta ho jAe, vahIM se maiM lene ko taiyAra huuN| bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ (35) pahalA vyakti ekAntavAda ko lekara cala rahA hai aura dUsarA anekAntavAda ko apanA rahA hai / vastu ke aneka dharmoM kA jo samanvaya karatA hai, usI tathya kA nAma anakAntavAda hai / anekAntavAda pratyeka vyakti vo vastu ke sabhI dharmo kA samajha lene kI bAta kahatA hai kintu ekAnta-vAda me aisI bAta nahIM hotA / usa meM kisI padArtha para bhinna dRSTiyoM se vicAra nahIM kiyA jAtA hai, use vastu kA eka dharma hI iSTa hai| isIlie bhagavAna mahAvIra kahata haiM ki ekAntavAda apUrNa haiM, satyatA ko paMgu ghanAne vAlA hai aura yaha loka-vyavahAra kA mAdhaka na ho kara bAdhaka hI banatA hai / ekAntavAda kI vyavahArabAdhakatA : ekAntavAda kI vyavahAra - bAdhakatA ko eka udAharaNa dvArA samajhie / kalpanA karo | eka vyakti dukAna para baiThA hai| eka ora se eka bAlaka zrAtA hai / vaha use kahatA hai - pitA jI / dUsarI ora se eka bAlikA AtI hai / vaha kahatI hai-cAcA jI / tIsarI ora se eka vRddhA AtI hai, vaha kahatI hai- putra / cauthI ora se usa kA samavayaska eka manuSya AtA hai / vaha kahatA hai - bhAI ! itane meM dukAna ke bhItara se eka yuvaka nikalatA hai / vaha kahatA hai- mAmA jI / matalaba yaha hai ki koI vyakti usa puruSa ko pitA jI, koI cAcAjI, koI tAU jI, koI mAmA jI aura koI use bhrAtA jI kahatA hai / aura pratyeka vyakti ko apanI-apanI bAta kA Agraha bhI hai| eka dUsare kI bAta ko koI mAnane ko taiyAra nahIM hai / putra kahatA hai ki ye to pitA hI haiM / vRddhA kahatI hai- nahIM nahIM | yaha to putra hI hai / isa prakAra sabhI ko apanIapanI bAta kA Ama ho rahA hai| sabhI ekAntavAdI bane hue haiM aura
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) eka hI dRSTi ko lekara tane hue haiN| koI apanA Agraha chor3anA nahIM cAhatA / kahie, ina kA nirNaya kaise ho? kaseM una ke azAnta mana ko zAnta kiyA jAe ? ekAntavAda isa vivAda ko zAnta nahIM kara sktaa| kyoMki vaha to svayaM usa vivAda kA mUla hai| aisI dazA meM vaha nirNAyaka kAsthAna kaise le sakatA hai ? dekhI ekAntavAda kI vyavahAra-bAdhakatA? anekAntavAda kI vyavahAra-sAdhakatA : yahAM anekAntavAda kA AzrayaNa karanA hogaa| anekAntavAda isa vivAda ko baDI sundaratA se nipaTA detA hai| isa kI vyavahAra-sAdhakatA baDI vilakSaNa hai / anekAntavAda lar3ake se kahatA hai-- putra ! tuma ThIka kahate ho, ye tumhAre pitA haiM, kintu itanA dhyAna rakhanA, ye kevala tumhAre pitA haiM, saba ke nhiiN| kyoMki tuma ina ke putra ho| anekAntavAda lar3akI se kahatA hai-putri! tuma bhI galta nahIM kahatI ho, ye tumhAre cAcA haiN| kyoMki ye tumhAre pitA ke bhAI hai| vRddhA se kahatA hai-mAtAjI! tumhArA kathana bhI satya hai| tuma usa puruSa kI jananI ho isa lie vaha tumhArA putra hai, kintu tuma use ekahI dRSTi se mata dekho| usa meM jo pitRtva.bhrAtRtva,patitva Adi anya anekoM dharma rahate haiM, una kA bhI Adara kro| eka hI vyakti meM aneko dharma nivAsa karate haiM parantu ve bhinna-bhinna dRSTiyo se hai / kevala eka dRSTi se nahIM / vivAda taba hotA hai jaba eka hI dRSTi kA Adara hotA hai, aura anya dRSTiyoM ko ThukarA diyA jAtA hai| ata. tuma bhI satya kahatI ho aura anya vyakti bhI satya kahate haiM / vastu meM sthita sabhI dharmoM para dRSTipAta karane saM vivAda ko koI sthAna nahIM rhtaa| isI prakAra anekAntavAda yuvaka tathA anya vyaktiyoM ko bhI samajhA kara virodhahIna kara DAlatA hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ (37) isa taraha padArthoM meM avasthita vividha dharmoM ko batalA kara tathA Agraha-zIla aura azAnta mana ko zAnta karake anekAntavAda saba ko udAratA kA maMgalamaya pATha par3hAtA hai| dekhA, anekAntavATa kA apUrva nirNaya aura usakI vyavahAra-sAdhakatA anekAntavAda kI upayogitA : saMsAra meM jitane bhI ekAntavAdI vicAraka hai, ve padArtha ke ekaeka aMza (dharma) ko pUrNa padArtha samajha baiThate hai / pariNAma yaha hotA hai ki una kA paraspara vivAda hotA hai aura kabhI kabhI to ve itane ApahI ho kara lar3ate-jhagar3ate dikhAI dete hai ki manuSyatA bhI una kA mAtha choDa detI hai / bhagavAna mahAvIra ke yuga me ye vivAda pUrNa yauvana para the| usa samaya rAjagRha nagarI ke caurAho para paNDitoM ke dala ke ila ghUmA karate the, dharma aura satya ke nAma para kadAgraha kI pUjA ho rahI thI / sabhyatA ko muMha chipAne ko bhI sthAna nahIM mila rahA thaa| asabhyatA aura anudAratA vidvattA ke siMhAsana para baiThI huI thii| paNDitI ke dalo me jo Apasa meM aneka taraha bhir3a par3ate the, bolA cAlI ke sAtha-sAtha hAthApAI, mukkAmukkI taka kI naubata bhI AjAtI thii| ye paNDita bar3I tejI se dharmarakSA ke lie prANa lene aura dene ke lie pratikSaNa taiyAra rahate the| kahIM nityavAdI anityavAdI kA mastaka patthara mAra kara isa lae phoDa detA thA ki jaba AtmA anitya AtmA ko ekAnta nitya mAnane vAlA yikta nityavAdI kahalAtA hai / yaha Atmatattva meM kisI prakAra kI bhI anityatA svIkAra nahIM karatA hai| aura jo isa AtmA ko sarvathA anitya mAnatA hai. vaha anityavAdI kahA jAnA hai| yaha AtmA ko kSaNika svIkAra karatA hai| ise Atmattaka me kisI prakAra kI nityatA iSTa nahIM hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (38) (sthAyI na rahane vAlI) hai to mastaka ke phUTa jAne se tumhArA kyA bigaDA? kahIM anityavAdI nityavAdI ke mastaka ke ko isa lie phor3a detA thA ki tuma to kahate ho, AtmA nitya hai, sthAyI rahane vAlA hai| java AtmA nitya hai, kabhI naSTa nahIM hotA, taba rone kI kyA AvazyakatA hai ? isa taraha dArzanika vicAroM ke matabheda ko lekara eka dUmarA, eka dUsare ko pachAr3atA thaa| vaha darzanI kA yuga thaa| jahAM jisa kI Takkara ho jAtI, vahIM yuddha kA zrIgaNeza ho jAtA thaa| paNDito ke ina bhISaNa dharma-dvandvoM se usa samaya sarvatomukhI AtaMka chAyA huA thaa| janatA dharmatattva se Uba cukI thI, use usa me ghRNA ho gaI thii| janamAnasa kisI zAnti-dUta tathA mArgadarzaka kI pratIkSA kara rahA thaa| ahiMsA aura satya ke amaradUta bhagavAna mahAvIra isI yuga meM avatarita hue the| ve eka saphala vaidya the, jo Adhi, vyAdhi aura upAdhirUra tritApa se santapta saMsAra ko zAnti kA divya auSadha khilAne Ae the| bhagavAna ne deza ke tAtkAlika roga kA ga mAra adhyayana kiyA aura usa ke mUlabhUta kAraNa ko TaTolA / vaha kAraNa thaa-ekaantvaad| ekAntavAda meM kisI bhI padAthe para bhinna dRSTiyoM se vicAra nahIM kiyA jAtA hai| use kevala eka hI dRSTi se dekhA jAtA hai aura use eka dRSTi kA itanA adhika moha hotA hai ki dUsarI iSTi kA zravaNa karanA bhI vahAM asA hotA hai| isI lie usa meM maMgharSoM kI utsatti hotI hai| isa prakAra bhagavAna ne tAtkAlika saMgharSa kA mUla kAraNa ekAntavAda samajhA aura anekAntavAda ke divya auSadha se uma kA upacAra karake use sadA ke lie use zAnta kiyaa| anekAntavAda nityavAdI aura anityavAdI donoM kA ucita samAdhAna karatA hai| anekAntavAda donoM ko zAnta karatA hai| anekA.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) ntavAda kA vizvAsa hai-jo kahatA hai ki zrAramA nitya hI hai, vaha bhUlatA haiaura jo kahatA hai-zrAtmA anitya hI hai, vaha bhI bhUla karatA hai| vAstava meM prAtmA nityAnitya hai, nitya bhI hai aura anitya bhI hai| sasArI asmA kabhI manuSya kI paryAya (avasthA) meM tathA kbhI pazu bhAdi kI paryAyAM me gamanAgamana karatI rahatI hai, naTa kI bhAMti anekoM rupa dhAraNa karatI hai| isa dRSTi me AtmA anitya hai tathA AtmA manuSya pazu Adi kisI bhI paryAya meM rahe kintu vaha rahatI AtmA hI hai, anAtmA nahIM bana jAnA / jJAna darzana svarUpa upayoga se prAtmA kabhI bhI zUnya nahIM hotii| hama dRSTi se prAramA nitya hai / isa prakAra AtmA ko nityAnitya mAna lene para hI dArzanika jagata kA dharma dvandva upazAnta ho sakatA hai aura sarvatra zAnti kI sthApanA kI jA sakatI hai| ekAntavAda kA parihAra karake bhagavAna mahAvIra ne isI anekAntavAda kI divya auSadha se usa samaya rASTra ke antaHsvAsthya ko surakSita rakhA thaa| ___anekAntavAda kahatA hai ki pratyeka padArtha nitya bhI hai aura anitya bhI hai| pAThaka isa bAta se avazya vismita hoMge aura unheM sahasA yaha vicAra AyagA ki jo padArtha nitya hai, vaha bhalA anitya kaise ho sakatA hai 1 ora jA anitya hai vaha nitya kaise ho sakatA hai ? parantu gabhIratA se yadi cintana kiyA jAe to yaha mamasyA svataH samAhita ho sakatI hai| kalpanA karo / sone kA kuNDala hai / hama dekhate haiM ki vahI kueDaja svarNakAra dvArA hAra banA diyAgayA vaha hAra punaH kahA banA diyA gayA, kar3A bhI punaH kisI anya AkAra meM parirvitata kara diyA jAtA hai| isa se yaha svata. siddha ho jAtA hai ki kuNDala Adi koI mvatatra dravya nahIM hai, balki suvarNa kA eka AkAravizeSa hai aura vaha AkAravizeSa suvarNa se sarvathA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) bhinna nahIM hai, usIkA eka rUpa hai,kyoMki bhinna 2 AkAroM meM parivartita svarNa jaba kuNDala, kar3A, Adi bhinna-bhinna nAmoM se pukArA jAtA hai no uma sthiti meM prAkAra suvarNa se sarvathA bhinna kaise ho sakatA hai| aba dekhanA hai ki ina donoM svarUpoM meM vinAzI-svarUpa kaunasA hai ? aura nitya kaunasA ? yaha pratyakSa hai ki kuNDala Adi kA AkAra svarUpa vinAzI hai / kyoMki vaha banatA hai aura bigar3atA hai, pahale nahIM thA, bAda meM bhI nahIM rhegaa| aura kuNDala kA jo dUsarA svarUpa suvarNa hai, vaha avinAzI hai, kyoMki usakA kabhI nAza nahIM hotaa| kuNDala ke nirmANa se pUrva bhI vaha thA aura usa ke banane para bhI vaha maujUda hai / jaba kuNDala naSTa ho jAyagA naba bhI vaha maujUda rhegaa| pratyeka dazA meM suvarNa, suvarNa hI rhegaa| suvarNa apane Apa meM sthAyI tattva hai| use bananA bigar3anA nhiiN| isa vivecana se yaha spaSTa hai ki kuNDala kA eka svarUpa vinAzI hai aura dUsarA avinaashii| eka banatA hai aura naSTa hotA hai, parantu dUsarA hamezA banA rahatA hai, nitya rahatA hai| ataH anekAntavAda kI dRSTi sekueDala apane AkAra kI dRSTi se vinaSTa hone ke kAraNa anitya hai, aura mUla suvarNa avinAzI rUpa se nitya hai| isa prakAra eka hI padArtha meM parassara virodhI jaise dIkhane vAle nityatA aura anityatArUpa vivadha dharma pAe jAte hai aura ina dharmoM ko siddha karane vAlA siddhAnta anekAntavAda siddhAnta hai| isa ke alAvA jisa prakAra pitRtva aura putratva ye donoM dharma paraspara virodhI pratIta hote hue bhI eka hI-puruSa meM nirvirodha rahate haiM, unI prakAra aura-aura dharma bhI vinA virodha ke eka jagaha raha sakate haiN| vibhinna apekSAeM saba virodha samApta kara detI haiN| jaise jisa apekSA se koI puruSa krisI kA.pitA hai. usI apekSA se yadi use kisI kA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41) putra kahA jAe to virodha ho sakatA hai, kintu putra kI apekSA pitA, aura pitA kI apekSA putra kahane se virodha nahIM rahane pAtA / isI prakAra vibhinna dRSTikoNoM me eka hI padArtha meM anekoM dharma rahate haiN| aura una meM koI virodha nahIM hotaa| isa virodha ko samApta karane kI kalA kA nAma anekAntavAda hai| __anekAntavAda ke isa anupama tattva ko na samajhane ke kAraNa vizva me vividha dharmI darzanI, matoM, panthoM aura sampradAyoM meM vivAda hote dikhAI de rahe hai / eka dharma ke anuyAyI dUsare dharma ko asatya evaM mithyA batalAte nahIM sakucAte / ve apane hI mAne hue dharma yA mata ko sampUrNa satya mAna kara dUsare dharmoM kA virodha karate haiN| pariNAma yaha hotA hai ki varma ke nAma para vivAda panapa uThate haiM aura kabhI-kamA deza, jAti ko mahAna kSati uThAnA par3atI hai| pAkistAna aura hindustAna ke vibhAjana ke samaya hinduoM aura musalamAnoM meM jo mArakATa huI, use kauna nahIM jAnatA ? vaha bhI matAndhatA kA hI eka duSpariNAma thaa| yahI matAndhatA zAstrIya bhASA meM ekAntavAda hai / Aja dharma agara badanAma ho rahA hai, to usakA kAraNa ekAntavAda hI hai| ekAntavAda hotA to apUrNa hai, kintu vaha sampUrNa hone kA dAvA karatA hai aura isI jhUThe dAve ke AdhAra para vaha dUsare dharmoM ko mithyA hone kA phatavA de DAlatA hai| anekAntavAda ko samajhane ke lie jainazAstroM meM kucha andhoM kA dRSTAnta diyA gayA hai / vaha bar3A hI manohArI hai / kucha janma ke andhoM ne hAthI kA nAma sunA thA, kintu usa kI zrAkRti kA unheM jJAna nahIM thA / sayogavaza eka dina kahIM se hAthI aagyaa| andhoM ne usa hAtho ke bhinna-bhinna aMga chuue| kisI ne usa kA paira pakar3A,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) kisI ne sUNDa pakar3I, kisI ne pUcha ko hAtha lagAyA aura ksiI ne peTa TaTolA / isa prakAra apane-apane hAtha chAe hue hAthI ke ekaeka avayava ko hI ve pUrA hAthI samajhane lge| paira TaTolane vAle ne hAthI ko staMbha ke samAna samajhA, sUNDa pakaDane vAle ne mUsala ke samAna, kAna pakaDane vAle ne sRpa (chAja) ke samAna aura pUcha ko hAtha lagAne vAle ne, moTe rasse ke samAna samajha liyaa| andhe apaneapane anubhava ke AdhAra para hAthI ke eka-eka avayava ko sampUrNa hAthI samajhate hue Apasa me mile aura jaba unake anubhava paraspara virodhI prakaTa hue to Apasa me vivAda karane lage aura sabhI eka dUsare ko jhUThA batalAne lge| ThIka yahI dazA ekAntavAdo dharmoM, darzanoM aura sampradAyoM kI hotI hai| ukta janmAndho kA kathana eka-eka aza meM satya avazya hai kintu jaba ve dUsaroM ko jhUThA batalAte haiM to svaya jhUThe bana jAte haiN| isI prakAra jagata ke ekAntavAdI dharma apane Apako saccA samajhate hue dUsaro ko jhUThA na kahe athavA na mAneM to koI vivAda upasthita nahIM ho sktaa| parantu dUsare ke dRSTikoNa ko apanI dRSTi se aomana karake aura usa kI AMzika sacAI ko asvIkAra karake usa ko jhUThA kahate haiM / isa kAraNa ve svaya jhUThe bana jAte haiN| isase paraspara virodha kA sambardhana hotA hai / isa virodha ko anekAntavAda kI samanvaya-pradhAna dRSTi hI zAnta kara sakatI hai| anekAntavAda kA dUsarA nAma syAdvAda hai| syAdvAda zabda do pado se banA hai- syAd aura vAda / syAd yaha avyayapada hai, jo anekAnta artha kA bodha karAtA hai / vAda kA artha hai-kthn| arthAt anekAnta bhASA dvArA kathana, vastutattva kA pratipAdana syAd syAd ityavyayaM anekAnta-dyotakaM, tata. syAdvAdaH, anekAntavAda. (syAdvAda-majarI meM malliSeNa sUri) - -
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ (43) vAda kahalAtA hai / sasAra ke sabhI padArthoM meM ananta dharma pAe jAte haiM kintu draSTA jaba padArtha ke sampUrNa rUpa ko na dekhakara usake apUrNa rUpa ko dekhatA hai aura jaba vaha mAna letA hai ki maiMne padArtha ke sampUrNa rUpa ko dekha liyA hai, tathA mere jJAna se bAhira kucha nahIM raha gayA hai. tabhI gaDabaDa paidA hotI hai / apUrNa me pUrNa kI kalpanA hI dArzanika mata bhedoM kA mUla kAraNa hai / isI se virodha utpanna hotA hai / syAdvAda isI virodha kI Aga para zAnti kA pAnI DAlatA hai / syAdbAda kI dRSTi se saba dharmoM aura matamatAntaroM ke prati sahiSNutA prApta hotI hai| isase vicAro kA saMgharSa sadA ke lie samApta ho jAtA hai| syAdvAda zAnti kA amaradUta hai / vaha kabhI kisI darzana se ghRNA nahIM karatA / yadi sasAra ke samasta dArzanika apane ekAnta zrAgraha ko chor3a kara syAdvAda se kAma lene lageM to sabhI dArzanika prazna sahaja meM hI nipaTa sakate haiM / syAdavAda kI samanvaya dRSTi baDhI vilakSaNa hai / upAdhyAya yazovijaya jI ne kitane sundara zabdoM me anekAntavAda kA rahasya prakaTa kiyA hai ? ve likhate haiM. . yasya sarvatra samatA samatA nayeSu tanayeSviva / tasyAnekAntavAdasya kA nyUnAdhikazemuSI // tena syAdrAdamAlabya, sarvadarzana tulyatAM / mokSodda ezAvizeSeNa yaH pazyati sa zAstravit / / mAdhyasthyameva zAstrArthI yena taccAru sidhyati / sa eva dharmavAda syAdanyadvAlizavalganam // mAdhyasthyasahita N tvekapada -- jJAnamapi prmaa|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ (44) zAstrakoTi: vRthaivAnyA, tathA cokta mahAtmanA / (adhyAtmasAra) arthAta- saccA anekAntavAdI kisI bhI darzana se dveSa nahIM karatA hai| vaha sampUrNa nayarUpa darzano ko isa prakAra vAtsalya dRSTi se dekhatA hai, jaise koI pitA apane putroM ko dekhatA hai| kyoMki anekAntavAdI kI nyUnAvika buddhi nahIM ho sktii| vAstava me saccA zAstrajJa kahalAne kA adhikArI vahI hai jo anekAntavAda kA avalambana lekara sampUrNa darzanoM meM sanabhAva rakhatA hai| mAdhyasthya bhAva hI zAstroM kA gUDha rahasya hai| yahI dharmavAda hai / mAdhyasthya bhAva rahane para zAstro ke eka pada kA nAma bhI saphala hai| anyathA karor3oM zAstroM ke par3ha jAne se bhI koI lAbha nahIM hai| Aja cAroM ora jo pArivArika,mAmAjika rASTriya tathA dhArmika virodha dRSTigocara ho rahe haiM, aura kalaha, I, anudAratA, sAmpradAyikatA tathA sakIrNatA Adi doSoM ne mAnavasamAja ko khokhalA banA DAlA hai| ina saba ko zAnta karane kA ekamAtra yadi koI upAya hai to basa vaha anekAntavAda hI hai| vizva meM jaba bhI kabhI zAnti hogI to vaha anekAntavAda ke AzrayaNa se hI hogI yaha bAta ni sandeha satya hai| anekAntavAda aura vijJAna. bhagavAna mahAvIra ne vizva kI pratyeka vastu me ananta dharma svIkAra kie haiM, aura una dharmoM kA samanvaya ve anekAntavATa kadvArA karate haiN| Adhunika vijJAna ne bhI yaha siddha kara diyA hai / pratyeka padArtha anekadharmAtmaka hai| vijJAna kahatA hai ki padArtha ma ema anekoM guNa vidyamAna haiM, jinheM pUrI taraha jAnA nahIM jA sakA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ (45) sAdhAraNatayA padArthoM ko hama jisa rUpa meM dekhate hai, vahI usa kA parA rUpa nahIM hotA / padArthoM meM aneko aprakaTa guNa yA zaktiyA vidyamAna haiN| jinhe jAnane aura samajhane kI nitAnta AvazyakatA hai / vijJAna ne isa dizA meM kAphI prayatna kie haiN| vijJAna ke puruSArtha kA hI yaha pariNAma hai ki padArtha kI naI-naI zaktiyAM prakAza me zrArahI hai / aNuzakti ko hI le lIjie / yaha zakti pahale sarvathA ajJAta thii| aba usa kA patA cala gayA hai aura isa kI badaulata saMsAra meM bhArI uthala-puthala maca rahI hai / yaha satya hai ki vaijJAnika jise aNu kahate haiM, bhagavAna mahAvIra ke siddhAnta ke anusAra vaha aNu nahIM hai / aNu to abhI bahuta gaharI khoja kA viSaya hai / tathApi vijJAna ke isa anveSaNa se aha to pramANita ho hI gayA hai ki padArtha me ananta dharma avasthita haiN| aNuvAda kA anvepaNa karake vijJAna ne apane DhaMga se bhagavAna mahAvIra ke hI anekAntavAda kA samarthana aura poSaNa kiyA hai| vijJAna dvArA"-padArthoM meM anekoM zaktiyAM avisthata haiN|'-yhii satya pramANita kiyA gayA hai| isa meM matabheda vAlI koI bAta nahIM hai| anekAntavAda aura apekSAvAda: anekAnvavAda ko apekSAvAda bhI kahA jA sakatA hai| kyoMki ima me kisI bhI padArtha ko apekSA meM dekhA jAtA hai aura apekSA se hI uma kA varNana kiyA jAtA hai| borDa para khIMcI huI tIna ica kI rekhA me apekSAkRta baDApana aura apekSAkRta hI choTApana rahA huA hai| yadi tIna iMca kI rekhA ke nIce pAMca Ica kI rekhA khIMca dI jAe to vaha pAMca ica kI rekhA kI apekSA choTI hai aura usake Upara do ica kI rekhA khIMca dI jAya to vaha Upara kI rekhA kI apecA bar3I
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| eka hI rekhA meM choTApana aura bar3Apana ye dono dharma apekSA se hI raha rahe haiN| anekAntavAdI tIna iMca kI rekhA ko "yaha choTI hI hai "yA "baDI hI hai" ina zabdoM se nahIM kahane paataa| vaha bhI zabda kA prayoga karatA hai / vaha kahatA hai- yaha choTI bhI hai, aura yaha baDI bhI hai| kyoMki apekSAkRta usa meM bApana aura choTApana ye donoM dharma nivAsa kara rahe haiN| anekAntavAda aura haThavAdaH anekAntavADha manuSya ko sahiSNutA ke sAtha padArtha ke sabhI dharmoM para dRSTipAta karane kI madhura preraNA pradAna karatA hai| haTha yA jida kA anekAntavAda ke sAtha koI sambandha nahIM hai| anekAntavAda haTha ke parityAga para bala detA hai| hara kisI bhI dazA meM hitAvaha nahIM ho sakatA / haThavAda ne hI dvaitavAda, advatavAda, nityavAda aura anityavAda ko janma diyA hai| haThavAda sagharSoM kI janmabhUmi hai / haThavADhI logoM ne hI dharma ko sampradAyoM kA veSa pahanA kara use jhagar3e kI jar3a banA diyA hai| dharma meM jitane vikAra Ae haiM, una kA uttaradAyitva haThavAda para hai / varma ke vikRtarUpa se yuropa meM jo nAstikavAda bala pakaDa gayA hai, aura pariNAma svarUpa rUsa ne dharma ko jo sarvathA tilAjila de DAlI hai, isa kA uttaradAyitva bhI haThavAda para hI hai| haThavADha eka bhIpaNa andhakAra hai| anekAntavAda ke divAkara ke camake binA ima kA nAza nahIM kiyA jA sakatA hai| anekAntavAda aura saptabhagIanekAntavAda ko saptabhagI bhI kA jAtA hai| jaba eka vastu dvatavAda me jIva aura brahma me bheTa mAnA jAtA hai tathA advaitavAda ma jIva aura brahma kA bheda nahIM mAnA jAtA /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (47) ke kisI eka dharma ke viSaya meM prazna kiyA jAtA hai, taba sabhI virodhI vicAroM kA parihAra karake usa prazna ke uttara meM vyasta (pRthaka) samasta, vidhi aura niSedha kI kalpanA kI jAtI hai| isa kalpanA ke kAraNa sAta prakAra ke vAkyoM kA prayoga kiyA jA sakatA hai| sapta prakAra ke una vAkyoM kA nAma hI saptabhagIvAda hai| *saptabhaMgI ko hama nimnokta zabdoM meM kaha sakate haiM 1-kathaJcit hai| bhAva yaha hai ki pratyaka padArtha svarUpacatuSTaya (arthAt sva-dravya, sva-kSetra, sva-kAla aura sva-bhAva) kI apekSA amti rUpa hai| yaha tathya eka udAharaNa se vispaSTa ho jAyegAeka pustaka apane dravya kI apekSA astitva ko lie hue hai| *asti-nAsti aura avaktavya ina tIna bhagoM se cAra saMyuktabhaga bana kara saptabhaMgI dRSTi kA udaya hotA hai| namaka, mirca, khaTAI ina tIna svAdoM ke sayoga se cAra aura svAda utpanna ho jAte haiN| 1-namaka-mirca-khaTAI, 2-namaka-mirca, 3-namakakhaTAI, 4-mirca-khaTAI, 5-namaka, 6-mirca, 7-khaTAI, isa prakAra sAta mvAda hoNge| isa saptamagI nyAya kI paribhASA karate hue eka jainAcArya likhate hai praznavazAt ekatra vastuni avirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaMgI / __ (rAjavA0 1-6) arthAt praznavaza eka vastu meM avirodha rUpa se vidhi-niSedha arthAt asti nAsti kI kalpanA saptabhaMgI kahalAtI hai| (janazAsana pRSTha 186)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ (48) 9 kSetra (jahAM vaha paDI hai usa) kI apekSA se bhI "he" aise kahI jA sakatI hai| kAla (jima samaya pustaka avasthita hai) kI apekSA bhI vidyamAna hai / ata pustaka ko 'kathaJcit hai" ina zabdoM se kahA jA sakatA hai| 2.-kathaJcit nahIM hai / abhiprAya yaha hai ki pratyeka padArtha paracatuSTaya (arthAt dUsare padArtha ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva) kI apekSA se nAstirUna bhI hai| jaise ghar3A dravya kI apekSA pArthiva rUpa se vidyamAna hai, kintu jalarUpa se nahIM / kSetra (sthAna) kI apekSA arthAt ludhiyAnA nagara kI apekSA avasthita hai, kintu paTiyAlA nagara kI apekSA nahIM hai / kAla (samaya) kI apekSA zIta Rtu kI dRSTi se hai kintu vasanta Rtu kI dRSTi se nahIM hai / tathA bhAva (guNa) ko apekSA zveta rUpa se maujUda hai, kintu pIta rUpa kI apekSA se nahIM hai| ata hama ghar3e ko kathannit nahIM hai, ina zabdoM dvArA bhI kaha sakate haiN| . . 3-kathaJcina hai, aura kathaJcit nahIM hai| hArda yaha hai ki jaba hama krama se vastu ko sva rUpa kI apekSA se 'hai' aura para rUpa kI apekSA se nahIM hai| aisA kahate haiM to hama pratyeka vastu ko 'kazcit hai, aura 'kathaJcit nahIM hai' ina zabdoM dvArA bhI kaha sakate haiM, kyoMki pratyeka vastu meM mvarUpacatuSTaya kI dRSTi se astitva hai aura pararUpacatuSTaya kI dRSTi se nAstitva bhI pAte haiN| 4-kathaJcit kahA nahIM jA sakatA, arthAt avaktavya / abhimata yaha hai ki hama vastu ke astitva aura nAstitva dharma ko eka sAtha nahIM kaha sakate haiN| jisa samaya jIva ko san kahate haiM, usasamaya vaha asat nahIM hai aura jaba jova ko jaDa kI apekSA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ asat kahate hai to usa samaya, jIva ko sat nahIM kaha sakate kyoki astitva aura nAstitva donoM paraspara viruddha dharma hai| bhAva yaha hai ki hama kisI bhI vastu ko avaktavya bhI kaha sakate hai / dUsare zabdo me astitva aura nAstitva dono dharmoM ko eka sAtha kathana karane vAlI vANI kI asamarthatA ke kAraNa vastu ko avaktavya yA anirvacanIya bhI kahA jA sakatA hai| / - ---kathaJcit hai, tathApi avaktavya hai / tAtparya yaha hai ki hai ki jaba hama kisI vastu ko sva-rUpa kI apekSA sat kaha kara usa ko eka sAtha asti nAsti rUpa avaktavya rUpa se vivecanA karanA cAhate hai to usa samaya hama use 'kaJcit hai tathApi avaktavya hai' ina zabdo se kaha sakate hai| / 6- kathaJcit nahI hai, tathApi pravaktavya hai| arthAt jaba hama vastu ke nAstitva dharma kI vivakSA ke sAtha astinAstirUpa pravaktavya rUpa vivecanA karanA cAhate hai to usa samaya hama pratyeka vastu ko "kathaJcita nahI hai, tathApi pravaktavya hai" ina zabdo dvArA aMbhivyakta kara sakate hai| - - - - - 7-kathaJcit hai, kathaJcit nahI tathApi avaktavya hai| bhAva yaha hai ki jaba hama kisI vastu me sva-rUpa kI apekSA astitva, para-rUpa kI dRSTi se nAstitva hone para bhI eka sAtha astinAstirUpa avakttavya rUpa pAte hai taba hama usa vastu ko 'kathaJcit hai kathaJcit nahI hai tathApi pravaktavya hai" ina zabdo se kaha sakate haiN| vaise to pratyeka vastu me ananta dharma rahate hai, aura una ananta dharmoM ke ananta prakAro kI kalpanA bhI kI jA sakatI hai tathApi vyasta, samasta, vidhi tathA niSedha ko iSTi se vAkyo
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) ke ye sAta vikalpa hI ho sakate hai, ina se adhika nhiiN| sakSepa me yahI saptabhagI kA svarUpa hai| anekAntavAda aura jainetara vidvAna :kahA jA cukA hai ki anekAntavAda ko syAdvAda bhI kahA jAtA hai| rayAdvAda kI Adarza mahattA aura lokopayogitA sarvavidita hai| jaina vidvAno ne to isa ke prati mahAna zraddhA prakaTa ko hI hai kintu isa kI upayogitA aura upAdeyatA ko jainatara vidvAno ne bhI saharSa svIkAra kiyA hai| bhAratIya jJAnapITha kAzA se prakAzita "jainazAsana" ke "samanvaya kA mArga syAdvAda nAmaka lekha me vidvAna lekhaka zrI sumeracada divAkara likhata ___ "purAtanakAla me java sAmpradAyikatA kA nazA gaharA thA, tava isa rayAdvAda siddhAnta kI vikata rUparekhA pradarzita kara kinhI-kinhI pratiSThita dharmAcAryoM ne isa ke viruddha apanA sa. prakaTa kiyA aura usa sAmagrI ke prati "vAvA-vAkya pramANa, kA AsthA rakhane vAlA Aja bhI satya ke prakAza se apane kA vacita karatA hai / aAnanda kI bAta hai ki isa yuga ma sA dAyikatA kA bhUta vaijJAnika dapTi ke prakAza meM utarA, isa lie myAbAda kI guNagAthA baDe baDe vizeSajJa gAne lage / jamana vidvAna pro0 harmana jekovo ne likhA hai janadharma ke siddhAnta prAcIna bhAratIya vijJAna aura dhArmika paddhati ke abhyAsiyo ke lie bahuta mahattvapUrNa hai nyAbAda meM mayaMmatya vicAro kA dvAra khula jAtA hai| paTiyA grAphisa landana ke pradhAna pustakAlaya
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ (51) DA0 thAmasa ke udgAra baDe mahattvapUrNa hai nyAyazAstra me jainanyAya kA vahuta UcA sthAna hai / syAdvAda kI bhinna-bhinna pari kA sthAna vaDA gabhIra hai / yaha vastuoM sthitiyo para acchA prakAza DAlatA hai / bhAratIya vidvAno me niSpakSa Alocaka sva0 paNDita mahAvIra prasAda dvivedI kI AlocanA adhika udbodhaka hai prAcIna Darre ke hindU dharmAvalamvI vaDe - var3e zAstrI taka ava bhI nahI jAnate ki jainiyo kA "syAdvAda" kisa cir3iyA kA nAma hai | dhanyavAda hai- jarmana, aura igalaiDa ke kucha vidyAnurAgI vizeSajJo ko, jina kI kRpA se isa dharma ke anuyAyiyo ke kIrtikalApa kI khoja kI ora bhAratavarSa ke itara jano kA dhyAna AkRSTa huA / yadi ve videzI vidvAna jaino ke dharmagrantho kI AlocanA na karate, una ke prAcIna lekhako kI mahattA prakaTa na karate to hama loga zAyada Aja bhI pUrvavat ajJAna ke andhakAra DUbate rahate / rASTrapitA mahAtmA gAndhI jI ne likhA hai - "jisa prakAra syAdvAda ko maiM jAnatA hU usI prakAra maiM use mAnatA hU / mujhe anekAntavAda vaDA priya hai / zrIyuta mahAmahopAdhyAya satyasampradAcArya pa0 svAmI rAmamizra jI ne likhA hai syAdvAda jainadharma kA abhedya kilA hai| jisake andara prativAdiyo ke mAyAvI gole praveza nahI kara sakate / " ina uddharaNo se spaSTa ho jAtA hai ki syAdvAda kevala jaino kA hI priya siddhAnta nahIM rahA, pratyuta guNagrAhI, vicAraka, zAstrajJa jainetara vidvAno ne bhI isakA pUrA-pUrA sammAna kiyA 1 t
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ (52) hai / aura ve bhI isakI mahattA tathA mAnavatA ke vikAsa me asAdhAraNa upayogitA ko saharSa svIkAra karate haiM / "" syAdvAda kI vyAvahArika upayogitA kitanI mahAna hai ? isa prazna kA samAdhAna suprasiddha vidvAna kAkA kAlelakara ke zabdo me sunie L ahiMsA dharma kA eka ujjvala rUpa hai- anekAntavAda yA syAdvAda / isakI tAttvika, dArzanika aura tArkika carcA bahuta ho cukI hai / isa se ava kisI ko dilacaspI nahI rahI hai / lekina sAMskRtika kSetra me antarrASTrIya rAjya meM, raMga me aura gore, kAle, pIle, lAla yA gehU varNI bhinna-bhinna varNoM ke paraspara sambandha ke bAre me agara hama samanvayavAda ko calAege aura syAdvAda ko nayA rUpa deMge to jena saMskRti phira se sajovana aura tejasvo banegI / agara isa kSetra me jaina sama ja ne kucha puruSArtha karake dikhalAyA to vinA | kahe duniyA bhara ke manIpI jaina zAstro kA adhyayana kareMge aura isa nava preraNA kA udgama kahA hai / " use DhUDheMge / f kAkA kAlelakara jI ke zabdo me syAdavAda kI vyAvahArika upayogitA kA bhalI bhAMti paricaya prApta ho jAtA hai / kAkAkAlelakara ne ina zabdo dvArA jaina samAja ko preraNA pradAna kI hai ki vaha anekAntavAda kA deza-dezAntarI me pracAra kare aura isa ke dvArA vizva kI sAmayika samasyAo ko samAhita karake anekAntavAda kI sArvabhaumikatA pramANita karane kA zreya karane kA prayatna kare / Ir prApta, 1
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasahAra bhagavAna mahAvIra kA anekAntavAda siddhAnta vizva ke samasta darzano, dharmo, sampradAyo, mato, pantho kA samanvaya karatA hai| vaha vizva ko zikSA detA hai ki vizva ke sabhI dharmoM me jahA-kahI bhI satyAza hai, usa kA Adara karo aura jo asatyAza hai, usa ko lekara kisI se ghRNA yA dveSa na kro| kyoki ghRNA yA dveSa AdhyAtmika jIvana ke sarvopari zatru hai / inhI se karma-jagata kI sRSTi hotI hai / AtmA duSkarmoM ke pravAha me pravAhita ho jAtI hai| ata kisI se ghRNA yA dveSa na rakha kara, samatA se satyAza ko grahaNa karate hue aura asatyAza kA parityAga karate hue jIvana ko unnata banAne kA prayAsa karanA caahie|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-vAda bhagavAna mahAvIra kA tIsarA siddhAnta karmavAda hai| vAda siddhAnta ko kahate haiN| jo vAda karmo ko utpatti, sthiti aura una ke phala dene Adi kI vividha vizeSatAo kA vaijJAnika Dhaga se vivecana karatA hai, vaha karmavAda kahalAtA hai / karmavAda ke sambandha me bhArata ke jainetara sabhI dArzaniko ne kucha-na-kucha likhA hai, apane-apane Dhaga se karmavAda ko le kara sabhI ne kucha na kucha kahA hai| kintu karmavAda kI nizcita gaharAI taka jitanA bhagavAna mahAvIra utare hai anya koI dArzanika nahI utara sakA hai| jaina darzana jaisA karmoM kA sarvAgINa vivecana jainetara darzana me kahI upalabdha nahIM hotaa| ____ karmo kA astitva sasAra eka ragamaca hai| yahA nAnA prakAra ke pAtra hamAre sAmane Ate hai| ina me koI amIra hai to koI garIba, koI sabala hai to koI nirbala, koI vidvAna hai to koI mUrkha, koI nIroga zarIra vAlA hai to koI rogo kI zayyA para sadA karAhatA rahatA hai, kisI ko sarvatra abhinandana aura svAgata kI dhvaniyA sunane ko milatI hai to kisI para dutakAra tathA tiraskAra kI varSA hotI hai, kisI ke darzana ke lie janamAnasa lAlAyita rahatA hai to kisI ko phUTI Akha se bhI koI dekhanA pasada nahIM karatA, koI anna-kaNa ko tarasatA rahatA hai to koI ajIrNatA se vyAkula hai| isa taraha sasAra ke sabhI pAtra nAnA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (55) rUpo me dRSTigocara hote hai / Akhira isa vibhinnatA kA kAraNa kyA hai ? jIvanagata ye antara kyo dekhe jAte haiM ? isa vicitratA mUla me kauna so zakti kAma kara rahI hai ? bhagavAna mahAvIra ke vizvAsAnusAra isa mahAzakti kA nAma karma hai / yaha karma hI saMsAra me jIvana ko nAnA rUpo me parivartita karatA rahatA hai / jagata me aneko prakAra kI viSamatAe pAI jAtI hai / zrArthika aura sAmAjika viSamatAo ke alAvA prAkRtika viSamatAeM bhI hai| una saba kA kAraNa manuSya nahI ho sakatA / jaba saba me eka sA AtmA nivAsa karatA hai, taba manuSya, pazu, pakSI, kITa aura vRkSalatA Adi ke vibhinna zarIro aura una ke sukha-dukha Adi meM antara kyo hai ? isa kA bhI to koI kAraNa avazya honA caahie| kAraNa binA koI kArya nahI ho sakatA / bhagavAna mahAvIra ke mata me ina samasta viSamatAo kA kAraNa karma hai | bhagavAna mahAvIra sasAra kI ina sabhI vibhinnatAo ke mUla me karma ko hI pradhAna kAraNa svIkAra karate hai / bhagavAna mahAvIra ke yuga me jIvanagata vibhinna paristhitiyo kA uttaradAyitva Izvara para DAlA jAtA thA / "kare karAve zrApo Apa, mAnuSa ke kucha nAhI hAtha" yahI svara usa yuga me gUja rahA thA kintu bhagavAna mahAvIra ne isa mAnyatA ko prayathArtha batalAyA | bhagavAna kA aTala vizvAsa thA ki jIvana me acchIburI jo anekavidha avasthAe dRSTigocara hotI hai, ina kA kAraNa Izvara nahI hai, Izvara kisI ko sukha yA dukha nahI detA / jIvana me jo dukho ke bhUcAla Ate hai, una me na Izvara kA hAtha hai aura na anya kisI daivika zakti kA hastakSepa hai / manupya ke sukha-dukha kA kAraNa karma hai / aura karma hI manuSya ko sukha
