Book Title: Anekant 1984 Book 37 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538037/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bora sevA mandira kA praimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugalakizora mukhtAra 'yugavIra') 37: ki01 janavarI-mArca 154 isa aMka meM viSaya 1. munivara-stuti 2. mahAkavi svayaMbhU viSayaka zodha-khoja -DA. jyotiprasAda jaina, lakhanaU 3. 'bAhI stotra' eka samasyA-pUrti -zrI kundanalAla jaina, prinsipala, dillI 4 gunA meM saMrakSita 'kho' kI jaina pratimAeM -zrI narezakumAra pAThaka, gvAliyara 5. bijauliyA pabhilekha (vi. saM. 1226) meM jaina darzana viSayaka siddhAnto kA ullekha -zrI kRSNa gopAla zarmA, jayapura 6. zAntinASa purANa kA kAvyAtmaka vaibhava * mRdulakumArI zarmA 7. hamArA vyavahArika AcAra-zrI bAbUlAla jaina 17 8. loka-pratiSThA aura bAtma-prazaMsA 1. tAki sanada rahe aura kAma Ae 10. mUla-cana saMskRti : 'aparigraha' -zrI pAcana zAstrI 24 11. jarA-socie-saMpAdaka 12. zraddhAMjali-DA.jyoti prasAda jaina AvaraNa :2 13. sAhitya-samIkSA 206 vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaraNAJjali prastuta 'kiraNa, ke sAtha 'anekAnta' apane 37 varSa meM praveza kara rahA hai| isakI saphalatA meM hamAre vidvAna lekhakoM evaM prabuddha pAThakoM kA jo sarAhanIya yogadAna rahA hai usake lie hama havaya bhArI hai| isa avasara para hama manekAnta ke pravartaka, nirmAtA evaM samsavaka, sarakAritA mumali pa. prAcArya jugalakizora mukhtAra 'gavIra' kA kRtajJatApUrvaka sAbara smaraNa karate haiN| gata 22 disambara 1983 ko unakI 15vIM puNya tithi pI, aura usake kaI dina pUrva, mArgazIrSa zu0 11 vi. saM. 2040 (15 visa0, 1983 I0)ko unakI 106 vIM janmatithi thii| usa niHsvArtha evaM samapita saMskRti-sevIke sajIva smAraka 'anekAnta' jaisI traimAsika zodhapatrikA, dillI kA borasevA mandira saMsthAna evaM bhavana, eTA se saMcAlita unakI zeSa nijI sampatti kA bA0 jugalakizora multAra 'yugavIra' TrasTa, jisase usake suyogya mantrI DA. darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya upayogI sAhitya kA prakAzana karate rahate haiN| aura sarasAvA meM mukhtAra sA.kA vizAla vora sevA mandira bhavana jo samAja ke hI upayoga meM mAtA hai| jisameM vidyAlaya Adi calate haiM / anekAnta evaM vIra sevA maMdira parivAra kI mora se hama usa mahAmanA kI smRti meM zraddhAMjali arpita karate haiN| DA. jyoti prasAda jaina prakAzana sthAna-pIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-bIra sebA maMdira ke nimitta zrI ratnatrayadhArI jaina, janapatha sena, naI dillI rASTrIyatA-bhAratIya prakAzana avadhi-traimAsika saMpAdaka-zrI papacandra zAstrI, vIra sevA mandira 21 pariyAgaMja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya svAmitva-cIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 maralamAna, khad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI nivAbanusAra uparyukta vivaraNa satya hai| ralAyavArIna Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om arham KAVM Trail paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vaSa 37 kiraNa 1 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savat 2510, vi0 sa02040 janavarI-mAcaM 1984 munivara-stuti kabadhauM mile mohi zrIguru munivara, karihaiM bhava-vadhi pArA ho| bhoga udAra joga jina lono, chAMDi parigraha bhArA ho| indriya-mamana namana mada kono, viSaya kaSAya nivArA ho| kaMcana-kAMda barAbara jinake, nindaka baMdara sArA ho / dudhara-tapa tapi samyaka nija ghara, mana-vaca-tana kara dhArA ho| prISama giri hima saritA tIreM, pAvasa talatala ThArA ho| karuNA bhIna, cIna trasa-thAvara, IryA paMtha samArA ho / mAra mAra, vratadhAra zola dRr3ha, moha mahAbala TArA ho| mAma chamAsa upAsa, bAsa bana, prAsuka karata prahArA ho| bhArata raudra leza nahiM jinake, dharama zukala cita dhArA ho| dhyAnArUr3ha gUr3ha nija prAtama, zudha upayoga vicArA ho|| mApa tarahi paurana ko tArahi, bhavajalasiMdhu prapArA ho| 'daulata' aise jaina jatina ko, mitaprati dhoka hamArA ho| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi svayaMbhU viSayaka zodha-khoja - vidyAvAridhi DaoN0 jyotiprasAda jaina apabhraMza bhApA ke suprasiddha mahAkavi svayaMbhU ke viSaya janarala, bhA0 1 sana 1935 me prakAzita