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) duHkha detA hai / 4 sukha aura dukha ke vIja manuSya kI bhAvanAo me chupe rahate hai / sukha dukho ke jhUle para jhUlane vAlA hamArA vartamAnakAlika jIvana eka vRkSa ke samAna hai / usa ke bIja hamAre antarjIvana ko bhUmi para kahI na kahI pracchanna rahate hai / yaha vAta alaga hai ki eka alpajJa vyakti isa satya kA sAkSAtkAra na kara sake / kintu unako satyatA se inkAra nahI kiyA jA sakatA hai / vahI voja avyAtma jagata me karma ke nAma se vyavahRta kie jAte hai / ye karma hI manuSya ko sukhI aura dukhI banAte haiM / bhArata ke eka manISI santa ne isa sambandha me kitanI sundara bAta kahI hai sukhasya dukhasya na ko'pi dAtA, paro dadAtIti kubuddhi reSA | aha karomIti vRthAbhimAnaH, svakarmasUtragrathito hi loka* // arthAt sukha dukha ko dene vAlA apanA hI zubhAzubha karma hai / sukha dukha kA dAtA Izvara yA anya kisI daivika zakti ko samajhanA eka vaDI bhAro bhrAnti hai / manuSya kA "maiM hI sava kucha karatA hU" aisA grabhimAna karanA bhI vyartha sArA sasAra apane karma rUpa sUtra se hI grathita hai / hai vAstava me w isI satya ko hindI kavi ne bhI svIkAra kiyA hai / vaha kahatA hai
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ koU na kAU sukha-dukha ko dAtA / nijakRta karma bhogI saba bhraataa| isa prakAra sasAra ke sabhI manIpI vyaktiyo ne karma ko hI sukha dukha kA dAtA svIkAra kiyA hai / vastusthiti bhI yahI hai| manuSya apane bhAgya kA nirmAtA svaya haibhagavAna mahAvIra ke yuga me manuSya Izvara ke hAtha kI kaThaputalI bana kara cala rahA thaa| janamAnasa me yaha bhrAnta dhAraNA panapa rahI thI ki jagata ke samasta spandana Izvara kI preraNA se hote hai / acchA burA saba Izvara karAtA hai| Izvara hI manuSya ke bhAgya kA svAmI hai, nirmAtA hai / manuSya to pAmara prANI hai, vaha becArA kyA kara sakatA hai ? kintu bhagavAna mahAvIra ne isa vicAradhArA kA virodha kiyA, unhone manuSya kI antarAtmA ko jhakajhorate hue apane mahAsvara me kahA-manuSya | tU svaya Izvara hai, tere hI andara paramAtma-tattva agaDAI le rahA hai, tU svaya apane jIvana-prasAda ke racayitA hai, terI sRSTi kA nirmANa svaya tere hAtho me rahA huA hai| tU svaya apane bhAgya kA nirmAtA hai| svaya hI tU sukha-dukha kI sRSTi karatA hai / Izvara kA usa ke sAtha koI sambandha nahI hai| tU jisa taraha kA karma karatA hai, usI taraha kA tujhe phala bhoganA paDatA hai| kisAna apane kheta me jaisA bIja votA hai, use usa kA vaisA hI phala milatA hai| gehU vo kara gehU, aura bAjaro vo kara bAjaro milatI hai| ThIka isI prakAra mAnava ko zubha karma se 2STa-yoga aura aniSTa-viyoga Adi kI prApti hoto hai, tathA prazubha karma karane se aniSTa-sayoga aura ipTa-viyoga
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi upalabdha hote hai| bhUtakAla ke zubhAzubha karma ke anusAra zubhAzubha vartamAna kI sRSTi huI hai aura vartamAna jIvana kA zubhAzubha karma ho bhAvI-jIvana kI zubhA-zubha sthitiyo kA AdhAra hai / bhAvI jIvana kA nirmANa manuSya ke apane hAtha me rahatA hai| tU jaisA cAhe vaise ho bhavipya kI racanA kara sakatA hai| svarga aura naraka tere hAtha meM rahate hai / sukha du.kha kA sasAra hU~ svaMya taiyAra karatA hai| usa ke lie Izvara yA kisI anya daivika zakti ko mAdhyama banAne kI AvazyakatA nahI 6 isa prakAra bhagavAna mahAvIra ne manuSya ke bhAgya ko Izvara yA devoM ke hAra ne se nikAla kara svayaM manuSya ke hAtha me rakhA aura use hI usa kA svAmI btlaayaa| uttarAdhyayana nUtra adhyaya 20, gAthA 26 me svayaM bhagavAna mahAvAra ne ukta satya ko doharAyA hai| prabhu vIra ke apane ganda nimnokta haiM apnA naI vyarago, appA me kuuddtaamlo| appA kAmadudA dheNU, appA me nandaNa vaNaM / / arthAt-mAtmA ho naraka ke vitaraNI nadI hai tathA kuTagAlmalo vRkSa hai| apanI AtmA hI svarga ko kAmadhenu gau tathA nandana vana hai| vaitaraNI nadI aura kUTanAlmalI vRkSa naraka me pAye jAte haiN| vaitaraNI nadI kA pAnI pile hue goge ke sanAna hotA hai ! nAratI apanI jAna bujhAne ke lie kahA jAtA hai, kintu usa me pAna ko chUne hI karAha uThanA hai| gAlmalI vRkSa ke
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ (59) appA kattA vikattA ya, suhANa yA duhANa ya / appA mittamamitta ca, suppaTThio duppaTThio // . arthAt- AtmA svaya hI apane sukho aura duso kA kartA hai, bhoktA hai| mitra zatru bho yaha svaya hI hai / acche mArga para calane vAlA AtmA apanA mitra hai aura bure mArga para calane vAlA AtmA apanA zatru vana jaataa| __ karma svaya apanA phala detA haibhagavAna mahAvIra kA vizvAsa hai ki karma-phala ke bhugatAna ke lie Izvara nAma kI kisI zakti ko kalpanA karane kI AvazyakatA nahIM hai| phala dene kI kSamatA karma-paramANuo me hI nivAsa karatI hai| karma svaya hI apanA phala de DAlatA hai| jisa prakAra eka manuSya madirApAna karatA hai aura usa se manuSya para jo prabhAva par3atA hai, usa ke lie madirA ke paramANu hI kAraNa hai, Izvara yA koI anya daivika gakti usa manuSya ko patte ustare ke samAna teja dhAra vAle hote hai| naraka ko garamI se vyAkula huA nArakI jaba isa kI chAyA meM jAtA hai to usa ke zarIra para usa vRkSa ke patra girate hai aura use utare kI dhAra kI taraha kATate cale jAte hai| ___kAmadhenu gau aura nandana vana svargIya sampati hai| kAmadhenu gau se samasta kAmanAe pUrNa hoto he, aura nandanabana yAnandaprada hai, isa me devI-devatA bhramaNa kiyA karate hai / AtmA apane hI zubhAzubha AcaraNa se ina saba ko prApta karatA hai, isa lie AtmA ko kAmavenu go, nandanavana, vaitaraNI aura zAmalI vakSa kahA gayA hai| - - - -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ (60) behoza nahI banAtI hai, ThIka isI prakAra karma-yogya paramANu jaba AtmA se sambandhita ho jAte hai, samaya Ane para ve paramANu svaya ho karma-kartA ko phala de DAlate hai| karma paramANuo ke phalonmukha hone para hI manuSya apane ko sukhI aura dukhI anubhava karatA hai| ___ "karma svaya apanA phala dete hai" isa satya ko eka udAharaNa se smjhie| kalpanA karo / eka manuSya bhUla se pArA khA jAtA hai, usa se usa kA svAsthya bigar3a jAtA hai, vaha rogI bana jAtA hai| vaha rogI vaidya se usa kA upacAra karAtA hai, auSadha grahaNa karatA hai, aura auSadha ke sevana se usa kA roga dUra ho jAtA hai / aba kahie / manuSya ko rogI banAne vAlA kauna hai ? uttara spaSTa hai, -pAre ke paramANu / tathA use svAsthya pradAna karane vAlA kauna hai ? yaha bhI spaSTa hai, auSadha ke paramANu / isa taraha manuSya ko rogI banAne vAle bhI azubha paramANu pramANita hote hai aura use svastha vanAne vAle bhI zubha paramANu hI haiM / yahA Izvara yA kisI anya daivika zakti kA koI hastakSepa nahI hai / yahA to mAtra paramANugo kA hI prabhAva dRSTigocara hotA hai / jaise manuSya ke roga aura usake svAsthya kA kAraNa paramANupu ja hai, vaise hI jIvana me jo sukha aura dukha kI ghaDiyA AtI hai, ina ke pIche bhI zubhAzubha karma-paramANu hI kAraNa hai / zubhAzubha paramANuno ko zubhAzubha zaktiyo ke kAraNa hI jIvana me sukha du.kho kI sRSTi hotI hai, jIvanagata sukha-dukho kA kAraNa Izvara yA kisI anya daivi anitA ko nahI samajhanA cAhie / paramANuoM meM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ (61) jo adbhuta zaktiyA nivAsa karatI hai, prAja ke paramANuyuga me unhe doharAne kI AvazyakatA nahI hai / ve sUrya ke prakAza ke tulya sarvathA spaSTa hai / karmaparamANuo kI ina vibhinna zaktiyo AdhAra para hI jIvana me anekavidha utAra-caDhAva dikhAI dete hai | jIvana me jo sukha dukha dRSTigocara hote hai, una sabakA kAraNa karma hai / karma hI jIvana me sukha dukha lAtA hai / hamArA vyavahAra isa satya kA sAkSI hai / koI AdamI apanI Akhe banda kara ke yadi kUe kI ora calatA hai, aura usa me gira jAtA hai to kue meM girane kA kAraNa vaha svaya hI hai / use kisI Izvara Adi ne kue me DAla diyA hai, aisA nahI kahA jA sakatA / parvata se sara TakarAne vAlA manuSya sara phaDavA letA hai | dIvAla se chalAga lagAne vAlA vyakti jIvana se hAtha dho baiThatA hai / aise anya bhI aneko ghaTanA sthala hamAre sAmane hai, jinhe dekha kara yaha spaSTa rUpa se kahA jA sakatA hai ki karmaphala kA pradAtA karma svaya hI hai, Izvara Adi kA usa ke sAtha koI sambandha nahI hai / "karma phala pradAtA Izvara nahI hai" isa sambandha me vistAra ke sAtha svatatrarUpase isI pustaka ke "Izvara - vAda" nAmaka prakaraNa me prakAza DAlA jAyagA / karma karane me jIva svataMtra hai hamAre paDosI vaidika darzana me kahA gayA hai ki sasAra me manuSya jo bhI kucha karatA hai, usa kA mUla prareka Izvara hai, Izvara ke saketa ke vinA pattA bhI kampita nahI ho sakatA, kintu bhagavAna mahAvIra kA aisA vizvAsa nahI hai / bhagavAna mahAvIra kA vizvAsa hai ki karma karane me jIva svataMtra hai /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ acchA yA burA jo cAhe koI bhI vaha karma kara sakatA hai| isa para kisI kI ora se koI bhI prativandha nahI lagA huA hai| yadi yaha mAna liyA jAe ki '--manuSya jo kucha karatA hai usakA mUla preraka Izvara hai / Izvara ke saketa ke binA pattA bhI kampita nahI ho pAtA hai-"| to aise aneko prazna upasthita ho jAte hai, jinakA koI santoSajanaka samAdhAna nahIM milatA hai| hama dekhate hai ki sasAra me pApAcAra ho rahA hai, bhraSTAcAra phaila rahA hai, kahI bheDa, bakarI, gAya, bhaisa Adi pazuo kI garadano para churiyA calAI jA rahI hai, unake rakta ke sAtha holI khelI jA rahI hai, kahI rAha calatI laDakiyo ke sAtha azlIla upahAsa kiyA jAtA hai. una para kudRSTiyo ke prahAra ho rahe hai, kahI pativratA nAriyo ke pAtivratya-dharma ko lUTA jA rahA hai, kahI vidhavAno kI zIla ke sAtha khilavADa kI jA rahI hai, unakI dharohara ko ajagara kI bhAti nigalA jArahA hai, kahI satsaga me jUtiyA curAI jAtI hai, kahI dharma-sthAno ke dAnapAtra toDe jA rahe hai, kahI mandira ke devI devatAo ke vastrAbhUSaNa curAe jAte hai / isa prakAra aura bhI na jAne sasAra me kitane kukarma kie jA rahe hai / prazna upasthita hotA hai ki yaha saba kucha kisake Adeza ho rahA hai ? ye amAnuSika vyavahAra kisa kI preraNA se jIvana pAte hai ? kauna hai vaha zakti, jo yaha sava kucha karAtI hai ? yadi vaha Izvara hai to hama pUchate hai ki pApAcAra aura bhraSTAcAra ko protsAhana dene vAlI aiso adhama zakti ke lie Izvara jaisI pavitra aura niSkalaka sajA dI jA sakatI hai ? uttara spaSTa hai, kabhI nahI / jo sasAra ke ujjvala bhavipya ko Aga lagAne kI preraNA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradAna karatA hai, aura sasAra me anyAya aura anIti kA jhamAvAta calAkara mAnavajagata ko pApo ke sAgara me nimagna karavA detA hai, sannAriyo ke pAtivratya dharma ko luTavAdetA hai / use Izvara kahanA Izvara zabda kA hI durupayoga karanA hai| Izvara jaisI patitapAvana aura niSkarma mahAzakti isa prakAra ke pApa-pUrNa jhajhaTa me kabhI hastakSepa nahI kara sakatI aura nAhI vaha kisI jIva ko aise adhamakarma karane kI preraNA pradAna kara sakatI hai| isIlie bhagavAna mahAvIra kahate hai ki karma karane me jIva svatatra hai, Izvara ke sAtha usa kA koI sambandha nahI hai, vaha sasAra ke kisI jhajhaTa me koI hastakSepa nahI karatA hai| dUsarI bAta, yadi Izvara ko karma kA karAne vAlA mAna liyA jAegA to sasAra me na koI pApI kahA jA sakatA hai| aura na kisI ko cora, DAkU, gAThakatarA, vezyAgAmI, parastrIlampaTa, AtatAyo, kasAI, kRtaghna Adi kaha kara ghRNita yA nindita samajhA jA sakatA hai / kyoki Izvara ne jisa kisI jIva se jo karma karAnA pasanda kiyA, usa jIva ne vaisA hI karma kara diyA / jIva apanI icchA se to kucha kara hI nahI sakatA hai, jo Izvara karAtA hai jova vaha kara detA hai| isa prakAra Izvara ko sarvesarvA mAnakara karma kartA jIva ko burA yA nIca Adi zabdo se vyavahRta nahI kiyA jAnA caahie| kyoki usa vecAre kA apanA to koI dopa hai hI nahI, Izvara kI jaisI AjJA hotI hai vaha vaisA kara detA hai| Izvara kI AjJAnusAra calane para jIva ko dopI yA pApI kahA va samajhA bhI kaise jA sakatA hai ? isa prakAra jIva kI acchI-burI sArI pravRttiyo kA sArA uttaradAyitva Izvara para hI A par3atA hai,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ (64) aura una zubhAzubha pravRttiyo kA uttaradAyI hone se zubhAzubha phala bhI Izvara ko hI milanA cAhie / para aisA dekhA nahI jAtA hai / dekhA yaha jAtA hai ki jIva svaya hI apane zubhAzubha karma kA zubhAzubha phala pAtA hai / ata jIva ko hI karma kA kartA mAnanA cAhie / Izvara ke Adeza se hI saba kucha hotA hai, aisA kabhI nahI samajhanA cAhie / isa ke alAvA, eka vAta aura samajha lenI cAhie ki pratyeka jIva zubha karma dvArA apanA jIvana ujjvala vanA sakatA hai ! bhagavAna mahAvIra ke karma siddhAnta ke anusAra pratyeka vyakti apane jIvana kA utthAna aura kalyANa kara pakatA hai / strI ho yA puruSa, rAjA ho yA raka, kAlA ho yA gorA, bhAratIya ho yA abhAratIya, karma siddhAnta kI dRSTi se samyak cAritra kI sAdhanA karane para eka dina sabhI mokSa ke adhikArI ho sakate hai / jIvana kI unnati yA pragati kisI kI vaiyaktika, pAviArika, sAmAjika yA rASTrIya sampatti nahI hai, use kisI deza, jAti yA sampradAya ke sakucita kSetra me sImita nahIM kiyA jA sakatA hai / yaha to prANavAyu kI taraha saba ke upayoga kI vastu hai / mizrI kisI vizeSa vyakti yA parivAra ke lie mIThI nahI hotI hai jo bhI usakA grahaNa karatA hai, usa ko usakI miThAsa kA anubhava ho jAtA hai / cAhe koI zUdra ho yA caNDAla, brAhmaNa ho yA kSatriya, rAjA ho yA raka, bhogI ho yA yogI, vidvAna ho yA mUrkha, savala ho yA nirbala, dhanI ho yA nirdhana, mizrI pratyeka vyakti ko miThAsa pradAna karatI hai / aise hI karma - siddhanta sabhI ko unnati kA avasara detA hai, isake yahA koI bhedabhAva nahI hai /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa prakAra karmasiddhAnta ke anusAra pratyeka jIva zubha karma dvArA unnati kA avasara prApta kara letA hai, usI prakAra karmasiddhAta ke anusAra pratyeka jIva azubha karma ke dvArA apanA bhaviSya bigADa bhI letA hai| hisA, asatya grAdi dupkarmo dvArA vaha durgatiyo me jA paDatA hai / bhAva yaha hai ki zubha karma se manuSya jIvana ko vanA bhI sakatA hai| aura azubha se use vigADa bhI letA hai| jIvana ko banAne vAle aura bigADane vAle jIva ke apane kie hue karma hI hai aura ina karmo ke karane me jIva sarvathA svatantra hai / cAhe vaha zubha karma kare cAhe azubha, yaha usa ko icchA kI bAta hai| Izvara na usa me sAdhaka banatA hai aura na vAdhaka banatA hai| isIlie bhagavAna mahAvIra kahate hai ki karma karane me jIva svatatra hai / Izvara jova se na acchA karma karAtA hai, aura na burA karma karAtA hai / yadi sakSepa me kahe to, Izvara kA jIva ke kie hue karma ke sAtha koI bhI sambandha nahI hai / karmaphala bhogane me jIva parataMtra haibhagavAna mahAvIra kA karma-siddhAnta kahatA hai ki jIva karma karane meM sarvathA svatatra hai, acchA yA burA jaisA bhI karma karanA cAhe vaha kara sakatA hai| kintu usakA phala bhogane me vaha svatatra nahIM hai, paratatra hai| usakI anicchA se karma kA phala ruka nahI sktaa| karma karanA yA na karanA yaha jese manuSya ke vaza me hotA hai, vaise karma kA phala bhoganA yA na bhoganA yaha usake vaza ko vAta nahI hai| jaba taka kiyA gayA karma yadi tapa, japa aura sayama prAdi dhArmika anuSThAno dvArA kSaya nahI kiyA jAtA taba taka usase piNDa nahI chUTa sakatA / samaya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ane para vaha apane kartA ko avazya phala detA hai| isIlie bhagavAna mahAvIra kahate hai "kaDANa kammANa na mokkhu atthi" arthAt- kRta karma kA nAza nahI hotA hai| jaba taka kRta karma kA upabhoga na kara liyA jAe yA tapasyA dvArA use kSaya na kara diyA jAe taba taka vaha naSTa nahI hone paataa| ___ mahAbhArata parva 3, adhyAya 207 zloka 27 me bhI isI satya ko doharAyA gayA hai / vahA likhA haianyo hi nAznAti kRta hi karma, manuSyaloke manujasya kazcit / yattena kiciddhi kRta hi karma, tadaznute nAsti kRtasya nAza // . arthAt-isa manupya loka me eka manuSya ke dvArA kie gae koM kA phala dUsarA nahI bhogatA hai| jisane jaise zubhAzubha karmoM kA upArjana kiyA hai unakA upabhoktA bhI vahI hotA hai / kAraNa ki vinA phala bhoge svakRta karmoM se chuTakArA nahI ho sakatA hai| __ bhagavAna mahAvIra kA siddhAnta kahatA hai ki jIva karma-phala bhogane me paratatra hai, kRta karma kA bhugatAna jIva ko karanA hI paDatA hai, usa ko vinA bhoge yA tapasyA grAdi dvArA kSaya kie vinA usase piNDa nahI chUTatA hai| kintu jIva kI paratatratA kA artha yaha nahI samajha lenA cAhie ki-'jIva jo karma karatA hai, sakA phala Izvara detA hai,aura vaha umI ke adhIna hai isIlie
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva karmaphala bhogane me paratatra hai -" / bhagavAna mahAvIra kA vizvAsa hai ki karmoM kA phala Izvara nahI detA, Izvara kA usake sAtha koI sambandha nahI hai| karma-paramANuoM me svaya hI phala dene kI kSamatA hai| madirA kA nazA madarAsevo ko jaise svata hI caDha jAtA hai, usake lie kisI anya zakti kI apekSA nahI rahatI hai, isI bhAti karma apanA phala samaya Ane para svaya hI de DAlate hai, isa me bhI Izvara Adi kisI zakti ko mAdhyama banAne kI AvazyakatA nahI hai| karmaphala bhogane me jIva kI paratatratA kA itanA hI rahasya ki jIva kI anicchA se karma-paramANuro kA zubhAzubha pariNAma (phala) ruka nahI sktaa| vaha to pratyeka dazA me use bhoganA hI par3atA hai| karmavAda aura sAmyavAdabhagavAna mahAvIra kA karmavAda Aja kI vaijJAnika bhApA me sAmyavAda kahA jA sakatA hai| jisa prakAra sAmyavAda sasAra ko samAnatA kA upadeza detA hai| usI prakAra bhagavAna mahAvIra kA karmavAda bhI pratyeka AtmA ko samAnatA kI vAta kahatA hai| vaha batalAtA hai ki jaisI AtmA brAhmaNa me hai, vaisI hI AtmA zUdra me bhI hai / jaisI AtmA rAjA me hai vaiso hI raka me hai,isI prakAra jaisI AtmA yogiyo me hai vaisohI bhogiyo me hai| karmavAda ne AtmA ko hI mahattva diyA hai, jaDa garIra kA isake yahA koI prazna nahI hai / zarIra kAlA hai yA gorA, choTA hai yA var3A, sundara hai yA asundara, isase kAI matalava nahIM hai| karmavAda Atmika AcaraNa ko Age rakhakara hI manuSya ke sundara yA asundara hone kA nirNaya karatA hai / karmavAda kA vizvAsa hai ki
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma se koI sundara, ucca yA pUjya nahI hai, aura janma se ho koI asundara, nIca yA apUjya nahI hai| sundaratA, uccatA yA pUjyatA kA samvandha kevala Atmika jIvana se hai| jAti ke sAtha usa kA koI sambandha nhiiN| jaina-darzana me janmanA jAti ko koI mahattva prApta nahI hai, vahA to saMyama kI hI pUjA hotI hai| kitanA sundara kahA hai jAti ko kAma nahI jina maarg| saMyama ko prabhu Adara dIne // karmavAda kA vivecana karate hue bhagavAna mahAvIra ne svaya pharamAyA hai kammuNA babhaNo hoi, kammuNA hoi khattio / vaiso kammuNA hoi, suddo havai kammaNA / arthAt-manuSya karma se brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra hotA hai| bhAva yaha hai ki janma se koI achUta yA aspRzya nahI hai| aura jIvanonnati aura avanati kA kAraNa manuSya kA apanA karma hai| kisI ke yahA *zUdra tathA nArI ko dharmazAstra paDhane yA sunane kA bhI adhikAra nahIM hai| koI kahatA ki nArI jIvana kabhI mukti prApta nahI kara sktaa| nArI kisI bhI sthiti me svatatra rahane yogya nahIM hai, kyoki vaha puruSa pradhAna hai arthAt usa para purupa kA svAmitva hai| koI kahatA hai, ki striyA, 'na strIzUdrau vedamadhIyatAm / asvatatrA strI purupapradhAnA / vagipThasmRtI 5-1 / * striyage vaizyAstathA zUdrA , ye'pi myu pApayonaya / gItA 9-32 -
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vazya aura zUdra ye sava pApayoni hai, koI kahatA hai ki 'zUdra ko jJAna nahI denA cAhie, na yajJa kA ucchiSTa aura na homa se bacA huA bhAga aura na usako dharma kA upadeza hI denA caahie| yadi koI zUdra ko dharmopadeza aura vrata kA Adeza detA hai to vaha zUdra ke sAtha asavRta nAmaka andhakAramaya naraka me jA paDatA hai| kintu bhagavAna mahAvIra kA aisA vizvAsa nahI hai / bhagavAna mahAvIra kA karmasiddhAnta sabhI prANiyo ko dharma-zAstra paDhane kA adhikAra detA hai aura sabhI yogya vyaktiyo ko mukti kA varadAna pradAna karatA hai| karmavAda kA vizvAsa hai ki pratyeka AtmA yogya sAdhana apanAne para paramAtmA pada ko pA sakatA hai / lohA sadA lohA nahI rahatA, vaha bhI eka dina pArasa kA samparka pA kara svarNa bana sakatA hai| bhavya AtmA bhI sadA karma lipta nahI rahane pAtI, yadi vaha ahisA, sayama aura tapa kI triveNI me snAna karale to mukti usase dUra nahIM rahatI hai| bhagavAna mahAvIra kA karmasiddhAnta sabhI ke lie svarga aura apavarga kA dvAra khola detA hai| isake sAmane brAhmaNa, kSatriya kA koI prazna nahI hai| sadAcArI caNDAla bhI yadi isake sAmane A jAtA hai to yaha usa kA bhI pUra-pUrA Adara karatA hai, use bhI mukti ke zAzvata sukha se otaprota kara DAlatA hai| * na zUdrAya matiM dadyAnnocchiNTa na havikRtam / na cAsyopadized dharma, na cAsya vratamAdiget / / yazcAsyopadized dharma, yazcAsya vratamAdiget / so'savRta tamo ghora, saha tena prapadyate // vaziSTha smRtau 18-12-13
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ (70) jinetaradarzana kI bhAti yaha kisI pUjya kI pUjyatA kA apalApa nahI karatA hai| pUjya kI pUjyatA ko sammAna dekara bhagavAna mahAvIra kA karmavAda mAnava jagata ko sAmyAvAda kA vAstavika sandeza detA hai / ___karma AtmA kA guNa nahI haikucha dArzanika karmoM ko AtmA kA guNa mAnate hai, para bhagavAna mahAvIra karmo ko guNa rUpa se svIkAra nahIM karate haiM / kyoki karma yadi prAtmA ke guNa mAna lie jAai to ve bandhanarUpa nahI ho sakate ! AtmA ke guNa hI AtmA ko vAdha le, yaha sarvathA asabhava hai| yadi prAtmA ke guNa svaya hI use vAdhane lage to usakI mukti kaise ho sakegI ? bandhana mUla vastu se bhinna huA karatA hai / vandhana padA vijAtIya hotA hai / ata karmo ko AtmA ke guNa nahI kahA jA sakatA / isake alAvA yadi karmo ko AtmA kA guNa mAna liyA jAe to karmo kA nAza hone para AtmA kA nAza bhI svIkAra karanA pdd'egaa| siddhAnta hai ki guNa aura guNI sarvathA bhinna nahI hote / guNa ke nAza se guNI kA naSTa ho jAnA svAbhAvika hai / aura AtmA ko prAya: sabhI dArzanika nitya mAnate haiN| ata. nitya AtmA ke vinazvara karma kabhI guNa nahI mAne jA sakate hai / karma zabda kA arthakarma siddhAnta ko jena, sAkhya, yoga,, naiyAyika, vaizeSika, +-du zIlo'pi dvija pUjyo, na zUdro vijitendriya / arthAt- brAhmaNa duzcaritra ho, taba bhI pUjya hai aura zUdra jitendriya hone para bhI pUjya nahI hai / pArAzarasmRti 8-32
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (71) mImAsaka Adi sabhI AtmavAdo darzana to mAnate hI hai kintu anAtmadAdI vauddha darzana bhI ise svIkAra karatA hai| isa taraha IzvaravAdI aura anIzvara vAdI sabhI isa me prAya ekamata hai / kintu isa siddhAnta me ekamata hote hue bhI karma ke svarUpa aura usa ke phala dene ke sambandha me ina me mahAna matabheda milatA hai / ___ karmazabda ke aneko artha pAe jAte hai / kAma dhandhe ke artha me karma zabda kA prayoga hotA hai / khAnA, ponA, calanA, phiranA Adi kriyA kA bhI karma ke nAma se vyavahAra kiyA jAtA hai / isI prakAra karma-kANDI mImAsaka yAga Adi kriyA-kANDa ke artha me, smArta vidvAna brAhmaNa, kSatriya Adi cAro varNo tathA brahmacarya Adi cAro Azramo ke lie niyata kie gae karma rUpa artha me, paurANika loga vrata, niyama Adi dhArmika kriyAo ke artha me, vyAkaraNa ke nirmAtA "kartA jisa ko apanI kriyA ke dvArA prApta karanA cAhatA hai, arthAt jisa para kartA ke vyApAra kA phala giratA hai" isa artha me, naiyAyika loga utkSepaNa Adi pAca. sAketika karmoM meM kama zabda kA vyavahAra karate hai, kintu jainadarzana me eka pAribhASika artha me isa kA vyavahAra kiyA jAtA hai / jainadarzana kA karma sambandhI pAribhApika artha pUrvokta sabhI artho se bhinna aura vilakSaNa milatA hai| jaina darzana kI mAnyatA ke anusAra karma naiyAyiko yA vaizepiko kI bhAti kriyArUpa nahI hai, kintu paudgalika hai, dravya rUpa hai, zrAtmA ke sAtha pravAha rUpa se anAdi sambandha rakhane vAlA eka ajIva dravya hai| jaina dRSTi se karma, dravya aura bhAva, ina bhedo se do prakAra kA hotA hai, jIva se sambaddha karma-pudgalo ko dravya karma kahate
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ (72 hai aura dravya karma ke prabhAva se hone vAle jIva ke rAga dvAparUpa bhAvo ko bhAvakarma kahA jAtA hai| ___bhAva yaha hai ki jaba koI AtmA kisI bhI prakAra kA koI sakalpa yA vikalpa karatA hai, rAga dvapa pUrNa cintanA me vyasta ho jAtA hai, kAma, krodha, moha aura lobha Adi jIvanavikAroM kA usa me prAdurbhAva hotA hai to Atmapradezo me eka prakAra ko halacala sI paidA hotI hai, usa samaya usI pradeza me sthita karma-yogya pudgala (paramANu puja) AtmAM me Ate hai aura usa se sambandhita ho jAte hai| khaulate tela me paDI pUrI jaise tela ko khIca letI hai vaise hI zubhAzubha adhyavasAya ke kAraNa AtmA zubhAzubha karmaparamANugo ko apanI ora AkarSita kara letI hai| AtmA aura karmapudgalo kA mela ThIka vaise hI hotA hai, jaise dUdha aura pAnI yA lohe aura Aga kA hotA hai / isa prakAra prAtmapradezo ke sAtha karmavandha ko prApta pudgalo kA nAma hI dravya karma hai / yaha karma pudgala rUpa hone se mUrta hai, jaDa hai / dravyakarma rAga dvaSa kA nimitta pAkara AtmA pradezo ke sAtha vadhA hai, isa lie rAga dveSarUpa bhAvo ko bhAvakarma kahate hai / dravyakarma bhAvakarma kA kAraNa hai aura bhAvakarma dravya karma kaa| dravyakarma ke vinA bhAvakarma nahIM rahatA aura bhAvakama ke vinA dravyakarma nahI rahane pAtA / dono kA avinAbhAvI sambandha hai, eka ke vinA dUsarA jIvita nahI raha sakatA dono sadA sAtha-sAtha rahate hai| karmo ko ATha mUla prakRtiyAkAma, krodha Adi jIvanagata vikAro se AtmA karma vandha ko prApta kara letI hai, yaha Upara batAyA jA cukA hai| ukta
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ (73) jIvanavikAro ke kAraga mAnapa me jo avyavasAyavizeSa paidA hote hai unase prAtmA dvArA eka hI vAra jo karma yogya paramANapuja grahaNa kiyA jAtA hai, usa me prAdhyavasAyika zakti kI vividhatA ke anusAra eka hI sAya aneka svabhAvo kA nirmANa hotA hai / ve svabhAva adRzya hai, tathApi unake kAryoM ko dekha kara una kA parigaNana kiyA jA sakatA hai / eka yA aneka jIbo para hone vAle karma ke asakhya prabhAva anubhava me Ate hai / ina prabhAvo ke utpAdaka svabhAva bhI vAstava meM asakhya hai / aisA hone para bhI sthUla dRSTi se vargIkaraNa karake una sabhI ko pATha bhAgo me bATa diyA gayA hai| yahI pATha bhAga karmoM kI mUla prakRtiyA (bheda) kahalAtI hai| karmoM kI ve ATha mUla prakRtiyA nimnokta haiM 1 jJAnAvaraNIya-karma-vastu ke vizeSa bodha ko jJAna kahate haiM / AtmA ke jJAnaguNa ko AcchAdita karane vAlA karma jJAnAvaraNIya kahA jAtA hai / yaha karma sUrya ko aAcchAdita kie hue megho ke taraha AtmA kI jJAna jyoti ko Dhaka letA hai| 2 darzanAvaraNIya karma-vastu ke sAmAnya vodha kA nAma darzana hai / AtmA kI darzana-gavita ko Dhakane vAlA karma darzanAvaraNIya hotA hai / yaha kama dvArapAla ke samAna hai| jaise dvArapAla rAjA ke darzana karane me rukAvaTa DAla detA hai, uso prakAra yaha karma bho padArthoM ke dekhane me vAdhaka bana jAtA hai / darzanAvAragagya karma jahA dekhane me bAdhA DAlatA hai vahA vaha prANo ko nidrita bhI karatA hai / prANI ko jo nidrA AtI hai vaha isI ke prabhAva se AtI hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ (74) 3 vedanIya karma-jisa karma ke dvArA sukha-dukha kI upalabdhi ho usa karma kA nAma vedanoya hai / isa kama kA phala madhulipta talavAra ko cATane ke samAna hotA hai| dhArA ko cATane para zahada ke cATane se miThAsa-janya sukha aura jIbha ke kaTa jAne para vraNajanya dukha dono kI prApti hotI hai| usI prakAra vedanIya karma bhI jovana me sukha-maya aura duHkha-maya vAtAvaraNa lAne kA kAraNa banatA hai| 4 mohanIya karma-jo karma AtmA ko mohita karatA hai, use bhale bure ke viveka se zUnya vanA DAlatA hai / athavA jo karma AtmA ke samyaktva guNa kA aura cAritra guNa kA ghAta karatA hai usa karma ko mohanIya kahate hai| yaha karma madirA ke samAna hai| jaise madirA pIkara vyakti heya aura upAdeya ke viveka ko kho baiThatA hai, paravaza ho jAtA hai, vaise hI jIva isa karma ke prabhAva se sat-asat kA viveka kho kara kAmanAo aura vAsanAo kA dAma bana jAtA hai| 5 AyuSkarma-jisa karma kI sattA se prANI jIvita rahatA hai aura kSoNa ho jAne se mRtyu ko prApta karatA hai vaha karma AyuSkarma kahalAtA hai| yaha karma kArAgAra (jela) ke samAna hai| jisa prakAra kArAgAra meM diyA huaA vyakti cAhatA huA bhI niyata avadhi se pUrva nahI chUTa nahI sakatA, usI prakAra AyuSkarma ke prabhAva se jIva niyata samaya taka apane garIra me vandhA rahatA hai| 6 nAmakarma-jisa ke udaya se jIva nAraka, tiryaJca, manupya aura deva ina nAmo pe sambodhita hotA hai use nAmakarma
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (75) kahate hai| yaha karma citrakAra ke tulya hai / jaise citrakAra vividha varNo se aneka prakAra ke vicitra citra banA DAlatA hai| vaisA hI kAma nAmakarma kA hotA hai / yaha karma jIva kI nAraka, tiryaJca Adi nAnavidha avasthAo kA utpAdaka bana kara use ina sajJAmo se vyavahRta karAtA hai| 7 gotrakarma- jisa karma ke udaya se jIva ucca aura nIca zabdo se vyavahata kiyA jAtA hai usa ko gotra karma kahate haiN| isa karma ke prabhAva se jIva jAti (mAtR pakSa) kula (pitR pakSa) Adi kI apekSA choTA yA baDA kahA jAtA hai / yaha karma kumhAra ke samAna hai / kumhAra jaise AdarAspada aura ghRNAspada dono prakAra ke bhAjana banAtA hai vaise hI yaha karma, jAti, kula Adi kI apekSA se jIva ko Uca aura nIca banA DAlatA hai| mAtRvaza kI nirdoSatA, uttamatA jAtIya uccatA hai aura usa kI sadoSatA, nikRSTatA jAtIya nIcatA hai tathA pitRvaza kI dhArmikatA, naitikatA, prAmANikatA kula sambandhI uccatA hai aura usa kI anyAyapriyatA, aprAmANikatA hI kulasambandhI nIcatA hai / jAti tathA kula Adi sambandhI uccattA aura nIcatA kI prApti kA kAraNa gotrakarma hai| 8 antarAya karma-jisa karma ke prabhAva se dAna, lAbha Adi pravRttiyo me vighna paDatA hai usa ko antarAya karma kahate hai| yaha karma koSAdhyakSa ke samAna hai| rAjA ko prAjA hone para bhI kopAdhyakSa ke pratikUla hone para jaise prArthI ko dhana-prApti me vAdhA kA sAmanA karanA par3atA hai, vaise hI yaha karma dAna, lAbha Adi pravRttiyo me vighna upasthita karatA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / dAtA denA cAhatA hai, yAcaka lenA cAhatA hai, deya vastu bhI prastuta hai kintu antarAya karma ke prabhAva se aisI bAta bana jAtI hai ki dAtA de nahI sakatA aura yAcaka grahaNa nahIM kara pAtA / karmo ko uttara prakRtiyA tathA bandha, bhoga sAmagrI karmo ko ATha mUla prakRtiyo kA sakSipta varNana Upara kara diyA gayA hai| jainadarzana ne karmasiddhAnta kA varNana yahI taka sImita nahI rakhA hai / karmoM kI mUla prakRtiyA batAne ke sAtha-sAtha jainadarzana ne karmoM kI uttara prakRtiyo kA bahuta sundara Dhaga se nirUpaNa kiyA hai| karmoM ko uttara prakRtiyA 158 hotI hai| jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 9,vedanIya kI 2, mohanoya kI 28, Ayu kI 4, nAma kI 103, gotra kI 2 aura antarAya ko 5, kula milAkara uttara prakRtiyA yA uttara bheda 158 bana jAte hai / isake alAvA jainadarzana ne karmo ke vandha kAraNo kA tathA una kI bhoga sAmagrI kA bhI nirdeza kiyA hai / navatattva me likhA hai ki jJAnAvaraNIya karma kA vadha 6 kAraNo se hotA hai, 10 prakAra use bhogA jAtA hai / darzanAvaraNIya ko 6 kAraNo se vAdhA jAtA hai aura 9 prakAra se use bhogA jAtA hai, isI prakAra vedanIya karma 22 kAraNo se vAdhA jAtA he aura 16 prakAra se bhogA jAtA hai, mohanIya 6 kAraNo se vAdhA jAtA hai aura 5 prakAra se bhogA jAtA hai, iha nANa-dasaNAvaraNa-veda-mohAu-nAma-goyANi / viggha ca pnn-nv-du-atttthviis-cu-tisy-du-pnnvih| (karmagrantha bhAga 1)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ (77) AyuSkarma 16 kAraNo se bAMdhA jAtA hai aura cAra prakAra se bhogA jAtA hai, nAma karmakAraNoM se vAMga jAtA hai aura 28 prakAra se bhogA jAtA hai, gotra 16 kAraNo se vAyA jAtA hai aura 16 prakAra se bhogA jAtA hai, aura antarAya karma kA bandha 5 kAraNo se par3atA hai aura 5 prakAra se hI usakA upabhoga kiyA jAtA hai / karmoM ko uttaraprakRtiyoM tathA vandha, bhoga sAmagrI kI vyAkhyA jAnane ke lie hamAre sahRdaya pAThakoM ko paNDita sukhalAla jI dvArA sampAdita karma-granyo kA adhyayana karanA cAhie / yadi koI sakSepa me inakA svalpa jAnanA cAhe use mere dvArA anuvAdita zrI vipAka sUtra ke "prAkkathana" ko par3ha lenA cAhie / yahAM to kevala jainargana ne karmavAda ke sambandha meM jo sUkSma aura gabhIra cintana AdhyAtmika jagata ke sAmane upasthita kiyA hai, usa kI jhAMkI dikhAne ke lie ye paktiyA likhI gaI haiN| karma bar3e valavAna hote haiMkarma eka zakti hai yaha bar3I valavAna hotI hai isake Age ksiI kA kA nahIM calatA hai / karmagakti kA prakopa jita jIvana meM ho jAtA hai, use lomaharpaka sthitiyo kA sAmanA karanA par3atA hai / janasAdhAraNa ko bAta to jAne diijie| isake prakopa se anantavalI tIrthakara, cakravartI, vAsudeva, baladeva Adi sabhI mahApulpo ko anekAneka kapTa ne par3e hai / itihAsa batalAtA hai ki nAdi tIrthakara bhagavAna Rpabhadeva ko bAraha mahIno taka nirAhAra rahanA par3A, karmanakti ke prakopa ke kAraNa hI paramatIrthakara bhagavAna mahAvIra ko sAr3he bAraha varSa taka
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ (78) asahya aura bhISaNa upasargoM kA sAmanA karanA par3A, sagara cakravartI ko eka sAtha 60 hajAra putro ke maraNa kA dukha bhugatanA par3A, chaha khaNDa ke nAtha sanatkumAra cakravartI ko 16 rogo kA bhayaMkara kaSTa sahana karanA par3A, maryAdApuruSottama bhagavAna rAma ko 14 varSo taka vano kI dhUli cATanI par3I, karmayogI vAsudeva kRSNa ko kArAgAra me janma lenA paDA aura pANDavo ko bAraha varSa sakaTa jhelane paDe, tathA ajJAtavAsa me samaya vyatIta karanA paDA / yaha sava karmazakti ke prakopa kA hI pariNAma thA / isIlie yaha mAnanA paDatA hai ki karmazakti sarvopari hai / isa ke Age sabhI zakti nirbala hai / isa mahAzakti para jisa ne vijaya prApta karalI hai, vahI sasAra me sukhI hotA hai, dhIredhIre niSkarmatA kI pagaDaNDiyo ko nApatA huA eka dina vaha nirvANa pada ko upalabdha kara letA hai / karmasambandhI praznottara - karma siddhAnta ko lekara janamAnasa me aneko prazna cakra lagA rahe haiM / una ke samvandha me bhI kucha vicAra kara lenA Avazyaka hai / Age kI paktiyo me unhI ke sambandha me praznottara ke rUpa me kucha vicAra prastuta kiye jAege / prazna -- jIva ko amUrta aura karma ko mUrta padArtha mAnA jAtA hai, aisI dazA me ina kA paraspara kaise samvandha hotA hai, ? arthAt mUrta padArtha amUrta padArtha ko kese pakar3a letA hai jisa padArtha me rUpa, rasa, gandha, sparza pAe jAte haiM, use mUrta kahate hai, jisame ye rUpa zrAdi na hA, use amUrta kahA jAtA hai /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (79) uttara - AkAza amUrta hai, aura ghaTa, paTa Adi padArtha mUrta mAne gae hai / jaise mUrta ghaTa kA amUrta AkAza ke sAtha sambandha calatA hai vaise hI amUrta jIva kA mUrta karma ke sAtha sambandha rahatA hai / 1 mUrta amUrta para kaise chA jAtA hai ? yaha eka udAharaNa se samajhie AkAza amUrta hai, aura andhero mUrta hai / jaba andherI calatI hai to amUrta AkAza para chA jAtI hai, sarvatra andhakAra vyApta ho jAtA hai / AkAza sarvathA nirmala aura svaccha hotA hai, kintu andherI use dhulimaya vanA detI hai / vese hI zrAtmA amUrta hone para bhI mUrta karma se AcchAdita ho jAtI hai / prazna - mUrta vAyu aura gragni kA jaise AkAza para kAI prabhAva nahI paDatA hai, usI prakAra mUrta karma kA bhI amUrta grAtmA para koI prabhAva nahI paDanA cAhie ? uttara - mUrta padArtha kA amUrta padArtha para koI prabhAva nahI paDatA hai / yaha koI siddhAnta nahI hai / kyoki dekhA jAtA hai ki mUrta padArtha amUrta padArtha para pUrNatayA apanA prabhAva DAlatA hai| AtmA pramUrta hai, usakA jJAna guNa bhI amUrta hai, madirA, bhAga Adi mAdaka padArtha sevana karane para vaha vikRta ho jAtA hai / isa se spaSTa hai ki mUrta padArtha amUrta padArtha ko prabhAvita kie binA nahI choDatA pratyakSa yA parokSa rUpa se usa para apanA prabhAva avazya DAlatA hai / jaise AtmA ke amUrta jJAna guNa para mUrta madirA, viSa, auSadha Adi padArthoM kA asara paDatA hai, vaise ho amUrtaM jIva para mUrta karma bhI apanA prabhAva dikhalAtA hai / isake alAvA jainadarzana AtmA ko kathaJcit mUrta bhI mAnatA hai / I
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha kahatA hai ki sasArI jIva anAdikAla se karmoM ke pravAha meM pravAhita hotA huyA calA A rahA hai| isaprakAra anAdikAlIna karma santati ke sambaddha rahane ke kAraNa jIva ko sarvathA amUrta nahI kahA jA sakatA / anAdikAla se karmoM dvArA sambandhita rahane ke kAraNa jIva kathacita mUrta bhI hai| aisI dazA me mUrta jova para mUrta karma kA prabhAva par3anA asvAbhAvika nahI hai| prazna-karma jar3a hai, jaDatva ke kAraNa zubhAzubha kA use kucha patA nahIM hai manuSya apane azubha karma kA phala pAnA nahI cAhatA / aiso dazA me manuSya karma kA phala kaise prApta karatA uttara-yaha satya hai ki karma jaDa hai, tathApi usame madirA aura dUdha kI bhAti vurA yA acchA prabhAva DAlane kI zakti nivAsa karatI hai jo cetana AtmA kA sambandha pAkara apane Apa mamaya para prakaTa ho jAtI hai aura prAtmA para apanA prabhAva DAla detI hai, usa prabhAva se mugdha huA jIva azubha karma ke azubha phala kI icchA ke na hone para bhI aise-aise kAma kara DAlatA hai, jisane use svata hI svakRta azubha karma ke anusAra azubha phala mila jAtA hai| usakI icchA ho yA na ho, para zubhAzubha karma apanA phana avazya de DAlatA hai| karma phala ke na cAhane se karmaphanna nahIM milegA. aisA koI siddhAnta nahIM hai /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ (81) ki vipa kA prabhAva khatama ho jaae| vaha nahIM cAhatA ki viSa apanA prabhAva dikhlaae| para kyA usake na cAhane se vipa kA prabhAva ruka jAtA hai ? uttara spaSTa hai, kabhI nahI / vipa to, apanA asara dikhalAtA hI hai / ThIka isI prakAra jaDa karma me jIva ke sambandha se aiso zakti paidA ho jAtI hai ki karmakartA ke na cAhane para vaha usako apanA phala avazya de DAlatA hai|' ___ eka aura udAharaNa liijie| eka rasalolupa vyakti caTapaTe bhojana khAtA hai, mircI kA AcAra baDI mastI ke sAtha sevana karatA hai| para jaba muha jalatA hai, mircI kI tIkSNatA kA anubhava hotA hai, to vaha sI,sI karatA hai, vyAkula hotA hai / muha jala gayA muha jala gayA, yaha kaha kara paDausI ke kAna khA jAtA hai / zauca jAtA hai to usa samaya gudA me jalana hone se khinna hotA hai| hama pUchate haiM ki kyA rasa ke pujArI aura caTapaTe padArtha khAne vAle usa vyakti ke na cAhane se bhojana kI tIkSNatA apanA, prabhAva dikhalAnA choDa deto hai ? uttara spaSTa hai, kabhI nhii| karmaparamANuro ke sambandha me bhI yahI bAta hai / ve bhI karmakartA ke na cAhane se papanA phala dene se nahI rukate hai| jaino kA karmavAda itanA vilakSaNa aura yuktiyukta hai ki ise kisI bhI taraha jhuTalAyA nahIM jA sktaa| jaino kA karmavAda paramANuvAda para Azrita hai / paramANuno me kitanA AkarSaNa hai ? kisa taraha se ye kAma karate hai aura kaise asabhAvita dRzyo ko prastuta kara dete hai ? ina bAto ko Aja ke paramANuyuga ne builkula spaSTa kara diyA hai| paramANumo kI vicitra / aura adbhuta kAryakSamatA aAja parokSa nahIM hai, pratyeka , vyakti use dekha sakatA hai, samajha sakatA hai| hamArA cAturmAsa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) . ludhiyAnA me thA, jaina-dharma-divAkara AcArya-samrATa, gurudeva pUjya zrI AtmA rAma jI mahArAja ke pAvana caraNo me nivAsa cala rahA thaa| una dino zrI hasarAja jI vAyaralaisa ludhiyAnA Ae the zrI hasarAja kI vaijJAnikatA sarvaprasiddha hai / AryasamAja mandira dAlabAjAra me unhone apanI vaijJAnika pratibhA ke aneko vaijJAnika camatkAra dikhalAe the| paramANuo ke vicitra aura Azcarya pUrNa camatkAra unho ne apanI kalApradarzanI me prastuta kie the| paricaya lie kucha eka camatkAro kA nirdeza nIce kI paktiyo me kiyA jAtA hai| 1. AvAja para calane vAlA pakhA-yaha pakhA AdamI kI bhAti AjJA kA pAlana karatA hai / 'calo' kA zabda kahate hI vaha cala paDatA hai, ekadama vAyu bikherane laga jAtA hai aura jaba 'ruko' itanA zabda bola diyA jAtA hai to ekadama vaha khaDA ho jAtA hai| 2. adbhuta nala-yaha nala itanA vicitra hai ki AdamI ke sanmukha Ate hI pAnI girAne lagatA hai aura jaba AdamI isa ke Age se pIche calA jAtA hai tava yaha tatkAla pAtI girAnA banda kara detA hai| 3. bijalI kA valba-yaha valva (Bulb) bhI pakhe kItaraha manuSya kI AjJA mAnatA hai| yaha valva "jalo" yaha Adeza pAte hI prakAza denA prArambha kara detA hai aura niSiddha kara dene para prakAza denA chor3a detA hai| 4. jIvita manuSya kA reDiyo-yaha vijJAna kA apUrva
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (83) camatkAra hai / manuSya ko eka vizepa prakAra kA mikcara pilA diyA jAtA hai, usa mikcara ke zarIra me praviSTa hote hI manuSya kA zarIra hI reDiyo vana jAtA hai, usa se reDiyo kA kAryakrama sunA jA sakatA hai| 5. TelIvIjana isa ke dvArA ghara baiThA vyakti kisI bhI sinemA ke khela dekha sakatA hai| __ isa ke alAvA anya bhI aneko aise dRzya prastuta kie gae the ki jina se paramANupro kI kAryakSamatA kA vaDI sundaratA ke sAtha bodha ho jAtA hai / java vinA hAtha lagAe kevala mukha se nikale paramANupuja ke prabhAva se balva prakAzita ho jAtA hai aura vyakti ke sAmane Ane para nala pAnI girAne laga jAtA hai, to Atmapradezo para lagA paramANupuja yadi jIvana me kisI bhI prakAra ko uthala-puthala le AtA hai, to isa me Azcarya vAlI kaunasI bAta hai ? reDiyo Apake sAmane hai / usa se hajAroM mola dUra, ghara baiThe Apa sagIta sunate hai / bhApaNo kA lAbha lete hai| anumAna lagAie, bolane vAlA kahA baiThA hai aura sunane vAlA kahA ? para yantra bhApA ke paramANuo ko pakaDa lete hai aura unhe bhASA ke rUpa me hI logo taka pahucA dete hai / yaha saba paramANuvAda kA vicitra camatkAra nahI to aura kyA hai ? isa camatkAra me Izvara yA kisI devI devatA kI koI parokSa zakti kAma nahI kara rahI hai / bhagavAna mahAvIra kA karmavAda bhI paramAnupro ke vividha camatkAro kA hI eka rUpAntara hai| karmayogya paramANu jaba aAtmA se mila jAte hai to samaya Ane para ve bhI nAnAvidha adbhuta dRzyo aura
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ (84) camatkAro ko janma dete hai / isa me asaMbhava kucha nahI hai / prazna-sasAra me sarvatra karmayogya pudgala bhare paDe hai, una me zubhAzubha koI bheda nahI hai / phira pudgalo me zubhAzubha kA 'bheda kaise hotA hai ? uttara-jIva kA yaha svabhAva hai ki vaha apane zubhAzubha pariNAmo ke anusAra paramANuo ko zubhAzubha rUpa me pariNata kara ke hI grahaNa karatA hai| isI prakAra zubhAzubha bhAva ke Azraya vAle paramANuo me bhI aisI yogyatA rahI huI hai ki vezabhAzubha pariNAma sahita jIva se grahaNa kie jAkara zubhAzubha rUpa meM pariNata ho jAte haiN| isa tathya ko eka udAharaNa se samajha lIjie sarpa aura gAya, ye do prANI haiN| ina dono ko dUdha pilAyA jAtA hai / sarpa me jAkara vaha dUdha viSa kA aura gAya me vaha dUdha kA rUpa dhAraNa kara letA hai / isa kA kAraNa kevala AhAra aura 'AhAra grahaNa karane vAle prANI kA svabhAva hai| AhAra kA aisA svabhAva hotA hai ki vaha eka sA hotA huA bhI Azraya ke bheda se bhinna-bhinna rUpa se pariNata ho jAtA hai| isI prakAra sarpa aura gAya me bhI apanI-apanI aisI zakti rahI huI hai ki ve eka se AhAra ko bhI bhinna-bhinna rUpa se pariNata kara dete hai / aise hI jIva apane svabhAvAnusAra karma-yogya pudgala ko zubhAzubha rUpa me pariNata kara dene kI kSamatA kA guNa rakhatA hai / usI guNa ke anusAra karma yogya pudgala zubhAzubha rUpa me pariNata ho jAte hai| prazna-jIva aura karma kA sambandha kaba se calA A rahA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ (85) hai ? kyA kabhI jIva karmo se sarvathA rahita bhI thA ? uttara-jIva aura karma kA sambandha anAdikAla se calA pA rahA hai| khAna se nikale samala (jala sahita) svarNa kI taraha AtmA sadA se karmo se lipta raha rahI hai| aisI koI ghaDI nahI thI ki jaba AtmA karmoM se sarvathA mukta ho / yadi AtmA ko bilkula karma-rahita mAna liyA jAe to prazna upasthita hotA hai ki zuddha AtmA karmoM se lipta kaise huI ? kaunasA aisA kAraNa thA, jisa ke prabhAva se AtmA ko karmabaddha honA par3A? niSkarma AtmA me vikAro kA sarvathA abhAva hotA hai / nirvikAra AtmA karmabaddha ho nahIM sakato? dUsarI bAta, yadi sarvathA zuddha aura nirvikAra AtmA bhI karmalipta ho sakatI hai to zuddha aura nirvikAra svarUpa me rahe mukta jIva bhI karmo se lipta ho jAyA karege ? aisI dazA me mukti kA kyA mahattva rahegA ? ina sava prazno kA koI santoSajanaka samAdhAna nahI milatA hai / ata yahI mAnanA upayukta aura tarkasagata hai ki AtmA aura karma kA sambandha anAdikAlIna hai aura karmabaddha AtmA atIta me kabhI karmoM se sarvathA alipta nahI thii| prazna-jIva karmo kA bandha kyo karatA hai ? / - uttara-karmo kA vandha jIvanagata hisA, asatya, caurya, maithuna, asantopa, krodha, mAna, mAyA Adi vikAro ke kAraNa hotA hai / vikAra hI prAtmA ko karmo kI veDiyo me jakaDate haiM aura naraka, tiryaJca Adi durgatiyo ke dukha-pravAha me pravAhita karate hai / jahA-jahA vikAra hai vahA karmavandha hotA hai| vikAro ke abhAva meM karmabandha nahIM ho sakatA / eka vAra arjuna
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne isI sambandha me kRSNa se pUchA thA / usa ke apane zabda nimnokta hai atha kena prayukto'ya pApa carati pUruSaH / anicchannapi vArSNeya !, balAdiva niyojita // bhagavadgItA a0 3-36 arthAt-he kRSNa | yaha AtmA kisa zakti ke dvArA prerita hotA huA pApakarma kA AcaraNa karatA hai ? pApa karanA na cAhatA huA bhI manuSya kisa ke dvArA pApa ke gaDDhe me dhakela diyA jAtA hai ? ___ isa prazna ke uttara me bhagavAna kRSNa ne vahuta sundara bAta kahI thii| una ke apane zabda isa prakAra haiM kAma eSa krodha eSaH, rajAguNa-samudbhava. / mahAzanA mahApApmA, viddhayenamiha vairiNam / / bhagavad gItA a0 3-37 arthAt he arjuna / rajoguNa se utpanna hone vAlA kAma, krodha hI AtmA ko pApa kI ora pravRtta karatA hai| ise hI tU pApa karAne vAlA apanA zatru samajha / bhagavAna mahAvIra bhI karmavandha kA kAraNa kAma, krodha, Adi vikAra vatalAte haiN| ye vikAra hI sasAra ke viSavRkSa kI jar3o ko sIcate rahate haiN| inhI ke kAraNa AtmA pApakarma me pravRtta hotI hai prazna.- kyA kabhI jIva karmoM se mukta bhI ho sakatA hai ? uttara-jova ko karmabandhana me lAne vAle krodha, mAna,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ (87) mAyA aura lobha Adi vikAra hai, inhI vikAro ke kAraNa AtmA anAdikAla se karmo ke prahAra sahana karatA calA A rahA hai / java ina vikAro kA sarvathA prAtyantika kSaya ho jAtA hai aura tapasyA dvArA pUrvasaJcita karmoM kA sarvathA nAga kara diyA jAtA hai to zrAtmA niSkarma ho jAtI hai, karmoM ke bandhano ko toDa DAlatI hai / samala svarNa jaise kuThAlI me paDa kara zuddha ho jAtA hai, vaise hI kSamA, saralatA, nirlobhatA aura nirabhimAnatA Adi sAdhano dvArA AtmA apane zuddha svarUpa ko prApta kara ke karmoM se sarvathA vimukta ho jAtI hai / prazna: - karmoM se sarvathA mukta huI AtmA kyA puna karmabandhana ko prApta nahI karatI ? uttara - jo AtmA karmoM kA Atyantika kSaya kara detI hai, una se nitAnta mukta ho jAtI hai, vaha puna karmoM ke bandhana ko prApta nahI karatI / karmavandha kAma, krodha zrAdi vikAroM ke kAraNa huA karatA hai, jaba vikAra hI samApta ho gae to karmavandha kaise ho sakegA ? vIja ke sarvathA jala jAne para jaise akura kI utpatti nahIM hotI, vaise hI karma spI vIja ke jala jAne para sasAra rUpa akura paidA nahI hotA / kahA bhI hai dagdhe vIje yathA'tyanta, prAdurbhavati nAMkura / karmavIje tathA dagdhe, na rohati bhavAkura || arthAt - vIja ke jala jAne ke bAda jaise aMkura paidA nahI ho sakatA, vaise karmarUpa vIja jala jAne ke anantara bhavarUpa akura paidA nahI hotA / niSkarma jIva ko janma-maraNa nahI karanA par3atA hai /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izvara-vAda Izvara-vAda bhagavAna mahAvIra kA caturtha siddhAnta hai| Izvara kyA hai ? usakA svarUpa kaisA hai ? jaina darzana aura vedika darzana meM Izvara zabda kisa rUpa me pAyA jAtA hai ? Adi sabhI bAto ke sambandha me yahA para prakAza DAlA jAegA / vaidika darzana me Izvara zabdaIzvara zabda vaidika darzana kA apanA pAribhASika zabda hai| vaidika darzana ke anusAra usa parama zakti kA nAma Izvara hai, jo isa jagata kI nirmAtrI hai, eka hai, sarva vyApaka hai aura nitya hai| vaidikadarzana kA vizvAsa hai ki sasAra ke kArya-cakra ko bAgaDora Izvara ke hAtha me hai, sasAra ke samasta spandana usI kI preraNA se ho rahe haiM / vaha Izvara sarvazaktimAna hai, jo cAhe kara sakatA hai, kartavya ko akartavya. aura akartavya ko kartavya banA denA "usake vAye hAtha kI kalA hai| sArA sasAra usa ko icchA kA khela hai, usa kI icchA ke binA eka pattA bhI nahI hila sakatA / saMsAra kA utthAna-patana usI ke izAre para ho rahA hai / acchA tathA burA sava Izvara karatA hai / ana hone ke kAraNa jIva apane sukha dukha kA svaya svAmI nahIM hai, isa kA svarga yA naraka jAnA kartu makartu manyathA kartuM samartha Izvara / ajJo janturanIgo'yamAtmana sukha-duHkhayo / Izvaraprerito gacchet, svarga vA zvabhrameva vA // (mahAbhArata)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ (89) zvara kI icchA para nirbhara hai / manupya kucha nahIM kara sktaa| use to svaya ko Izvara ke hAtho me arpaNa kara denA caahie| uma kI kRpA hI usakI vigaDI banA sakatI hai / urA kI bhakti ko jAnI cAhie / para jIva jIva rahegA aura Izvara Izvara / bhakti, dharma Adi anuSThAno se jIva Izvara nahI bana sktaa| Izvara aura jIva ke bIca me antara-mUlaka jo phaulAdI dIvAra khaDI hai, vaha kabhI samApta nahIM kI jA sakatI / isake alAvA, samAra meM jaba adharma baDha jAtA hai, pApa sarvatra apanA zAsana jamA letA hai to pApiyo kA nAza karane ke lie, tathA dharma kI sasthApanA karane ke lie Izvara kisI nA kisI rUpa meM avatAra dhAraNa karatA hai, bhagavAna se ransAna banatA hai / yaha vaidika darzana ke Izvara ke svarUpa kA sakSipta paricaya hai| jaina darzana me Izvara zabdajaina sAhitya kA parizIlana karane se patA calatA hai ki usa me paramAtmA ke artha me Izvara zabda kA kahI prayoga nahI milatA hai / janadarzana me paramAtmA ke lie siddha, buddha, ajara, amara, sarvaduHkha-prahoNa, muktAtmA Adi zabdoM kA vyavahAra milatA hai| janadarzana kI dRSTi se ye samasta zabda paryAyavAcI hai / muktAtmA kA vivecana karate hue bhagavAna mahAvIra ne zrI prAcArAgasUtra me pharamAyA hai muktAtmA janma-maraNa ke mArga ko sarvathA pAra kara jAtA hai / mukti me ramaNa karatA hai / usakA svarUpa pratipAdana karane meM samasta zabda hAra mAna jAte hai| vahA tarka kA praveza nahI hotA / vuddhi avagAhana nahIM krtii| vaha muktAtmA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzamAna hai / vaha na strI-rUpa hai, na puruSa-rUpa hai, na anyathArUpa hai / vaha samasta padArtho kA sAmAnya aura vizeSa rUpa se jJAtA hai / usako koI upamA nahI hai| vaha arUpI sattA hai / usa anirvacanIya ko kisI vacana ke dvArA nahI kahA jA sktaa| vaha na zabda hai, na rUpa hai, na rasa hai, na gandha hai aura na peza hai ... . / jainadarzana me muktAtmA ke artha me Izvara zabda kA vyavahAra nahI kiyA jAtA hai, tathA vaidika-darzana dvArA mAne gaeM Izvara kA Izvaratva (jagatkartRtva Adi) bhI jainadarzana svIkAra nahI karatA hai / isIlie vaidika darzana ne jainadarzana ko anIzvaravAdI darzana ghoSita kiyA hai| parantu jainadarzana ke nirIzvaravAda kA yaha artha nahI samajhanA cAhie ki jainadarzana Izvara ko mAnatA hI nahI hai| jainadarzana Izvara kI sattA ko avazya svIkAra karatA hai / sacAI to yaha hai ki Izvara kA jitanA zuddha, sAttvika aura prAmANika rUpa jainadarzana ne adhyAtma jagata ke sAmane prastuta kiyA hai utanA to aya kisI dArganika ne Aja taka kiyA hI nahI hai| kintu vaidikadarzana ne Izvara ke sambandha me jo dRSTikoNa prastuta kiyA hai usa se jainadarzana matabheda rakhatA hai / vaidikadarjana Izvara me jo jagatkartRtva Adi guNo kA Aropa karatA hai, jainadarzana unase sarvathA inkAra karatA hai / jainadarzana kA vizvAsa hai ki paramAtmA satyasvarUpa hai, jJAnasvarUpa hai, aAnanda-svarUpa hai, vItarAga hai, sarvaja hai, sarvadarzI hai / paramAtmA kA dRzya yA adRzya jagata me pratyakSa yA parokSa koI hastakSepa nahI hai, vaha jagata kA nirmAtA, 'bhAgya kA vidhAtA yA karmaphala kA pradAtA nahI hai tathA avatAra
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (91) lekara sasAra me vaha AtA bhI nahI hai| Izvara zabda kI aitihAsika artha-vicAraNA para vicAra karate hue mAlUma hotA hai ki vaidika darzana ke yauvanakAla me Izvara zabda eka vizeSa artha me rUDha thaa| usa samaya jagatkartRtva Adi vividha zaktiyo kI dhAraka mahAzakti ko Izvara ke nAma se vyavahRta kiyA jAtA thA, kintu antima kucha zatAbdiyo se Izvara zabda sAmAnya rUpa se paramAtmA kA nirdezaka bana gayA hai| Izvara zabda kA uccAraNa karate hI manuSya ko sAmanyaH rUpa se paramAtmA kA bodha hotA hai| isIlie AtmavAdI sabhI darzano ne Izvara zabda ko apanA liyA hai| jainadarzana jo kabhI anIzravAdI kahA jAtA thA, aura jisa ne Izvara zabda ko kabhI apanAyA nahI thA, Aja usI ke anuyAyI apane ko IzvaravAdI kahane me z2arA sakoca nahI karate hai| kAraNa spaSTa hai ki Izvara zabda Aja vaidika paramparA kA pAribhASika zabda nahI rahA hai, aba to sAmAnya rUpa se usa se paramAtmA kA, siddha kA, buddha kA bodha hotA hai| isI lie isa pustaka me bhagavAna mahAvIra ke pAca siddhAnto me se eka siddhAnta 'Izvara-vAda' rakhA gayA hai| IzvaravAda me Izvara zabda sAmAnyatayA paramAtmA kA, siddha prabhu kA sasUcaka hai| yahA use vaidika darzana ke pAribhASika Izvara zabda ke sthAnIya Izvara zabda kA rUpa nahI denA caahie| vaidika darzana sammata usa Izvara zabda ke lie jaina sAhitya me koI sthAna nahI hai| Izvara ke tIna rUpaIzvara ke sambandha me anekavidha vicAra pAe jAte hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ (92) mukhyarUpa se una ke tIna vibhAga kie jA sakate hai aura ve isa prakAra hai - Izvara eka hai, anAdi hai, sarva vyApaka hai, saccidAnanda hai, ghaTa-ghaTa kA jJAtA hai, sarva-zaktimAna hai, jagata kA nirmAtA hai, bhAgya kA vidhAtA hai, karmaphala kA pradAtA hai, sasAra me jo kucha hotA hai, saba Izvara ke saketa se hotA hai, usake izAre vinA vRkSa kA pattA bhI kampita nahI ho sakatA / vaha sasAra kA sarvesarvA hai| Izvara pApiyo kA nAza karane ke lie tathA dhArmika logo kA uddhAra karane ke lie kabhI na kabhI, kisI na kisI rUpa me sasAra me janma letA hai, vaikuNTha se nIce utaratA hai aura apanI lIlA dikhA kara vApisa vaikuNTha dhAma me jA virAjatA hai / vaha sadA smaraNoya hai, namaskaraNIya hai| Izvara kA yaha eka rUpa hai, jise Aja hamAre sanAtana-dharmI bhAI mAnate hai / ava Izvara kA dUsarA rUpa samajha lIjie___Izvara eka hai, anAdi hai, sarvavyApaka hai, saccidAnanda hai, ghaTa-ghaTa kA jAtA hai, sarvazaktimAna hai, sasAra kA nirmAtA hai| jIva karma karane me svatatra hai, isame Izvara kA koI hastakSepa nahIM hai / jIva acchA yA burA jaisA bhI karma cAhe kara sakatA hai, yaha usakI icchA kI vAta hai, Izvara kA usa para koI prativandha nahI hai kintu jIvo ko una ke karmo kA phala Izvara detA hai / apanI lIlA dikhAne ke lie, pApiyo kA nAza kanne ke lie prAra dhamiyo kA uddhAra karane ke lie Izvara avatAra dhAraNa nahIM karatA, bhagavAna se manuSya yA pazu Adi ke mpa me janma nahI lenA he / vaha nadA smaraNIya hai, namaskaraNIya hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ (93) Izvara kA yaha dUsarA rUpa hai, jise Ajakala hamAre AryasamAjI bhAI svIkAra karate hai| Izvara kA tIsarA rUpa nimnokta hai Izvara eka nahIM hai, Izvara anAdi nahIM hai, sarvavyApaka nahIM hai, saccidAnanda hai, ghaTa-ghaTa kA jJAtA hai, ananta zaktimAna hai, jagat kA nirmAtA nahIM hai, bhAgya kA vidhAtA nahIM hai, karmaphala kA pradAtA nahI hai, sasAra ke kisI dhandhe me usakA koI hastakSepa nahIM hai, jIva karma karane me svatatra hai, Izvara jIva ko karma karane me preraNA nahI detA, use nipiddha bhI nahI karatA hai| jIva jo karma karatA hai, usa kA phala jIva ko svata hI mila jAtA hai, AtmA para lage karma paramANu hI karmakartA manuSya ko svayaM apanA phala de DAlate hai, Izvara kA unake sAtha pratyakSa yA parokSa koI sambandha nahI hai, karmaphala pAne ke lie jIva ko Izvara ke dvAra nahI khaTakhaTAne paDate / jIva sarvathA svatantra hai, kisI bhI dRSTi se vaha Izvara ke adhIna nahI hai| Izvara avatAra bhI dhAraNa nahIM karatA hai, vaha kisI ko mAratA nahI hai aura kisI ko jilAtA bhI nahI hai / sakSepa me kaha sakate hai rAma kisI ko mAre nahI, mAre so nahI rAma / Apa hI Apa mara jAegA, kara ke khoTA kAma // " jIva apane bhAgya kA svaya nirmAtA hai, svarga, naraka manuSya kI apanI sada asad vRttiyo ke pariNAma hai| apanI naiyA ko pAra karane vAlA bhI jIva svaya hai aura use Dubone vAlA bhI vA svaya hI hai, isa me Izvara kA koI sambandha nahI hai |ni taha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone para bhI Izvara adhyAtma jIvana kA sarvopari lakSya hai, dhyeya hai, jIva ne svaya ko IzvarIya svarUpa meM prakaTa karanA hai, karmo ke AvaraNa ko haTAkara jIva ne svaya Izvara bana jAnA hai| ata Izvara namaskaraNIya tathA sasmaraNIya hai| yaha Izvara kA tIsarA rUpa hai, jise jaina loga svIkAra karate hai / Izvara ke sambandha me anya aneko rUpa bhI mila jAte hai kintu mukhya rUpa se Aja inhI tIna rUpo kA adhika pracAra evaM prasAra dekhane me AtA hai / isalie yahA ina tIno kA ho sakSipta paricaya karAyA gayA hai| ___ ukta varNana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki Izvara zabda Aja itanA lokapriya bana gayA hai ki sabhI pAtmavAdI logo ne use apanA liyA hai| yaha bAta dUsarI hai ki Izvara zabda ke vAcya me yA usakI mAnyatA me apane-apane pTikoNa ko lekara matabheda rahatA ho| isa satya se inkAra nahIM kiyA jA sakatA hai ki Izvara zabda ko vaidika darzana ke AdikAla yA yauvanakAla meM jo pAribhApika rUpa diyA jAtA thA, vaha to kama se kama Aja ke yuga me samApta sA ho gayA hai| yahI kAraNa hai ki vaidika darzana ke anuyAyiyo kI bhAti prAMja jaina darzana ke anuyAyiyo me bhI Izvara zabda ko Adara se dekhA va sunA jAtA hai| Izvara eka nahIM hai-- vedikadarzana kA vizvAsa hai ki Izvara eka hai, usakI mamatA karane vAlo anya koI AtmA nahI hai / manuSya kitanI bhI sAdhanA karale, bhaktti aura dharma-karma ke nAma para apanA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitanA bhI balidAna de DAle para vaha kabhI Izvara nahI bana sakatA hai / Izvara, Izvara rahatA hai aura bhakta, bhakta / yaha satya hai ki bhakta Upara uThatA huA Izvara ke nikaTa to jA sakatA hai, kintu Izvara rUpa meM parivartita nahI ho sktaa| kAraNa itanA hI batalAyA jAtA hai ki Izvara eka hai, isalie koI dUsarA AtmA usakA samakakSa nahI bana sakatA, kintu jainadarzana aisA nahI mAnatA hai| usake yahA Izvara eka nahI hai, asakhya haiN| itane Izvara hai ki unakI gaNanA bhI nahI kI jA sktii| jainadaSTi se Izvara ananta hai| jainadarzana kA vizvAsa hai ki jIva aura Izvara ye dono eka hI Atmatattva kI do avasthAe haiN| karmajanya upAdhi se yukta cetana ko jIva aura "karmajanya upAdhi se sarvathA vimukta AtmA yA jIva ko Izvara yA paramAtmA kahA jAtA hai / anAdikAlIna karmabandhana se baddha hone ke kAraNa jIva alpajJa vana rahA hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya Adi aSTavidha karmo ke kAraNa usake jJAna, darzana Adi svAbhAvika sabhI guNa Dhake hue hai / kAma, krodha, loha, lobha Adi jIvana vikAro kA Atyantika kSaya karake ahisA, sayama aura tapa kI virATa sAdhanA dvArA pUrva-sacita karmo ko sarvathA vinaSTa karake manuSya jaba apane ko vilkula zuddha banA letA hai, ananta "karma-baddho bhavejjIva , karma muktastvIzvara" isI sambandha me eka hindI kavi kahatA hai - prAtmA paramAtmA me, karma kA hI bheda hai| kATa de gara karma ko, phira bheda hai, na kheda hai / /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ '(96) dazana paura ananta prAnanda Adi AtmA ke svAbhAvika guNoM ko prApta kara letA hai to usa samaya vaha sarvajJa aura sarvadarzI bana jAtA hai| aisA sarvana aura sarva-darzI prAtmA hI jaina darzana me siddha, buddha, ajara, amara, paramAtmA Adi nAmo se vyavahRta kiyA jAtA hai| sAkhya darzana ke anusAra vaddha kI jIva aura muvata kI Izvara sajJA jaise prakRti-janya guNo ke sambadha aura viyoga para nirbhara rahatI hai, aise hI jainadarzana ko karmo se vaddha jIva kI prAtmA, jova Adi aura una se rahita jIva kI mukta, siddha, sarvadu khapahINa aAdi sajJAe ipTa - paramAtmapada yA Izvarapada ko prApta karane kI paddhati kA jaina darzana ne jo nirdeza kiyA hai, yaha nirdeza kisI vizeSa varNa jAti, prAnta yA rASTra ke lie nahI kiyA gayA hai / valki pratyeka vyakti, cAhe vaha kisI varNa se sambaMdha rakhatA ho, kisI jAti kA ho, kisI prAnta yA rASTra kA ho Izvara ko prApta karane yogya sAmagrI ko jIvana me le Ane para Izvara pada ko prApta kara sakatA hai / Izvaratva kisI vyakti-vizepa ko sampati nahI hai| use pAne ke lie sAdhaka ko sAdhanA ko pA DaNDiyopara calanA hotA hai| aisA kie vinA manuSya ko Izvaratva yA paramAtmatva prApta nahI ho sktaa| bhUtakAla meM jisa kisI jIva ne Izvara pada pAyA hai to usane isI paddhati ko apanAyA kara pAyA hai / jainadarzana kA vizvAsa hai ki atIta kAla me anagaNita AtmAyo ne Izvara-pada prApta kiyA hai, vartamAna me prApta kara rahI hai aura bhavipya me anagiNata AtmAe isa parapAtmA pada ko prApta
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ (97) kareMgI, isalie jaina darzana kahatA hai ki Izvara eka nahI hai, aneka hai, balki ananta hai| Izvara eka hai athavA Izvara aneka haiM ? isa prazna kA syAdvAda yA anekAnta-vAda kI bhASA me yadi uttara dene lage to kahanA hogA ki Izvara eka bhI hai aura ve aneka bhI hai / guNo kI dRSTi se Izvara eka hai / kyoki sabhI izvaro me Izvaratva barAbara rahatA hai, sabhI saccidAnada hai, sabhI me jJAna aura Anada kI anantatA khela rahI hai| koI kisI se hIna yA adhika nahIM hai| jisa prakAra guNo kI samAnatA kI dRSTi se sthAnAgasUtra me bhagavAna mahAvIra ne "ege AyA" yaha kahakara AtmA ko eka batalAyA hai / isI prakAra guNoM ko samAnatA kI dRSTi se sabhI Izvara vyaktiyo para 'Izvara' yaha eka zabda lAgU hotA hai / koI, Izvara choTA hai, koI bar3A hai, aisA vyavahAra vahA nahI calatA hai| isalie jaina darzana kahatA hai ki Izvara eka hai.| kintu vyaktiyo kI apekSA se ve aneka haiM, yA ananta hai / jo jova ahiMsA, sayama, tapa kI adhyAtma triveNI me gote lagA kara karmamala se sarvathA vizuddha ho gae hai yA ho rahe hai, jaina dRSTi se ve sava Izvara hai, isalie Izvara eka na hokara aneka haiM, unakI saMkhyA kA kabhI anta nahI A sakatA / vaidika darzana vyakti kI dRSTi se Izvara ko eka mAnatA hai| usa ke yahA kisI bhI AtmA me Izvaratva prApta karane kI yogyatA hI nahI hai, jaba ki jana darzana pratyeka bhavya AtmA me Izvaratva prApta karane kI yogyatA ko svIkAra karatA hai aura yaha mAnatA hai ki atIta kAla me ananta AtmAo ne Izvara pada pAyA hai, aura anAgata me ananta AtmAe isa pada ko prApta kregii| isa
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ (98) lie jaina darzana eka Izvara na mAnakara ananta Izvara mAnatA hai| Izvara anAdi nahI hai r vaidika darzana Izvara eka mAnatA hai aura use anAdi batalAtA hai / isa loka me jo darjA eka svataMtra samrAT kA hotA hai, vahI paraloka me Izvara yA paramezvara kA svIkAra karatA hai / jaise kisI rAja- vaza me janma lene vAle vyaktiyo ko samrAT pada anAyAsa prApta ho jAtA hai, usake lie unhe kucha bhI prayatna nahI karanA paDatA hai, vaise hI vaha Izvara bhI anAdikAla se sasAra ke kAraNabhUta kleza, karma, karma-phala aura vAsanAo se achUtA hai, karma Adi kA vinAza kara dene se use Izvara pada prApta nahI huA hai kintu vaha unase sadA se sarvathA rahita hai / usakA aizvarya bhI avinAzI hai / kAla ke lambe hAtha vahA taka nahI jA sakate, isI lie vaha saba se baDA hai, saba kA guru hai, saba kA jJAtA hai / jo sasArI jIva ahiMsA, sayama aura tapa kI pavitra sAdhanA dvArA apane samasta karmoM ko naSTa karake mukta hote hai ve bhI kabhI usake barAbara nahI ho sakate / vaidika darzana aise anAdi ananta puruSa - vizeSa ko Izvara ke nAma se vyavahRta karatA hai kintu jaina darzana me isa prakAra ke Izvara ke lie koI sthAna nahI hai / jaina darzana kA vizvAsa hai - nAspRSTa. karmabhi zazvad vizvadRzvAsti kazcana / sarvathA'nupapattita tasyAnupAyasiddhasya arthAt - koI sarvadraSTA sadA se karmoM se achUtA nahI ke usa kA siddha honA kisI sakatA, kyoki vinA upAya Brand