apane lekha svayaMbhU meM gata sAdhika sATha varSoM meM paryApta likhA gayA hai / ukta eNDa hija TU pauimsa ina apabhraMza' me kavivara aura UhApoha evaM zodha khoja se tadviSayaka adhyayana kI pragati unake donoM mahAkAvyo kA paricaya diyA, tathA DA. kA paricaya prApta hotA hai aura pratIta hotA hai ki abhI eca. DI. velakara ne kavi ke chaMda grantha kA anveSaNa bhI svayabhU viSayaka adhyayana apUrNa ho hai| karake usakA upalabhya bhAga rAyala eziyATika sosAiTI kavivara kA sarva prasiddha mahAkAvya 'paumacariu ko bambaI zAkhA ke jarnala (naI sIrIja), bhA-2, sana aparanAma 'rAmAyaNa' hai jisake bala para unakI gaNanA mAtra 1935-36, meM prakAzita kraayaa| pro0 madhusUdana modI apabhraza bhASA ke hI nahI, samasta bhAratIya sAhitya ke kA gujarAtI lekha 'apabhra za kaviyo caturmukha svayabhU ane sarvopari mahAkaviyo meM kI jAtI hai| gosvAmI tulasIdAsa tribhuvana svayabhU' 1940 me bhAratIya vidyA' nAmaka se saikar3o varSa pahale se, tathA svaya unake samaya me bhI uttara patrikA ke varSa 1 aka 2-3 me prakAzita huaa| unhone bhArata meM svayaMbhU rAmAyaNa kA prabhUta pracAra thaa| isa grantha caturmukha aura svayaMbhU ko abhinna samajhane kI bhUla kI / paM. kI aneka pratiyA 15-16vI zatI I0 kI gvAliyara nAthUrAma jI premI ne bhAratIya vidyA (va. 2 a-1) me Adi ke zAstra bhaMDAro meM prApta huI hai| kavi kA dUsarA prakAzita apane lekha tathA 1942 me prakAzita apanI mahAkAvya 'riTThaNe micariu' aparanAma 'harivaza purANa' pustaka 'jaina sAhitya aura itihAsa' ke prathama saMskaraNa ke hai, tIsarI kRti unakI paddhaDiyAvaddha 'paMcamIcariu' (nAga- mahAkavi svayabhU aura tribhuvanasvayaMbhU' zIrSaka nibadha (pR. kumAra carita) haiM jo adyAvadhi anupalabdha hai / svayabhU 370-465) me modI jI kI ukta bhUla kA nirasana kiyA chanda nAma se unhone aprabhaMza bhASA kA eka chanda zAstra tathA pitA-putra kavidvaya ke saMvandha me vistRta UhApaMha kI bhI racA thA aura eka apabhra za vyAkaraNa (svayabhU vyA- aura dono mahAkAvyo ke Adya eva antya pATha bhI uddhRta karaNa) bhI racA batAyA jAtA hai| kaI anya choTI-choTI kie| mahApaDita rAhula sAskRtyAyana ne 191 me racanAoM ke ullekha bhI milate hai yathA 'zuddhaya carita' yA prakAzita apane pratha hindI kAvyadhArA' meM svayaMbhU rAmAyaNa 'subvaya carita', eka stotra, aadi| ke kaI kAvyAtmaka avataraNa udaghata karate hue prathama zreNI ___Adhunika yuga meM 1820 I. ke lagabhaga DA0pI0 ke mahAkavi ke rUpa meM unakA samucita mUlyAkana kiyA DI0 guNe ne kavi svayabhU kI khoja sarva prathama kI thii| aura yaha bhI iMgita kiyA ki gosvAmI tulasIdAsa ke unake ukta laghu paricaya ke AdhAra se munijinavijaya jI rAmacaritamAnasa para svayabhU rAmAyaNa kA prabhUta eva pratyakSa ne ina kavivara kI ora vidvatagaNa kA dhyAna AkRSTa kiyA prabhAva rhaa| pa0 parazurAma caturSedI aura DA. triloka aura paM0 nAthUrAma premI ne bhI julAI 1923 ke 'jaina nArAyaNa ne bhI apane lekho Adi meM svayabh tathA unake sAhitya samAlocaka' meM prakAzita apane lekha 'mahAkavi mahAkAvya kI carcA kI / kintu rAhula jI tathA ukta puSpadaMta aura unakA mahApurANa' meM svayaMbhU ke paumacariu donoM vidvAnoM kI kaI prAnta dhAraNAeM bhI rhiiN| kI carcA kii| 1952-1962 meM DA. eca. sI. bhAyANI me tIna tadanantara pro0 hIrAlAla jaina ne nAgapura yUnIvarsiTI hastalikhita pratiyoM ke AdhAra se svayaMbhU ke paumacarita ke Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi svayaMbhU viSayaka zodha-khoja mUlapATha kA atyuttama saMpAdana karake use tIna bhAgoM meM bhAga 1970 meM prakAzita huA, jisake prArambha meM siMdhI jaina sIrIja (na. 34-36) ke antargata prakAzita prathamAlA ke pradhAna sampAdaka dvaya DA. hIrAlAla jaina eva kraayaa| bhA. 1 va 3 kI vidvattApUrNa vistRta prastAva- DA. e. ena. upAdhye ke aMgrejI evaM hindI pradhAna nAoM meM unhone ukta mahAkAvya kA sarvAMga samIkSAtmaka sampAdakIya me punaH isa mahAkAvya tathA usake racayitA ke adhyayana prastuta karane kA saphala prayAsa kiyA-usake viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| stotroM, bhASA, zailI, vyAkaraNa, chada prayoga, viSaya vastu uparokta vivecano ke atirikta pArzvanAtha vidyAAdi para prakAza DAlA aura svayaM mahAkavi ke vyaktitva, zrama zodhasaMsthAna vArANasI se prakAzita "jaina sAhitya kRtitva, upalabdhiyo, tithi yuga, Adi kA bhI vivecana kA vRhada itihAsa" (khaDa 6), DA. devendrakumAra zAstrI kiyA / DA. jyoti prasAda jaina ne 1955-56 meM apane kRta 'apabhraza bhASA aura sAhitya', DA. nemicandra zodha prabadha 'jainA sorseja Apha dI hisTarI Apha enseMTa jyotiSAcArya kRta 'bhagavAna mahAvIra kI AcArya paramparA' iNDiyA' me bhI mahAkavi svayabhU kA paricaya diyA-isa pratha (bhAga 4), pa0 paramAnanda zAstrI evaM paM. balabhadra jaina kA pustakAkAra prakAzana 1984 me sai0 munzIrAma manohara kata jaina dharma kA prAcIna TI kRta 'jaina dharma kA prAcIna itihAsa' (mAga 2) tathA anya lAla naI dillI dvArA huaa| 1656 me hI pa0 nAthUrAma anya vidvAno ke phuTakara lekho Adi me bhI mahAkavi premI ke jaina sAhitya aura itihAma ke dvitIya saskaraNa ke svayaMbhU kI carcA yA ullekha hue hai / isa prakAra gata 60. (pR. 196-216 para) 'svayabhU aura tribhuvana svayabhU' lekha 65 varSoM me apabhraza bhASA eva mAhitya ke mahAkavi evaM me unake pUrvokta lekha kA sazodhita rUpa prakaTa hubhA aura AcArya svayabhUdeva ke sambandha me bahuta kucha adhyayana-viveusI varSa prakAzita apane zodha prabadha 'apabhra za sAhitya' cana eva carcA huI hai, tathApi abhI aura bahuta kucha kiyA pR.51 Adi me DA0 eca kochar3a ne svayabhU tathA unake jAnA zeSa hai-uparokta adhyayana abhI bhI pUrNa, sarvAMga kAvyoM kI saMkSipta vivecanA kii| nathA sarvathA sanopajanaka nahI hai / 1957 me bhArattIya jJAnapITha dvArA svayabhU ke pauma- mahAkavi kI adhanAjJAna sAta kRtiyoM me se tIna hIcariu kA prathama bhAga prakAzita huaa| isame DA0 bhAyANI paumacariu, ariThThaNamicariu aura svayabhUchada hI upadvArA susaMpAdita mUla pATha apanAyA gayA aura pro0 devendra labdha hai| iname se bhI abhI taka TA. velaNakAra dvArA kumAra jaina sAhityAcArya dvArA usakA hindI anuvAda prastuta svayama chada kA aura DA0 bhAyANI dvArA paumacariu kiyA gayA / isa bhAga ke prArambha me pradhAna sampAdaka ke (rAmAyaNa) kA hI bhASAzAstrIya eva kAvyazAstrIya rUpa meM DA. hIrAlAla jaina evaM DA. e. ena. upAdhye ke samIkSAtmaka adhyayana huA hai- unase Age baDhakara aura sakSipta prAthamika vaktavya ke anantara vidvAna hindI vizeSa adhyayana kiye jAne kI AvazyakatA hai| paumaanuvAdaka ne 'do zabda' tathA mahAkavi svayabhU' zIrSakoM me cariu kI bhAti ariThThaNemicariu (harivaza purANa) kA mahAkavi ke vyakatitva eva kRtitva para prakAza DAlA hai| bhI vizAdhyayanayaka susapAdita saskaraNa prakAzita honA vIra sevA mandira dillI se 1963 me prakAzita jaina graMtha zeSa hai| pacamI cariu (nAgakumAra carita), subbayacariu prazasti sagraha bhA0 2 kI bhUmikA me pa. paramAnanda (?). svayama vyAkaraNa Adi anya jJAta racanAo kI zAstrI ne bhI kabi aura usakI kRtiyo kA paricaya tathA zAratra bhaNDAro me khoja kI jAne tathA uddhAra kiye jAne apanI tadviSayaka dhArANAeM dI haiM-paumacariu kI jisa kA kArya zeSa hai| khoja karane se sambhava hai ki unakI prati kA unhone upayoga kiyA vaha 1957 I. kI arthAta koI anya racanA yA racanAye bhI prApta ho jaayeN| svayabhU baisAkha zukla 15 sAmavAra vi. sa. 1514 kI thii| isa kI pratimA ke jina AyAmo-kAvyakauzala, bhASA ne puNya, bIca bhAratIya jJAnapITha se DA. devendrakumAra jaina dvArA vaiduSya, dharmajJatA, zAstrajJatA, chadazAstrajJatA vyAkaraNa anudita bhAga kramazaH nikalate rhe| pAMcavA (tima) pAMDitya Adi kA iMgita milatA hai una sabakI samyaka Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 barSa 37,ki.. banekAnta gaveSaNA karake kavi ke vyaktitva ko ujAgara karanA, kI hI eka zAkhA thI aura antataH usI meM aMtarbhUta ho bhAratIya sAhitya meM unake yogadAna kA mUlyAMkana aura gyaa| bhAratIya hI nahIM, vizva ke sArvakAlIna mahAkaviyoM meM kavi ke pitA kA nAma mArutadeva thA, jo zAyada unakA sthAna nirdhAraNa karanA, aisI dizAeM haiM jinameM svayaM bhI apabhraMza bhASA ke eka sukavi the| kavi kI abhI bahuta kucha kiyA jA sakatA hai| unake sampUrNa jananI kA nAma padminI thaa| kavi kI tIna patniyAM thIsAhitya kA talasparzI sarvAMga sAMskRtika adhyayana apekSita AincaMbA AdityAmbA), sAbhimabbA yA abhiabbA hai| unakI kRtiyoM ke stotroM tathA pUrvApara prabhAvo para bhI (amRtAmbA) aura suabbA (zrutAmbA)-ye tInoM hI prakAza