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI taraha nahI banatA hai| bhAva yaha hai ki vaidika darzana kA yaha mantavya ki vyakti kI apekSA se Izvara anAdi hai, jainadarzana ko mAnya nahIM hai, aura yaha kisI bhI taraha sagata bhI nahI ThaharatA hai| kyoki paramAtmA zabda me jo parama zabda hai, yahI usakI anAditA kA spaSTa rUpa se virodha kara rahA hai| dekhie, paramAtmA me parama aura AtmA yaha do zabda hai| AtmA zabda sAmAnyatayA caitanyaviziSTa padArtha kA bodhaka hai aura parama zabda usa kI viziSTatA kA, mahattA kA sasUcaka hai / sAmAnya AtmAo se apekSAkRta vilakSaNatA ko prakaTa karane vAlA parama zabda AtmA ke sAtha jur3a jAne se paramAtmA kA sthAna sarvopari bana jAtA hai, kintu sAmAnya AtmA aura usa paramAtmA me jo apekSA-kRta vilakSaNatA hai, vaha kevala niSkarmatA ko le kara hai / sAmAnya AtmA aura paramAtmA me kevala karma kA hI antara rahatA hai / isIlie kahA hai siddhA jaisA jIva hai, jIva soya siddha hoya / karma maila kA antarA, bujhe viralA keya // tattvArtha sUtra me AcArya-pravara zrI umAsvAti ne likhA hai ki-kRtsnakarmakSayo mokSa.-, arthAt sampUrNa karmo kA Atyantika kSaya hI mokSa hai, paramAtmasvarUpa hai / isa paramAtmasvarUpa ko niSkarmatA ke dvArA koI bhI jIva prApta kara sakatA hai| niSkarmatA prApta kie binA koI bhI AtmA paramAtmA nahI vana sktaa| niSkarmatA kI prApti kA prayAsa sakarmA vyakti hI kiyA karatA hai| isalie paramAtmA banane vAle ko sarvaprathama ahiMsA, sayama ora
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ banA vinatA hai| da ananta (100) tapa ke dvArA karmoM ko kSaya karake nipkarmatA prApta karanI hI paDatI hai / niSkarmatA ke anantara prApta hone vAlA paramAtmA svarUpa kabhI anAdi nahI kahA jA sakatA hai| kyoki pahale vaha aprApta thA, anutpanna thA, aba usako prApti yA utpatti huI hai / ata. vaha sAdi hai| yaha satya hai ki pravAha kI dRSTi se IzvarasvarUpa anAdi hai, kyoki anAdi kAla se jIva ise prApta karate cale A rahe haiM, kintu eka vyakti kI apekSA se IzvarasvarUpa ko anAdi vahnA vilkula asagata hai| "jainadarzana mokSa ko sAdi-ananta mAnatA hai| usake vizvAsAnusAra cAra prakAra ke padArtha hote hai-1. anAdi.ananta, 2. anAdi sAnta 3. sAdi ananta aura 4 sAdi sAnta / jisakA. na-Adi ho aura na anta ho use anAdi ananta kahate haiM / jaise-jIva / jIva kA jIvatva anAdi-ananta hai, isakA na Adi hai, aura na anta hai| jisakA Adi na ho -kintu anta ho, use anAdi-sAnta kahA jAtA hai / jaise AtmA aura karma ina dono, kA sayoga anAdi-sAnta hai| kyoki karmapravAha kI dRSTi se AtmA aura karma kA sambandha kabhI ArambhaM nahI huA hai, para ahiMsA, sayama aura tapa se isa sambandha kA anta avazya lAyA jA sakatA hai / jisa kA Adi ho, para anta na ho, vaha sAdi-ananta kahalAtA hai / jaise mokSa / karmoM ke prAtyantika kSaya se mokSa kA Arambha hotA hai, kintu sarvathA niSkarma AtmA puna. karmavandhana me nahI Ane pAtI, mokSa kA anta nahIM hotaa| isalie mokSa sAdi-ananta hai| aura jisa kA Adi bhI ho aura anta bhI ho, use sAdisAnta kahA jAtA haiN| jaise sayoga / ghaDe aura kapaDe me hone vAle sayogakI utpatti
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ (101) hai, aura usakA vinAza bhI hotA hai| isa lie. isa sayAga ko sAdi-sAnta kahate hai / ina me se mokSa ko sAdi-ananta kahA gayA hai / yaha isI lie kahA gayA hai ki eka vyakti kI apekSA se mokSa arthAt Izvaratva yA paramAtmatva anAdi nahI hai, sAdisAnta hai| - vaidikadarzana ne Izvara ko vyakti ko dRSTi se jo anAdi batalAyA hai, vaha kisI bhI yukti se pramANita nahIM' hone pAtA hai| aura na isa mAnyatA me koI tathya hI pratIta hotA hai| tathApi usane Izvara ko jo anAdi mAnA hai, isake pIche eka hI bAta mAlUma paDatI hai| vaha bAta yaha hai ki usa ne Izvara ko sasAra kA nirmAtA, bhAgya vidhAtA Adi pramANita karanA hai / jagata kA nirmANa tathA karmaphala kA pradAna Izvara tabhI kara sakatA hai, yadi use anAdi mAnA jaae| isIlie vaidikadarzana ne use anAdi svIkAra kiyA hai / kintu Izvara jagata kA nirmAtA bhI siddha nahI hone paataa| kyoki yadi Izvara ko jagata kA nirmAtA aura bhAgya kA vidhAtA Adi mAna liyA jAe to usakA Izvaratva ho laDakhaDA jAtA haiN| isa sambandha me isI prakaraNa me Age batalAyA jA rahA hai / pAThaka usa sthala ko dekhane kA kaSTa kare / Izvara sarvavyApaka nahI hai-- vaidikadarzana kA vizvAsa hai ki Izvara sarvavyApaka hai / sarvavyApaka kA artha hai, saba jagaha rahane vAlA / vizva kA koI bhI aisA pradeza nahI hai, jahA Izvara kI avasthiti na ho / vaha sarvatra virAjamAna hai, isa lie vaha sarvavyApaka hai /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ (102) kintu jainadarzana ko Izvara kI sarvavyApakatA mAnya nahI hai| - jainadarzana jIva ko zarIra-parimANa mAnatA hai| jaise dIpaka choTe yA baDe jisa sthAna me rakhA jAtA hai usakA prakAza usa ke anusAra yA to sakucita ho jAtA hai yA phaila jAtA hai, vaise hI prApta hue choTe yA vaDe zarIra ke AkAra ke parimANAnusAra Atmapradezo ke parimANa me bhI sakoca aura vikAsa hotA rahatA hai kintu unake sakucita hone para na to AtmA me koI hAni hotI hai aura una kA vistAra hone para AtmA meM na koI vizeSatA AtI hai| pratyeka dazA me AtmA yasakhyAta pradezI kA asakhyAta pradezI hI rahatA hai| kahA jAtA hai ki yadi AtmA zarIra-parimANa hai to bAlaka ke zarIra-parimANa se yuvA zarIra rUpa parimANa me vaha kaise badala jAtA hai ? yadi bAlaka ke zarIra-parimANa ko choDakara yaha AtmA yuvaka vyakti ke zarIra parimANa ko dhAraNa karatA * "jitane sthAna ko eka pudgala paramANu rokatA hai, utane deza ko pradeza kahate hai / lokAkAza me yadi kramavAra eka-eka karake paramANuo ko barAbara saTAkara rakhA jAe to asakhya paramANu samA sakate hai / ata lokAkAga, tayA usame vyApta dharma aura adharma dravya asakhyAtapradezI kahe jAte hai / isI taraha zarIra-parimANa jIva dravya bho yadi zarIra se bAhara ho kara phaile to lokAkAza me vyApta ho sakatA hai| ata. jainadarzana jIva dravya ko bhI asakhyAtapradezI mAnatA hai| AkAza, dharma, adharma Adi dravya jaDa hai, jaba ki jIva cetanatA ko lie hue hai| yahI iname antara hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ (103) hai to zarIra kI taraha zrAtmA ko bhI nitya mAnanA paDegA / yadi bAlaka ke zarIra parimANa ko choDe binA AtmA yuvA zarIra rUpa hotA hai to yaha sabhava nahI hai / kyoki eka parimANa ko choDe vinA dUsarA parimANa ho nahI sakatA / isake alAvA yadi jIva ko zarIra-parimANa mAna liyA jAya to zarIra ke ekAdha bhAga ke kaTa jAne para jIva ke bhI amuka bhAga kI hAni mAnanI paDegI / zrata jIva ko zarIraparimANa nahI mAnanA cAhie / isa AzakA kA samAdhAna nimnokta hai "jIva vAlaka ke zarIra parimANa ko choDakara hI yuvA zarIra ke parimANa ko dhAraNa karatA hai" yaha satya hai / isa me asabhava jaisI koI bAta nahI hai / vyavahAra isa satya kA poSaka hai / jaise sarpa apane phaNa vagairaha ko phailA kara baDA kara letA hai vaise hI AtmA bhI sakoca - vikAsa guNa vAlA hone ke kAraNa bhinna-bhinna AkAra vAlA ho jAtA hai / jIvatattva kA svabhAva hI aisA hai ki vaha nimitta milane para pradIpa yA sarpa ke phaNa kI taraha soca aura vikAsa ko prApta kara letA hai / rahI usakI anityatA kI bAta, usa ke sambandha me jainadarzana vahatA hai ki zArIrika parimANa kI apekSA se jIva anitya hai / bAla, yuvA, vRddha ina avasthAo kI dRSTi se jainadarzana jIva ko anitya svIkAra karatA hai / kintu dravya dRSTi se vaha jIva ko nitya hI kahatA hai / isake alAvA zarIra khaNDita ho jAne para jIva khaNDita nahI hotA hai / kyoki zarIra ke khaNDita hue bhAga me AtmA ke pradeza vistAra rUpa ho jAte hai / yadi khaNDita hue bhAga me AtmA ke pradeza na mAne jAe to zarIra se alaga hue bhAga me jo kampana dekhA jAtA hai, usakA koI dUsarA kAraNa
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ (104) dRSTigocara nahI hotA / ata zarIra ke khaNDita bhAga meM Atmapradeza mAnane paDege aura yaha svIkAra karanA paDegA ki khaNDita bhAga me jo kampana hotA hai vaha Atmapradezo ke kAraNa hIhotA hai kyoki garIra ke usa khaNDita bhAga me koI dUsarA jIva to hai hI nahI aura binA jIva ke usa me parispandana kA hAnA sarvathA asabhava hai / vyavahAra isa tathya kA gavAha hai| dekhA jAtA hai ki kucha dera ke bAda jaba Atma-pradeza sakucita ho jAte hai to usa kaTe bhAge me kampana ruka jAtA hai / sArArza yaha hai ki zarIra ke do bhAga ho jAne para bhI AtmA ke do bhAga nahI hote hai / / jIva ko yadi sarvavyApaka mAnaliyA jAe to anya aneko prazna upasthita ho jAte hai jina kA koI santoSajanake samAdhAna nahI milatA hai / dekhie, sarvavyApaka AtmA meM kriyA nahI ho sakatI aura kriyA ke binA vaha puNya aura pApe kA kartA nahI bana sakatA hai| puNya pApa kA kartA bane binA usa ke badha aura mokSa kI vyavasthA nahI bana sakatI / tathA AtmA ko sarva-vyApaka mAna lene para sukha dukha kI vyavasthA bhI nahI ho sakatI / AtmA ko sarva-vyApakatA meM eka vyakti kA sukha dukha dUsare vyakti ko bhI honA cAhie, kyoki usakI zrAtmA dUsare vyakti me bhI avasthita hai| java yAtmA sarvatra hai tava eka dUsare ke sukha dukha kI anubhUti eka dUsare ko avazya hogii| isa me koI vAdhaka nahI bana sakatA / para aisA hotA nahIM hai / ipake alAvA manuSya mara gayA, usakA * svargavAsa ho gayA, ina vAkyo kA prayoga bhI nahI ho sakatA hai / kyoki jaba jIva sarvavyApaka hone se sarvatra avasthita hai,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ (105) mRtaka zarIra me bhI maujUda hai| phira usakA maraNa yA svargavAsa ho gayA, vaha kaise kahA jA sakatA hai ? para vyavahAra to aisA hI hotA hai / isalie yahI mAnanA upayukta eva zAstrIya hai ki jIva sarvavyApaka nahI hai balki zarIra-parimANa vAlA hai| prakRti kA siddhAnta hai ki jisa padArtha kA guNa jahA dekhA jAtA hai, vaha vahI rahatA hai, anyatra nhiiN| ghaTa ko hI le lIjie / ghuTa ke rUpa, gandha Adi guNa jahA pAe jAte hai, vahI usakI avasthiti dekhI jAtI hai, sarvatra nhii| aise hI jIva kA caitanyaM guNa zarIra me ho milatA hai, anyatra nahI / isa lie jIva ko zarIra-vyApaka hI mAnanA paDegA / yadi kucha kSaNo ke lie jIva ko sarva-vyApaka mAna liyA jAe to usa kA bhavAntara se sakramaNa kasnA bho sarvathA asabhava ho jAyagA / manuSya gatise narakAti kI prApti, narakagati se tiryaJcagati aura tiryaJcagati se deva-gati ko upalabdhi sarvayA asabhava pramANita hogI, kyoki sarva-vyApaka padAtha kA idhara-udhara yAtAyAta ho hI mahI sktaa| idhara-udhara hone kI vyavasthA tava ho sakatI hai, *yadi idhara udhara kA pradeza usa padArtha se khAlI ho / padArtha ko sarvavyApakatA me koI pradeza khAlI rahane nahI pAtA hai| ata. jIva ko sarvavyApaka na mAna kara zarIra-parimANa vAlA hI mAnanA caahie| aisA mAnane para hI ukta sabho vAte samAhita ho sakatI haiN| kahA jA cukA hai ki karmavaddha jIva ho sasAra me paribhramaNa kiyA karatA hai| jaba jova karmo ke phande se nikala jAtA hai, ahiMsA, sayama, tapa kI triveNI me gote lagAkara karmo kA . Atyantika nAza kara detA hai, taba yaha Izvara pada ko prApta
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ (106) kara letA hai| dUsare zabdo me, AtmA ko niSkarma-dazA kA nAma hI paramAtmA hai| java jIva yA AtmA zarIraparimANa vAlA pramANita hai, sarvavyApaka nahI hai, yaha siddha ho cukA hai, to Izvara yA paramAtmA sarvavyApaka kaise siddha ho sakatA hai ? ata. jainadRSTi se Izvara sarvavyApaka nahI hai| jainarjana kA vizvAsa hai ki sarvArthasiddha vimAna se 12 yojana Upara siddhazilA hai / isa siddhagilA ke Upara agrabhAga me 45000,00 yojana lambe caur3e aura 333 dhanuSa tathA 32 AMgula jitane Uce kSetra me ananta siddha AtmAeM virAjamAna haiN| siddha bhagavAna sadA isI sthAna ne ananta Atmika Ananda meM magna rahate haiN| jainadarzana "Izvara sarvavyApaka nahI hai" isa mAnyatA ko lekara calatA hai, yaha satya hai kintu java anekAntavAda kI chAyA tale baiTha kara isa mAnyatA para vicAra karate haiM, to Izvara ko sarvavyApakatA bho pramANita ho jAtI hai, para yaha sarvavyApakatA vyakti kI dRSTi se nahI hai| vyakti kI apekSA se to Izvara sarvavyApaka nahIM hai, kintu yadi jJAna kI dRSTi se Izvara ko sarvavyApaka mAnA jAe to jainadarzana ko koI Apatti nahI hai / kyoki Izvara sarvaja hai, sarvadazI hai, usa ke jJAna me mArA vizva hastAmalakavat AbhAsita ho rahA hai / vizva kA eka kaga bhI IzvarIya jJAna se ojhala nahI hai| ata. jJAna ko dRSTi ne yadi Izvara ko sarvavyApaka kahA jAe to jainadarzana ko koI inkAra nahIM hai| __ manupya hI Izvara haivaidika darzana ke vizvAna ke anusAra Izvara eka hai, anAdi hai, ananta hai aura sarvavyApaka hai, kintu jainadarjana Izvara
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ (107) ke isa svarUpa me koI vizvAsa nahI rakhatA hai / vaha use vyakti kI dRSTi se sAdi - ananta, siddhazilA ke samIpa virAjamAna tathA samasta siddha AtmAo kI apekSA se anAdi ananta kahatA hai / isI mAnyatA ko AdhAra banA kara jainadarzana manuSya jagata se kahatA hai ki manuSyo / tuma svaya Izvara ho / pratyeka AtmA me Izvaratva agar3AI le rahA hai / tuma svaya apane bhAgya ke vidhAtA ho, apanI sRSTi kA nirmANa svaya tumhAre hAtho me rahA huA hai| tuma jo cAho bana sakate ho, tuma svaya siddha ho, Izvara ho / Izvaratva tumhAre kaNa-kaNa me khela rahA hai / kintu Aja taka tumane use pahacAnA nahI hai| siMha kA baccA jaise bheDo me milakara apane ko bheDa mAna baiThatA hai, ThIka tumhArI bhI vahI dazA ho rahI hai / alpajJo me milakara tathA moha - vAsanA kI daladala me phasa kara tuma apane ko dIna, hIna mAna baiThe ho, para vastusthiti aisI nahI hai / tumhArI AtmA me ananta zaktiyA nAca rahI hai, ananta jJAna aura ananta sukha kA mahAdeva tumhAre andara hI virAjamAna hai / bhakti yA pUjA karanI ho to apane hI Atmadeva kI karo / isa bhakti aura pUjA kA DhaMga bhI baDA nirAlA hai / rAga aura dveSa, moha aura mAyA, tRSNA aura bhaya se AtmA kA piNDa chuDAnA hI vAstavika pUjA hai / jIvanagata kAma, krodha Adi vikAro ko dUra karane tathA vItarAgatA ko prApta karane se baDha kara anya koI bhakti nahI hai / vastuta AtmavikAsa kI sarvocca pariNati hI paramAtmatattva hai, aura isa tattva ke tuma svAmI 1 appA so paramappA |
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ (108) ho / dAtA ho kara bhikhArI mata bano / ThAkura vana kara pujArI kyo banane cale ho ? hIro kI khAna para baiTha kara apane me daridratA kI kalpanA kyo karate ho ? sabhalo, ceto, apanI ora dekho / tava tumhe dhIre-dhIre apane me hI Izvaratva ke darzana ho jAege / Izvara jagannirmAtA nahI hai vaidika darzana kA vizvAsa haiM ki isa jagata kA nirmANa Izvara ne kiyA hai / jisa prakAra relave, eroplena, moTara, tAra, TelIphona, vAyaralaisa, aNuvama Adi vastueM buddhimAna manuSya kI racanA hai, usI prakAra yaha jagata bhI Izvara ne banAyA hai / kahA bhI hai sRSTvA purANi vividhAnyajayAtmazaktyA, vRkSAn sarIsRpazUna khagadaMzamatsyAn / taistairatuSTahRdayaH purupaM vidhAya, brahmAvabodhadhiSaNa mudamApa devaH // arthAt-Izvara ne apanI zakti se vRkSa, sarIsRpa, pazusamUha, pakSI - daMza aura matsya Adi nAnAvidha zarIro kA nirmANa kiyA hai / itanA karane para bhI Izvara ke hRdaya me santoSa nahI huA, taba usa ne manuSyadeha kA nirmANa kiyA / manuSya bhI aisA, jisa me brahma ke svarUpa kA vodha prApta karane kI buddhi hai, kSamatA hai / manuSya kI racanA se vaha harSa - vibhora ho uThA / vaidika darzana ko isa jagatkartR tva mAnyatA se jaina darzana sahamata nahI hai / jainadarzana isa jagata ko anAdi mAnatA hai / usa ke zrabhimatAnusAra isa saMsAra ko kabhI banAyA nahI gayA hai /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ (109) yaha sasAra pahale thA, aba hai aura bhaviSya me rahegA / isako banAne vAlA koI nahI hai / sasAra ko Izvara kI racanA mAnanA sarvathA asagata tathA sarvathA yuktivikala hai| kisI bhI yukti se Izvara ko sasAra kA nirmAtA pramANita nahI kiyA jA sakatA hai| saMsAra ko yadi Izvara kI racanA mAna liyA jAe to prazna upasthita hotA hai ki Izvara ne sasAra ko kyo banAyA ? sasAra-nirmANa ke lie Izvara me lAlasA kyo utpanna huI ? sasAra ke banAne meM Izvara kA koI uddezya to honA hI cAhie ? yadi koI uddezya hai to vaha kaunasA hai ? ___ yadi kahA jAe ki karuNA se prerita hokara Izvara ne saMsAra ko banAyA hai| sasAra-racanA ke pIche Izvara kI dayAlutA hI pradhAnatayA kAraNa hai, to prazna hotA hai ki karuNA kA pAtra to koI dukhI vyakti hI huA karatA hai| jaba koI vyakti hI nahI hai to karuNA kisa para kI jAyagI ? jagata ke nirmANa se pahale jIvo ke na zarIra the, na indriyA thI, aura na indriyoM ke viSaya hI the| aisI dazA me kisa dukha kA pratikAra karane ke lie Izvara ko jagata ke nirmANa kA kaSTa uThAnA par3A? sasAra me jitanI pravRttiyA dekhI jAtI hai, una ke pIche koI na koI uddezya avazya huA karatA hai| niruddezya koI pravRtti nahI hone pAtI / isIlie kahA hai 'prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate' arthAt-mUrkha se mUrkha vyakti bhI yadi koI pravRtti karatA hai to usa ke pIche usa kA koI na koI uddezya avazya rahA karatA hai / niruddezya vaha koI pravRtti nahI kara pAtA hai|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110 ) ukta siddhAnta ke prakAza me yaha mAnanA hogA ki Izvara ne jagata kA jo nirmANa kiyA hai to usa me usa kA koI na koI uddezya avazya honA cAhie / yadi yaha kahA jAe ki vinA uddezya ke hI Izvara ne jagata ko banA DAlA, to yaha bAta bhI buddhi-sagata pratIta nahI hotii| kyoki jaba mUrkha - ziromaNi vyakti bhI vinA uddezya ke koI pravRtti nahIM karane pAtA to sarvajJa tathA sarvadarzI Izvara itanI bar3I bhUla kaise kara sakatA hai ? jagata Izvara kA manovinoda nahI Izvara ko jagata kA nirmAtA mAnane vAle loga kahate haiM ki + Izvara akelA thA, isa se vaha udAsIna yA atRpta thA / jisa prakAra makAna me koI manuSya akelA rahatA hai, taba usakA dila nahI lagatA, vaha dUsare sAthI kI icchA karatA hai, usI prakAra Izvara ke hRdaya me aisI icchA huI ki koI dUsarA honA cAhie dUsarA na hone ke kAraNa Izvara ko zAnti nahI mila rahI thI / isalie usa Izvara ne sakalpa kiyA 1 eko'ham, bahu syAm | arthAt - maiM akelA hU, bahuta ho jAe / Izvara ke itanA kahane mAtra se itanA bar3A vizAla jagata vana gayA / kitano vicitra mAnyatA hai yaha ? eka ora kahanA ki Izvara nirAkAra hai, usa ke koI icchA nahI hai, dUsarI ora yaha kahanA ki dila lagAne ke lie Izvara ko yaha jagata banAnA paDA / khUba rahI, Izvara bhI eka acchA khAtA T sa vai naiva reme tasmAdekAkI naiva ramate sa dvitIyamaicchat / - vRhadAraNyaka upa
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ manacalA baccA bana gyaa| jaise bacce kA khilaune ke binA dila nahI lagatA, aise hI Izvara ko bhI mAno vinoda ke lie sasAra kA khilaunA cAhie thaa| kitanA andhavizvAsa hai yaha / vizvAsa rakhie, yaha mAnyatA nirI mithyA hai, isa me koI satyatA nahI hai| nirAkAra bhagavAna ke sambandha me usa ke dila lagAne kI cintA karanA, yaha bhagavAna kA apamAna karanA hai| isa se bhagavAna kI pratiSThA nahI ho sktii| maiM to kahUgA ki isa se sarvajJa aura sarvadarzI bhagavAna kI sarvajJatA aura sarvadarzitA kA upahAsa hotA hai, Izvara ke Izvaratva kI yaha sarAsara avahelanA hai| "Izvara ne dila lagAne ke lie isa sasAra ko banAyA hai" isa bAta ko yadi satya mAna liyA jAe to jisa sasAra se Izvara apanA dila bahalAtA hai, vaha sasAra kaisA hai ? yaha bhI samajha lIjie / Aja kA sasAra dukho kA sajIva citra dRSTigocara ho rahA hai| kahI mAnava hasa rahA hai, kahI vaha ro rahA hai, kahI pazuyo ko churiyo kA bhojana banAyA jA rahA hai, kahI manuSya jIvana ko Aga lagA kara usa kI bhasma banAI jA rahI hai, kahI gAya, bhaisa, bakarA, bakarI, murgA, bheDa Adi prANiyo ke jIvana kA anta kiyA jA rahA hai, ina ke mAso ko Amodapramoda ke sAtha khAyA jA rahA hai, kahI vadhagRha me cItkAra ho rahe hai, kaho bando-gRho me koDo kI dhvanie gUja rahI haiM, kahI nArI kA vaidhavya bahuta burI taraha apamAnita eva tiraskRta kiyA jA rahA hai, kahI pativratAmo ke pAtivratya dharma naSTa ho rahe haiM, unhe nagna karake nacAyA jA rahA hai, una para balAtkAra ho rahe hai, una ke bacco ko nejo para uchAlA jA rahA hai, kahI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ (112) bhAI bhAI kA rakta pI rahA hai, kahI bhAI vahina para Asakta ho rahA hai, kahI putra mA ko vipa de rahA hai, usakA galA davoca rahA hai, kahI vizva ko Aga lagAne ke lie aiTamavama, hAIDrojana vama aura anya jaharIlI gaise vanAI jA rahI hai, kahI apano mahattvAkAkSAo ko saphala banAne ke lie dalabandiyA ko jA rahI hai, kahI dharma ke nAma para janamAnasa ke sAtha vizvAsaghAta kiyA jA rahA hai, kahI svarga aura apavarga kA pralobhana dekara mAnavatA kI hatyA cala rahI hai / isa taraha sasAra ke ragamaca para anya anekavidha anarthakArI tathA pazutApUrNa abhinaya dRSTigocara ho rahe hai / kyA sasAra ke ina sabhI bhISaNa aura hRdayavidAraka dRzyo ko dekha-dekha kara Izvara kA mana lagatA hai ? usa kI udAsInatA naSTa ho jAtI hai ? kyA isIlie Izvara ne isa sasAra kA nirmANa kiyA hai ? dekhA, Apane Izvara kA manovinoda | manovinoda kI sAmagrI bhI kitanI vicitra ekatrita kI gaI hai ? eka sAmAnya bhAvuka vyakti bho jina dRzyoM se ghRNA karatA hai, aura sadA ke lie jina ko apane jIvana se nikAla detA hai, aise bhayAvaha aura anarthakArI dRzyo me jarA bho vaha rasa nahI letA, kintu paramapitA paramAtmA unhI dRzyo ko dekha dekha kara jItA hai, ina dRzyoM se usa kA manovinoda hotA hai, vaha AnandasAgara me DUba jAtA hai aura yadi use ye dRzya dekhane ko na mile to vaha udAsIna ho jAtA hai / paramAtmA bhI khUba rahA ? yaha to vahI bAta huI ki eka AdamI maidAna me guDa rakha detA hai, guDa ke pAsa aneko DaNDe bhI rakha chor3atA hai, isa ke anantara vahA bandaro ko bheja detA hai | guDa dekhate hI vandara usa para TUTa par3ate
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ (113) hai| chInA-jhapaTI Arabha ho jAtI hai / anta me bandara DaNDe lekara Apasa me laDane-mArane ko juTa jAte hai| idhara yaha vAnarayuddha ho rahA hai. udhara vaha guDa aura DaNDe rakhane vAlA vyakti isa yuddha ko dekha kara caTakAriyA mAratA hai, balliyo uchalatA hai, jI bhara kara hasatA hai| sacamuca aisI hI sthiti Izvara ko ho rahI hai / vaha bhI sasAra ke ragamaca para ho rahe mAnavIya nATaka ko dekha kara harSa manAtA hai, usakA udAsIna mAnasa harSavibhora ho uThatA hai| kyA Apa aise vinodapriya Izvara ko Izvara mAnege ? Apa bhale hI use Izvara mAnie, kintu jainadarzana use Izvara svIkAra nahIM krtaa| dUsaro ko laDAne me, bhiDAne me jise Ananda milatA ho, dukhAgni me jala rahe mAnava-jagata ko dekhakara jisa kA jIvana-vRkSa lahalahA uThatA ho, AtatAyI aura krUra jIvana ke utkarSa me jo tAliyA poTatA ho, jainadarzana use bhagavAna to kyA eka saccA insAna bho mAnane ko taiyAra nahI hai| sabhI adhyAtmadarzana paramAtmA ko nirvikArI mAnate hai| sabhI kahate hai ki usa me icchA Adi kA koI vikAra nahI hai, vaha sarvathA niriccha hai / phira usa me jagannirmANa kI icchA kaise utpanna ho sakatI hai ? yadi kucha kSaNo ke lie Izvara me icchA kA honA mAna liyA jAe to prazna upasthita hotA hai ki Izvara kI icchA nitya hai yA anitya ? anitya to ho nahI sakatI kyoki Izvara nitya hai / nitya Izvara kI icchA bhI nitya hI ho sakatI haiN| jaba Izvara kI icchA nitya hai, vinAzinI nahI hai to vaha sadaiva eka jaisI rahanI caahie| java Izvara kI icchA eka jaisI rahegI to Izvara me paraspara
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ (114) virodhI icchA nahI raha sakatI / para aisA hotA nahI hai / nitya Izvara me paraspara virodhinI icchA bhI pAI jAtI hai / Izvara ko kartA mAnane vAlo kA vizvAsa hai ki Izvara kabhI jagata kA nirmANa karatA hai aura vahI kabhI usa kA sahAra karatA hai / jagata kA nirmANa aura sahAra ye dono paraspara virodhI kArya hai / nitya Izvara me ye dono paraspara virodhI kArya kaise raha sakate hai ? isalie yahI mAnanA upayukta hai ki Izvara na jagata kA nirmANa karatA hai aura na usa kA sahAra hI karatA hai / sasAra ke nirmANa aura sahAra se Izvara kA koI sambandha nahI hai / vaidikadarzanasammata jagannirmANa vaidikadarzana me jagata ke nirmANa kI jo bAte likhI hai, ve itanI vicitra hai ki unhe paDha kara barabasa hasI chUTa paDatI hai / manusmRti me jo likhA hai usa kA sArAza isa prakAra hai apane zarIra se nAnA prakAra kI prajA utpanna karane kI icchA se usa paramAtmA ne dhyAna karake pahale jala ko utpanna kiyA, phira usa me vIja kA ( cicchakti kA ) sthApana kiyA / vaha vIja sUrya kI kAnti ke samAna suvarNamaya aNDA bana gayA / usa aNDe me sakala-jagata utpAdaka svayaM brahmA utpanna hue / usa graNDe me eka varSa taka nivAsa karake usa bhagavAna ne dhyAna dvArA usa aNDe ke do khaNDa kie| una dono khaNDo me se Upara ke khaNDa se svarga mIra nIce ke khaNDa se bhUloka, una ke madhya me AkAza aura pUrvAdi ATha digAe tathA jala kA zAzvata sthAna samudra usa bhagavAna ne banAyA 1 " dekho, manusmRti adhyAya 2, zloka 8 se lekara 13 taka / * ---
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ (115) manusmRti kA ukta kathana kahA taka satya hai ? jarA gabhIratA se vicAra kiijie| sarvaprathama to isa kA Rgveda yajurveda kI zruti se tathA gopatha-brAhmaNa Adi se virodha paDatA hai, kyoki Rgveda me aNDe kA varNana nahI hai, yajurveda ora gopatha-brAhmaNa me brahmA kI utpatti kamala se vatalAI hai| eka sthAna para brahmA ko aja (janma na lene vAlA) kahA hai| isa prakAra paraspara virodha suspaSTa hai| brahmA jI eka varSa taka aNDe me rahe, yaha bhI sarvathA asagata hai / kyoki manupya ke 360 varSa devatA ke eka varSa ke samAna hote hai / devatA ke 12000 varpo kA eka deva-yuga hotA hai| devatA ke 2000 yugo kA brahmA kA eka ahorAtra banatA hai| 360 dino kA phira eka varSa hotA hai| itane lambe kAla taka brahmA jI kA aNDe me rahane kA kyA kAraNa thA ? bAhira nikalane ko unheM mArga nahIM milA, yA koI anya kAraNa thA ? isa prakAra aneko prazna upasthita hote hai, jina kA koI santopajanaka samAdhAna nahIM hai| AryasamAja ke mAnya dharmananya satyArthaprayAga meM likhA hai ki jagata kI utpatti ke samaya Izvara ne 32-13 varSoM ke yuvaka joDe (strI aura purupa) nibbata ke pahATa para utAra die the, una joDo se phira mAnava-jagata kA vistAra humA / pApa hI sonie, ima me kahA taka ganyatA hai| mAtA-pitA ke nAMga ke vinA manapya kese ratpanna ho gayA ? magama meM mAhira ko
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ (116) . joDe utAre ? to prazna upasthita hotA hai ki kyA Ajakala Izvara kahI calA gayA hai ? kyA kAraNa hai ki Aja Izvara pahale kI bhAti manuSyo kA utpAdana nahI kara rahA / aisI sthiti me Apa ko yaha mAnanA paDegA ki Izvara yadi pahale 32-32 varSoM ke joDe tibbata ke pahADa para utAra sakatA thA to Aja bhI aisA kara sakatA hai| parantu aisA ho nahI rahA hai / isI se yaha siddha hotA hai ki Izvara ne 32-32 varSoM ke joDe kabhI utpanna nahI kie| manuSya jaise pahale paidA hotA thA, vaise hI Aja hotA hai, usa ke lie Izvara ko mAdhyama banAne kI koI AvazyakatA nahI hai| manuSya kI bAta to jAne dIjie, vRkSa aura anya vanaspati kA bhI vinA bIja ke janma nahI hotA, to manuSya apane-Apa AkAza se kaise Tapaka par3A ? jagata anAdi haijainadarzana kA vizvAsa hai ki yaha jagata anAdi aura ananta hai, Izvara yA kisI anya daivika zakti ne isakA kabhI nirmANa nahI kiyA aura na kabhI yaha kisI se AmUlacUla naSTa kiyA jA skegaa| yaha satya hai ki sasAra me nAnA-vidha utAra-caDhAva Ate rahate hai / jahA kabhI nagara base hue the, Aja vahA vIrAna hai, manupya to kyA pazu pakSI kI bhI gandha nahI hai / "yahA kabhI pahale nagara thA" isa satya kA sAketika cinha bhI prApta nahIM ho rahA / jahA kabhI sundara-sundara puSpavATikAe thI, puppa aura phalo se bhare lahalahAte hue udyAna the, vahA grAja zamazAna jala rahe hai, mAnava kI haDDiyo ke Dhera laga rahe
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 117 ) / 1 purAnI bAto ko rAjadhAnI banane jA jagalo ne usa pradeza hai / isI prakAra jahA pahale srota phUTa rahe the, dariyA bahate the, vahA grAja registAna bana gayA hai jAne dIjie / Aja jahA paMjAba kI rahI hai, vahA pahale kyA thA ? baDe-baDe kI ghera rakhA thA, kahI nadie vaha rahI thI, aura kahI kUlo kI kalakala dhvani se vahA kA pradeza dhvanita ho rahA thA, sarvatra patharIlI aura kakarIlI bhUmi thI, kintu Aja vahA eka nagara vasane jA rahA hai, nae-nae vizAla bhavana aura naI-naI saDake vana rahI hai, pajAba kI sArI rAjasattA vahA kendrita ho rahI hai / jisa pradeza ko koI jAnatA hI nahI thA, bhArata ke kone-kone me grAja usa kI carcA ho rahI hai| isa ke alAvA bhAkhaDa ke bAgha ko kauna nahI jAnatA ? jaba vaha bAdha bana kara taiyAra ho jAegA to vahA eka choTA sA samudra bana jAegA / pIche jApAna me eka bhUcAla AyA usase vahA baDI uthala-puthala ho gaI / pajAba kA sataluja kabhI ludhiyAnA se chU kara nikalatA thA, kintu Aja vaha usase 9 mIla dUrI para hai / isI prakAra anya bhI anekavidha parivartana saMsAra me hote rahate hai / kucha bhI ho, kintu mUlarUpa se yaha jagata sadA avasthita rahatA hai / isa kA mUlarUpa kabhI naSTa nahI hotA / isIlie jainadarzana ne isa saMsAra ko anAdi aura ananta vatalAyA hai / sasAra me anAdi padArtha bhI hai-, prazna ho sakatA hai ki sasAra me jitane bhI padArtha dRSTi gocara ho rahe hai, una kA koI banAne vAlA avazya he| kisI na kisI vyakti ne una kA nirmANa avazya kiyA hai / , ghaDI ko hI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ (118) le liijie| isa ko bhI kisI ne to banAyA hai / ghaDA bhI binA binA banAe nahI banatA / galI, bAjAra, saDake, pula Adi sabhI vastue vanAne se banatI hai| jaba ye sava vastue-vinA banAe nahI banI hai, to itanA baDA vizAla jagata vinA vanAe kaise bana gayA? yaha bhI to kisI ne banAyA hI hogA ? yaha bhI kisI racayitA kI racanA hogI aura vaha racayitA Izvara hai| Izvara ne hI isa vizAla jagata kA nirmANa kiyA hai| ___ uparAuparI dekhane se ukta yukti satya pratIta hotI hai, kintu jaba gabhIratA se vicAra kiyA jAtA hai to isa yukti me koI tathya dRSTigocara nahIM hotaa| kyoki yaha koI siddhAnta nahI hai ki pratyeka padArtha kisI kI racanA hai| AtmA ko hI le lIjie / AtmA eka padArtha hai| jainadarzana aura vaidikadarzana dono isa ko nitya mAnate hai, aja batalAte hai| dono darzano kA vizvAsa hai ki Atmatattva kA kisI ne nirmANa nahI kiyA hai| gItA to yahA taka kahatI haina jAyate mriyate vA kadAcita, nAya bhUtvA bhavitA vA na bhUya. / / *ajo nityaH zAzvato'ya purANo, na hanyate hanyamAne zarIre // arthAta yaha AtmA kisI kAla me na janma letA hai aura na maratA hai / yaha AtmA ho karake na puna hone vAlA hai| yaha ajanmA hai, nitya hai, zAzvata hai aura purAtana hai / zarIra ke nAza hone para bhI isakA nAza nahI hotA hai| * adhyAya 2 zloka 20 / - - -