par3anA hai| viduSI thI aura kavi ke lekhanakArya me yoga detI thii| ___ anya aneka purAtana AcAryoM, manISiyoM, mahAkaviyo svayaMbhU kI mahAsatvaghariNI dharmapatnI sAmiabbA to ghra vaAdi kI bhAMti mahAkavi svayabhU ke viSaya me jo kucha rAja kI putriyoM kI zikSikA bhI thii| kavi kI saMbhavatayA vaiyaktika tathya upalabdha haiM, ve atyalpa haiM / parantu jaisA ki ekAdhika saMtAneM thIM, kintu unake kevala eka suputra tribhuAMgla mahAkavi zeksapiyara ke eka prauDha adhyetA alphreDa bana svayabhU ke viSaya meM hI kucha jAnakArI hai| usane AsTina kA kahanA hai ki 'bahudhA yaha kahA jAtA hai ki pitA kI kRtiyoM ke kacce AlekhoM ko susaMpAdita karake vyakti vizeSa ke rUpa meM hama zeksapiyara ke viSaya me kucha tathA unameM pUraka aza, anya prazastiyA Adi jor3akara bhI nahIM jAnate, kintu mujhe to yaha pratIta hotA hai jitanA unakA sarakSaNa evaM prakAzana kiyaa| usane apane badaiya, adhika hama usa vyakti ke viSaya me jAnate haiM, kisI anya govinda, zrIpAla, madana Adi kaI prazrayadAtAoM evaM prerako vyakti ke viSaya meM nahI jAnate haiM-yahI bAta mahAkavi ke nAma bhI die haiN| svayaM kavi svayaMbhU ne apane AzrayasvayaMbha para lAgU hotI hai, kintu usake pADitya kA utanA dAtA ke rUpa me rayaDA dhanaJjaya aura dhavala iya yA ghra ba. vividha evaM vistRta adhyayana to ho le jitanA ki gata rAja dhavala iya ke nAma prakaTa kie hai|| jagabhaga 400 varSa meM zeksapiyara kA ho sakA hai| aisA ho kavi ne apane pUrvavartI aneka kaviyo eva sAhityakAro jAne para svayama ke bhI vyaktitva, svabhAva, cAritra eva kA nAmollekha kiyA hai| paumacariu kI sUcI meM atima guNa-doSoM ko bahuta kucha ujAgara kiyA jA sakatA hai| nAma anuttaravAdI kIrtidhara aura raviSeNa ke haiM-ina kavi kI prApta kRtiyoM meM unakA nAma svayabhU yA dono ke padmapurANoM ko hI svayabhU ne apanI rAmAyaNa kA svayaMbhUdeva prApta hotA hai| yaha unakA mUla nAma thA yA mUlAdhAra banAyA pratIta hotA hai| saMskRta padmapurANa ke sAhityika, kahA nahIM jA sktaa| kavirAya, kavirAja- kartA raviSeNa (676 I.) ne bhI anuttaravAdI kIrtidhara cakravartI, kavirAjadhavala, chaMdacUDAmaNi, jayapariveza tathA ke purANa ko apanA AdhAra sUcita kiyA hai| ariTThaNemi vijayapreSita unake viruda ye upAdhiyAM rahI pratIta hotI cariu meM svayabhU ne mahAkavi caturmukha aura unake pdaahaiN| svaya ke kathanAnusAra vaha zarIra ke dubale-patale, UMce DiyAbaddha harivazapurANa ko apanA pUrvavartI sUcita kiyA kada ke the, unakI nAka capaTI thI aura dAMta virala the| hai| svaya svayabhU kA sarvaprathama spaSTa nAmollekha puSpadata aisA lagatA hai ki kAvyoM kI racanA ke samaya vaha praur3ha ke apabhra za mahApurANa (956 I0) meM prApta hotA hai| anubhavavRddha evaM jJAnavRddha the| unakI jAti, kula, baMza, isa prakAra kavi ke samaya kI pUrvAvadhi 676 I0 gotra Adi kA kucha patA nahIM hai, sambhavatayA vaha brAhmaNa aura uttarAvadhi 156 I. sthira hotI hai| isI AdhAra dharmataH vaha digambara matAvalambI the| puSpadatAya mahA- para sva.premI jI ne svayaM kA samaya 676 I. aura purANa ke 'svayaMbhU' zabda ke TippaNa meM unheM 'ApulIsaghIya' 783 I0 ke bIca anumAna kiyA thA, DA. devendra kumAra kahA gayA hai jisase anumAna lagAyA gayA / ki unakA ne bhI ise mAnya kiyA kintu yaha heta ki svayaMbhU ne jinasambandha yApanIya saMgha se thA yaha saMgha digambara paramparA (zeSa pR06 para) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmI stota eka samasyA pUrti mere hastalikhita grantha sagraha meM eka choTI-sI pustikA hastalikhita hai jisameM kevala cAraha para hai pratyeka patra kI laM0 cau0 14 / / seM0 mI0 X 7 / / se0 mI0 hai / pratyeka patra meM pAMca-pAMca paktiyA hai tathA pratyeka paMkti meM tIsa-2 akSara haiN| prati atyadhika suvAkya sundara zabdo me akita hai isameM kevala 44 lA saMskRta chanda hai| isake racayitA zrI guru semakarNa ke ziSya zrI dharmasiMha haiM jina ratnakova pRSTha 289 para isakA ullekha hai, para racayitA kA viziSTa paricaya upalabdha nahI hotA hai / isa brAhmI stotra kI eka khAsa vizeSatA hai isIlie yaha lekha likhA jA rahA hai| yaha bhagavatI sarasvatI yA jinavANI kA varNana karane vAlA stotra hai aura kevala stutiparaka hI nahI hai apitu jahA jinavANI kI stuti hai yahAM bhagavAna AdinAtha