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ (119) * naina chindanti zastrANi, naina dahati pAvakaH / na caina kledayantyApo, na zoSayati mAruta // arthAt-he arjuna | isa AtmA ko zastra Adi kATa nahI sakate, Aga jalA nahI sakatI, jala Ardra (gIlA) nahI kara sakatA aura vAyu isa AtmA ko sukhA nahI sktii| ____ gItAkAra AtmA ko acchedya, adAhya, akledya, azoSya, nitya, acala, sadA sthAyI aura sanAtana mAnate hai| isa se spaSTa hai ki gItAkAra ke mata me AtmA kisI kI kRti yA racanA nahI hai| isa lie yaha koI siddhAnta nahI hai ki pratyeka padArtha ke pIche koI na koI nirmAtA avazya rahatA hai / yaha satya hai ki kucha eka aisI vastue hai jina ko banAyA gayA hai / jaise-ghaTa, paTa Adi / tathA jIva, ajIva Adi kucha eka aisI vastue bhI hai jo anAdi hai, kisI ne unakA nirmANa nahI kiyA hai| yadi kisI bhI padArtha ko anAdi na mAnA jAe aura yahI mAna liyA jAe ki saba padArtha kisI na kisI nirmAtA ko sAtha lekara cala rahe hai| jahA-jahA padArthatva hai, vahA-vahA kartRtva rahatA hai / arthAt koI bhI aisA padArtha nahIM hai, jo banAyA na gayA ho to prazna upasthita hotA hai ki Izvara bhI eka padArtha hai / ukta siddhAnta ko mAna kara yadi hama calate haiM, to yaha bhI mAnanA hogA ki Izvara kA bhI koI banAne vAlA hogA / jahA-jahA padArthatva hai, vahA-vahA kartRtva hai, isa siddhAnta se Izvara ko bacAyA nahI jA sakatA / jaba ghaTa-paTa Adi sAmAnya se padArtha bhI kisI nirmAtA kI apekSA rakhate hai, to itane *adhyAya 2, gloka 23 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 120 ) vaDe vigAla jagata kA nirmANa karane vAle paramapitA paramAtmA kA nirmAtA bhI koI avazya honA cAhie / yadi kahA jAe ki paramAtmA to anAdi hai, use banAne vAlA kauna ho sakatA hai ? to "jahA-jahAM padArthatva hai, vahAM-vahAM kartRtva hai" yaha siddhAnta samApta ho jAtA hai / isa siddhAnta ko bhI pakar3a kara rakhanA aura sAtha me Izvara ko usa se bacAnA bhI, ye do vAte kaise ho sakatI hai ? putra ko sattA svIkAra karane para usa ke pitA se kaise inkAra kiyA jA sakatA hai ? vaha to mAnanA hI hogA / eka ora kuA hai, to dUsarI ora khAI / isa se bacane kA eka hI mArga hai, vaha yaha ki jagata anAdi mAna liyA jAe / yadi jagata ko anAdi mAna lete haiM to koI vivAda utpanna nahI hotA, aura sabhI prazna apane Apa samAhita ho jAte hai / jagatkartA Izvara para ApattiyA Izvara ko jagata kA nirmAtA mAna lene para Izvara para aneko ApattiyA AtI hai / Izvara kA Izvaratva hI lar3akhar3A jAtA hai / Izvara ko jagata kA nirmAtA svIkAra kara lene para Izvara para jo ApattiyA yAto haiM, mAtra digdarzana ke lie una me se kucha eka kA na.ce kI paktiyoM meM nirdeza kiyA jAtA hai 1 - pratyeka padArtha jaba Izvara kI racanA hai to Izvara kisa kI racanA hai ? jina zakti ne Izvara kA nirmANa kiyA hai use banAne vAlA kauna hai ? 2 - Izvara ne samAra ko kisa tantra ne banAyA hai ? kumhAra jaine mATI, cAka yadi kAraNa sAmagrI me ghaDA. pyAlA Adi
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ (121) padArtho kA nirmANa karatA hai, vaise hI Izvara ne sasAra rUpa ghar3e ko kisa mATI se taiyAra kiyA hai ? aura vaha mATI kahA se AI tathA use kisa ne banAyA? 3-sasAra kA nirmAtA Izvara hai, Izvara sarvajJa aura sarvadarzI hai, ghaTa-ghaTa kA antaryAmI hai, isa taraha jaba Izvara sarvathA paripUrNa hai, usa meM kisI prakAra kI nyUnatA nahI hai, to Izvara ke banAe hue prANiyo me bheda-bhAva kyoM.? sabhI prANI eka jaise hone cAhie the ? para dekhA jAtA hai ki jagata me sabhI prANI eka jaise nahIM hai, una me anekatA hai| koI lA hai to koI lagaDA, koI andhA hai to Akho vAlA, koI nirdhana hai . to koI dhanI, koI pratibhAzAlI hai to koI mUrkha, koI rAjA hai to koI raka, koI dAtA hai to koI bhikhArI, koI ThAkura hai to koI pujArI, koI puruSa hai to koI hIjaDA, koI cora hai to koI gATha-katarA, koI jumArI hai to koI vyabhicArI, koI dezadrohI hai to koI dhrmdrohii| jagata ke prANiyo me isa prakAra kA anya bhI dvaividhya pAyA jAtA hai| sarvajJa aura sarvadarzI bhagavAna kI racanA me yaha antara kyo ? koI acchA aura koI burA yaha pakSapAta kyo ? yadi Izvara jagata kA nirmAtA . hai to usa kI sRSTi me yaha vividhatA kyo ? 4-Izvara pUrNatayA svatantra hai, vaha kisI ke adhIna nahI hai, sarvathA svAdhIna hai| apanI hI icchAnusAra jagata kA nirmANa karatA hai to usa ne sasAra ge dukha kI racanA kyo kI ? Izvara. ne sAre sasAra ko ekadama sukhamaya kyo nahI banA DAlA hai ? dukha kI racanA karake usa ne prANijagata ko kyo yAkulavyAkula vanA diyA hai ? yadi kahA jAe ki dukha pApo kA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ (122) pariNAma hai, jIvanagata burAiyo kA phala hai aura pApa kA phala yadi dukha na hotA to manuSya niDara ho jAtA, jI bhara kara pApa karane me juTa jAtA, aisI dazA me sArA sasAra hI naraka bana jAtA, isalie Izvara ne duHkha kI racanA kI hai / to hama pUchate hai ki sarvazaktimAna Izvara ne prANiyoM me pApakarma karane kI buddhi hI kyo utpanna kI ? vAsa ke abhAva me bAMsurI, kahA ? Izvara yadi mAnava meM pApamaya buddhi kA nirmANa na karatA to pApa ho hI nahI sakatA thA / kitanI vicitra vAta hai ki pahale to Izvara ne manuSya Adi prANiyo me pApakarma karane kI buddhi utpanna kara dI aura java manuSya Adi prANI pApa karate haiM to Izvara unhe dukharUpa daNDa de DAlatA hai / na Izvara pApabuddhi ko utpanna karatA aura na sasAra ke prANI pApa karate / jaba pApa karane kI buddhi Izvara ne svaya paidA kI hai to usa kI javAbadArI Izvara para hI ThaharatI hai, usa kA uttaradAyitva manuSya Adi prANiyo para kaise A sakatA hai ? aisA karane me Izvara ko nyAyakArI yA dayAlu kaise kahA jA sakatA hai ? 5 - Izvara kI sRSTi me jitane manuSya Adi prANI hai, sava me vicAra samvandhI bhI ekatA nahI hai / pazu-pakSiyo kI vAta to jAne dIjie / manuSyo ko hI le le / mAnavajagata nAnA mato aura sampradAyo me vaTA huA hai | sava ke bhinna-bhinna vizvAsa haiM / sanAtanadharmI bhAI kahate haiM ki Izvara mUrtipUjA se prasanna hotA hai aura musalamAna kahate hai ki aisA karane se vaha rupTa ho jAtA hai / aisA kyo ? eka hI racayitA kI racanA meM yaha matabheda kyoM ? kyA Izvara eka nahIM hai ? hinduo kA Izvara alaga hai aura musalamAno kA alaga ? yadi Izvara hai aura vaha eka
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ (123) hai to vaha pratyakSa ho kara apanI sArI sthiti kyo nahI samajhA detA ? apane hI nAma para apanI hI santati ko murgoM kI bhAti kyo laDane detA hai ? 6-vaidikadharma ko mAnane vAle loga veda ko Izvara kI racanA mAnate hai aura musalamAna kurAna ko khudA kA ilahAma kahate hai| vicitratA yaha hai ki veda aura kurAna donoM meM AkAza aura pAtAla sA antara milatA hai| aisA kyo ? Izvara bhI acchA rahA, jo kabhI kucha kahatA hai, aura kabhI kuch| musalamAno ko kAphiro ko mAra dene me svarga kA pralobhana detA hai aura hinduo se kahatA hai ki ye mleccha haiM, ina se dUra rho| isa prakAra yaha virodha kyo hai ? yadi kahA jAe ki yaha virodha logo kA apanA paidA kiyA huA hai, to hama pUchate hai ki virodha paidA karane vAle aise logo ko Izvara ne paidA hI kyo kiyA ? 7-vaidikadharma ke anuyAyI loga vedo ko IzvarakRta yA Izvara kI racanA mAnate hai / isI mAnyatA ne apauruSeyavAda ko janma diyA hai| puruSakRta vastu pauruSeya aura Izvara jisa tattva kA nirmAtA ho use apauruSeya kahate hai| vaidika saMskRti ke pratinidhi vyakti vedo ko apauruSeya svIkAra karate haiN| vedo ko mAnane vAle do prakAra ke loga hai, eka sanAtanadharmI aura dUsare AryasamAjI / sanAtanadharmI aura AryasamAjo dono ne vedo ko IzvarakRta mAnA hai / dono hI vedavihita Adezo, upadezo tathA sandezo ko IzvarIya svIkAra karate hai| para dono ke kriyAkANDo me, AcAra-vicAro me mahAna antara
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ (124) pAyA jAtA hai| eka vedo dvArA mUrtipUjA kA samarthana karatA hai, to dUsarA unhI vedo ko AdhAra banA kara usa kA niSedha karatA hai| eka vedo se pazubali aura *mAsAhAra kA vidhAna karatA hai aura dUsarA usa kA virodha / eka vedo se zrAddha, mRtakakriyA Adi anuSThAno ko pramANita karatA hai, aura dUsarA una ko sarvathA aprAmANika ThaharAtA hai| isa prakAra vaidika dharma ke anuyAyI logo me vedavAkyo ko lekara pArasparika mahAna matabheda aura virodha pAyA jAtA hai / yadi Izvara hI sarvesarvo hai, aura vastuta. veda usI ko racanA hai, to apane hI vedo ko AcAra-vicAra sambandhI yuddha ke akhAr3e kA kAraNa kyo banane detA hai ? Izvara ne aise virodha-mUlaka vedo kA nirmANa ho kyo kiyA hai ? janamAnasa ko lar3Ane vAle vedo ko banAne kI AvazyakatA hI kyA thI ? yadi kahA jAe ki vedo me paraspara virodha rakhane vAlI koI bAta nahI hai, virodha to manuSya ne svaya apanI buddhi se paidA kara liyA hai, to hama pUchate haiM ki Izvara ne aisI buddhi vAle manuSyoM ko utpanna hI kyo kiyA ? vedo ko nimitta banA kara jo paraspara lar3ate haiM, jhagar3ate haiM, eka dUsare ko kosate haiM, una ko janma dene kI AvazyakatA hI kyA thI? yadi yaha jaise-taise ho hI gayA thA to vedamUlaka sagharSoM ko samApta karane ke ke lie Izvara ko apane Adeza spaSTa kara dene cAhieM the| usane Aja taka pratyakSarUpa se yaha spapTIkaraNa kyo nahI kiyA ? vaha janamAnasa ko bhrama me kyoM rakha rahA hai ? dekho, manusmRti adhyAya 3, zrAddhavidhi-prakaraNa
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (125) ukta paktiyo me jagatkartA Izvara para pAne vAlI jita zrApattiyo kA ullekha kiyA gayA hai ina ke alAvA aisI anya bhI aneko ApattiyA upasthita kI jA sakatI hai, kintu vistArabhaya se hama yahI vizrAma lete hai / inhI Apattiyo kA koI santoSajanaka samAdhAna nahI milatA hai, to adhika ullekha karane kI AvazyakatA bhI kyA hai ? . Izvara kI preraNA se kucha nahI hotA-" / vaidikadarzana kA vizvAsa hai ki manuSya jo kucha karatA hai, vaha saba IzvarIya saketa ke AdhAra para karatA hai| manuSya jo khAtA hai, pItA hai, uThatA hai, baiThatA hai, adhika kyA sasAra ke prANiyo dvArA jo kucha bhI hotA hai, usa kA mUlapreraka Izvara hai| Izvara kI icchA ke binA kucha nahIM hotaa| isI vizvAsa ko AdhAra banA kara kahA jAtA hai ki "kare karAve Apo Apa, mAnuSa ke kucha nAhI hAtha / " pattA bhI hilatA hai to usa kI rajA se, yaha ukti bhI ukta vizvAsa ke kAraNa hI janma le sakI hai| vaidikadarzana ke matAnusAra kATha ko putalI ko jaise bAjIgara nacAtA hai, vaise hI Izvara manuSya ko nacAtA hai usa se puNya aura pApa ke khela karavAtA rahatA hai| kintu jainadarza kA aisA vizvAsa nahI hai / vAstava me bAta aisI hai bhI nhiiN| Izvara hI saba kucha karatA hai, manuSya kucha bhI nahI kara sakatA, yaha eka bhrAnta tathA tathyahIna vicAradhArA hai| isa ke andhere me to pApAcAra, atyAcAra, bhraSTAcAra ko phalane kA tathA khula kara khelane kA avasara milatA hai| phira to duniyA bhara ke pApI yahI kahege ki hama pApa thor3e hI kara rahe haiN| hama kucha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ (126) nahI karate hai, jo kucha hotA hai vaha saba Izvara karatA hai / hama saba to usa ke hAtha ke khilaune haiM / eka dina duryodhana ne vAsudeva zrI kRSNa se bhI yahI kahA thA - jAnAmi dharma na ca me pravRttiH, jAnAmyadharma, na ca me nivRttiH / 4 2 kenApi devena hRdi sthitena, yathA niyukto'smi tathA karomi // arthAt - he kezava / dharma-karma ke sambandha me maiM khUba jAnatA hU, para usa para calanA mere lie muzkila hai aura adharma ke mArga se bhI maiM paricita hU, para usa se haTa nahI sakatA / kyoki mere jIvana kI bAgaDora mere hAtha me nahI hai / maiM to Izvara ke hAtha kI kaThaputalI hU / vaha jaise mujhe nacAtA hai vaisA hI nAca nAcatA rahatA hU | Izvara ko kartA yA preraka mAna lene para pApI rahegA aura na koI dharmI rahegA ? dharmI jo kucha kara rahe haiM, usa kA mUla preraka Izvara hai, usI ke saketAnusAra sasAra kA ghaTIyatra cala rahA hai, isalie pApa aura dharma kA uttaradAyitva bhI Izvara para yA giratA hai / isa tathya ko eka udAharaNa se samajhie / kalpanA karo ki eka vyakti hai, vaha apane putra ko zrAjJA detA hai| vaha kahatA hai ki putra ! vaha dekho, sAmane eka lar3akA khar3A hai, jAno, usa ke mukha para eka tamAcA mAra do| pitA kI AjJA milate hI AjJAkArI putra bhaTa daur3A aura usa ne usa laDake ke tamAnA de mArA, vApisa Akara apane duniyA me na koI kyoki pApI aura mukha para z2ora se eka pitA se bolA- pitA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ (127) jI! Apa ke AdezAnusAra maine usa ke tamAcA mAra diyA hai| idhara tamAcA khAkara laDakA rotA huA apane pitA ke pAsa gyaa| pitA ne rone kA kAraNa pUchA, to bolA-mujhe amuka laDake ne maaraa| vinA kAraNa putra kI mArapITa kI bAta suna kara pitA ko krodha A gayA aura tatkAla jAkara usa ne tamAcA mArane vAle laDake ko pakaDa liyA, lagA usa ke tamAce TikAne, to usa laDake ne kahA-merA kyA doSa hai ? mujhe to pitA jI ne kahA thaa| pitA jI ke kahane para hI maiMne isa ke tamAcA mArA hai| ava kahie, doSI kauna hai ? yadi gabhIratA se vicAra kiyA jAe to kisa. ko doSI ThaharAyA jAyagA ?. uttara spaSTa hai.| jisa kI AjJA se jo kArya huA hai. usa se hone vAlI hAni kA uttaradAyitva AjJA dene vAle para hI rahatA hai, AjJA mAnane vAle para nhii| senApati yadi senA ko kisI sthAna para AkramaNa karane kI, AjJA pradAna karatA hai to usakI javAbadArI senApati pr,hai| janatA para lAThI-cArja (Larhi Charge) karane vAle sipAhiyo para lAThI cArja , kA koI uttaradAyitva nahI hotA, usa kA uttaradAyitva to lAThI-cArja kA hukma dene vAle maijisTreTa (Magistrate) para huA karatA hai| ThIka isI prakAra yadi yaha mAna liyA jAe ki saba kucha bhagavAna yA Izvara ke hukma se hotA hai, to usa hukma ko mAnane vAle logo ne jo kucha kiyA hai, usakA uttaradAyitva bhI Izvara para rahegA, usa uttaradAyitva se Izvara kabhI baca nahIM sktaa| jaba jIvana kI pratyeka zubhAzubha pravRtti kA mUla Izvara hai, usI kI preraNA se yA AjJA se jIvana me saba ghaTanAeM ghaTita hotI hai. taba ghaTanAjanya pariNAmo kA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ (128) uttaradAyI Izvara'hI hogA, anya kauna ho sakatA hai ? kyoki Izvara ne manuSya ko aisI preraNA pradAna karatA aura na manuSya usa preraNAjanya kArya meM pravRtta hotA / Izvara ko sasAra kA hartA-kartI mAna kara yadi calate hai' to yaha bhI mAnanA hogA ki sasAra me jo kucha ho rahA hai, vaha saba Izvara karA rahA hai| dharmI jo dharma karatA hai, dAna karatA hai, puNya karatA hai, kisI ko sahAyatA pradAna karatA hai tathA pApI pApa karatA hai, gAya, bhaisa, bakarI Adi prANiyo kI garadano para churiyA calAtA hai, vyabhicAra karatA hai, satI-sAdhvI suzIlA nArI kA zIla-bhaga karatA hai, anya jitane bhI vaha duSkarma karatA hai una saba kI jabAbadArI Izvara para A jAtI hai| jaba jIvanagata puNya pApa kA kartA Izvara mAna liyA jAyagA to yaha bhI mAnanA paDegA ki puNya-pApa kA phala Izvara ko hI milanA cAhie, manuSya ko nhii| para vyavahAra isa se sarvathA viparIta hai| sasAra me manuSya hI sukha-duHkha kA upabhoga karatA dekhA jAtA hai| isa vyavahAra se yaha bhalI bhAti pramANita ho jAtA hai ki manuSya jo kucha karatA hai Izvara kA usa se koI sambandha nahI hai, usa me usakA koI hastakSepa nahI hai| Izvara kI preraNA se kucha nahI hotA, jo kucha hotA hai vaha manuSya svaya apanI icchA se karatA hai| * jaise jIvanagata pApa ke sAtha Izvara kA koI sambandha nahI / hai aise hI jIvanagata puNya ke sAtha bhI Izvara kA koI sambandha nahI hai| Izvara manuSya ko na girAtA hai aura na uThAtA hai| manuSya ke kAma, krodha Adi vikAra use girAte haiM aura ahiMsA, sayama, tapa kA AcaraNa manuSya ko UcA uThAtA hai| eka bAra
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (129) arjuna ne zrI kRSNa se pUchA thA ki manuSya kisa kI preraNA se pApa karatA hai, na cAhatA huA bhI pApa me kyo pravRtta ho jAtA hai ? isa para zrI kRSNa ne kahA thA-arjuna ! kAma, krodha Adi vikAra hI manuSya ko pApamaya mArga para le jAte hai, inhI ke prabhAva se manuSya kupathagAmI banatA hai| usa samaya zrI kRSNa ne yaha nahIM kahA ki pApa Izvara karAtA hai| unho ne Izvara kA nAma taka nahIM liyaa| unho ne usa samaya vAstavika tathya arjuna ke sAmane rakhA thaa| vastuta manuSya kI pApamaya vRttiyo ke sAtha Izvara kA koI sarokAra nahIM hai| pApa kA uttaradAyitva manuSya para hai| jisa prakAra manuSya dvArA kie gae pApa ke sAtha Izvara kA koI sambandha nahI hai, ThIka usI prakAra jIvana ke uddhAra yA utthAna ke sAtha bhI Izvara kA koI sambandha nahI hai / yadi Izvara hI hamArA uddhAra karane vAlA hotA to hama kabhI ke Upara uTha gae hote / hamArA uddhAra karane vAlA anya koI nahI hai| jaba uThege to apanI svaya kI ahisA aura satya kI sAdhanA kI yaharI agaDAI lekara apane Apa hI uTheMge / bhagavAna mahAvIra ne "appA kattA vikattA ya" yaha kahakara manuSya ko svaya apane jIvana kA nirmAtA udghoSita kiyA hai| yogavaziSThakAra ne "nara kartA naro bhoktA, nara sarvezvarezvara" yaha batalA kara yahI dhvanita kiyA hai ki manuSya hI acche-bure karma karatA hai aura unakA phala bhI manuSya apane Apa hI bhogatA hai, yaha manuSya to Izvara kA bhI Izvara hai| gItA a0 6, zloka 5 me bhagavAna kRSNa bhI isI satya kI pratiSThA karate hue kahate haiM- ... * dekho gItA, a0 3 zloka 36-37
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ (130) ' uddharedAtmanA''tmAna, nAtmAnamavasAdayet / , . Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH // - . arthAt-manupya apanI AtmA kA svaya uddhAra kare, use adhogati me le jAne kA vaha yatna na kare / kyoki yaha apanA zatru-svaya hI hai| burAI ke sAce me Dhalakara manuSya svaya apanA zatru aura jIvana para acchAiyo kA raga, caDhAne para yaha svaya apanA-mitra vana-jAtA hai| bhAva yaha hai ki AtmajAgaraNa kI agaDAI lekara manuSya saba kucha kara sakatA hai / apane uddhAra ke lie.use Izvara kA mukha tAkane kI AvazyakatA nahI hai / ", Izvara bhAgya-vidhAtA nahI hai- - " vaidika dharma kA vizvAsa hai ki Izvara manuSya ke tathA sasAra ke samasta carAcara prANiyo ke bhAgya kA nirmANa karatA hai, isa lie 'vaha' bhAgyavidhAtA hai| kintu jainadharma * kA aisA vizvAsa nahI hai / jainadharma kahatA hai ki bhAgya kA nirmANa manupya svaya karatA hai| vaha apane hI 'zubhAzubha ciraNa ke dvArI apane bhAgya ke mahala ko khaMDA kara letA haiM, Izvara kA usa se koI sambandha nahI hai| yadi Izvara ko manuSya ke bhAgya kA nirmAtA mAna liyA jAegA to yaha bhI mAnanA paDegA ki manuSya jIvana me jo durAcArapradhAna pravRttiyA pAI jAtI hai, ve bhI Izvara hI karAnA hai| kyoki Izvara ne manuSya kA jaisA azubha bhAgya banA diyA hai, vaha usI ke anusAra sasAra me azubha pravRtti yA karatA hai / " isa tathya ko eka udAharaNa se smjhie| kalpanA kro| Izvara ne eka vyakti ko kasAI banA diyA hai, coraM yA DAkU banA diyA hai to nizcita hai ki vaha apane svabhAvAnusAra -- -
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ .(131) pazuo kI garadano para churiyA calAegA, hatyAeM karegA, logo ko lUTegA, una ke, dhana, parijana kA- apaharaNa kregaa| parantu isa me usa manuSya kA koI doSa nahIM hogA, kyoki yadi Izvara use kasAI, DAkU yA cora na banAtA to vaha aise durAcArapradhAna duSTAkarma na krtaa| Izvara , ko bhAgyavidhAtA mAna kara yaha svIkAra karanA hI hogA ki,manuSya, pazu Adi ke jIvana me jo- azubha pravRttiyA calatI hai, una kI jabAbadArI Izvara para hai| yadi kahA jAe ki Izvara kaba kahatA hai ki -manuSya bure karma kare ? to.hama pUchate hai ki manuSya bure karma kyoM karatA hai ? isIlie na ki usa kI buddhi pita hai, kharAba hai| dUSita tathA kharAba buddhi kI prApti kA kAraNa kyA hai,? manuSya kA bhAgya, aura usa duSTa bhAgya kI racanA- kisa ne kI hai ? uttara spaSTa hai, Izvara ne / na Izvara manuSya kA aisA duSTa bhAgya banAtA aura na manuSya aise duSTa karmoM kA AcaraNa krtaa| jaba Izvara ne svaya hI manuSya kA duSTa bhAgya banA DAlA hai to vivazatA se manuSya ko bhI vaise kArya karane par3ate haiN| isa taraha manuSya Adi ke jIvana me jo bhI azubha pravRttiyA calatI hai una kA mUla paramparA se, Izvara hI pramANita hotA hai| isa prakAra Izvara ko bhAgyavidhAtA mAna lene para usa para sasAra ke sabhI dopo kA uttaradAyitva A giratA hai.aura manaSya usa uttaradAyittva se sarvathA mukta ho jAtA hai| , isa satya ko eka aura udAharaNa se samajhie ? kalpanA karo / eka pApI vyakti hai / dina rAta pApAcAra me magna rahatA hai| eka dina usa se kisI dharmI ne pUchA, bhAI-ta itanA samajhadAra ho kara pApa kyo kara rahA hai ? tujhe parama-pitA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ / (134) lene para Izvara para hI doSo kA uttaradAyitva A jAtA hai| isalie Izvara bhAgyavidhAtA nahI hai, yahI mAnanA upayukta aura ucita pratIta hotA hai| ____ isa ke alAvA, bhAgya kA vidhAtA Izvara samabhAvI hai, usa ke yahA rAga, dveSa kA cinha bhI nahI hai / phira usa ne bhAgya kA nirmANa karate samaya kisI kA bhAgya acchA aura kisI kA bhAgya burA kyo banA diyA hai ? saba prANiyo kA bhAgya use eka jaisA banAnA cAhie thaa| para dekhA jAtA hai, koI to aisA bhAgyazAlI hai ki lakSmI usa ke caraNa cUmatI hai, gaganacubI aTTAlikAmo me ramaNiyo ke sAtha Ananda lUTatA hai aura koI aisA bhAgyahIna hai ki kaur3I-kauDI ko tarasatA hai, bhUkhA maratA hai, dina rAta parizrama karane para bhI khAlI hI rahatA hai| apane parivAra kA to kyA, ArAma ke sAtha apanA bhI peTa nahI pAla sktaa| becArA bhUkhA sotA hai| bhUkha kI Aga se jhulasA huA hI tar3apa-taDapa kara jIvana kho baiThatA hai| vItarAgI aura samabhAvI Izvara ke darabAra me yaha andhera kyo? yadi yaha kahA jAe ki yaha saba to manuSya ke duSTa karmoM kA pariNAma hai to hama pUchate hai ki Izvara ne usa kA aisA bhAgya hI kyo banAyA, jisa se vaha duSTakarma kare ? vastuta. Izvara ko bhAgyavidhAtA mAna kara usa para jo ApattiyA AtI hai, una kA koI santoSajanaka samAdhAna nahI hai / isIlie jainadarzana kahatA hai ki bhAgya kA nirmANa manuSya svaya karatA hai| acchA bhAgya banAe yA burA, yaha saba manuSya ke hAtha kI bAta hai| paramapitA paramAtmA kA usa me koI dakhala nahI hai / .
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ (135) Izvara karmaphalapradAtA nahI hai Izvara ko sasAra kA nirmAtA mAnane vAle loga kahate hai ki Izvara jahA sasAra kI racanA karatA hai vahA vaha sasAra me zubhAzubha karma karane vAle prANiyo ko una ke karmoM ke anusAra zubhAzubha phala bhI detA hai kintu jainadarzana kA aisA vizvAsa nahI hai / jainadarzana kahatA hai ki sasArI jIvo kI sukha, dukha, sampatti, vipatti, Uca aura nIca jitanI bhI vibhinna avasthAe dRSTigocara hotI hai una saba kA mUla kAraNa karma hai / . jIvo kI ukta avasthAo ke sAtha Izvara kA koI sambandha nahI hai / karmavAda ke marmajJa vidvAn santa devacandra kahate hai My re jIva ! sAhasa Adaro, mata thAvo tuma dIna / sukha dukha sampad ApadA, pUraba karma adhIna || artha spaSTa hai / vidvAna santa ne manuSya ko sAvadhAna karate hue kahA hai ki tU sAhasI bana, dIna, hIna hone kI tujhe kyA AvazyakatA hai ? terA sukha, dukha, sampatti, vipatti sava pUrvakRta karmo ke adhIna hai| pUrva jo kucha tUne voyA hai, vahI tere sAmane Ane vAlA hai / ata apane ko nirAza mata kara / eka aura vidvAna bhI isI satya ko apane DhaMga se prakaTa karate haisvayaM karma karotyAtmA, svaya tatphalamaznute / svaya bhramati sasAre, svaya tasmAd vimucyate // arthAt - AtmA svaya hI karma karane vAlA hai aura svaya hI usa kA phala bhogane vAlA hai / AtmA svaya hI sasAra me bhramaNa karatA hai, kabhI naraka, kabhI svarga aura kabhI manuSyaloka me
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ (136) calA jAtA hai| tathA yahI AtmA eka dina dharma-sAdhanA ke dvArA svaya hI karma-bandhana se vimukta ho jAtA hai| __ jainadarzana kA vizvAsa hai ki manuSya jo karma karatA hai, una karmo kA phala dene vAlI, tathA jIva ko eka gati se dUsarI gati me le jAne vAlI Izvara nAma kI koI zakti nahIM hai| saMsAra ke padArtho me jo parivartana dRSTigocara ho rahe haiM, ve svayaM hI prAkRtika niyamo ke anusAra hote rahate hai| vahAM Izvara ko mAdhyama banAne kI koI AvazyakatA nahIM hai| udAharaNa ke lie, jala ko hI le lIjie / dhUpa kI uSNatA pA kara jala bhApa banakara AkAza meM ur3a jAtA hai| AkAza ke zIta bhAga meM pahuca vaha bhApa choTe-choTe jala binduo ke rUpa meM parivartita ho kara megha ke rUpa me dikhalAI detI hai| phira megho ke bhArI ho jAne para varpA kA honA, bijalI kA camakanA, gar3agar3AhaTa kA ghora zabda honA Adi jitanI bhI vAte dekhI jAtI haiM, ye apane-Apa hI sadA hotI rahatI hai| ina kA koI sacAlaka nahI hai / ye sava ghaTanAe va parivartana prAkRtika niyamo ke anusAra svata. hI hote rahate hai / isI prakAra manuSya ko usa ke pUrvakRta karma kA phala dene vAlA, eka yoni se dUsarI yoni me le jAne vAlA, mAtA ke garbha me bhrUNa avasthA se lekara yauvana aura vRddhAvasthAparyanta zarIra kI vRddhi va usa kA hrAsa karane vAlA tathA jovana ko anya jitanI bhI avasthAeM dRSTigocara hotI haiM, una ko nizcita evaM vyavathista karane vAlA Izvara nAma kA koI puruSa-vizeSa yA zakti-vizeSa nahIM hai| ye saba kArya karmajanya prAkatika niyamo ke anusAra apane Apa hI madA hote rahate haiN|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ (137) jainadarzana kI dRSTi se karma paramANu-svarUpa hai / ve hI samaya Ane para prAkRtika niyamo ke anusAra manuSya ko apanA phala de DAlate hai| karma-paramANu kisa paddhati se apane kartA ko phala pradAna karate hai? isa kI jhAkI karmavAda ke prakaraNa me dikhalAI jA cukI hai / jijJAsu usa prakaraNa ko dekhane kA kapTa kre| jainadarzana Izvara ko karmaphala-pradAtA svIkAra nahIM karatA hai| Izvara ko yadi karmaphala-pradAtA mAna liyA jAe to Izvara jIvo ko phala kisa prakAra detA hai ? yaha vicAraNIya hai| vaha svaya sAkSAt to de hI nahIM sakatA kyoki Izvara ko karmaphalapradAtA mAnane vAle loga use nirAkAra batalAte hai aura yadi vaha sAkArAvasthA me pratyakSarUpa se phala de to isa bAta ko mAnane se kise inkAra ho sakatA hai ? parantu aisA dekhA nahI jaataa| yadi vaha rAjA Adi ke dvArA jIvo ko una ke karmoM kA daNDa dilavAtA hai to Izvara para aneko doSa Ate hai| jAnakArI ke lie kucha eka dopo kA varNana noce kI paktiyo me kiyA jAtA hai - 1-Izvara ko yadi kisI dhanI ke dhana ko curA yA luTA kara usa dhanI ke pUrvakRta karma kA phala denA abhISTa hai, to Izvara isa kArya ko svaya to Akara karatA nahI hai, vaha kisI cora yA DAkU dvArA hI aisA karA sakatA hai| aura jisa cora yA DAkU dvArA Izvara dhanI ko agubha karmajanya azubha phala dilavAegA to cora yA DAkU Izvara kI AjJA kA pAlaka hone se nirdopa mAnA jaaegaa| tathApi dopo ThaharAkara pulisa jo use pakaDa letI hai ora daNDa deto hai vaha Izvara ke nyAya se vAhira kI vAta mAnanI pddegii| yadi use bhI Izvara ke nyAya me mAna kara
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ (138) cora ko corI karane kA daNDa pulisa dvArA dilavAnA Avazyaka samajhA jAegA to vaha Izvara kA acchA andhera nyAya hai ki eka ora to vaha svaya dhanI ko daNDa dene ke lie cora ko usa ke ghara bhejatA hai aura dUsarI ora pulisa dvArA usa cora ko pakaDavAtA hai| kyA yaha ' - cora ko corI karane kI bAta kahe aura zAha se jAgane kI-, isa kahAvata ke anusAra Izvara me dogalApana nahI A jAegA? Izvara ne prANadaNDa dene ke lie hI kasAI, caNDAla tathA siMha Adi hisaka jIva paidA kie hai| tadanusAra ve pratidina hajAro jovo ko mAra kara una ke karmoM kA phala unhe dete haiM / Izvara ko karmaphala-pradAtA mAna lene para ye sabhI jIva nirdoSa samajhane caahie| kyoki ve bhI Iivara kI preraNA ke anusAra hI kArya kara rahe hai| yadi Izvara ina jIvo ko nirdoSa mAne taba usa ke anya sabhI jIva jo ki dUsaro ko kisI na kisI prakAra kI hAni pahucAte hai, nirdoSa hI samajhane caahie| yadi unhe bhI doSI mAnA jAegA to yaha una ke sAtha mahAna anyAya hogaa| kyoki rAjA kI AjJA ke anusAra aparAdhiyo ko una ke aparAdha kA daNDa dene vAle jelara, phAsI lagAne vAle caNDAla Adi sabhI jIva java nyAya kI dRSTi se nirdoSa mAne jAte hai, taba una ke samAna Izvara kI preragAnusAra aparAdhiyo ko una ke aparAdha kA daNDa dene vAle prANI doSI kaise ho sakate hai ? 2-Ivara sarvazaktimAna aura sarvaja mAnA jAtA hai, ata usa ke dvArA dI gaI saz2A amiTa honI caahie| para aisA hotA nahIM hai| udAharaNa ke lie, Izvara ne kisI vyakti ko usa ke azubha karma kA phala dekara una ke netro kI najara kamajora kara
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ (139) dii| isa se vaha na to koI dUra kI vastu sApha dekha sakatA hai, aura na choTe-choTe akSaro vAlI koI pustaka hI paDha sakatA hai| Izvara kA diyA huA yaha daNDa amiTa honA cAhie thA, parantu usa vyakti ne DAkTara se ainaka le lI aura pAkho para lagA kara Izvara kI dI huI sajA ko niSphala kara diyaa| vaha ainaka lagA kara dUra kI cIja sApha dekha letA hai aura bArIka se bArIka akSara bhI paDha letA hai| isI bhAti Izvara kI bhejI huI plega, haijA Adi bImAriyo ko DAkTara loga, sevAsamitiyA apane anathaka parizrama se bahuta kama kara detI hai| ina udAharaNo se yaha spaSTa ho jAtA hai ki Izvara kA diyA huA daNDa amiTa nahI rahane pAtA hai| logo dvArA use samApta yA kama kara diyA jAtA hai / isa ke alAvA, karmo kA phala bhugatAne ke lie bhUkampa bhejate samaya Izvara ko yaha bhI khyAla nahI rahane pAtA ki jahA merI ArAdhanA aura upAsanA hotI hai, aise mandira, masjida, gurudvArA zrAdi dharma-sthAno ko naSTa karake apane upAsako kI sampatti ko naSTa na hone duu| sarvadarzI bhagavAna apane sthAno kI yaha duravasthA kyo karatA hai ? 3-sasAra jAnatA hai ki cora, DAkU Adi AtatAyI logo kI sahAyatA karanA eka bhayakara pApa hai| aisA karanA lokaviruddha hone ke sAtha-sAtha dharmaviruddha bhI hai| yadi loga cora, DAka Adi duSTa logo kI svArthavaza sahAyatA karate haiM to ve zAsanavyavasthA ke anusAra daNDita kie jAte hai ? aisI dazA me jo Izvara ko karmaphalapradAtA mAnate hai aura yaha samajhate hai ki kisI kA jo dukha milatA hai, vaha usa ke apane karmo kA phala hai aura vaha phala bhI Izvara kA diyA huA hai| phira bhI yadi ve
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ (140) kisI andhe, lUle, lagaDe, anAtha aura asahAya kI sahAyatA karate hai, to yaha Izvara ke sAtha vidroha nahI to aura kyA hai ? kyA ve Izvara ke cora kI sahAyatA nahI kara rahe ? kyA Izvara aise drohI vyaktiyo para prasanna raha sakegA ? isa ke alAvA, yadi - 'dukhI aura asahAya vyakti kI sahAyatA karanA, Izvara ke sAtha droha karanA hai-' aisA mAna liyA jAe to dayA, dAna Adi sAttvika aura paropakArapUrNa anuSThAno kA kucha mahattva raha sakegA ? uttara spaSTa hai, bilkula nahI / 4 - Izvara jIvo ke kRtakarmo ke anusAra una ke zarIra Adi kA nirmANa karatA hai / jIvo ke karmoM ke anusAra hI vaha jIvo ko phala detA hai / apanI icchAnusAra vaha kucha nahI kara sakatA / aisI dazA me yaha mAnanA par3egA ki Izvara paratantra hai / aura paratantratA kI beDiyo me jakaDA vyakti kabhI Izvara nahI kahA jA sakatA / julAhA jaise kapar3e banAtA hai, kintu vaha paratantra hai / svArtha, parivAra, samAja Adi ke bandhanoM me bandhA huA hai / isalie use Izvara nahI kahA jA sakatA / karmAdhIna hone se ThIka aisI hI sthiti Izvara kI hai / jIvo ke kie hue karmoM se vaha rattI bhara bhI idhara-udhara nahI jA sakatA / use saba kucha karmoM ke anusAra hI karanA par3atA hai / isa se Izvara kI paratantratA spaSTa hI hai / 5 - kisI prAnta me kisI suyogya nyAyapriya zAsaka kA zAsana ho to usa ke prabhAva se cAro, DAkuo tathA AtatAyI logo kA corI yAdi duSTakarma karane me z2arA sAhasa nahI par3atA aura uddaNDatA choDa kara ve prAya satpatha apanA lete hai / jisa se prAnta me zAnti sthApita ho jAtI hai aura vahA ke loga nirbhaya - tA se sAnanda yatra-tatra viharaNa karate haiM / parantu yaha samajha me
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ (141) nahI AtA ki jaba sasAra kA zAsaka Izvara hai aura vaha aisA zAsaka hai jo sarvathA dayAlu hai, nyAyazIla hai. sarvazaktimAna hai, sarvajJa hai aura sarvadarzI hai, tathApi sasAra me burAI kama nahI hone paatii| mAsAhAriyo, vyabhicAriyo aura cora Adi hiMsaka logo kA Adhikya hI dRSTigocara ho rahA hai / sarvatra chala, kapaTa aura IrSA-dveSa kI Aga jala rahI hai| aisI dazA me kaise kahA va mAnA jAe ki Izvara sasAra kA zAsaka hai ? 6-jaba koI manuSya corI karatA hai to usa para rAjya kI ora se vyavasthita Dhaga se abhiyoga calAyA jAtA hai| yaha pramANita hone para ki usa vyakti ne corI kI hai, yA amuka aparAdha kiyA hai to nyAyAdhIza (jaja) usa ko jela yA juramAnA Adi kA upayukta daNDa detA hai| tava aparAdhI vyakti tathA anya loga yaha jAna jAte haiM ki corI Adi duSkarmoM kA phala jela Adi ke rUpa me daNDa milatA hai| isa daNDa kA jJAna hone para vaha vyakti aura sAdhAraNa janatA yaha bhI jAna jAtI hai ki corI Adi duSTa karma nahIM karane caahie| yadi kie jAege to jela Adi ke rUpa me daNDa bhugatanA pddegaa| phalasvarUpa bhaviSya meM kisI vyakti kA corI Adi lokaviruddha tathA rAjyaviruddha kArya karane meM jarA bhI sAhasa nahI hone paataa| janatA kA sudhAra ho, isI uddezya se aparAdhI ko daNDa diyA jAtA hai| parantu yadi kisI deza kA zAsaka kisI aparAdhI ko pakar3a yA pakaDavA kara jela meM DAla de aura usa para koI abhiyoga na calAe aura na yahI prakaTa kare ki isa vyakti ne kyA aparAdha kiyA hai ? to aisI dazA me janatA usa vyakti ko nirdoSa aura zAsaka ko anyAyI samajhane
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ (142) lagegI / aparAdha tathA usa ke phalasvarUpa daNDa kA vodha na hone se janatA kabhI bhI usa vyavasthA se zikSita bhI nahI ho sktii| isa kA kuphala yaha hogA ki na koI aparAdha karane se DaregA aura na usa vyakti kA sudhAra hogaa| nAthUrAma goDase ne saikaDo vyaktiyo ke sAmane rASTrapitA mahAtmA gAdhI ke sIne me tIna goliyA mArI thii| isalie use hatyArA pramANita karane ke lie kisI gavAha kI AvazyakatA nahI thI aura vidhAnAnusAra bhArata sarakAra goDase ko phAsI de sakatI thI, parantu bhArata sarakAra ne aisA nahIM kiyaa| balki vyavasthita rUpa se adAlata me goDase ko hatyArA pramANita karane ke anantara hI phAsI dI gii| rAjyavyavasthA ko jIvita rakhane kA yahI sarvottama Dhaga hotA hai| aparAdha ke pramANita na hone para aparAdhI ko daNDita karanA kisI bhI taraha ucita aura nyAya-sagata nahI kahA jA sktaa| Izvara sasAra kA zAsaka hai| use bhI ukta paddhati ke anusAra hI daNDavyavasthA kA prayoga karanA ucita hai, kintu aisA hotA nahI hai / jaba koI vyakti manupya yoni meM janma letA hai aura janma se hI vaha andhA aura pagu zarIra vAlA banatA hai| usa vyakti ko usa ke parivAra ko tathA anya dezavAsiyo ko yaha jJAta nahI hone pAtA ki yaha adhatva aura pagutva kisa karma ke prakopa kA pariNAma hai ? kisI ko bhI mAlUma nahIM hone pAtA ki yaha sadopa garIra kisa karma ke kAraNa isa vyakti ko milA he ' saba ke garvathA anAta rahane ke kAraNa ukta duSTa zarIra kI prAti ke mUlabhUta duSkarmoM ke utpAdaka azubha kAryoM kA phigI kI jAna nahIM hone paanaa| inameM daNDa dene kA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ (143) yaha uddezya ki aparAdhI bhaviSya me aparAdha na kare aura logo ko isa se zikSA prApta ho, saphala nahIM hone pAtA / Izvara kA kartavya banatA hai ki vaha kisI bhI vyakti ko daNDa dene se pUrva usa ke aparAdha ko pramANita kare aura yaha spaSTa kare ki isa vyakti ne amuka duSkarma kiyA thA, isalie isa ko amuka daNDa diyA jAtA hai| aisA karane se hI Izvara kI daNDamaryAdA saphala ho sakatI hai / aisA karane se ho janamAnasa usa duSkarma se bhayabhIta ho kara usa kA parityAga kara sakatA hai| isa ke alAvA, aisA karane se hI daNDita vyakti kA sudhAra sabhava ho sakatA hai aura bhaviSya me vaha pApakarma se baca bhI sakatA hai| parantu Izvara aisA karatA nahIM hai| 7-jo Izvara karma kA phala dene kA sAmarthya rakhatA hai, usa me aparAdhI ko duSkarma se rokane kI kSamatA bhI rahatI hai| laukika vyavahAra bhI aisA hI hai| jo zAsaka DAkuo ke dala ko usa ke aparAdha ke phalasvarUpa jela me banda kara sakatA hai athavA prANadaNDa de sakatA hai to usa zAsaka me yaha bhI zakti hotI hai ki yadi usa ko patA cala jAe ki DAkuo kA dala amuka gAva me yA amuka nagara me amuka samaya para DAkA DAlegA aura logo ke jIvanadhana ko lUTegA to usa zAsaka kA kartavya banatA hai ki vaha DAkA DAlane ke samaya se pUrva hI DAkuo ko DAkA DAlane se roke, unhe giraphatAra kare / yadi zAsaka jAnabUjha kara prajA ke dhanamAla kA sarakSaNa nahIM karatA hai to vaha apane kartavya kI hatyA karatA hai, aura nyAyAlaya dvArA aparAdhI pramANita karake daNDita kiyA jAtA hai| aneko vAra dekhA gayA hai ki satyAgraha karane vAle svayasevaka satyAgrahasthAna para
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ (144) pahucane bhI nahI pAte, kintu rAjyAdhikArI unhe pahale hI giraphatAra kara lete haiN| yaha sava kucha kyo hotA hai ? isalie ki ve loga rAjya-maryAdA ko bhaga karanA cAhate hai| ata. rAjya-maryAdAbhaga karane kI yojanA banAne vAlo ko, yA DAkA DAlane vAlo ko rAjya-maryAdA-bhaga karane yA DAkA DAlane ke anantara hI bandI banAyA jAe, isa se pUrva nahI, aisA koI siddhAnta nahI hai| karmaphalapradAtA Izvara sarvajJa hai, sarvadarzI hai, sarvazaktisampanna hai, aura sAtha me paramadayAlu bhI hai / vaha jAnatA hai ki amuka vyakti yaha aparAdha karegA, aura isa samaya kregaa| aisI dazA me usakA kartavya banatA hai ki vaha aparAdhI kI bhAvanA ko parivartita kara de, aparAdha karane kA jo usa ne nizcaya kiyA hai use badala de, yA usa ke mArga me aiso vAdhAe upasthita kara de ki jisa se vaha aparAdha kara hI na sake / isa ke viparIta yadi Izvara aparAdhI ke aparAdhamaya bhAvo ko jAnatA huA bhI, aura use rokane kA sAmarthya rakhatA huA bhI aparAdhI ko aparAdha karane se nahI rokatA pratyuta aparAdhI ko aparAdha karane detA hai to yaha mAnanA paDegA ki vaha bhI apane kartavya se bhraSTa hotA hai / aise kartavyabhraSTa Izvara ko kartavyapAlaka, nyAyazIla, dayAlu aura zantipriya kaise kahA va mAnA jA sakatA hai ? yadi kahA jAe ki Izvara ne jIvo ko karma karane kA svatantratA de rakhI hai| jIva yatheccha karma kara sakatA hai, Izvara usa me vAdhaka nahI banatA hai / to hama pUchate hai ki Izvara logoM ko una ke karmoM kA phala hI kyo detA hai ? isIlie ki prANiyo kA sudhAra ho yA apanA manovinoda tathA apane
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ (145) zAsana kI mahattvAkAkSA ko pUrNa karane ke lie vaha aisA karatA hai ? yadi jana-gaNa-mana kA sudhAra karanA Izvara kA uddezya hai, phira to use jIvo ko duSkarma karane se pUrva hI roka denA cAhie, tAki logo me pApAcAra karane kI bhAvanA hI na rahe aura yadi Izvara yaha saba kucha apane manovinoda ke lie karatA hai, tathA apane zAsana ko banAe rakhane kI use cintA hai, to hama kahate hai ki logo ke hita kI cintA na karake kevala apane hI manovinoda aura zAsana kI bhUkha ko pUrNa karane kA dhyAna rakhane vAlA vyakti kabhI Izvara ke siMhAsana para nahI baiTha sakatA hai, use Izvara kahanA ho eka bahuta bar3I bhUla hai|| 8-sasAra me ananta jIva hai aura una me ekendriya jIvo ko kAya, yaha eka, vikalendriya jIvo ko kAya, vacana, ye do, aura zeSa sabhI paJcendriya jIvo ko kAya, vacana, mana, ye tIna karma karane ke sAdhana prApta ho rahe hai| pratyeka jIva ina karma-sAdhano dvArA sadA kucha na kucha karatA hI rahatA hai| eka jIva kI kSaNa-kSaNa kI kriyAo kA itihAsa likhanA aura una kA usa ko phala denA yadi asabhava nahI hai, to kaThina avazya hai / jaba eka-eka jIva ke kSaNa-kSaNa ke kAryoM kA byorA rakhanA eva una kA phala denA itanA duSkara hai to sasAra ke ananta jIvo kI kSaNa-kSaNa kI kriyAo kA byorA rakhanA eva una kA phala denA Izvara ke lie kitanA duSkara kArya hogA? yaha svata spaSTa ho jAtA hai| isa ke alAvA, sasAra ke ananta jIvo ke kSaNa-kSaNa me kie gae karmoM ke phala dene meM lage rahane se Izvara kisa taraha zAnta aura apane AnandasvarUpa me kaise magna raha sakatA hai ? yaha bhI
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ (146) vicAraNIya hai / paramapitA paramAtmA yA Izvara karmaphala dene ke bhaTa kyo karatA hai ? Izvara ko kyA AvazyakatA paDI hai ki vaha sasAra ke ananta jIvo ke karmo kA hisAva rakhe aura phira unhe daNDa de ? kyA ye jIva Izvara ko kaSTa pahucAte hai ? yA usa ke sAmrAjya me koI vighna-bAdhA upasthita karate hai ? rAjA cora ko daNDa detA hai, isa me usa kA apanA svArtha hotA hai / para Izvara kA isa Ta ko kharIdane me kyA svArtha hai ? eka ora kahA jAtA hai ki Izvara me koI vikAra nahI hai, krodha, mAna, mAyA Adi jIvanadoSo kA usa me sarvathA prabhAva hai, phira vaha kyo isa pacar3e me paDatA hai ? kyo rudra bana kara kabhI trizUla apanAtA hai, kyo mahApralaya lAkara kabhI sasAra kA satyAnAza kara detA hai ? 9 - dekhA jAtA hai ki kisI karma kA phala kartA ko turanta mila jAtA hai aura kisI kA kucha samaya ke bAda milatA hai, kisI kA kucha varSo ke vAda aura kisI kA janmAntara me milatA hai / isa kA kyA kAraNa hai ? karmaphala ke bhoga me yaha viSamatA kyo dekho jAtI hai ? kyA Izvara ke yahA bhI rizavate calatI haiM, jisa ne rizvata de dI usa kI manacAhI kara dI aura jisa ne na dI usa ko burI taraha pIsa diyA / kyA kAraNa hai, jo kisI ko Age aura kisI ko pIche karmo kA phala bhugatAyA jAtA hai / Izvara ko karmaphala kA pradAtA mAna kara calate hai to ukta prakAra kI anya bhI aneko ApattiyA Izvara para AtI hai, jina kA koI santoSajanaka samAdhAna nahI milatA hai / isalie jaina
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ (147) darzana kahatA hai ki karmaphala ke bhugatAne me Izvara kA koI hAtha nahIM hai / valki karmaparamANu svaya hI prAkRtika niyamo ke anusAra kartA ko phalAnubhava karavA DAlate hai| ___ jainadarzana kI isa mAnyatA kA jainetara darzana ke prasiddha dharmazAstra zrImadbhagavadgItA me bhI pUrA-pUrA samarthana milatA hai| vahA likhA hai na kartRtva na karmANi, lokasya sRjati prbhu.| na karmaphalasayoga, svabhAvastu pravartate // nAdatte kasyacitpApa, na caiva sukRta vibhuH / ajJAnenAvRta jJAna, tena muhyanti jantava // -gItA a0 5-14, 15 arthAt-Izvara na to isa loka kI racanA karatA hai, na kinhI karmoM kA nirmANa karatA hai aura na vaha prANiyo ko una ke zubhAzubha karmoM kA phala detA hai| sabhI kucha svabhAva se ho rahA hai, prAkRtika niyamo ke kAraNa hI sasAra kA cakra cala rahA hai / isa ke alAvA, Izvara kisI ke pApa, puNya kA uttaradAyitva bhI nahI letA hai| vastusthiti yahI hai ki jIva ajJAna se AvRta hone ke kAraNa bhUlabhUlaiyA me par3e hue hai| karmo kA phala kaise milatA hai ? jainadarzana kA aTala vizvAsa hai ki Izvara karmoM kA phala nahI detA hai| yahA prazna ho sakatA hai ki phira karmo kA phala kaise milatA hai ? jIva ko eka yoni se dUsarI yoni me kauna le jAtA hai ? isa prazna ke uttara me jainadarzana bahuta sundara bAta batalAtA hai| vaha kahatA hai ki anAdikAla se jIva ke
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ (148) sAtha kArmaNa zarIra rahatA hai jo jIva ko sukha aura dukha detA hai aura use eka yoni se dUsarI yoni me le jAne kA kAraNa banatA hai| mAtA ke garbha me kalala se bhrUNa, bhrUNa se zizu, yuvaka va vRddha banAne vAlA bhI yahI hai| zarIra-sambandhI sabhI bAto ko nirdhArita karane vAlA tathA jIva kI cetana zakti ko AvRta karake usa ke zuddha AnandasvarUpa ko vikRta banAne vAlA bhI yahI hai| isI ke pratApa se jIva kAma, krodha Adi vibhAvo me pariNata hotA rahatA hai| ___ kArmaNazarIra ke sUkSma pudgalo me vyakti ke pUrvakRta karma kA phala dene kI zakti vaise hI nivAsa karatI hai, jaise vidyutyantra baiTarI (Battery) me vidyuta zakti rahatI hai| isa zakti ke prabhAva se karma-paramANu samaya-samaya para jIva ko apane zubhA * prAkRtika niyamo ke anusAra jIvo ko jo zakti karmaphala pradAna karatI hai, use kArmaNa zarIra kahate hai| jainadarzana kA vizvAsa hai ki dIpaka jaise battI ke dvArA tela ko grahaNa karake apanI uSNatA se jvAlA rUpa meM pariNata kara detA hai, vadana detA hai / vaise hI AtmA kAma, krodha, moha, lobha Adi vikAro se karmayogya pudgalo ko grahaNa karake unhe karmarUpa meM pariNata kara letA hai| unhI karma-pudgalo ke samUha kA nAma kArmaNagarIra hai / isa kArmaNazarIra ko kArmaNazakti yA sUkSmazarIra bhI kahate hai| kArmaNazarIra sAre cetana zarIra me vyApaka hai, yaha zarIra ke kisI eka bhAga me kendrita nahI rahatA hai, pratyuta prAtmA ko bhAti sAre zarIra meM vyApta hai aura Atma pradego ke sAtha kSIra-nIra kI taraha milA rahatA hai /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ (149) zubha phaloM kA bhugatAna karAte rahate hai| aura yahI zakti jIva ko eka yoni se dUsaro yoni me le jAtI hai| jaise cumbaka patthara kI AkarSaNa zakti dvArA khica kara lohA usa kI ora calA AtA hai, vaise hI jIva isa kArmaNazakti ke dvArA AkarSita ho kara isa vartamAna zarIra ko choDa kara dUsarI yoni me utpanna hotA hai / isa tathya ko eka udAharaNa dvArA samajha liijie| ___ kalpanA kro| cumbaka patthara ke sAmane lohA paDA hai aura usa para eka makkhI baiThI hai| jisa samaya cumbaka ke AkarSaNa se lohA usa kI ora AkarSita hotA hai to lohe ke sAtha-sAtha usa ke Upara baiThI makkhI bhI AkarSita hotI calI jAtI hai| cumbaka se khiMcA lohA jidhara ko jAtA hai to udhara ko makkhI bhI khisakatI calI jAtI hai| jaise makkhI ko AkarSita karane vAlA tattva paramparA se vaha cumbaka patthara hI ThaharatA hai, ThIka vaise hI kArmaNazarIra se yukta AtmA ko jisa sthAna para utpanna honA hotA hai, usa sthAna me sthita paramANu use AkarSita kara lete haiM, utpattisthAna ke paramANuo kA tathA Atmastha karmaparamANuoM kA reDiyo kI bhAti aisA vicitra aura avAcya AkarSaNa hotA hai ki jisa ke prabhAva se AtmA svata hI apane utpattisthAna me pahuca jAtI hai| jainadarzana kI dRSTi me AtmA ko eka sthAna se dUsare sthAna para pahucAne vAlI zakti kevala karmANuo aura utpattisthAna me avasthita paramANuo kA pArasparika AkarSaNa hI hai| jisa prakAra reDiyo sTezana se prasArita hue bhASA-pudgala reDiyo ke dvArA AkarSita kara lie jAte hai| ThIka vaise hI mUlasthAna se nikalA huA karmavaddha AtmA utpattisthAna meM sthita paramANuo dvArA AkarSita kara liyA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ (150) jAtA hai / isalie jainadarzana kahatA hai ki jIva ke paralokagamana me paramANu hI kAraNa hai, Izvara yA kisI anya zakti kA usa ke sAtha koI sambandha nahI hai| paramANuo me eka vilakSaNa AkarSaNa tathA cAmatkArika zakti nivAsa karatI hai, usI ke kAraNa paramANuo dvArA anekoM aise kArya sampanna hote haiM, jinhe suna kara eka sAdhAraNa vyakti toM vismita ho uThatA hai aura use sarvathA asabhava mAna baiThatA hai| para Aja ke paramANuyuga me yaha saba kucha asabhava nahI rahA hai / paramANu kaise-kaise asabhAvita kArya kara DAlate haiM? isa kA nirdeza karmavAda ke prakaraNa me kara diyA gayA hai| pAThaka use dekhane kA yatna kre| rahI karmaparamANuo dvArA phala dene kI bAta, isa ke sambandha me bhI karmavAda me prakAza DAlA jA cukA hai| jainadarzana kA vizvAsa hai ki karmaparamANu apanA phala svayaM dete hai, usa ke lie kisI nyAyAdhIza (jaja) kI z2arUrata nahI hai| jaise zarAba pIne para vyakti ko nazA ho jAtA hai aura dUdha pIne para vyakti kA mastiSka puSTa hotA hai| zarAva yA dUdha pIne para una kA phala dene ke lie jaise kisI dUsare zaktimAna niyAmaka kI AvazyakatA nahI hotI, vaise hI jIva ko kAyika, vAcika aura mAnasika pravRttiyo dvArA usa ke sAtha jo karmayogya paramANu sambandhita hote hai aura rAga-dveSa kA nimitta pAkara Atmapradezo se loha-agni kI bhAti mila jAte haiM, una me bhI zarAba aura dUdha kI taraha acchA aura burA prabhAva DAlane kI zakti nivAsa karatI hai, jo cetana ke sambandha se vyakta ho kara jIva para apanA prabhAva DAlatI hai aura jisa se prerita huA yaha jIva aise-aise kAma karatA hai jo usa ke sukha aura dukha kA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ (151) kAraNa banate haiN| Izvara avatAra nahI letA haivaidikadarzana meM vizvAsa pAyA jAtA hai ki jaba-jaba dharma kI hAni hotI hai, adharma kI vRddhi hotI hai taba-taba bhagavAna avatAra dhAraNa karatA hai aura vaha sAdhu puruSo kA uddhAra karatA hai tathA pApiyo kA vinAza / kintu jainadarzana kA aisA vizvAsa nahI hai / jainadarzana kahatA hai ki jo paramAtmA sarvajJa hai, sarvadarzI hai, ananta zaktisampanna hai, jisa ke smaraNa se hRdaya zAnti ke sarovara me DUba jAtA hai, usa paramAtmA ko kabhI kachuA vanA denA, kabhI machalI aura kabhI sUara vanA denA, yaha sarvathA anucita hai, asagata hai / Izvara kyA huA ? eka acchA khAsA bahurupiyA bana gayA, jise na jAne kitane svAga dhAraNa karane paDate haiM ? kisI avatAravAdI se pUchA jAe ki isa samaya sasAra me itanA anartha ho rahA hai, sarvatra pApAcAra kA dAnava nagna nRtya kara rahA hai, dharma, karma saba vadanAma ho rahe haiM, aisI sthiti me paramAtmA mauna kyo baiThA hai ? isa bhISaNa aura bhayAvaha samaya me bhI vaha avatAra dhAraNa kyo nahIM karatA taba vaha eka peTeNTa (Potent) ghaDA-ghaDAyA uttara detA hai| vaha kahatA hai ki abhI pApa kA ghaDA bharA nahI hai ! khUba rahI, * yadA yadA hi dharmasya, glAnibharvati bhArata / abhyutthAnamadharmasya, tadAtmAna sRjAmyaham // paritrANAya sAdhUnA, vinAzAya ca duSkRtAm / dharmasasthApanArthAya, sabhavAmi yuge-yuge // (gItA a0 4-7, 8)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ (152) ghar3A bhI vaDA anokhA hai, jo kabhI to hAthI kI ciMghADa mAtra se bhara jAtA hai aura kabhI bhUmaNDala ke sabhI prANiyo ko karuNakrandana se bhI nahI bharane paataa| kabhI to Izvara nAI ke badale rAjA ke paira davAne ke lie bhAgA calA AtA hai aura kabhI hakIkata ke rUpa me bhakta prabhucaraNo me apane jIvana kA balidAna bhI kara detA hai taba bhI usa ke kAno para jU nahI regatI tathA kabhI to draupadI ke aga ko Dhakane ke lie Izvara vastroM kI varSA kara detA hai aura aba (hinda aura pAkistAna ke vibhAjanakAla me) jabaki hajAro nahI, lAkho draupadiyo ko sare-vAz2Ara nagna kiyA gayA aura unhe nirdayatA-pUrvaka viDamvita karake nacAyA gayA, tathApi bhagavAna ko dayA nahI aaii| kitanI vicitra lIlA hai usa Izvara kI ? saca to yaha hai ki Izvara ko avatAravAda ke sAtha joDa kara usa kA upahAsa kiyA gayA hai / ___ java mukta AtmA karmo se sarvathA unmukta hotA hai, aisI dazA me vaha puna karmoM ke bandhana me A jAtA hai, yaha vilkula samajha se pare kI bAta hai / Izvara ko sarvathA niSkarma mAna lene para usakA avatAra kaise sabhava ho sakatA hai ? niSkarma AtmA navamAsa andhera koThaDI me ulaTA laTake, yaha vilkula asabhava tattvArthasUtra ke dazama adhyAya me AcAryavara umAsvAti ne samasta karmoM ke Atyantika nAza kA nAma mokSa batalAyA hai| mokSaprApta AtmA karmo se sarvathA rahita hotI hai, usa ke sAtha karmo kA aza bhI zeSa nahI rahane pAtA hai| nipkarma AtmA ko kisI bhI prakAra kA koI karmavandha nahI ho sktaa| * kRtsnakarmakSayo mokSa / - - -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ (153) karmabaddha AtmA hI janma-maraNa ke cakra meM phaMsA karatI hai, yaha eka sarvasammata siddhAnta hai| ata. niSkarma Izvara avatAra le, janma-maraNa ke pacar3e me phase, yaha kaise sabhava ho sakatA hai ? ___ avatAravAda kA siddhAnta sarvathA thothA aura khokhalA siddhAnta hai| isa ke pIche koI dArzanika bala nahI hai| eka ora Izvara sarvazaktisampanna mAnA jAtA hai, dUsarI ora use avatAravAda ke pacar3e meM phasAyA jAtA hai| Izvara java sarvazaktiMsampanna hai to phira vaha matsya, varAha aura manuSya Adi kA rUpa dhAraNa kyoM karatA hai ? kyA vaha jahA baiThA hai, vahIM se hI bhUmi kA bhAra halakI nahIM kara sakatA ? java use pApiyoM kA nAza hI karanA hai, una kA galA hI ghoTanA hai, to yaha kAma vaha vahI vaikuNThaghAma meM baiThA-baiThA kyo nahI kara detA? yadi usa meM aisA karane kI kSamatA nahI hai to vaha sarvazaktisampanna hai, yaha kaise kahA jA sakatA hai ? dUsarI bAta, pApiyo kA nAza karane me bhalA usa bhagavAna kI kyA mahattA hai ? aura kyA aisA karane se pApaM sadA ke lie khatama ho jAyagA ? pApiyo ke nAza se pApa kA nAza ho jAyagA, yaha mithyA vizvAsa hai| janadarzana kahatA hai ki paoNpI burA nahIM hotA, pApa burA hotA hai| pApI kA galA ghoMTane se pApa nahI mara sktaa| kyoMki pApI mara kara bhI jahAM jAtA hai, vahI vaha apane sAtha pApa ke saMskAra leM jAtA hai| pApI ke sudhAra' kA yaha DhaMga nahI hai| pApI kA sudhAra karanA hai to pApa kA galA ghoTanA paDatA hai| pApa kI mRtyu ho jAne para pApI pApI nahI rahatA hai, yadi vaha satpathagAmI bana jAtA hai to dhore-dhIre vAlmIki yA arjunamAlI kI taraha saMsAra kA eka RSi bana jAtA hai| ata. pApa ke vinAza ke
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ (154) lie pApI kA nAza karanA jainadarzana ko iSTa nahI hai / pApiyo kA nAza kara dene me Izvara kI koI vizeSatA bhI nahI hai ? usa kI vizeSatA to una kA sudhAra karane me hai / - 1 jainadarzana manuSya ke uttAra ( Upara uThane) kI bAta kahatA hai / yahA Izvara kA mAnava ke rUpa meM avataraNa nahI hotA, Izvara Upara se nIce nahIM Ane pAtA / balki mAnava kA Izvara ke rUpa me uttaraNa hotA hai, mAnava nIce se Upara kI ora jAtA hai / jaina saMskRti me manuSya se baDhakara koI prANI nahI hai / usakI dRSTi me manuSya kevala hADa - mAsa kA calatA-phiratA. piMjarA nahI hai, pratyuta ananta zaktiyo kA puja hai, devatAo kA bhI devatA hai, ananta sUryoM kA bhI sUrya hai / manuSya me vaha zakti hai ki jisa ke prabhAva se yaha sasAra kI samasta zaktiyo ko natamastaka kara sakatA hai, mukti ke par3ha bhI usI ke dvArA khola sakatA hai / magara Aja vaha zakti moha-mAyA ke ghane andhakAra se acchAdita ho rahI hai / ahiMsA, sayama aura tapa ke divyAloka me jisa dina yaha manuSya apane ajJAnAdhakAra ko naSTa karake nija cidAnandasvarUpa ko upalabdha kara legA usa dina yaha anantAnanta jagamagAta huI AdhyAtmika jyotiyo kA puja bana kara zuddha, buddha, ajara, amara paramAtmA bana jAyagA / isa me aura paramAtmA me koI antara nahIM rahegA, dono ekarUpa ho jAege / jainasaskRti me manuSya kI carama zuddha dazA kI nAma hI Izvara yA paramAtmA hai / yaho jainadarzana kA uttAravAda hai / yaha mAnava ko satya, ahiMsA kI sAdhanA dvArA Izvara banane ko Adarza preraNA pradAna karatA hai / isa prakAra jainadarzana kA uttAravAda mAnavajagata ko Upara uThanA sikhalAtA hai, insAna ko bhagavAna banane kI kalA , 1 -
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ batalAtA hai, yaha vaidikadarzana kI 'taraha avatAravAda ke mAdhyama se Izvara ko pazu, manuSya Adi ke rUpa meM parivartita karane kI bAta nahI kahatA aura nAhI manuSya ko Izvara kA gulAma yA usa ke hAtha kI kaThaputalI banAtA hai| Izvara-smaraNa kyo Avazyaka hai ? . . . vaidikadarzana Izvara ko jagata kA nirmAtA, bhAgyavidhAtA, karmaphalapradAtA.mAnatA hai, usa kA vizvAsa hai ki Izvara bhakti, se pUjA se,pATha se,japa se prasanna hotA hai aura Izvara kI prasannatA kalpavRkSa kI bhAti kAmanAo ko pUrNa karatI hai, isalie usa kA smaraNa, jApa avazya karanA cAhie, kintu jainadarzana kahatA. hai ki Izvara jagata kA-nirmAtA nahI hai, bhAgyavidhAtA yA karmaphalapradAtA bhI nahIM hai| jainadarzana kI AsthA hai ki Izvara: vItarAga hai, usake yahA rAga dvepa kA cinheM bhI nahIM hai| ataH / usa kI bhakti karane se vaha prasanna nahIM hotA aura yadi usa kI pUjA na kI jAe to isa se usa ko koI roSa bhI nahI hotA hai| harpa aura zoka se vaha sarvathA mukta hai| isa ke alAvA, manuSya kI kAmanAo ko na vaha pUrNa karatA hai aura na vaha manuSyajIvana me kisI bhI prakAra kI bhayAvaha sthiti utpanna karatA hai| adhika kyA, manuSya-jIvana me jo sukha aura dukha calate hai utta ke sAtha usa kA koI sambandha nahIM hai / to phira prazna upasthita hotA hai ki yadi Izvara hamArA kucha naphA-nuksAna nahIM karatA, to Izvara kA bhajana karane kI kyA AvazyakatA hai ? isa prazna ... ke samAdhAna me jainadarzata kahatA hai ki bhale hI Izvara manuSya kA naphA nuksAna nahIM karatA hai, tathApi usa kA bhajana, smaraNa, . kIrtana to karanA hI caahie| catuvizatistava (logassa) kA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ (156) "kittiya-vandiya-mahiyA" yaha pada spaSTa rUpa se Izvara ke kIrtana tathA smaraNa kI ora saketa kara rahA hai / ata Izvara ke kIrtana, smaraNa karane me puruSArtha avazya karanA cAhie, kintu yaha smaraNa Izvara ko prasanna karane ke lie nahI karanA hai| Izvara to vItarAga hai / loga usa kA nAma le yA na le, isa se usa kA koI sambandha nahI hai| koI nAma le to usa para Izvara ko koI harSa nahI, aura koI nAma na le to usa para koI roSa nahI hai / Izvara harSa-zoka kI upAdhiyo se sarvathA vimukta hai / ata usako prasanna karane ke lie Iza-smaraNa nahIM karanA caahie| Izvara kA smaraNa Izvara ke lie nahI balki apane lie karanA hai, apanI zuddhi tathA zAnti ke lie hI Izvara kA smaraNa kiyA jAtA hai aura karanA bhI isI vicAra secaahie| Iza ko prasanna karake kAmanA-pUrti kI dRSTi se usa kA smaraNa karanA- to bhANDa-ceSTA ke samAna ho jAtA hai / jaise bhANDa rAjA kI prasannatA ke lie usa kI stuti karatA hai, aura usase apanA svArtha sAdhanA cAhatA hai, aise ho jo bhakta, "stuti se Izvara prasanna hogA aura usa se apanI kAmanApUrti ho jAyegI" isa lie Iza-stuti karatA hai / usame aura usa bhANDa me koI antara nahIM hai / kyoki dono hI svArthI haiM aura svArtha-parAyaNatA dono me eka jaisI hI pAI jAtI hai| Izvara kA smaraNa aura cintana Atmazuddhi aura Atma-zAnti * kIrtita-deva manuSyo dvArA stuti ko prApta, vanditajise vadanA kI gaI hai, mahita-pUjita, sammAnita /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ (157) ke lie hI karanA caahie| jaise darpaNa ko dekhakara manuSya apane muha para lage hue dAga ko sApha kara letA hai, aise hI Izvara ko Adarza mAnakara manuSya apanI AtmA ko dho sakatA hai, apanI AtmA para kAma, krodha Adi vikAro ke jo dAga laga rahe hai, una ko jAnakArI hone para una ko dUra kara sakatA hai| kyoki AtmA aura paramAtmA me kevala vikAro kA hI antara hai| yadi isa antara ko miTA diyA jAe to dono barAbara ho jAte hai / usa antara ko tabhI miTAyA jA sakatA hai / jaba usakA bodha ho / vodha tabhI ho sakatA hai, jaba apanI AtmA kA aura Izvara kA cintana aura manana kiyA jaae| Izvara kA cintana-manana karake manuSya usa ke svarUpa ko jAna letA hai, aura phira usa svarUpa ko apane adara prakaTa karane kA yatna karatA hai / pathika ko jisa patha para calanA hotA hai, sarvaprathama use usa gantavya patha ko samajhane kI AvazyakatA hotI hai, mArga ko jAne vinA usapara calanA asabhava hai / aise hI Izvara ke svarUpa ko prApta karane ke lie usa ke svarUpa ko samajhanA hogA, aura samajhane ke anantara use prApta karanA hogaa| isa kI prApti hone para Atmazuddhi aura AtmazAnti kA lAbha svata ho ho jAtA hai| ata: Izvara kA smaraNa aura cintana adhyAtma jIvana meM eka mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| dukho ke utpAdaka rAga aura dvepa ye do jIvana ke vikAra hai| ina dono ko dUra karane ke lie rAgadveSa rahita paramAtmA kA pAlavana (sahArA) lenA nitAnta Avazyaka hai / mphaTika ke pAsa jisa raga kA phUla rakhA jAtA hai, jaine vaha usa ga ko
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ (158) apane me le letA hai| aise hI rAgadveSa ke vAtAvaraNa meM baiThakara jIva ko rAgadvepa ke saskAra milate hai aura vItarAga prabhu kA cintana karane se AtmA me vItarAga bhAva kA saMcAra hotA hai aura dhIre-dhIre AtmA nijasvarUpa me Akara ananta Anada aura jJAna kI ananta vibhUti se mAlAmAla ho jAtA hai / Izvara kA nAma itanA pavitra aura sAttvika hotA hai ki jaba koI vyakti zuddha hRdaya se usa kA cintana karatA hai, usa ke guNo me ramaNa karatA hai, to usa samaya usa ke hRdaya meM koI vikAra utpanna nahIM hone pAtA / mana sarvathA zAnta aura nirvikAra bana jAtA hai / hRdaya meM anupama aura apUrva sA ullAsa nAca uThatA hai| aisI dazA yadi lagAtAra banI rahe aura isa dizA meM mAnava apanA abhyAsa lagAtAra bar3AtA rahe to eka dina usa kA antarAtmA itanA ekAna ho jAtA hai ki phira vaha kabhI viSayo kI ora jAne nahI pAtA hai aura anta me vikAro kA sarvathA khAtamA karake vaha IzvarasvarUpa bana jAtA hai| ata jIvana ko IzvarasvarUpa me lAne ke lie manuSya ko IzvarIya guNo kA cintana aura manana karate hI rahanA caahie| IzasmaraNa kA saba se bar3A pratyakSa lAbha yaha hotA hai ki manuSya jaba taka IzasmaraNa me lagA rahatA hai, Izvara ke guNa gAtA rahatA hai, kama se kama uttane samaya ke lie burAIyo se bacA rahatA hai| 16 Ane gavAne kI apekSA yadi do Ane bhI bacA lie jAeM to vaha acchA hI hai| isI taraha mana yadi sArA 'dina pavitra nahI rahane pAtA to jitane kSaNa bhI vaha sAtvika aurapavitra banA rahe, utanA hI acchA hai, jIvana ke utane hI kSaNa saphala ho jAte hai| isIlie bhaktarAja babIra ne kahA hai
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ (159) sAsa saphala so jAnie, jo prabhu-simaraNa meM jAya / aura sAMsa yU hI gae, kara-kara bahuta upAya / ' - IzasmaraNa karate samaya eka vAta kA avazya dhyAna rakhanA cAhie ki IzasmaraNa karane ke sAtha-sAtha IzsvarUpa ko prApta karane ke lie zAstro meM jo sAdhanasAmagrI kA nirdeza kiyA gayA hai,use bhI jIvana me utArane kA yatna karate rahanA caahie| kevala ucca svara se Izvara, Izvara karane se koI vizeSa lAbha nahI ho sakatA hai| pAlatU totA dina me saikaDo bAra rAma-rAma bolatA hai, para -usa se use IzvarasvarUpa kI prApti thoDe hI ho sakatI hai ? Iza-guNo ko jIvana kA sAthI banA kara hI. IzvarasvarUpa ko pAyA jA sakatA hai| ata Iza-bhajana karane ke sAtha-sAtha jIvana me jo vikAra nAca rahe hai, una kA parihAra karanA bhI atyAvazyaka hai aura IzvaraprApti ke lie zAstroM me jo sAdhana vaNita hai. unhe jIvanAgI banAnA bhI z2arUrI hai / isI me jIvana kA kalyANa nihita hai| sAsArika mahattvAkAkSAo kI pUrti ko Age rakhakara Izvara-smaraNa karanA adhyAtmajIvana kA eka bar3A doSa mAnA gayA hai| kyoki Izvara to vItarAga haiN| vahA rAga-dveSa kA sarvathA abhAva hai / ata Izvara kA nAma lene se vaha prasanna hogA, prasanna hokara hamArI kAmanA pUrNa karegA,- aisI AzA kabhI nahI rakhanI caahie| jainadarzana kisI bhI AdhyAtmika anuSThAna ko aihika svArtha kI pUrti ke lie karane kA sarvathA niSedha karatA hai| jainadarzana ke, labdhapratiSTha Agama zrI dazavakAlika sUtra ke navama adhyayana me likhA hai ki tapasvI sAdhu aihika
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ (160) sukho ke lie tapa kA ArAdhana na kare, svargAdi ke sukhoM ke lie tapa na kare, AtmaprazaMsA ke lie tapa ko jIvana me na lAe, kintu kevala Atmazuddhi tathA karmoM kI nirjarA ke lie hA tapa kA anuSThAna kre| Iza-smaraNa bhI eka AdhyAtmika anuSThAna hai, ata. isa anuSThAna ko bhI kisI aihika svArtha ko lekara nahI karanA cAhie / isa kA ArAdhanaM to kevala svaccha tathA paramArtha kI bhAvanA se hI karanA cAhie / Izvara-prApti kA upAyaloga prAya: eka prazna kiyA karate haiM ki jainadharma kI dRSTi se IzvaraprApti kA sarala upAya kaunasA hai ? isa ke sambandha meM bhI prastuta meM thor3I sI carcA kara lenI upayukta rhegii| IzvaravAda ke prakaraNa me isa mahattvapUrNa prazna kI upekSA bhI kaise kI jA sakatI hai ? vaidikadarzana meM "Izvara-prApti'' isa zabda kA artha samajhA jAtA hai-Izvara ko pA lenA, Izvara ke svarUpa ko samajha lenA yA apanI sattA ko miTA kara Izvara meM sadA ke lie lIna ho jaanaa| jaise jalakaNa sAgara meM mila kara sAgararUpa ho jAtA hai, aise jIva bhI jo Izvara kA aza haiM, Izvara meM mila kara IzvararUpa ho jAtA hai, usa kI apanI sattA sadA ke lie samApta ho jAtI hai| inhI bhAvo kA paricAyaka zabda haiIzvaraprApti / kintu jainadarzana isa IzvaraprApti me vizvAsa nahI rakhatA hai| jainadarzana to bhakta ko svaya bhagavAna bana jAne kI bAta kahatA hai / usa kA mantavya hai ki bhagavAna kI tarpha mata daur3o, kintu apane jIvana me ho bhagavattattva ko jgaayo|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ (161) tumhArA apanA AtmA hI paramAtmA hai / para Aja usa para vikAro kA AvaraNa AyA huA hai, isalie bhagavajjyoti chipa gaI hai / tathApi nirAza hone vAlI koI bAta nahIM hai| dharmAcaraNa kara ke usa AvaraNa ko dUra kiyA jA sakatA hai| dharmAcaraNa dvArA tumhArA AtmA dharmAtmA aura mahAtmA kI bhUmikAyo ko pAra karatA huA eka dina paramAtmA bana sakatA hai| apane AtmA ko paramAtmA banA lenA hI jainadarzana me IzvaraprApti kahI jAtI hai| jainadarzana Izvara-prApti kA mArga bhI sujhAtA hai| vaha kahato haiM ki AtmA se dharmAtmA, dharmAtmA se mahAtmA aura mahAtmA se paramAtmA banane ke lie apanA AhAra vadalo, apanA vicAra badalo, apanA prAcAra badalo aura apanA vyavahAra bdlo| sarvaprathama AhAra ko sAttvika bnaao| phira AhAra kI sAttvikatA vicAro ko sAttvika banA degI / vicAro kI sAttvikatA AcAra kI unnati kA kAraNa banegI aura AcAra kI unnati se vyavahAra samunnata vana jaaygaa| isa prakAra cAro ko zuddhi se jIvana zuddha bana sakatA hai aura jIvanagata vikAro ko sadA ke lie samApta kiyA jA sakatA hai| vastuta AtmA aura paramAtmA me bheda DAlane vAlI saba se baDI zakti yA dIvAra jIvanagata vikAra hI hai| vikAra hI zrAtmA ke paramAtmatatva ko AcchAdita kara rahe hai aura use prakaTa hone nahI dete hai| rAhu aura ketu, jaise sUrya aura candra ko grasita kara lete haiM, una para chA jAte haiM, aise hI vikAro ne AtmA ko grasa rakhA hai aura yaho usa kI samasta zaktiyo ko kuNThita kara rahe haiN| hiMsA, asatya, caurya, maithuna, asantoSa tathA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 162 ) krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa ye saba jIvana ke vikAra haiM / inhI ke kAraNa nAnArUpa banAkara yaha AtmA saMsAra kA nATaka khelatA rahA hai, inhI ke prabhAva se durgatiyo ke bhISaNa kRpTa bhelatA A rahA hai aura yahI vikAra saMsAra ke dipavRkSa kI jar3o ko sadA sIcate rahate haiM / jaba taka ina vikAroM kA khAtamA nahI hotA, taba taka dukhoM se chuTakArA nahI mila sakatA / ina kI samApti para hI AtmA ke karma-bandhana TUTa sakate haiM aura usa me paramAtmajyoti jagamagA sakatI hai / vikAroM kI samApti antarjagata ko buddhi para nirbhara hai / antarjagata kI zuddhi ke lie AhAra, vicAra, AcAra aura vyavahAra gata sAttvikatA kI apekSA huA karatI hai / ahiMsA, saMyama, tapa kI triveNI me gote lagAne ko jarUrata hai / inhI sAdhanoM dvArA AtmA ke vikAro kA parimArjana kiyA jA sakatA hai, insAna se bhagavAna, AtmA se paramAtmA banA jA sakatA hai / vAyu kA prabala vega jaise meghoM ko dUra haTA kara sUrya aura candra ko nirAvaraNa banA detA hai, aite hI adhyAtmattAdhanA kA prabala vega AtmA ke vikArajanya yAvaraNa ko dUra haTA kara use nirAvaraNa banA DAlatA hai / 'AtmA ko nirAvaraNa banA lenA hI jainadRSTi te Izvara ko pA lenA hotA hai / nirAvaraNa AtmA aura paramAtmA meM jainadRSTi se koI antara nahIM hai / IzvaravAda aura AstikatA vaidika darzana kA vizvAsa hai ki jainadarzana nAstika hai, Astika nahI hai / isa kA kAraNa vaha yaha batalAtA hai ki janadarzana Izvara ko jagata kA nirmAtA nahIM mAnatA, bhAgya