kI stuti se sabaMdhita muni mAnatuMgAcAryakRta bhaktAmara stotra ke pratyeka chada kI atima pakti samAviSTa kara tIna paMktiyAM sarasvatI kI stuti kI milAkara pUrA jinavANI kA stavana kiyA gayA hai| isa taraha vAgdevI kI stuti ke 44 chada prastuta kara rahA hU / eka samaya thA jaba samasyApUrti kA pracalana hindI, urdU, saMskRta Adi sabhI bhASAo meM huA karatA thA aura yaha kavi vicakSaNa pratibhA ke dhanI kavigaNa hI kara pAte the / dhArAnareza mahArAja bhoja to apane kaviyo ko svaya samasyAtmaka paktiyAM dekara unakI pUrti karAte the tathA uttama samasyApUrti rUpaka racanA para lAkha-lAkha mudrAe dAna meM samarpita kara diyA karate the| yadyapi 'lakSadoM kI ukti meM atizayokti bhale hI hoM phira bhI samasyApUrti kA saMcalana vibhinna bhASAo me vipulatA se rahA hai| isI taraha kA eka mahAkAvya "pAzvabhyudaya" jise zrI jinasenAcArya mahArAja ne mahAkavi kAlidAsa ke meghadUta kI eka paMkti lekara zeSa tIna paMktiyAM apanI racakara D zrI kumhanalAla jaina prinsipala pArzvaprabhu kA caritra varNana kiyA hai, kitanI mahAna pratibhA thI uname / isI taraha pa0 lAlArAmajI zAstrI ne bhaktAmara stotra' ke caraNoM ko lekara 204 zlokoM kI racanA "zatadvayI' ke nAma se kI thii| isI taraha "prANapriya" nAmaka kAvya bhI rAjula aura nemiprabhu kA varNana karane vAlI samasyApUrti rUpaka racanA upalabdha hotI hai / jaina sAhitya meM umAsvAmI aura mAnatuMgAcArya do hI aise nivivAda AcArya hue hai jinheM di0 aura 10 donoM hI sampradAya baDI zraddhA aura Adara ke sAtha pUjate haiM dono kI kRtiyA tatvArtha sUtra aura bhaktAmara stotra bar3e bhakti bhAva se paDhe aura bAce jAte haiM tathA unakI ArAdhanA aura svAdhyAya hotA hai| yaha bAta alaga hai ki Age calakara kucha vidvAno ne durAgraha vaza inameM herApherI kara kucha kamI baDha kara diyA jisakA ullekha karanA yahAM aprAsanika hogA isa vivAda ke lie anekAnta varSa 2 kiraNa 1, pR0 66 para tathA sva0 DA0 nemIcandra jI jyotiSA cArya kRta 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI paramparA' ko vistAra se dekhe / yahAM to merA mUla uddezya kevala isa "brAhmI stoSa" zIrSaka zreSTha sAhityika kalA kRti kA rasAsvAdana hI pAThako ko karAnA mAtra hai| yadi bhaviSya me AvazyakatA huIM to 'bhaktAmara stotra aura tattvArthasUtra' para vistAra se vizada vivecana agale arko me kruuNgaa| yaha sAhityika kalAkRti aba taka sarvathA aprApya, ajJAta aura aprakAzya hai, sudhI pAThakagaNa ina chadoM kI garimA aura lAlitya ko parakheM tathA bhAvoM aura vicAroM ko kavi ne kisa khubasUratI se sajoyA evaM piroyA hai vaha sarvathA paThanIya aura mananIya hai jise avirala rUpa se nIce de rahA hUM / vAgdevI kI stuti kitanI sundara aura camatkRta hai yaha pAThaka svayaM hI nirNaya kareM aisI racanAyeM prAyaH bahuta hI kama upalabdha hotI haiM : Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 barSa 37, ki01 anekAnta ||shrii lakSmyai nmH|| svayyaryamatvaSi tathaiva navodayinyA zrI guru khemakarNa ke ziSya dharmasiMha dvArA racita padmAkareSu jalajAni vikAsabhAMjie tvaM kiM karoSi na zivena samAna mAnAn bhaktAmara bhramara vibhramavaibhavena, lIlAyate krama saroja yugoM yadIyaH / tvatsaMstaveM hRdaH SoviduSoguruhaH / nidhannariSTa bhayabhittimabhISTa bhUmA ki sevayannupakRte sukRtakahetu vAlaMbanaM bhavajalepatatAM janAnAM // 1 // bhUtyAzritaM ya ihanAtma samaM karoti // 10 ya tvatkathAmRtarasaM sarasaM nipIya matvaivayaM janayitAramaraMsta haste yA sazritA vizada varNAvalibhiH prasUtA / medhAvinonavasudhAmapinAdriyate / kSIrArNavArNavucitaM manasApyavApya brAhmImajihma guNagaurava gauravarNA stoSye kilAhamapi taM prathamaM jinendra // 2 // kSAraM jalaM jalaniSerasituMka: icchet // 11 jainAH vadati varade sati sAdhurUpA mAtarmati satasahasramukhI prasIdanAlaM __ mniirivnimyiisvrbhktivRttii| tvAmAmanati nitarAmitare bhvaanii| sArasvata matavibhinnamanekamekaM vaktuM stavaM sakala zAstrajayaM bhavatyA yatte samAnamaparaM nahi rUpamasti // 12 manyaH kaH icchati janaH sahasAgRhItuM // 3 manyeprabhUta kiraNa zrutadevidevyo tvAM stotramaMtrasaticAru caritrapAtra katuM svayaM guNadarI jlvigaahy| tvatkuMDalaukila viDaMbayatAstamAyAM / yetatrayaM viDupagRhayituM surAdi mUrtadRzAmaviSaya bhavibhozcapUSNaH ko vA