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ (163) vidhAtA nahI kahatA, tathA use karmaphalapradAtA nahI btlaataa| jainadarzana kA Izvara ko sasAra kA sarvesarvA svIkAra na karanA ho usa kI nAstikatA kA mUla kAraNa hai, aisI mAnyatA hai vaidikadarzana kii| kintu isa mAnyatA me koI tathya nahI hai| vaidikadarzana ko ukta mAnyatA sarvathA nirAdhAra hai, isa ke pIche koI dArzanika bala nahIM hai aura nAhI isa ko zabdazAstra kA samarthana prApta hai| Astika-nAstika zabda ko vyAkaraNasammata paribhASA ko samajha lene ke anantara Astika-nAstika sambandhI vaidikadarzana sammata ukta mAnyatA svata hI nirAdhAra pramANita ho jAtI hai| sarvaprathama AcAryadeva zAkaTAyana kA abhimata samajha liijie| AcAryadeva apane zAkaTAyana vyAkaraNa me likhate hai daSTikAstikanAstikA. 3/2/61 daiSTikAdayastadasyeti SaSThyante ThaNantA nipAtyante / diSTA pramANAnupAtinI matirasya, diSTa deva pramANamiva matirasyeti vA daiSTika / asti puNyapApamiti ca matisyetyAstika / eva nAstIti nAstika / zAkaTAyana vyAkaraNa ke sAtha-sAtha pANinIya-vyAkaraNa siddhAnta-kaumudI me paNDitapravara bhaTTojI dIkSita ne bho Astika aura nAstika ina zabdo para apanA abhimata prakaTa kiyA hai| use bhI jAna liijie| vahA likhA hai asti nAsti diSTa mati 14/4/60 tadasya ityeva / asti paraloka ityeva matiryasya sa Astika / nAstIti matiryasya ma nAstika / diSTamiti matiryasya sa daiSTika /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ (164) AcAryapravara zakaTAyana aura paNDitapravara bhaTTojI dIkSita dono vaiyAkaraNo ne Astika-nAstika gando kI vyAkhyA, vyutpatti tathA ina ke artha kA bhI nirdeza kiyA hai| dono ke abhimatAnusAra Astika aura nAstika zabda kI mUlaprakRti. asti aura nAsti hai| asti zabda sattA kA aura nAsti zabda niSedha kA paricAyaka hai / paraloka, puNya aura pApa kI sattA me jisa kA vizvAsa hai, vaha Astika hai aura ina me jisa kA vizvAsa nahIM hai, use nAstika kahate hai / Astika aura nAstika zabda kI isa vyAkaraNasammata paribhASA me kahI Izvara kA nAmonizAna nahI hai| isa se spaSTa ho jAtA hai ki vaidikadarzanasammata ' prAstika zabda kI "-Izvara ko jagata kA sarvesarvA mAnatA hai, vahI Astika hotA hai-" yaha paribhASA sarvathA kapola-kalpita hai aura isa ke pIche zabda zAstra kA koI bala dRSTigocara nahI hotA hai| Astika nAstika zabda kA aitihAsika cintana karane se mAlUma hotA hai ki astika-nAsti : zabda pahale-pahala vyAkaraNasammata paribhASA ke anusAra hI vyavahAra me lAe jAte the, kintu Age cala kara ina me Izvara zabda jor3a diyA gayA / Izvara zabda bhI sAmAnya rUpa se paramAtmA kA paricAyaka nahI thA ! valki eka pAribhASika arya ko le kara usa kA prayoga kiyA gayA thaa| jo eka hai, anAdi hai, sarvavyApaka hai, jaganniyantA hai. usa zaktivizepa ko Izvara samajhA jAtA thaa| isa taraha donoM zabdoM kI "-jo jaganniyantA Izvara ko mAnatA hai, vaha Astika aura jo usa se inkAra karatA hai, vaha nAstika-" yaha paribhASA nizcita kara dI gaI / Astika-nAstika gandI kI mUla pari
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ (165) bhASA ko yahI taka-nahI vadalA gayA / balki, Age cala kara isa ko aura bhI adhika vikRta kara diyA gayA / manusmRti me likhA hai- - - vedanidako nAstika 'arthAt-veda ko na mAnane vAlA nAstika hotA hai| jainadarzana vedo ko apauruSeya nahI mAnatA hai, vedo me yajJo ke nAma para kI jAne vAlI pazuhisA kA jo vidhAna hai, mUrtipUjA dvArA jaDa me cetanatA kA jo Aropa hai, tathA zrAddha Adi jo anya anekavidha asagata vizvAsa pAe jAte hai, unhe janadarzana svIkAra nahI karatA hai, isa lie manusmRtikAra kI dRSTi me jainadarzana nAstikadarzana kahalAtA hai| kintu manusmRti ke ukta kathana me koI satyatA nahI hai| kyoki apane se viruddha kisI darzana ko mAnyatA ko na mAnane se hI kisI ko nAstika nahI kahA jA sakatA hai| yadi aisA hI hai, phira to sabhI darzana nAstika bana jaaege| koI bhI darzana Astika nahI rhegaa| kyoki sabhI darzano kA prAya pArasparika dArzanika virodha to calatA hI hai / aura to aura, svaya vaidikadArzaniko me dArzanika ekatA kA abhAva hai| sanAtanadharmI bhAI mUrtipUjA, Izvara kA avatAra, zrAddha, hisAmaya yajJa Adi ko vedavihita mAnate haiM, kintu AryasamAjI ina kA sarvathA virodha karate hai| dono hI vedAnuyAyI hai / tathApi dono me mahAna bhinnatA hai| aisI dazA me sanAtanadharmI AryasamAjI kI dRSTi me nAstika aura sanAtanadharmI kI dRSTi me AryasamAjI nAstika hoge| para dono apane ko Astika mAnate hai / isalie manusmRtikAra kA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta kathana vyavahArika tathA dArzanika kisI bhI dRSTi se saMgata nahI mAnA jA sakatA hai| Astika-nAstika zabdo ko vyAkaraNasammata paribhASA Age calakara kisa prakAra parivartita kara dI gaI aura usake sAtha Izvara ko kaise jor3A gayA? kyo jor3A gayA ? 'vedanindako nAstika." kI kalpanA ke pIche kyA abhiprAya rahA huA hai ? ina saba prazno ke samAdhAna prApta karane ke lie hamAre sahRdaya pAThakoM ko paramazraddheya jainadharmadivAkara, AcArya-samrAT gurudeva pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja dvArA vinirmita "Astika-nAstika-samIkSA-" nAmaka pustikA kA adhyayana karanA caahie| yaha pustikA-jainagAstramAlA kAryAlaya, jainasthAnaka, ludhiyAnA, se prApta kI jA sakatI hai| tunhe Izvara ko daNDhane kahA jAnA hai ? kyA garIva, aura nirvala Izvara nahI hai ? pahale unhI kI pUjA kyo nahI karate? tuma gaMgA ke kinAre khar3e ho kara kUyA kyo khodate ho ? -svAmI vivekAnanda zuddha bananA aura dUsaro ko bhalAI karanA hI saba upAsanAyo kA sAra hai| jo garovo, nirvalo aura poDitoM me ziva ko dekhatA hai, vahIM vAstava meM giva kA upAsaka hai| - svAmI vivekAnanda - - -
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha-vAda magalamUrti bhagavAna mahAvIra kA pAcavA siddhAnta aparigrahavAda hai| bhagavAna ne jitanA bala ahiMsA, satya Adi mahAvrato para diyA hai, usa se bhI kahI adhika vala unhone aparigraha para diyA hai| kyoMki koI bhI AdhyAtmika anuSThAna aparigraha ko chor3a kara eka paga bhI Age nahI vaDha sakatA hai| aparigraha ko apanAe vinA aura parigraha kA tyAga kie binA ahiMsA jIvita nahI raha sktii| aparigraha ke abhAva me satya-sUrya asatya ke kAlekAle ghinaune vAdalo se AcchAdita ho jAtA hai| parigraha ke himapAta se acaurya kA sarasa paudhA sUkhane lagatA hai, parigraha ke prahAroM se brahmacarya kA mahAdeva karAha uThatA hai aura parigraha kA dAnava santoSa kA to sarvasva hI lUTa letA hai / vastuta parigraha adhyAtma jIvana kA saba se baDA zatru hai / AtmA ko saba ora se jakaDane vAlA yaha saba se bar3A vandhana hai| isIlie bhagavAna mahAvIra ne sayama aura sAdhanA ke patha para calane vAle sAdhaka ko parigraha se sadA vacane kI mahApreraNA pradAna kI hai| adhyAtmavAda ke sarvocca zikhara para khaDe hokara eka dina bhagavAna mahAvIra ne svaya kahA thA cittamatamacitta vA, parigijha kisAmavi / anna vA aNujANai, eva dukkhANa muccai / (sUtrakRtAga 1/1/12)
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ (168) arthAt - jo sAdhaka kisI bhI taraha kA parigraha svaya rakhatA hai, dUsaro se rakhavAtA hai, athavA rakhane vAlo kA anumodana karatA hai, vaha kabhI bhI dukho se mukta nahI ho sakatA / "natthi eriso pAso paDibandho, asthi savva-jIvANaM savvaloe" - 1 - praznavyAkaraNa paJcama AzravadvAra arthAta- samagra loka ke samasta jIvoM ke lie parigraha se bar3hakara koI bandhana nahI hai | parigraha kA artha --- aparigraha kA pratipakSI parigraha hotA hai / sAmAnya rUpa se dhana, sampatti Adi vastupro kA nAma parigraha hai kintu vAstava me parigraha grAsakti yA mamatA kA nAma hai / mamatAbuddhi ke kAraNa vastupro kA anucita sagraha karanA yA zravazyakatA se adhika saMgraha rakhanA parigraha kahalAtA hai / vastu choTI ho yA bar3I, jar3a ho yA cetana, apanI ho yA parAI, jo bhI ho, usa me Asakta ho jAnA, usame bagha jAnA, usake pIche par3akara viveka kho baiThanA "parigraha " kahA gayA hai / parigraha kI vAstavika paribhASA mUrcchA hai / prata pAsa me koI vastu ho yA na ho parantu yadi tatsamvandhI mUrcchA hai to vaha saba parigraha hI mAnA jAtA hai / mUrcchA na hone para eka cakravatI samrAT bhI aparigraho kahA jA sakatA he ora mUrcchA hone para eka sAmAnya bhikhArI bhI parigrahI hI samajhanA cAhie isIlie / prAcArya zayabhava dazavaikAlika sUtra meM kahate hai >> 1
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ GION arthAt - parigraha se rahita muni jo aura rajoharaNa Adi vastue rakhate hai, rakSA ke lie rakhate hai, tathA anAsakti bhAva se ve una kA prayoga - a0 6-20 bhI vastra, pAtra, kambala ve eka mAtra sayama kI karate hai / 1 ( 169) japi vatthaM va pAva vA kevalaM pAyapuchaNa / ta pi sajama-lajjaTThA, dhArati pariharanti ya // J 1 " - zra0 6-21 arthAta - prANimAtra ke rakSaka bhagavAna mahAvIra ne anAsaktibhAva se vastrAdi rakhane meM parigraha nahI batalAyA hai / bhagavAna ke matAnusAra kisI vastu para mUrcchA, mamatva yA Asakti kA honA hI vAstava me parigraha hotA hai / savvatthuvahiNA buddhA, sarakkhaNapariggahe / avi appaNo'vi dehammi, nAyaranti mamAiya || - 0 6-22 arthAt - jJAnI puruSa sayama ke sahAyabhUta vastra, pAtra Adi 'upakaraNoM ko kevala sayama kI rakSA ke vicAra se ho apane upayoga me lAte hai, yA rakhate hai / uname una kA mUrcchAbhAva nahI hotA hai / pAtra Adi kI to bAta hI kyA hai, ve to apane zarIra para bhI mamattva-bhAva nahI rakhate hai / isIlie ve aparigrahI kahe jAte hai / AcAryadeva zrI zayabhava ke ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki parigraha mUrcchA yA zrAsakti kA nAma hai / jahA- jahAM Asakti bhAva hai, vahA vahA parigraha janma letA calA jAtA na so pariggaho vRtto nAyutteNa tAiNA / mucchA pariggaho vRtto, ii vRtta mahesiNA ||
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ (170) hai / Asakti kI samApti hone para parigraha bhI samApta hotA calA jAtA hai| "jJAnasAra" me likhA hai ki mamatAhIna, virakta aura alipta purupo ke lie to tIno loko kA aizvarya bhI aparigraha hI hai| mUrchayA rahitAnAM tu jagadevAparigraha / / ___ yaha satya hai ki Asakti-bhAva kA nAma parigraha hai aura isI Azaya ko lekara jainazAstro me prAya. parigraha zabda kA vyavahAra milatA hai, kintu zAstro me dhana, sampatti Adi vastuoM ko bhI parigaha kahA gayA hai / kyoki ye sava padArtha prAsakti kA kAraNa vanate haiN| mUrchA kA kAraNa hone se ina ko bhI parigraha kI sajJA dI jA sakatI hai aura do bhI jAtI hai| anna prANo ko kAyama rakhane kA kAraNa hotA hai, vaha prANasvarUpa nahI hotA, tathApi kAraNa me kArya kA upacAra karake jaise "anna vai prANA." yaha kaha diyA jAtA hai, vaise hI dhana, sampatti Adi bhI parigaha kahalAte hai| bhale hI ve svaya parigrahasvarUpa nahI hai tathApi usa kA kAraNa hone para unhe bhI parigraha kahA jAtA hai| haribhadrIyAvazyaka meM isa parigraha ke nI bheda pAe jAte haiM / ve isa prakAra hai-. . 1 kSetra-dhAnya utpanna karane kI bhUmi ko kSetra kahate haiM / yaha do prakAra kA hotA hai-metu aura ketu / arahaTa, nahara, kUyA Adi kRtrima upAyo me sIcI jAne vAlI bhUmi ko setu aura kevala bagnAta ne sIcI jAne vAlI bhUmi ko ketu pAhate 2. vAstu-prAcInakAla meM ghara ko vAtu kahA jAtA thaa| yaha tIna prakAra kA hotA hai-(1) mAna-manapara yA bhUmigRha. (2) ucca-nIca soda kara mami ne para banA humA bhavana,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ (171) (3) khAtocchrita- bhUmigRha ke Upara banAyA huA bhavana / 3 hiraNya-sila yA AbhUSaNa ke rUpa meM parivartita cAdI arthAt ghaDI huI yA binA ghaDI huI caadii| 4 suvarNa-ghaDA huA yA vinA ghaDA huA sonaa| hIrA, mANika, motI Adi javAharAta kA bhI isI me grahaNa ho jAtA hai| 5. dhana-gur3a, zakkara, khANDa Adi / 6' dhAnya-cAvala; mUga, gehUM, cane, moTha, bAjarA Adi / 7. dvipada-dAsa, dAsI, mora, hasa Adi / 8 catuSpada-hAthI, ghor3e, gAya, bhaisa Adi / 9 kupya-tAmbA, pItala Adi dhAtu yA sone, baiThane, khAne, pIne Adi ke kAma me Ane vAlI dhAtu kI banI huI vastue tathA ukta kAmo me Ane vAlI binA dhAtu kI dUsarI vstue| parigraha ke bAhya aura abhyantara ye do rUpa hote hai| ukta navavidha parigraha bAhyaparigraha ke antargata hotA hai| abhyantara parigraha jo ki vAstava me parigrahasvarUpa hai, 14 prakAra kA batalAyA gayA hai| vaha isa prakAra hai 1 hAsya-jisa ke udaya se jIva me hasI Ave / 2 rati-jisa ke udaya se sAsArika padArthoM meM ruci ho| 3 arati-jisa ke udaya se dhArmika kAryo me jIva kI aruci ho| 4 bhaya-vipad yA aniSTa kI sabhAvanA se utpanna du khajanaka bhaav| 5 zoka-jisa ke udaya se zoka, cintA, rudana Adi ho / 6 jugupsA-jisa ke udaya se padArtho para ghRNA utpanna ho|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ (172) 7 krodha-kisI anucita karma, apakAra Adi se unpanna dUsare kA apakAra karane kA tIvra manovikAra / 8. mAna-ghamaNDa, ahakAra, abhimAna / 9 mAyA-chala, kapaTa, saralatA kA abhaav| 10 lobha-lAlaca, tRSNA yA gRddhi / 11. strIveda-jisa ke udaya se strI ko puruSaramaNa kI icchA utpanna hotI hai| 12. puruSaveda-jisa ke udaya se puruSa ko strIramaNa kI icchA utpanna hotI hai| 13. napusakaveda-jisa ke udaya se napusaka ko strI aura puruSa dono kI icchA hotI hai| 14 mithyAtva-mohavaza ayathArtha me yathArtha buddhi aura yathArtha me ayathArtha buddhi kA honaa| eka AcArya parigraha kI vyAkhyA karate hue kahate hai"pari samantAt mohaduddhayA gRhyate sa parigraha." arthAt-mohabuddhi ke dvArA jise cAro ora se grahaNa kiyA jAtA hai, vaha parigraha hai / parigraha ke tIna bheda hote hai-icchA, sagraha aura mUrcha / anadhikRta sAdhana sAmagrI ko pAne kI icchA karane kA nAma icchArUpa parigraha hai / vartamAna me milatI huI vastu ko grahaNa kara lenA sagrahaspa parigraha kahA gayA hai aura sagRhIta vastu para mamatva-bhAva aura AsaktibhAva mUruipa parigraha kahalAtA hai| aparigraha kA arthaparipada ke prabhAva ko apariyaha kahate haiN| parigaha ganda ke mambandha meM para kI galiyoM meM liyA jAnA hai| parigraha
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ (173) ke svarUpa kA avabodha prApta kara lene ke anantara aparigraha ke svarUpa kA jJAna svata hI prApta ho jAtA hai / parigraha Asakti kA nAma hai to anAsakti bhAva aparigraha hai| abhyantara aura vAhya parigraha kA parityAga hI aparigraha kahalAtA hai| eka prAcArya ne aparigraha ke tIna rUpa batalAe hai / ve isa prakAra hai 1-icchA ko sImita krnaa| 2-icchA parimita hote hue bhI anyAya aura anIti se dhana, dhAnya Adi padArtho kA sagraha na krnaa| / 3-nyAya nIti se upArjita sampatti ko pravacana kI prabhAvanA ke lie lagAnA / rAjA pradezI kI taraha aramaNIka se ramaNIka banane ke lie apanI AmadanI kA cothA-cauthA hissA dAna ke lie yathAzakti nikaalnaa| ___ aparigraha kI mahimA mahAna hai| yaha zAnti kA akhaNDa srota hai| parigraha yA tRSNA nAmaka roga se mukti pAne ke lie aparigraha se baDha kara koI auSadha nahI hai| aparigraha ke sevana se aihika kAmanAo aura vAsanAo ke samasta bhISaNa kITANu manuSya kA piNDa choDa dete haiM aura una se unmukta (rahita) manuSya sadA ke lie Ananda aura zAnti ko prApta kara letA hai| aparigraha-santoSa yA anAsakti bhAva hI puruSa kA saba se baDA khajAnA hai| isa ko pAkara bhikhArI bhI zAho kA pUjya bana jAtA hai / aparigraha kI bhAvanA amRta ke samAna hai, jisa manuSya ne isa kA pAna kara liyA hai, vaha yadi gRhastha bhI hai to bhI vaha svargIya sukho ko prApta kara letA hai / sasAra kI samasta zaktiyA usa ke caraNo me loTapoTa ho jAtI hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ (174) - AdhyAtmika sAdhanA me aparigraha kA bar3A UcA sthAna hai| aparigraha ko choDa kara sabhI sAdhanAe apUrNa rahatI hai| sayama aura sAdhanA ke patha para calane vAle sAdhu aura zrAvaka donoM hI sasammAna isa kA Asevana karate hai / sAdhu ise mahAvrata ke rUpa meM dekhatA hai aura zrAvaka ise aNuvrata ke rUpa me apanAtA hai| dono ko apanI-apanI zakti lagAkara isa kI arcanA meM tanmaya honA par3atA hai / tabhI jAkara ina ko adhyAtma sAdhanA saphala hotI hai| ___ ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pAca vrata mAne gae hai| inhe mahAvrata aura aNuvrata bhI kahA jAtA hai / jaba ina kA Azika pAlana hotA hai, taba ina kI aNuvrata aura jaba ina kA pUrNatayA pAlana kiyA jAtA hai, taba ina kI mahAvrata sajJA hotI hai / isa prakAra aparigraha mahAvrata bhI hai aura aNuvrata bhii|' jaba ise sAdhu apanAtA hai to yaha mahAvrata kA rUpa le letA hai aura jaba gRhastha isa ko dhAraNa karatA hai taba isa ko aNuvrata kahA jAtA hai| sAdhu kacana, kAminI kA sarvathA tyAgI hotA hai| dhana, dhAnya Adi parigraho me se kisI bhI parigraha se usa kA sambandha nahI hotA hai / vaha ukta sava parigraho kA mana, vacana aura zarIra se na svayaM sagraha karatA hai, na dUsaro se karavAtA hai aura na karane vAlo kA anumodana hI karatA hai| vaha pUrNasvarUpa se se asaMga, anAsakta, akiMcana vRtti kA dhAraka hotA hai| kauDI, paisA ' rUpa parigraha bhI usa ke lie vipa ke samAna heya eva tyAjya hotA hai aura to kyA, vaha apane zarIra para bhI mamatvabhAva nahIM rakha sakatA / vastra, pAtra, rajoharaNa, pustake Adi
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ (175) jo, kucha bhI upakaraNa apane pAsa rakhatA hai, vaha saba sayama-kA sucAru rUpa se pAlana karane ke nimitta hI rakhatA hai, usa me usa kA jarA bhI mamatva nahI hotaa| mamatvabuddhi se rakhA gayA upakaraNa jainasAdhu kI dRSTi me upakaraNa na raha kara adhikaraNa ho jAtA hai, anartha kA mUla bana jAtA hai| ata. jainasAdhu vastu choTI ho yA vaDI, cetana ho yA jaDa, apanI ho yA parAI, kisI me bhI Asakti nahI rkhtaa| sarvathA anAsakta bhAva se rahatA hai| jainasAdhu jahA dhana, dhAnya Adi vAhya parigraha kA parityAga kara detA hai, vahA vaha hAsya,rati Adi jo 14 abhyantara parigraha batalAe haiM,una kA parityAga karane ke lie sadA prayatnazIla rahatA hai| sAdhaka kI pragati me parigraha saba se vaDA prativandhaka hai, sAdhu apanI sayama-sAdhanA me use tIkSNakaNTaka samajhatA hai| prata. jahA bhI ise yaha dRSTigocara hotA hai, vahI se isa ko yaha nikAlane meM juTa jAtA hai| parigaha kI gATha ko tor3a dene ke kAraNa hI jainasAdhu nirgrantha kahalAtA hai| sAdhu kI apekSA gRhastha kA aparigrahavata aNu hotA hai| gRhastha se dhana. dhAnya Adi kA pUrNa tyAga nahI ho sktaa| gRhastha sasAra me rahatA hai, ata usa para parivAra, samAja aura rASTra kA uttaradAyitva hai| use apane virodhI pratidvandvI logo se saMgharSa karanA paDatA hai, jIvana-yAtrA ke lie kucha na kucha pApamaya mArga apanAnA hotA hai, parigraha kA jAla bunanA hotA hai, nyAyamArga para calate hue bhI apane vyaktigata yA sAmAjika svArthoM ke lie kahI na kahI kisI se TakarAnA par3a jAtA hai| ata gRhastha aparigrahavata kI pUrNatayA aArAdhanA karane me saphala nahIM ho sktaa| gRhastha kI isa vivazatA ko hI dhyAna meM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ lae aparigraha-praNava parigraha kiyA hai| yaha sa (176) rakhakara bhagavAna mahAvIra ne usa ke lie aparigraha-aNuvrata- kA AviSkAra kiyA hai / yaha satya hai ki gRhastha, dhana, dhAnya Adi parigraha kA sarvathA parityAga nahI kara sakatA tathApi vaha isa aNunata dvArA lobha-vRtti para akuza avazya rakha sakatA hai| __ lobha ko pApo kA mUla aura AdhyAtmikatA kA nAzaka kahA gayA hai / "yogasAra" ke matAnusAra lobha aniSTa pravRttiyo kA mUlasthAna hai, lobha hI Apattiyo kA kendrasthAna hai-lobho vyasanamandiram / lobha se hI dhArmika pravRttiyo kA nAza huA karatA hai-lobhAddharmo vinazyati (mahAbhArata zAntiparva)hitopadeza me likhA hai ki samaya ke anusAra sabhI vastue jIrNa-zIrNa aura naSTa ho jAyA karatI haiM, parantu dhanasagraha karane kI AzA aura jIvita rahane kI icchA jyo-jyo samaya jAtA hai tyo-tyo nitya navIna aura taruNa hotI rahatI hai| isa prakAra tRSNAlAlasA kabhI vRddha nahI huA karatI hai| yoga zAstra me AcArya hemacandra kahate hai "Azaiva jorNamadirA" arthAt-jaise madirA, zarAva, jyo-jyo purAnA paDatA hai, tyo-tyo adhikAdhika nazA lAne vAlA banatA hai, vaise hI yaha AzA-tRSNA bhI jyo-jyo citta me adhikAdhika ghara karatI calI jAtI hai, vaise hI adhikAdhika ghavarAhaTa se paripUrNa azAnti paidA karatI rahatI hai / isa lobha aura lAlaca ke vipAdAnta pariNAma ke sambandha me jitanA bhI kucha kahA jAe utanA hI thoDA hai| ata. AnandAbhilAzI gRhastha ko isa lobhavRtti para dhanAzA jIvitAzA ca jIryato'pi na jIryati /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ (177) to akuza rakhanA hI hogaa| aisA kie vinA jIvana me zAnti ke darzana nahI ho sakate hai| lobhavRtti para akuza rakhane kA sarvottama Dhaga yaha hai ki gRhastha ko cAhie ki vaha dhana, dhAnya, sonA, cAdI, ghara, kheta Adi jitane bhI padArtha hai, apanI AvazyakatA ke anusAra una kI nizcita maryAdA kara le / eka lAkha se adhika dhana nahI rakhUgA,cAra makAno tathA do dukAno se jyAdA makAna aura dukAne nahI bnaauugaa| isa prakAra use anya sabhI padArthoM kI saMkhyA nirdhArita karake apanI amaryAdita icchAmo ko maryAdita kara lenA caahie| AvazyakatA se adhika sagraha karanA pApa hai, isa se mAnava kI manovRtti uttarottara dUSita hotI calI jAtI hai| aisA samajha kara icchApro ke vaha rahe nada para santoSa kA bAdha lagA lenA cAhie / vyApAra Adi meM yadi nizcita maryAdA se kucha adhika dhana prApta ho to gRhastha ko use paropakAra Adi satkAryo me lagA denA caahie| apanI nizcita kI gaI maryAdA ko kabhI bhI bhaga nahI karanA caahie| isI me gRhastha kA hita nihita hai| Age vaDhanA hI jIvana kA pradhAna lakSya hotA hai, parantu Age vaDhane ke lie citta kI zAnti sarvaprathama apekSita hotI hai| citta kI zAnti kA sarvottama upAya hai-icchApro kA sakoca, parigraha kI mryaadaa| java taka kAmanAo kA kaNTha nahI maror3A jAtA aura icchAo ko sImita nahI kiyA jAtA, taba taka jIvana meM kabhI sukha-zAnti ke darzana nahI ho sakate / icchAyo ke sakoca aura parigraha kI maryAdA ke lie hI bhagavAna mahAvIra ne gRhastho ko aparigrahavAda ke AzrayaNa para jora diyA hai| aparigrahavAda kahatA hai ki manuSya ko upabhogya aura paribhogya
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ (178) sabhI vastupro kI maryAdA kara lenI cAhie, una kI sImA bAdha lenI caahie| - parigraha kI maryAdA-- pasgriha ko parimANa (maryAdA) kara lene se icchAoM kA damana hotA hai| tRSNA ke asIma gagana me manavihaga jo uDAriyA le rahA hai, vaha niyantrita ho jAtA hai / mana ke niyatrita ho jAne para, jIvana me zAnti kA sacAra hotA hai| isa ke viparIta, mana yadi aniyatrita hai, AzAo kA dAsa banA huA hai kAmanAo ke jhUle para jhUla rahA hai, dinarAta dhana baTorane kA hI svapna le rahA hai, dhana ko ekatrita karane ke lie use tyAdi-anyAya-anIti ke kupatha para calanA par3e to usa para calane me vaha jarA bhI sakoca- nahI karatA hai, to aisA mana sadA ke lie dukhamaya bana jAtA hai| duHkho tathA klepo kA dAnava usapara burI taraha apanA zAsana jamA letA hai / vastuta aihika kAmanA, lobha-lAlaca Adi vikAra dukho ko apane sAtha lekara calate hai| ina me pArasparika zarIra aura chAyA kA sA sambandha rahatA hai| isa satya se kabhI inkAra nahI kiyA jA sakatA hai ki vAsanAo kA dAsa vyakti svaya bhI dukhI hotA hai, jisa parivAra me rahatA hai, use dukhI karatA hai, jisa samAja kA vaha sadasya hai use parezAna karatA hai,usa ke sagaThana ko chinna-bhinna kara detAhai aura jisa, rASTra meM vasatA hai usa ke ujjvala bhaviSya ko bhI prAga lagA detA hai| aisA svArthI jIvana anarthoM kA jIvita pratIka vana baiThatA hai| makkAra duryodhana ko kauna nahIM jAnatA hai ? zAntipriya trikhaNDAdhipati zrI kRSNa ne zAntidUta bana kara use kitanI bAra samajhAyA thA, para usa ne eka na mAnI ? usa ne to yahA taka kaha diyA thA ki tIkSNa sUI ke agrabhAga ke samAna
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ (179) bhUbhAga bhI mai pANDavo ko nahIM de sktaa| mahAbhArata kA bhayakara yuddha duryodhana ke hI svArthapriya mAnasa kA duSpariNAma thaa| abhimanyu jaise arjuna ke vIra putra isI kI svArthalAlasA kA zikAra bana gaye the| svArthAndha jIvana ke viSAdAnta vRtto kA kahA taka varNana kiyA jAe ? bhagavAna mahAvIra isa satyAko khava samajhate the, svArthapriyatA tathA parigrahavRtti ke duSpariNAmo kA unhe bhalIbhAti bodha thA, isIlie unhone; sasIra koM aparigrahavAda kA pavitra sandeza diyA aura manuSya ko apanI icchAmo ko parimita aura maryAdita kara lene ke lie joradAra zabdo me preraNA pradAna kii| .:T ; : ___aparigrahavAda kahatA hai ki sukhapriya tathA, sahRdaya mAnava ko apanA bhaviSya ujjvala banAne ke lie apane svArtha-para niyantraNa kara lenA cAhie / kAmanAo ke baha rahe asIma nada ko santoSa ke bAdha se bAdha kara sasIma banA denA cAhie / sone cAdI kI maryAdA bAdha lenI cAhie ki maiM amuka dhanarAzi se adhika dhana apane adhikAra me nahI rkhuugaa| yadi maryAdAse adhika dhana ho gayA to use paropakAra Adi satkAryoM me lagA ddaaluugaa| aisA karane se manuSya ke pAsa anAvazyaka dhanasagraha nahI ho sakegA aura AvazyakatAnusAra dhana usa ke pAsa rahane se use koI kaSTa bhI nahI hogaa| sAtha hI sAtha vaha vahuta sI vyartha kI hAya-hAya karane se bhI baca jAyagA aura apanA jIvana sUkha tathA santoSa ke sAtha vyatIta kara skegaa| yahI jIvananirmANa tathA jIvanakalyANa kA sarvotkRSTa rAjapatha hai| isI patha para calakara atIta me sasAra ke anekAneka logo ne zAntilAbha prApta kiyA hai aura vartamAna meM kara rahe hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ ? 26 bola -upabhoga aura paribhoga me Ane vAlI vastue to anekAneka hai / tathApi manISI logo ne una vastuo kA 26 bolo me saMgraha kara diyA hai / ina bolo me prAya jIvanopayogI Avazyaka sabhI vastuoM ko sagRhIta kara liyA gayA hai| ina bolo kI jAnakArI se parigraha kI maryAdA karane vAle vyakti ko bar3I sugamatA ho jAtI hai / vaha jaba yaha jAna letA hai ki jIvana ko calAne ke lie vizeSarUpa se kina padArthoM kI AvazyakatA hotI hai ? taba una kI tAlikA banA kara unhe maryAdita karanA usa ke lie sarala ho jAtA hai / ve 26 vola isa prakAra hai 1. ullaNiyA-vidhipramANa- pradra zarIra ko yA kisI bhI ArdrA zarIrAvayava ko pochane ke lie jina vastro kI AvazyakatA hotI hai, una kI maryAdA karanA / 2 dantavaNavidhipramANa - dAntoM ko sApha karane ke lie jina padArtho kI AvazyakatA hotI hai, una padArthoM kI maryAdA . karanA / 3 phalavidhipramANa - dAtuna karane ke anantara mastaka yA bAlo ko svaccha tathA zItala karane ke lie jina vastuo kI AvazyakatA hotI hai, una kI maryAdA karanA yA bAla Adi dhone ke lie AvalA Adi phalo kI maryAdA karanA / abhyaJjanavidhipramANa - tvacAsamvandhI vikAro ko 4 eka vAra prayoga meM lAe jAne vAle pAnI Adi padArtho kA sevana upabhoga aura aneka vAra prayoga me Ane vAne vAle vastra, pAtra Adi padArtho kA upabhoga paribhoga kahalAtA hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ (181) dUra karane ke lie yA rakta ko sabhI avayavo me sacArita karane ke lie jina taila Adi dravyo kA zarIra para mardana kiyA jAtA hai, una kI maryAdA karanA / 5 udvartanavidhipramANa - zarIra para lage hue taila kI cikanAhaTa ko dUra karane ke lie tathA zarIra me sphUrti, zakti lAne ke lie jo ubaTana lagAyA jAtA hai, usa kI maryAdA karanA / 6 maJjanavidhipramANa - snAna ke lie jala tathA snAna kI sakhyA kA parimANa karanA / 2 7. vastravidhipramANa- pahanane oDhane Adi ke lie vastro kI maryAdA karanA / 5 vilepanavidhipramANa - candana, kesara Adi sugandhita tathA zobhotpAdaka padArthoM kI maryAdA karanA / 9 puSpavidhipramANa - phUla tathA phUlamAlA Adi kA parimANa karanA / mai amuka vRkSa ke itane phUlo ke sivAya dUsare phUlo ko tathA ve bhI adhika mAtrA meM prayukta nahI karUMgA, aisA vikalpapUrvaka puSpasambandhI parimANa nizcita karanA / 10 AbharaNavidhipramANa- zarIra para dhAraNa kie jAne vAle AbhUSaNo kI maryAdA karanA ki itane mUlya yA bhAra ke amuka AbhUSaNa ke sivAya zepa AbhUSaNa zarIra para dhAraNa, nahI karUMgA / 11 dhUpavidhipramANa - vastra aura zarIra ko sugandhita karane ke lie yA vAyu-zuddhi ke lie dhUpa dene yogya dhUpa Adi padArthoM kI maryAdA karanA / 12 peyavidhipramANa - jo pIyA jAtA hai, use peya kahate
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| aise pAnI,zaravata Adi peya padArtho kI maryAdA krnaa| 13. bhakSaNavidhipramANa-nAzte ke rUpa me khAe jAne vAle miThAI Adi padArthoM kI athavA pakavAna kI maryAdA krnaa| 14. odanavidhipramANa yahAM prodana zabda se una dravyo kA grahaNa karanA iSTa hai, jo vidhipUrvaka ubAla kara khAe jAte hai| jaise cAvala, khicar3I Adi, ina kI maryAdA krnaa| '15 sUpavidhipramANa-sUpa gabda se mUga, canA Adi sabhI dAlo kA vodha hotA hai / mUga, cane Adi kI dAloM kI maryAdA krnaa| 16. vikRtividhipramANa-vikRti zabda dUdha, dahI, ghRta, taila, guDa, zakkara Adi kA paricAyaka hai| ina sava kI maryAdA krnaa| ' 17 zAkavidhipramANa-gAka,sabjI Adi zAka kI jAti kA parimANa karanA / Upara ke pandrahave bola me una dAlo kA grahaNa hai, jo anna se banatI hai| zeSa sUkhe yA hare sAga kA grahaNa zAkapada se hotA hai| 18 madhuravidhipramANa-Ama, jAmuna, kelA, anAra Adi hare phala aura dAkha, bAdAma, aura piztA Adi sUkhe phalo kI 'maryAdA krnaa| 19. jemanavidhipramANa-jemana zabda roTI, pUrI Adi kSudhA-nivAraka padArtho kA bodhaka hai yA baDA, pakaur3I Adi kA bodhaka hai| ina saba padArthoM kI maryAdA krnaa| 20. pAnIyavidhipramANa-gItodaka, uSNodaka, gandhodaka yA khArA pAnI, mIThA pAnI Adi pAnI ke anekoM bheda hai, ina
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ (183) saba kI maryAdA karanA / 22. mukhavAsavidhipramANa - bhojanAdi ke pazcAt svAda yA mukha ko sApha karane ke lie prayukta kie jAne vAle pAna, supArI, ilAyacI, cUrNa Adi padArtho kI maryAdA karanA / 22 vAhanavidhipramANa -- ghoDA, UTa Adi calane vAle aura moTara, TreNa, sAIkala Adi phirane vAle vAhano kI maryAdA karanA / 23 upAnadvidhipramANa - jUtA, bUTa, khaDAU Adi kI maryAdA karanA / 24 zayanravidhipramANa- palaga, khATa, pATa, Asana, vichaunA, mez2a, kursI Adi sone aura baiThane ke kAma me Ane vAle padArthoM kI maryAdA karanA / 25 sacittavidhipramANa- padArtha sacitta aura gracitta isa taraha do prakAra ke hote haiM / sacitta padArtho kI maryAdA karanA / sacitta phalo kA sarvathA tyAga nahI kara sakane vAlA gRhastha sacitta padArtho kI maryAdA karatA hai / 26 dravyavidhipramANa -- khAne ke kAma me Ane vAle sacitta yA citta dravyo ko maryAdA karanA / Upara ke bolo me jina padArtho kI maryAdA kI gaI hai, una padArthoM ko dravyarUpa se sagraha karake una kI maryAdA karanA / jaise maiM eka samaya me yA eka dina me yA jIvana bhara itane dravyoM se adhika dravyokA upayoga nahI karUMgA / eka hI vastu jo mukha me DAlI jAyagI usa me jitanI vastue mizrita ho rahI he ve utane hI dravya kahe jAege / ina 26 bolo me dainika vyavahAra me Ane vAle sabhI jIvanopayogI padArtho kA grahaNa kara liyA gayA hai / ina kI dainika,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ (184) sAptAhika, pAkSika, mAsika, cAturmAsika yA sAmvatsarika maryAdA kara lene se gRhastha aparigrahavAda ko jIvanAMgI banA sakatA hai| AtmotthAna tathA pArivArika, sAmAjika tathA rASTrIya gAnti ke lie aparigrahavAda ke grAzrayaNa se baDha kara anya koI mArga nahI hai| jaise pAla ke vinA tAlAba me kitanA bhI pAnI A jAe phira bhI vaha bharatA nahI hai, isI prakAra tRSNAtura manuSya ko kitanA hI dravya kyo na mila jAe, para use kucha zAnti prApta nahI hone paatii| zAnti kI prApti to tRSNA ke parityAga se aura santoSa ke AzrayaNa se hI ho sakatI hai| aparigrahavAda isI satya ko lekara adhyAtma jagata ke sAmane * upasthita hotA hai / eka AcArya aparigrahavAda kI mahattA ko lekara kitanI sundara vAta kahate haijaha-jaha appo loho, jaha jaha appo prigghaarNbho| taha taha suhaM pavaDDhai, dhammassa ya hoi sasiddhI // __arthAt-jaise jaise lobha kama hotA hai aura jyoM jyo Arabha parigraha ghaTatA calA jAtA hai, tyo-tyo sukha kI vRddhi hotI calI jAto hai aura dharma ko siddhi hotI calI jAtI hai / nava bolaUpara 26 bolo kA nirdeza kiyA gayA hai, ina bolo ke prakAza me manupya parigraha kI maryAdA sugamatA se kara sakatA hai| isake alAvA, AdaraNIya jainAcAryoM ne parigraha kI maryAdA 9 prakAra aura vatAe haiM / ve bhI mananIya, cintanIya aura AcaraNIya hone se AdaraNIya hai / una kA vivaraNa isa prakAra hai 1 kSetrayathApramANa-kSetra kI maryAdA krnaa| kSetra ke kheta,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ (185) bAga, bAr3I, vana Adi aneko bheda hote hai| jahA dhAnya kI utpatti ho vaha kheta hai / jahA mevA, phala, phUla Adi kI utpatti ho use bAga kahate hai / zAka, sabjI, bhAjI Adi ke utpattisthAna ko bADI aura jahA sAmAnyarUpa se ghAsa, ghane vRkSa Adi ho use vana kahA jAtA hai / gRhastha kSetra kA sarvathA tyAga nahI kara sakatA hai, ata use mamatva bhAva ko kama karane ke lie kSetra kI maryAdA kara lenI cAhie, aura parimANa kara lenA cAhie ki maiM itane lambe-cauDe kSetra se adhika kSetra (sthAna) apane adhikAra me nahI rkhuugaa| 2-vAstuyathAparimANa-ghara, havelI, mahala, prAsAda, dukAna, godAma, bhoyarA, bagalA, jhopaDI ina sabako maryAdA karanA / eka majila vAlA makAna ghara kahalAtA hai, do yA do se adhika maz2ila vAlA makAna havelI yA mahala kahA jAtA hai| jo zikhara-banda ho, use prAsAda kahA gayA hai / vyApAra karane kI jagaha dukAna, mAla rakhane kI jagaha ko godAma, jamIna ke andara vane ghara ko bhoyarA, vAga, vagIce me vane ghara ko bagalA aura ghAsa-phUsa se bane ghara ko kuTI yA jhopaDI kahate hai / ina me se jisa kI jitanI saMkhyA me AvazyakatA ho use rakhakara zeSa kA parityAga kara denA caahie| 3-4-hiraNya-suvarNa-prayAparimANa-hiraNya cAdI kA nAma hai aura suvarNa sone ko kahate hai| cAdo aura sone kI tathA ina ke abhUSaNo kI maryAdA karanA / jahA taka purAne AbhUpaNo se kAma calatA ho to calAnA cAhie, kyoki nae abhUpaNo ke banavAne me agni-kAya Adi kA prArabha aura mamatva kA
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ (186) poSaNa hotA hai / yadi AbhUSaNa banavAne hI par3e to ina kA parimANa avazya kara lenA caahie| ' 5-dhanayathAparimANa-nakada rupae paise kA parimANa(maryAdA) karanA / dhana zabda dvArA pAI se lekara rupaye taka aura hIrA, mANika, motI, javAhirAta Adi saba khanija dhana kA grahaNa ho jAtA hai| dhana ko maryAdA vAdha kara zeSa dhana kA parityAga kara denA caahie| yahA para prazna ho sakatA hai ki eka vyakti ke pAsa jaba sau rupayA bhI nahIM hai to yadi vaha eka lAkha kI maryAdA karale, aura kahe ki isa se adhika ho gayA to usa kA parityAga kara dUgA, to isa tyAga se kyA prAtmotthAna hone vAlA hai ? isa kA samAdhAna karate hue jainAcArya kahate hai ki puruSa kA bhAgya vaDA vicitra hotA hai, use manuSya to kyA devatA bhI nahIM jAna sakatA / gAe aura vakarIyA carAne vAle gvAle bhI rAjA, mahArAjA bana jAte hai| jisa nirdhana ne eka lAkha kI maryAdA kI hai, kyA patA hai, usakA bhAgya camaka uThe, aura vaha lAkho kA svAmI vana jaae| yadi usa ne parigraha kI maryAdA kara rakhI hogI to vaha dhana kI adhika prApti ke samaya satoSa dhAraNa karake apanI maryAdA me hI rahegA, usa se adhika dhana grahaNa nahIM kregaa| vaha aura adhika parigraha nahI vddhaaegaa| tava mamatva-janita usa pAra ge usa kI AtmA baca jAegI / prata nirdhana avasthA meM bhI manuya ko parigaha kI maryAdA avazya kara lenI caahie| 6-dhAnya-yAparimANamAnya anAja ko nAhate hai / cAvala, gehU Adi 64 prAdhAnya hotA hai / dhAnya zabda
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ (187) dvArA dhAnya ke samAna khasakhasa Adi aura mevA, miThAI, ghRta, guDa, zakkara, namaka tela Adi sabhI vastupro kA grahaNa hotA hai / inakI jitanI AvazyakatA ho utanA parimANa karake zeSa kA parityAga kara denA caahie| ina vastuo ko adhika samaya taka rakhane se ina me trasa jIvo kI utpatti ho jAtI hai| ata ina ke rakhane ke samaya kI maryAdA karanA Avazyaka hai| dhAnya ke vyApArI ko bhI dhAnya ke vajana kA tathA rakhane ke samaya kA parimANa bAdha lenA caahie| 7-dvipada-yathAparimANa-do paira vAle prANiyo kA parimANa karanA / dAsa,dAsI,naukara, cAkara grAdi dvipada parigraha me sagRhIta ho jAte hai| prathama to naukara rakhane kA svabhAva nahI banAnA caahie| kyoki apane hAtha se kAma karane me jo yatanA (viveka) ho sakatI hai, vaha naukaro dvArA nahIM karAI jA sktii| yadi naukaro ke vinA kAma na cale to svadharmI naukara ko sarvaprathama avasara denA cAhie, yadi vivarmI rakhanA hI paDe to use svadharmI banAne kA yatna karanA cAhie aura usa kI maryAdA avazya kara lenI caahie| 8-catuSpada-yathAparimANa-caupAye pazuo kA icchita parimANa karanA / gAya, bhaisa, ghoDA, hAthI Adi pazuo kA bhAvazyakatA se adhika sagraha karanA ucita nahIM hai| isa se mamatva baDhatA hai, aura una ke nimitta aneko sAvadha kArya karane par3ate hai| ata icchApo ko sImita karane ke lie pazudhana ko bhI sImita kara lenA cAhie / yahA una pazuyo kA parimANa iSTa hai, jina ko svArthavaza pAlA jAtA hai| kintu masahAya aura anAtha pazuo kI ni svArtha surakSA kI yahA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ (188) koI maryAdA nahIM hai| sevA kI bhAvanA se to gavatyanusAra kitane bhI pazu rakhe jA sakate haiN| 9-kupyanyathAparimANa-ghara gRhasthI ke phuTakala sAmAna kA parimANa karanA / ghara gRhasthI ke kAma me Ane vAle jitane bhI sAdhana hai, una sava kI maryAdA kara lenI caahie| mamatA jitanI kama hogI, utanI hI jIvana me gAnti raha skegii| kahA bhI hai-jitanI sampatti, utanI vipatti / ghara me jitanA adhika sAmAna par3A rahatA hai, usa me se kAma meM to thor3A hI AtA hai, zepa ko to kevala sAra-sabhAla hI karanI par3atI hai / adhika sAmAna hone se sthAvara aura basa sabhI jIvo kI hisA hotI rahatI hai / isa ke alAvA, adhika sAmAna una logo ko de diyA jAe, jo loga usa se vaJcita haiM, aura usake vinA jo kapTa anubhava kara rahe haiM, to una ko zAnti mila sakatI hai| ataH AvazyakatA se adhika vastupro. kA saMgraha karanA kisI bhI dRSTi se hitAvaha nahI hai| ___aparigrahavAda kA var3A vyApaka viSaya hai / ukta paktiyo me aparigrahavAda kI jo vyAkhyA kI gaI hai,vaha bahuta sakSipta hai,aura usa ko jIvana me le pAne kI paddhati kA jo nirdeza kiyA gayA hai, vaha bhI sUcanAmAtra hai| aparigraha kA siddhAnta to itanA gaMbhIra aura sUkSma hai ki kucha kahate nahI bntaa| isa para jitanA bhI likhA jAe, kahA jAe utanA hI thor3A hai| yahA' to kevala usa kI jhAkI upasthita kI gaI hai / vizeSa jAnane ke abhilAzI pAThako ko svatatrarUpeNa jenAgamo kA adhyayana karanA caahie| ___ aparigrahavAda kA siddhAnta gAnti kA agradUta hai / yaha
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ (189) pArivArika jIvana me sAmAjika aura rASTriya jIvana me sukhazAnti kA saMcAra karatA hai,usake samasta dukho kA,klezo kA sadA ke lie nAza kara detA hai / Aja parivAro me jo asantoSa, samAja me kSobha, prAnto me viplava, rASTra me tUphAna aura vizva me jo yuddha-jvAlA dRSTigocara ho rahI hai, usa kA mUla kAraNa parigraha hI hai / dhana, dhAnya Adi kA amaryAdita aura aniyatrita lobha hI hai / ata parigraha ko naSTa kie binA aura aparigraha kI pratiSThA kie binA parivAra, samAja, rASTra aura vizva me zAnti kI sthApanA nahI ho sktii| aparigrahavAda aura sAmyavAdaaparigrahavAda aura sAmyavAda kA baDA nikaTa kA sambandha hai / aparigrahavAda, zarIra-yAtrA ke lie jitanA Avazyaka ho, usa se adhika paisA, anna Adi na lene yA na rakhane kI bAta kahatA hai, jabaki sAmyavAda kA uddezya aise vargahIna samAja kI sthApanA hai, jisa me sampatti para samAja kA samAna adhikAra hotA hai, aura vyakti se zakti bhara kAma lekara usa kI sArI AvazyakatAe pUrNa kI jAtI haiM / rUsa ne sasAra ko sAmyavAda kA jo sandeza diyA hai, yA vaha de rahA hai, jisa se saba manuSya pArAma ke sAtha roTI, kapaDA aura makAna prApta kara sake, vaha bhagavAna mahAvIra ke isa aparigrahavAda kA hI rUpAntara hai| isa me itanA antara avazya hai ki rUsa kA sAmyavAda hiMsA ko sAtha lekara calatA hai, aura balapUrvaka logo para lAdA jAtA hai kintu bhagavAna mahAvIra ke aparigrahavAda me hiMsA ko koI sthAna nahI hai, vahA to ahisA, prema aura sahAnubhUti kA sarvatomukhI sAmrAjya hai aura yaha kisI para balapUrvaka
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 190 ) lAdA nahI jAtA hai / vicAro me parivartana lA kara isa kI pratiSThA kI jAtI hai / rUsa kA sAmyavAda hisaka krAnti hai| aura bhagavAna mahAvIra kA aparigrahavAda ahiMsaka / eka meM hiMsA kI pradhAnatA hai, jabaki dUsare me ahiMsA kA pavitra pravAha pravAhita ho rahA hai / aparigrahavAda aura sAmrAjyavAda -- aparigrahavAda aura sAmrAjyavAda kA pArasparika koI sambandha nahI hai / ina me dina rAta kA sA virodha calatA hai / aparigrahavAda daivI bhAvanA kA pratIka hai, jabaki sAmrAjyavAda me aisA nahI hai / aparigrahavAda manuSya ko dhanalipsu na banA kara use vizvaprema tathA " - Atmavat sarvaM bhUteSu " kA maMgalamaya pATha paDhAtA hai, aura sAmrAjyavAda manuSya me eka rASTra dUsare rASTra ko adhikAra me lAkara use apane hita kA sAdhana banA lene kI bhAvanA ko janma detA hai / jaise rAma aura rAvaNa, kRSNa aura kasa eka sihAsana para nahI baiTha sakate hai, vaise aparigrahavAda aura sAmrAjyavAda bhI eka sthAna para ekatrita nahI ho sakate hai / kA aparigrahavAda kI upayogitA - Aja sasAra me jo Arthika viSamatA cala rahI hai, sarvatra zAnti aura dukha kA vAtAvaraNa vana rahA hai / manuSya manuSya kA sahAyaka aura rakSaka hone ke vadale bhakSaka banA huA hai / eka rASTra dUsare rASTra ko dabAne aura haDapane kI yojanAe banA rahA hai / aura aisA karane me hI apanA kalyANa samajha rahA hai / isakA mUla kAraNa manuSya kA lobha yA saMgrahavRtti ho hai, apanI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ (191) tijoriyo ko muha taka bharane kI nIcabhAvanA hI yahA kAma kara rahI hai / yadi manuSya aparigrahavAda ko apanA kara isa sagrahavRtti kA parityAga kara de, apano AvazyakatA ke anusAra hI vastuo kA saMgraha rakhe aura anAvazyaka sagraha ko samAja ke una dUsare logo ko saupa de, jina ko usa kI AvazyakatA hai, to Aja duniyA me jitanI azAnti dRSTigocara ho rahI hai, vaha yA to dhIre-dhIre samApta ho jAegI yA apekSAkRta bahuta kama paDa jaayegii| isake alAvA, sampatti ke baTavAre kA jo prazna sasAra ke sAmane hai, vaha bhI binA kisI kAnUna ke svaya hI bahuta kucha azo me samAhita ho jaayegaa| kitanA Azcarya aura kheda kA sthAna hai ki eka ora sampatti Trako me paDI sar3a rahI hai aura dUsarI ora aga DhApane ko kapaDe kI eka tAra bhI nasIva nahI hotI / eka ora hajAro prANI bhUkha se bilabilA rahe haiM aura anna ke abhAva me taDapa-taDapa kara prANa de rahe hai, aura dUsarI ora dhanI vyApArI anna kA anAvazyaka sacaya karake baiThe hue haiN| eka ora bhojana ke pacAne ke lie cUrNoM kA prayoga kiyA jAtA hai, ajIrNatA se loga vyAkula haiM aura dUsarI ora loga peTa ko bala dekara dina bitA rahe hai,aura jUThI pattale cATakara jIvana kA nirvAha kara rahe hai| isa prakAra dila dahalAne vAlI viSamatA sarvatra nagna-nRtya kara rahI hai / isI viSamatA ke kAraNa Aja parivAra, samAja aura rASTra kA anta svAsthya dUSita ho rahA hai| sarvatra azAnti aura dukha ke cItkAra sunAI paDate hai / saba rASTra ina dukho kI isa Aga para zAnti kA pAnI DAlanA cAhate hai / isa ke lie nAnA upAya kie jA rahe hai / kaI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ (192) deza sAmyavAda kA pracAra aura prasAra karane kI dhuna me hai, kahI pUjIvAda kI duhAI dI jA rahI hai / khyAla kiyA jAtA hai ki isa upAya se du.khI samAja sukhI bana jAyegA kintu satyatA tathA nirlobhatA kisI me bhI nahI hai| sabhI apane-apane Dhaga se apanI-apanI tijoriyA bharanA cAhate hai| aura dUsare dezo para apanA adhikAra jamAne kA yA prabhAva baDhAne kA svapna le rahe haiN| saba kA eka hI netA hai aura vaha hai-~~-parigraha / parigraha kI upazAnti parigraha ke poSaNa se nahI ho sktii| Aga me Indhana DAlakara usa ko zAnta karane kI bAta socanA jaise apane ko dhokhA denA hotA hai, vaise hI parigraha kI pUjA se zAnti kI sthApanA kI kAmanA karanA apane ko dhokhA denA hai / dukho se aura jhajhaTo se bacane kA eka hI upAya hai, aura vaha hai- aparigrahavAda kI pratiSThA / yadi sasAra aparigrahavAda ko apanA le to Aja jitanI bhI Arthika, viSamatAe dRSTigocara ho rahI hai, ve eka kSaNa me samApta ho sakatI haiM / Aja kI samasyAo ko samAhita karane kA sarvokaSTa sAdhana yadi hai, to vaha aparigrahavAda hI hai / isa ko chor3a kara anya kisI sAdhana se tIna kAla me bhI sasAra me zAnti ke darzana nahIM ho skte| eka samaya thA, java manuSya ko apane khAna-pAna paharAna Adi kI cintA nahI thI, usake jIvana kI sabhI avazyakatAe vinA kisI kapTa aura kleza ke pUrI ho jAtI thI, isa kA kAraNa kevala yahI thA ki usa samaya ke manupya kI AvazyakatAeM Aja kI bhAMti asIma nahI thI |thodde meM sava kA nirvAha ho jAtA thA, aura jIvana ke lie Avazyaka sAmagrI
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 193) se adhika kisI ko abhilAzA nahI hotI thI / zRgAra aura vilAsa se una ko lagAva nahI thA / dhana joDanA ve jAnate hI nahI the / isIlie kisI ko parigraha kA vicAra hI nahI AtA thA / jaba parigraha kA vicAra nahI thA, to IrSA utpanna hone kA bhI koI avasara nahI AtA thA / parantu jaba manuSya lobhI bana gayA to usa me parigraha kI bhAvanA ne janma liyA / parigraha kI isa durbhAvanA ne sagrahavRtti ke bIja ko prakurita kiyA / pariNAma yaha huA ki manuSya socane lagA ki kucha na kucha sAmagrI pAsa me sacita karanI hI cAhie / isa se bhaviSya me suvidhA rahegI / jaba koI bhAvanA eka manuSya ke hRdaya me utpanna hotI hai, aura vaha dinodina baDhatI calI | jAtI hai to usa kA prabhAva dUsare manuSyo para bhI paDatA hai / isa niyama ke anusAra aura samaya ke prabhAva se anya vyaktiyo ke hRdayo me bhI sagrahavRtti udbuddha hone lagatI hai / vaha udbuddha hokara raha jAtI ho, aisI bAta nahI hai, balki dinodina usakA vistAra hone lagatA hai / aura jyo-jyo vaha vaDhatI calI jAtI hai, tyo tyo dukho me bhI vRddhi hone lagatI hai / sasAra me jo hatyAkANDa aura mahAyuddha ho cuke hai yA ho rahe hai, ye saba usI sagrahavRtti ke duSpariNAma hote hai / ina se piNDa chuDAne kA eka hI mArga hai, aura vaha hai -- aparigrahavAda / aparigrahavAda hatyAkANDo aura mahAyuddho ko samApta karane ke lie hI avatarita huA hai / yaha bImArI ke mUla ko pakaDa kara usa ko samApta karane kI bAta kahatA hai / sasAra me jitane bhI hatyAkANDa aura yuddha hote hai, unake pIche eka hI bhAvanA kAma kara rahI hai, aura vaha amaryAdita saMgrahavRtti hI hai / aparigrahavAda
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ (194) isI sagrahavRtti ko maryAdita karatA hai / saMgrahavRtti ko lekara manavihaga AzAo ke asama AkAza me jo uDAriyA lenA cAhatA hai, use yaha niyatrita karatA hai, lobhI mana ko santoSazIla banA detA hai / mana ke santoSI bana jAne para amaryAdita sagrahavRtti samApta ho jAtI hai, aura amaryAdita sagahavRtti ke samApta ho jAne para usa se hone vAle hatyAkANDa, yuddha Adi sabhI anAcAra sadA ke lie miTa jAte hai / aparigrahavAda kI chAyA tale palane vAle jIvana rAma aura bharata kI taraha sAmrAjya kI genda banAkara use dUra pheMka dete hai, ve duryodhana kI taraha mahAbhArata nahI laDate hai / yahI aparigrahavAda kI asAdhAraNa upayogitA hai| manuSya ko dhyAnapUrvaka socanA cAhie ki isa samaya jisa ko maiM apanI AvazyakatA mAna rahA hUM, yaha vAstava me merI AvazyakatA hai yA nahIM ? kyA yaha vastu mere jIvana ke lie Avazyaka hai ? kyA isa ke vinA merA jIvana nahI cala sakatA ? yadi yaha vastu na mile to merA kauna sA kArya ruka jAegA ? yadi aisI koI vAta nahI hai, usa vastu ke vinA apanA koI kAma nahIM rukatA hai, usake vinA bhI apanA jIvana ArAma ke sAtha bhalI bhAnti cala sakatA hai to manuSya ko samajha lenA cAhie ki vaha vastu usakI AvazyakatA nahI hai / usa kA dila hI dagAvAz2a hai, jo unako anAvazyaka vastu bhI Avazyaka vatalA rahA hai| isa prakAra kI vicAraNA yadi pratyeka manupya kI bana jAe aura kisI vastu kI aAvazyakatA ke samaya vaha aisA vicAra kara liyA kare to usako mahAna lAbha ho sakatA hai| AdhyAtmika lAbha to hogA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ (195) ho parantu sAsArika aura gArhasthika dRSTi se bhI vaha lAbha me rhegaa| vaha vyatha me hAya-hAya karane se baca jAyegA aura sAtha me adhika dhana juTAne se bhI chuTTI pA legaa| santopa rUpI dhana anupama dhana hai| sasAra kA koI bhI dhana usake samAna Anandaprada nahI ho sktaa| isIlie kabIra ne kahA hai go dhana, gaja dhana, bAjidhana, aura ratana dhana khAna / jaba Ave santopa dhana, sava dhana dhali samAna / / vAstava me tRSNA kI pUrti se manuSya kI tRpti na kabhI huI hai aura na kabhI ho sakatI hai / sapahavRtti dhAraNa karane se aura aparigraha ke niyama kA ullaghana karane se lAlasA baDhatI hI calI jAtI hai / isIlie eka hindI kavi kahate haijo dasa bIsa pacAsa bhae, zata hoe hajArana lAkha mgegii| koTi araba kharabba asakha,pRthvIpati hone kI cAha jgegii|| svarga pAtAla ko rAja karo,tRSNA adhiko ati Aga lgegii| sundara eka santopa binAzaTha ,terI to bhUkha kabhI na bhgegii|| aisI hai parigraha kI bhISaNa Aga / isIlie bhagavAna mahAvIra ne isa ko tyAjya vatalAyA hai, aura aparigrahavAda ko jIvanAgI vanAne kI pavitra preraNA pradAna kI hai| parigraha ke duSpariNAma-- __ pariyaha saMsAra kA sava se vaDA pApa hai / Aja sasAra ke sAmane jo jaTila samasyAe upasthita hai, samAja aura rASTra me vipamatA, kalaha aura azAnti dikhAI de rahI hai / gabhIratA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ se vicAra karane para isa kA pradhAna kAraNa parigraha ho milegA / parigraha ko le kara hI Aja pUjIpati aura zramajIvI ina donoM me sagharSa cala rahA hai / aura to kyA, svaya pUjIpatiyo me aura zramajIviyo me bhI parigraha ne saMgharSa ko janma de diyA hai / pUjIpati Apasa me lar3ate haiM aura zramajIvI Apasa me, yaha saba parigraha kA hI duSpariNAma hai / parigraha ke kAraNa hI bhAI bhAI kA rakta pIne ko taiyAra khar3A hai| mAM putra kA galA ghoTane kI vAta soca rahI hai, bahina bhAI ko, aura bhAI bahina ko sanApta karane kI ThAna rahA hai / adhika kyA, saMsAra ke sabhI anartho kA mUla parigraha hI hai| jaba taka manuSya ke jIvana me amaryAdita lobha, lAlaca, tRSNA, mamatA yA gRddhi maujUda rahegI taba taka use zAnti ke darzana nahI ho skte| ata svapara kI zAnti ke lie manuSya ko amaryAdita svArthavRtti aura sagraha-buddhi para niyatraNa rakhanA cAhie / isI niyatraNa ke lie mahAmahima bhagavAna mahAvIra ne aparigrahavAda kA sAmayika AviSkAra kiyA thaa| parigraha jIvana kA sarvatomukhI patana kara DAlatA hai, isase manuSya me anaitikatA aura anyAyazIlatA kA vikAsa hotA hai| isa ke dvArA samAja athavA rASTra ko AdhyAtmika, Arthika aura vyApArika kSati uThAnI par3atI hai| parigraha-priya vyakti artha ko apanA dhyeya banA letA hai, usa ke sagaha ke lie usa se jo bhI bhalA burA ho sake, vaha karane ko taiyAra rahatA hai| parigrahI hisApUrNa vyApAro se z2arA sakoca nahI karatA hai| vRkSo ko kATa-kATa kara koyalA vanAnA, ThekA lekara jaMgalo ko ujADanA, hAthIdAnta ke lie hAthiyo ko mAranA,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ (197) madirA jaisI mAdaka vastuno kA vikraya karanA, manuSyo me bekArI baDhAne vAle yatro ko becanA, aura durAcAriNI striyo se durAcAra karavA kara dravyopArjana karanA Adi nindadha kAryoM tathA vyApAro se lobhI jIvana ko koI sakoca nahI hotA hai| usako to paisA cAhie / paise ke lie yadi use apanI hI jananI kA galA ghoTanA par3e to vaha isa duSTa karma se bhI kabhI nahIM hicakicAtA hai / svArtha-priya koNika ne apane pitA mahArAja bimbasAra ko pijare me DalavA hI diyA thA, aura kasa ne apane pitA mahArAja ugrasena ke sAtha jo durvyavahAra kiyA thA, use kauna nahI jAnatA ? parigraha vyakti ko zoSaka banAtA hai| zoSaNavRtti kA vikAsa parigraha se hI hotA hai| parigraha ke ho pratApa se lobhI jamIdAra garIba kisAno kA zoSaNa karatA hai, una para atyAcAra karatA hai| mila aura phaikTriyo ke lobhI mAlika maz2adUro ko peTa bhara anna na dekara sava kA sava naphA svaya hI har3apa kara jAtA hai / lobhI sAhUkAra duganA tigunA sUda lete hai aura garIba logo kI sampatti, jAyadAda Adi apane adhikAra me lAne ke lie sadA cintita rahate hai, dhUrta vyApArI khAne pIne kI vastuo me milAvaTa karate hai, prakRti ne jo vastue zuddha tathA nirdopa sasAra ko arpita kI hai, milAvaTa kara ke unhe bhI dUSita banA DAlate hai, ucita mUlya se jyAdA dAma lete hai, aura kama tolate hai, kama nApate hai / ghUsakhora nyAyAdhIza tathA anya adhikArI loga ucita vetana pAte hue bhI apane kartavya-pAlana me pramAda karate hai, rizvata lete haiM,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 198) lobha se sacce ko jhUThA aura jhUThe ko saccA banA DAlate hai / lobhI vakIla kevala phIsa ke lobha me grAkara jhUThe mukaddame laDate haiM aura jAnate hue bhI ki yaha loga niraparAdha hai, tathApi unhe daNDa dilavAte haiM / lobhI vaidya rogI kA dhyAna na rakhakara kevala apanI phIsa kA dhyAna rakhate hai, aura rogiyo ko ThIka auSadhi nahI dete hai / lobha me Akara hI zAsaka putratulya prajA kA rakta joMka ko bhAti cUsate hai, usako sukhazAnti kI cintA na karake apane aizvarya aura vaibhava kA samvardhana kara rahe hai / aiTamabama, hAIDrojana bama, udjanavama tathA anya na jAne kitane viSAkta zastra astro kA nirmANa karake sasAra kI sukhazAnti ko Aga lagA rahe hai parigraha ke duSpariNAmo kI kahA taka carcA kI jAe ? sasAra ke sabhI anartho aura klezo kA utpAdaka parigraha hI hai / parigraha eka jAla hai, jisa me phasakara bahuta se aise loga hai jo anyAyapUrvaka tathA anucita rIti se logo ke dhana, zrama aura zakti kA apaharaNa eva apavyaya karate hai / ata jIvana - zAnti ke icchuka vyakti ko parigrahavRtti se sadA dUra rahanA cAhie aura aparigraha kI zItala chAyA tale hI jIvana ke anamola kSaNa vitAkara apane bhaviSya ko ujjvala prathaca samujjvala vanAne ka satprayAsa karanA cAhiye | isI me vizva kA hita sannihita hai | / parigraha kA sAmUhika niSedha - parigraha kI duSTatA sarvavidita hai / yaha loka aura paraloka dono kA ghAta karatA hai / sasAra ke sabhI vicAraka vyaktiyo ne ise heya aura tyAjya vatAlAyA hai / vizva ke kisI bhI. sahRdaya
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ (199) zAntipriya cintanazIla vyakti ne isa kA samarthana nahI kiyaa| kisI dharma ne isa ko svarga yA apavarga kA kAraNa svIkAra nahI kiyA hai / sabhI isa kA nipedha karate hai / jainAgamo me to sthAna-sthAna para parigraha ko vahuta nindaya aura ApAtaramaNIya batalA kara usa ke parityAga ke lie balapUrvaka preraNA pradAna kI hai| zrI sthAnAgasUtra dvArA varNita narakagati me jAne ke cAra kAraNoM me mahAparigraha ko eka svatatra kAraNa batalAyA hai / isa ke alAvA uttarAdhyana sUtra meM likhA haiviyANiyA dukkhavivaDDhaNaM dhaNa, mamatabandha ca mahabbhayAvaha / arthAt-dhana dukha banAne vAlA hai, mamatva-vandhana kA kAraNa hai, aura mahAna bhaya kA utpAdaka hai| kasiNa pi jo ima loyaM, paDipuNNa dalejja ikkss| teNAvi se naM santusse, ii duppUrae ime Ayo / / arthAt-yadi dhana aura dhAnya se paripUrNa yaha sArA loka bhI kisI eka manuSya ko de diyA jAe to bhI use santoSa hone kA nahI hai| kyoki lobhI AtmA ko kisI bhI taraha tRpta nahI kiyA jA sakatA hai| suvaNNaruppassa u pabbayA bhave, siyA hu kelAsasamA asNkhyaa| narassa luhassa na tehi kiMci, icchA hu AgAsasamA aNantiyA / /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ (200) arthAt - kadAcit sone aura cAdI ke kailAza ke samAna asakhya parvata bhI ho jAe to bhI lobhI manuSya ke lie ve kucha bhI nahI hote, itanA pAkara bhI vaha santuSTa nahI hotA / kyoki icchA AkAza ko samAna ananta hotI hai / khettu vatthu hiraNNa ca, puttadAraM ca bandhavA / caittANaM imaM dehaM gantavvamavasassa me || arthAt - manuSya ko socanA cAhie ki kSetra bhUmi, ghara, sonA, cAdI, putra, strI aura bAndhava tathA isa deha ko bhI choDa kara mujhe eka dina avazya jAnA par3egA / jainAgamo ke alAvA, jainetara dharma-grantho me bhI parigraha kA joradAra virodha pAyA jAtA hai / vaidika zAstra yajurveda me *lobhatyAga ke sambandha me kahA hai mA gRdha. kasyacid dhanam (yajurveda, 40 - 1 ) arthAt- kisI kA dhana dekha kara lobha mata karo, soco ki yaha dhana kisa ke pAsa rahA hai ? yaha to AtA aura jAtA hI rahatA hai / P --- bhagavadgItA me naraka ke tIna dvAra batalAe gae hai una me . eka lobha bhI hai / kahA hai - trividhaM narakasyeda, dvAra nAzanamAtmanaH / kAma. krodhastathA lobhastasmAdetattraya tyajet // arthAt-naraka ke tIna dvAra hai jo AtmA kA vinAza karane vAle haiM / ve ye hai - kAma, krodha aura lobha / ataeva Asakti Adi sava moha, lobha, lAlasA, tRSNA, parigraha ke hI nAmAntara hai /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ (201) ina tIno kA tyAga kara denA caahie| "prazamarati" me parigraha ko pAza batalAyA hai / bahA praznottara rUna me isa satya ko baDo sundaratA se vyakta kiyA gayA hai-- "pAzo hi ko? yo mamatAbhidhAna" arthAt-prAtmA ko phasAne vAlA jAla kyA hai ? uttaramamatva bhAvanA hI jAla hai, yaha jAla AtmA ko phasA letA hai| eka AcArya kahate hai"ki na klezakara. parigraha', nadIpura pravRddhi gata" arthAt-nadI ko vADha kI taraha baDhI huI sagrahavRtti kauna sA kleza utpanna nahI karanI hai ? bhAva yaha hai ki sagrahavRtti sabhI prakAra ke klezo aura kaSTo ko Amatrita kiyA karatI hai| bhaktarAja kabIra jI ne isa sambandha meM bahuta sundara bAta kahI hai kabora audhI khoparI, kabahU dhApe nAhiM / tona loka kI sampadA, baru Ane ghara maahi| arthAt-lobha ke kAraNa jisa kI akala cakarA gaI hai, use santoSa ke darzana kabhI nahI ho sakate / bhale hI tIna loka kI sampatti usake ghara me AjAe, para use tRpti nahI ho. sktii| muslima zAstra ne bhI isa bhAva kI puSTi kI hai| hajarata muhammada kI eka hadIsa meM likhA hai yadi manuSya ko dhana sampatti se bharapUra do vana bhI mila jAe to vaha tIsare kI icchA kregaa| manuSya ke peTa kI kA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ (202) ko miTTI ke alAvA aura koI vastu nahI bhara sktii| parigraha yA lobha kI Aga jaba anta karaNa me dhadhakatI hai, to usame sabhI sadguNa aura sabhI mAnavocita sadbhAvanae dagdha ho jAtI haiM / lobhI kA hRdaya vaha Usara bhUmi hai, jisame koI bhI sadguNa panapane nahI pAtA, vaha anekavidha durguNo kA zikAra ho jAtA hai| isalie eka urdu kA kavi kahatA gara hiraso havA ke phande me, tU apanI umara gNvaaegaa| na khAne kA phala dekhegA, na pIne kA sukha paaegaa| ika do gaja kapar3e tAra sivA, kucha saga na tere jaaegaa| ai lobhI bande ! lobha bhare !, tU mara kara bhI pchtaaegaa| isa hiraso havA kI jholI se, hai tero zakla bhikhArI kii| para tumako abataka khabara nahI,ai lobhI apanI svArI kI / / hara Ana kisI se kajiyAhai,yA hara Ana kisIse jhagar3A hai| kucha mIna nahI,kucha mekha nahI,saba hiraso havAkA jhagar3A hai|| IsAI dharma lobha kA,moha kA kitanI sundaratA se nirAkaraNa karatA hai Take heed and beu are of c veto isness, for a man's life con-isteth not in the abundance of the things which he possesseth; (LUKES 12-15) arthAt -sAvadhAna raho, aura lobhI mana kA dhyAna rakho ki manupya kA vAstavika jIvana dhana, sampatti ne nahI banatA hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ (203) IsAI dharma kI vAibala me to yahA taka likhA hai It is easier for a camel to go through the eye of a needle, than for a rich mao to enter into the Kingd m of God, arthAt - sUI kI noka me se UTa nikala jAe, yaha sabhava hai kintu dhanavAna (dhanAsakta) svarga meM praveza nahI kara sktaa| eka pazcimI vidvAna renolDsa (Renolds) kahate hai Less coin, less care arthAt-jitanA dhana kama hogA, utano ho kama cintA hogii| prasiddha vicAraka sukarAta kahate hai He is the richest who is content with the least arthAta-vaha puruSa sabase baDA sampattizAlI hai, jo thor3I sI pUjI se santuSTa rahatA hai| _ vizvavikhyAta kavi zeksapiyara kA kathana hai___Gold is worse poison to men's souls than any mortal drug. arthAta-saba prakAra ke viSaile padArthoM me, manupya ko prAtmA ke lie, dhana baDA bhayakara vipa hai| mahAna vijayI sikandara ko kauna nahI jAnatA ? usane apanI mRtyu ke samaya apanI samasta sampatti ko ekatrita karake usa para azrupAta karate hue kahA thA___"kyA isa apAra sampatti meM se eka kauDI bhI mere sAya jAne vAlI nahI hai ? hAya, isI sampatti ke lie maine kitanI mAtAo ko putravihIna banAyA, kitanI saubhAgyavatiyo ke suhAga
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ (204) chIne, maiMne aneka dezo ko lUTA, para ava anta samaya yaha dhana merA sAtha nahIM de rahA hai|" - dhana kI asAratA aura ApAtaramaNIyatA dekha kara hI sikandara ne rAjya adhikAriyo ko apanA eka antima sadeza diyA thaa| use ne kahA thA__ "mere donoM hAtha kaphana se bAhira rkhnaa| tAki loga dekhale ki mere hAtha khAlI hai aura loga soca sake ki jo mUrkhatA sikandara ne kI hai vaha hama na kara ske| mahAtmA gAndhI ne eka bAra kahA thA sacce sudhAra kA, saccI sabhyatA kA lakSaNa parigraha baDhAnA nahI hai balki usa kA vicAra aura icchA-pUrvaka ghaTAnA hai| jyo-jyo parigaha ghaTAe tyo-tyo saccA sukha aura saccA santoSa bar3hatA hai, sevAzakti baDhatI hai| aparigraha se matalaba yaha hai ki hama aisI kisI cIja kA saMgraha na kare jisa kI hame Aja darakAra nahIM hai| santa vinovA kahate hai parigraha kI cintA se antarAtmA kA apamAna hotA hai, aparigraha kI cintA na karane se vizvAtmA kA apamAna hotA hai isIlie aparigraha surakSita hai / / aparigraha kI kaicI jJAna para bhI calAnI cAhie, vyartha bharAbhara jJAna kA parivaha rakhanA yogya nahIM hai| Upara kI paktiyo me paricaha kI yaha kitanI bar3I kaDo bAlocanA hai ? vizva ke pratyeka santa-hRdaya vicAraka ne parigaha-bhAvanA kI bhartsanA hI kI hai aura use sarvathA heya
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ (205) batAyA hai| ata pratyeka zAnti-priya vyakti ko parigraha kA parimANa karake aparigraha ko suvAsa se apane antarjagata ko suvAsita karanA caahie| dhana kI Avazyaka maryAdA karake parivAra, jAti aura rASTra ke bhaviSya ko ujjvala banAne me apanA yogadAna denA caahie| upasahArabhagavAn mahAvIra kA aparigrahavAda Adhunika yuga kI jvalanta samasyAo kA sAmayika sarvottama samAdhAna hai / yadi ise pArivArika, sAmAjika aura rASTriya jIvano me apanA liyA jAe to artha-viSamatA ko lekara sasAra me jo bhI samasyAeM cala rahI hai ve saba jaldI samApta ho sakatI haiN| artha-tRSNA kI Aga me mAnavajagata jalakara bhasma na ho jAe, mAnava-jIvana kA eka mAtra lakSya dhana hI na bana jAe, jIvana cakra mAyA ke irda girda hI na ghUmatA rahe aura jIvana kA uccatara lakSya mamatva ke andhakAra me vilIna na ho jAe isake lie aparigrahavAda kA bhAva jIvana me lAnA hI par3atA hai| vizva-zAnti ke lie isase baDhakara aura koI sAdhana nahI hai|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ baranArDazAha aura jainadharma TribyUna, tArIkha 31-7-46, pRSTha 4, sampAdakIya lekha ke kAlama tIsare me jArja baranArDa zAha ke viSaya me likhA hai ki baranArDa zAha iGgalaiNDa ke hI nahIM pratyuta sasAra bhara ke suprasiddha lekhaka hai / ina kI Ayu 90 sAla kI hai| sulajhe hue vicAro ke ye vidvAna hai| apane samaya ke anupama upanyAsakAra hai / AtmavizvAsI hai / sarvatomukhI pratibhA ke dhanI hai / ina kA saba se bar3A ArTa (kalA) janahita kI bhAvanA se bharapUra sAhitya kA nirmANa hai / isI kAraNa se bhAratIyatA ke ye adhika samIpa hai| abhI-abhI inhone yaha icchA prakaTa kI hai ki yadi mujhe agale janma me dharma cunanA paDe to mai jaina dharma ko hI pasada kruuNgaa| baranArDa zAha ke apane zabda nimnokta hai "-If I v re to select a religion, it would be an eastern one, Jainism-, arthAt-yadi mujhe koI dharma cunanA par3e to vaha pUrvIya "jainadharma" hogaa| __jainadharma kI mahAnatA aura lokapriyatA kitanI apUrva hai aura jainadharma vizva ke dharmoM me kitanA UcA sthAna rakhatA hai yaha bAta jaoNrja baranArDa zAha ke ukta zabdo se acchI taraha prakaTa ho jAtA hai| -prApti sthAnaAcArya zrI AtmArAma jainaprakAzanAlaya jainasthAnaka, luyidhAnA -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
_