tarItumalamaMbunidhi bhujAmyAM // 4 yahAsarebhavati pAMDapalAsakalpaM // 13 tvadvarNanAvacanamauktika pUrNamIkSa ye vyomavAta jalavahni mRdA cayena mAtarnabhaktimUr3hA tava mAnasa me| kAya praharSa vimukhA svadRte aMyati / prItirjagattraya janadhvani satyatAyA jAtAnabAmvajaDatAdyaguNAnaNUnmA nAbhyeti ki nizizoH paripAlanArtham // 5 kastAnnivArayati saMcaratoyatheSTam // 14 vINAsvanaM svasahaja yadavApamUrjA asmAdRzAM varamavAptamida bhavatyA zroturna kisuvasuvAkyayaH jalpitAyAM / satyAvRtoru vikRte saraNinayAtaM / jAtaM na kokilaravaM pratikUlabhAvaM ki cAdyamendramanaghesati sAradeva taccAracAna kalikAnikarakahetuH // 6 ki madArAvizikharaM calitaM kadAcit // 15 tvannAma maMtramiha bhArata saMbhavAnAM nirmAyazAstrasadanaM yatibhirjayaka bhaktyaitibhAratavizAM japatAmaghaughaM / prAduSkRtaH prakRtitIvratapomayena / sadyakSayaMsthagitabhUvalayAMtarokSa uccheditAhaulaya satigIyasecedsUryAzubhinnamivazAvaramaMdhakAraM // 7 bopo parastvamasi nApa jagatprakAzaH // 16 zrIharSamAdhavarabhAravikAlidAsa vAlmIki yasyA atIndragirirAgiri saprasasyaH pANinimamaTTamahAkavInAM / tvAM sAsvatI svamatasiddhamahI madIyaH / sAmyaM tvadIya caraNAbja samAzrito ya jyotiSmatI cavacasAM tanuteja Aste muktAphalapatimupaiti nanUbiMdU // 8 sUryAtizAmimahimAsimunInaloke // 17 vidyAvisArarasikamAnasalAlasAnA , spaSTAryamatvaSitathaiva navodayinyAmaraM surabhicetAMsi yAMti sudRzAM dhRtmissttmuurteH| sumrasamadvizomaM jegIyamAnarasika priypNcmessttN| kisa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAjho stotra-eka samasyA pUti devIpyate sumukhite vadanAravidaM hArAMtarastharmAya kaustubhamatragAtra vidyotayajjagatpUrvazazAMka vivam // 18 zobhAM shshrgunnytyudyaastgiiyyoN| prApnotyamutra sakalAvayavaprasaMgI vidyAsyatastava satImupacAriratna nisyati miduvadanezazirAtmakatva / bibaraberivapayodharapAzrvavartI // 28 zakti jagatvadadharAmRta varSaNena ajJAnamAtratimira tava vAgvilAsA kArya kiyajjalaparajalabhAranamraH // 16 vidyAbinodi viduSA mahatA mukhaagre| mAtastvayI mama manoramatemanISI nighrati tigma kiraNA nihitAnirIhe mugdhAMgane nahi tathA niyamAdbhavatyA / tuMgodayAdi sirasIva sahasrarazme // 26 tvasminnameya paNarociSi ratnayAtI pRthvItala dvayamapAyi pavitrayatvA navaM tu kAcazakale kiraNAkulepi // 20 zuddha yazodhavalayatyadhunorddhaloka / cetastvayI zramaNapAtayate manasvI prAglaghayAsumukhatetha vida mahimnA syAdvAdanimnanayata. prayate yato'ha / muccastaTaM suragirerivazAtakoM // 30 yoga sametya niyamavyavapUvakena romommibhirbhuvana mAtarivastraveNI kazcinmanoharati nAtha bhavAMtare'pi // 21 saga pavitrayatilokamadogavartI / zAna tu samyagudayasya nizatvameva vibhrAjatebhavagatI trivalIpatha te vyatyAsa sazaya dhiyomukha mneke| prakhyApayastrijagataH paramezvaratvaM // 31 gaurAMgi sati bahubhA kva kumokaMmanyA bhASyovita yukti gahanAni ca ninimIze prAcyeva vigjanayati sphuravaMzujAlaM // 22 yatra tvameva mati zAstra sarovarANi / yo rodhasImRtajanI gamayatyupAsya jAnImahe khalu suvarNamayAni vAkya jAne sa eva sunanuH pRthitaH pRthivyA / pamAnitatra vivudhAH parikalpayaMti // 32 pUrva tvayAdipuruSa sadayosti sAdhvI prAgvaMbhava vijayatenayathetaramyA nAnyaH zivazivapadasyamunIndrapaMyA // 23 brAhmI prakAma racanA rucira tathAte / divyaddayA nilayamunmuvi dakSipadma tADakayostavagabhasti ratIndubhAnvopuNya prapUrNa hRdaya varade vareNya / stAdRkkuto grahagaNasya vikAsinopi // 33 tvadbhUdhana sadhana razmi mahAprabhAva kalyANi sopaniSadUprasabha pragRhyazAnaM svarUpamamalaMpravadaMti saMtaH // 24 vedAnatIndrajadaro jaladhaujugopa / kaivalyamAtmatapasAkhilavizvadarzI bhISma vidharasuramugraruSApiyasta cakre yayAdipuruSaH praNayA pramAyA / dRSTvAbhayaM bhavati nobhavadAzritAnAM // 34 jAnAbhi vizvajananIti ca devate sA garjaddhanAdhana samAna-targajendra vyaktaM tvameva bhagavanpuruSottamosi // 25 viSkabhakubhaparirabhajayAdhirUDha / siddhAnta edhi phalado bahurAjyalAbhaH / dveSyopi bhUprasaradazcapadAti sainyatyasto yayA jagata vishvjniinpNth.| nAkAmatikramayugAcala saMzritaM te||35 vicchittaye bhavati terivadevimanyA mAzAzRgasthirasa zukra salajjamajjA stumyaM namo jinabhavodadhizoSaNAya // 26 snAyUdite vapuSipitta marutkaphAyaH / madhyAnha kAla visRtaH savituH prabhAyAM robhAnalaM capalatAvayava vikAra savaidire guNavati tvamato bhvtyaa| stvannAmakIrtana jalaMzamayatyevam // 36 doSAMsa iSTa caraNaraparairabhiH mithyApravAdi nirata vidhikRtya sUrya svapnAntarepina kadAcidapImatosi // 27 ekAMtapakSa kRtakakSa vilakSatAsya / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5, varSa 37, ki.1 anekAnta cato stabhiH saparimayate dvijihva mAH bhavaMti makaradhvajatulyalpAH // 41 tvannAma nAgavamanI hadi yasya saH // 37 ye cAnavadya padavI pratipadya paye prAcInakarma janatA caraNaM jagatsU tvacchiSyatA vapuSivAsa ratiM labhate / moThaya madADhayadanu mudrita maandrnndr| notugrahAtava zivAspadamApyate yat dIpAzupaSTi pisahya sudevi pusA / sabaH svayaM vigatabaMdhamayA bhavaMti // 42 tvatkIrtanAttama ivAzabhivAmapaMti // 38 ido kaleva vimalApi kalaka muktA sAhitya zAbdika rasAmRta pUritAyA gageva pAvana karI na jalAzayApi / sattarka kakasa mahobhi mnormaayaa| syAttasya bhArati sahathamukhImanISA pAraMniramazeSa kalidikAyA yastAvakastavamimaM matimAnadhIte // 43 1.tpAvapaMkajavanAdhayiNo labhate // 36 yohajjayo kRta jayo guru khemakarNa sastharupayuparilokamiloka sojJA pAdaprasAda mudito mudito gurudharmasiMhaH / vyomnoguruja kavini.saha sakhya mucca / hai vAgdevi bhUminabhavatIbhirabhijJa sadhai anyonyamAnyamiti te yadavami mAtaH taM mAnatuMgabhavazA samupaiti lakSmI // 44 trAsaM vihAyabhavatassmaraNAdvati // 40 iti bhaktAmarasyAtimapadAMkita brAhmI stotra smaapt| devAiya tyajanimava tava prazAdAta lekhitamira pustaka RSi premacadena svArthamiti / prApnotyaho prakRti ma mina maanviiyaa| zruta kuTIra, 68 kuntI mArga, vyakta tvacityamahimA pratibhAti tIryag vizvAsa nagara, zAhadarA dillI-32 (104kA zeSAMza) sena punnATa ke harivazapurANa (783 I0) kA koI ullekha samApti elaDara me huii| zeSa gratha bhI rASTrakUTo ke Azraya nahI kiyA aura na jinasena-guNabhadra ke mahApurANa meM hI rakhe gaye / kavi ke mUla nivAsa ke viSaya me matabheda (lagabhaga 850 I0) kA hI, ata: vaha 783 ke pUrva hai-kucha ume kannauja, kucha vArANasI, sAketa vidarbha hI hue hone cAhie, kucha lacara pratIta hotA hai| (varAra), mahArASTra yA karNATaka anumAna karate hai / rASTraina tIno AcAryoM ne bhI to svayama yA usake grathoM kUTo ke mAnyakheTapUrva rAjadhAnI elAura (elorA) mahAkA koI ullekha nahI kiyA hai| hame to aisA lagatA hai rASTra eva vidarbha ke sandhisthala ke nikaTa hI hai| svayama ki svayabhU aura harivazakAra jinasena prAya mamasAmayika ke jIvana ke atima varSoM kA bhI koI jJAna nahI haithe| svayabhU dvArA ullekhita usakA AzrayadAtA dhra varAya aisA lagatA hai ki vaha ekAeka gRhAsthAzrama se udAsIna dhavala eva rASTrakUTa nareza dhra varAja dhArAvarNa nirupama hokara saMbhavatayA vATagrAma ke svAmi vIrasena ke sasthAna (779-193 u0) se abhinna pratIta hotA hai| dhavala yA me rahakara AtmakalyANarata ho gayA thaa| eka anumAna dhavala iya usakA bhI eka viruda rahA pratIta hotA hai| yaha bhI hai ki svAmi jinasena ke jayaghavalATIkA viSayaka dhrava kA putra evaM uttarAdhikArI govinda tR. -jagatuga- 'zrIpAla sapAlitaH' pada se abhiprAya svayama se hI ho tribhuvana-dhavala (763-814 I0) tribha vanasvayabhU kA jinhone gRhatyAga karake zrIpAla nAma dhAraNa kara liyA baDhaiyagobinda nAmaka AzrayadAtA rahA ho sakatA hai| thaa| unake adhUre apabhraMza mahAkAvyo kA saMrakSaNa sapAdana ataeva svayaMbhU kA sAhitya-sRjana lagabhaga 770 I0 se evaM pUrti unake suyogya kaviputra tribha vana svayaMbhU ne kii| 765 I0 rahA pratIta hotA hai| aisA lagatA hai ki apane astu, kavirAja svayaMbha deva viSayaka abhI bhI aneka uttara bhAratIya abhiyAna me rASTrakUTa dhruvarAja kannoja se tathya anveSaNIya evaM gaveSaNIya haiN| aneka sUtra abhI bhI rAjyazreSThi rayaDA dhanaJjaya aura usake Azrita kavi DhIle vivAdAspada, anizcita yA aspaSTa hai| samyaka vizesvayaMbha ko saparivAra apanI rAjadhAnI elaura me livA bAdhyayana se hI ve khuleMge aura suspaSTa hoNge| lAyA thA-paumacariu kA prArambha kannauja me huA, -jyoti nikuja, cArabAga, lakhanaU-16 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gunA meM saMrakSita 'kho' kI jaina pratimAeM madhya pradeza ke gunA jile meM kusuma kho nAmaka grAma kisI samaya vaibhava sampanna sthAna thA parantu samaya ke sAtha hI sArA vaibhava ujar3a gayA kevala kalAkAroM kI dharohara khaNDaharoM ke rUpa meM bikharI paDI huI hai| yahAM para vartamAna me khanDahara ke rUpa me jaina maMdiroM ke avazeSa par3e hue haiM / yahI se prApta dasa jaina pratimAyeM jaina samAja dvArA lAkara vartamAna me jaina dharmazAlA sTezana roDa gunA meM saMgrahita kiyA hai / sarakSita pratimAoM kA vivaraNa nimnalikhita hai :prAdinAtha : prathama tIrthaMkara AdinAtha padmAsana kI dhyAnastha mudrA meM nirmita hai| unake kesa skandha taka phaine hue haiN| lambe karNa cApa eva sira para kuntalita kezarAzi, pIche prabhAvalI kA akana hai / vitAna meM trikSatra hai| trikSatra ke dono ora vidyAdhara yugala eva abhiSeka karate hue hAthiyo kA zilpAMkana hai / tIrthakara ke dono ora bharata aura bAhubalI ko ArAdhaka ke rUpa meM akita kiyA gayA hai / pAda pITha para yakSa kubera eva yakSaNI cakrezvarI kA Alekhana hai / zAntinAtha : kAyotsarga mudrA me zilpAMkita solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha ke hAtha ta sira bhagna hai| sira ke pIche alakRta prabhAvalI evaM vakSa sthala para zrI vatsa pratIka kA akana hai / vitAna meM trikSatra evaM abhiSeka karate hue gaja akita hai / parikara meM jina pratimA evaM gaja vyAlo kA Alekhana he / tIrthakara ke donoM tarapha paricAraka indra Adi Asika rUpa se khaDita avasthA meM khar3e haiN| pAdapITha para bhagavAna zAntinAtha kA dhvaja lAchana hiraNa tathA yakSa garuNa yakSaNI mahA mAnasI kA Alekhana hai| pAsa me hI donoM ora aMjalI hasta mudrA meM bhaktagaNa baiThe hue hai / neminAtha : bAisaveM tIrthakara neminAtha kI pratimA kAyotsarga mudrA me zilpAMkita mUrti ke hAtha va sira, dAMyA paira bhagna hai| pratimA madhya se TUTane ke kAraNa do khaNDo me hai / bhagavAna neminAtha ke donoM ora padmAsana evaM kAyotsarga me jina pratimAoM kA aMkana hai| pAdapITha dono pArzva me cAmara dhArI paricAraka khar3e haiN| caukI para neminAtha kA dhvaja lakSana zakha tathA yakSa gomeda yakSI avikA kA Alekhana hai / pArzvanAtha :- teisaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kI cAra pratimAeM saMgrahita hai jiname se do padmAsana me evaM do kAyotsarga mudrA me hU~ ! prathama padsAsana kI dhyAnastha mudrA meM nirmita tIrthakara ke sira para kuntanita kezarANi, sira / narezakumAra pAThaka ke Upara saptaphaNa nAgamoli hai| vitAna meM trikSatra, abhiSeka karate hue gaja, vidyAdhara evaM jina pratimAoM kA aMkana hai| tIrthakara pArzvanAtha meM nAgaphaNa mauli se yukta paricArikA banI hai| pAdapITha para yakSaNI padmAvatI kA Alekhana hai| dUsarI pratimA siMha yukta golAkAra alakRta pAdapITha para padmAsana kI dhyAnastha mudrA me zilpAkita pArzvanAtha ke dono paira tathA dAhinA hAtha bhagna hai| sira para saptaphaNa nAga mauli, vitAna meM chinAlI dundabhika, abhiSeka karate hue gaja, vidyAdharo kA a kana hai| tIrthaMkara ke dAyeM ora khanDita avasthA me paricArako kA aMkana hai| pari kara me gaja vyAla tathA jina pratimA banI huI hai| pAdapITha para yakSa dharaNendra aura yakSI padmAvatI kA Alekhana hai / tIsarI mUrti me kAyotsagaM mudrA me nirmita tIthaMkara pArzvanAtha ke sira ke Upara sapnakaNa nAga moli vitAna me chatra abhiSeka rahate hue gana, vidyAdhara, parikara meM gaja vyAla Adi kA Alekhana hai| nIce dAyI ora cavaradhArI eva bAyI ora sebikA kA zilpAkana hai / 1 cauthI kAyotsarga meM uparokta pratimA ke samAna, kuntalita keza, karNacApa, saptakaNa nAga mauli, trichatra abhiSeka karate hue gaja, vidyAdhara vyAna AkRti, nAvaradhArI sevikA Adi kA akana hai / kebala gana dharaNendra va yakSaNI padmAvatI kA Alekhana hI vizeSa ullekhanIya hai / lakhana vihIna tIrthaMkara :--- sagraha meM do lAMchana bihIna tIrthakara pratimAye surakSita hai| prathama padmAsana kI dhyAnastha mudrA me akita tIrthaMkara ke dono hAtha TUTe huye hai sira para kumalita kezarAzi karNacApa eva sira ke pIche prabhAvalI kA Alekhana hai / tIrthakara ke pArzva me cAvadhArI paricAraka vitAna meM vichana aghu mandira alakaraNa, mAlAdhArI vidyAdhara, vyAlI eba jina pratimAo kA aMkana hai / dUsarI kAyotsarga mudrA me nirmita tIrthaMkara ke dono hAtha kamara se TUTa jAne ke kAraNa do bhAgoM me hai / sira para kuntalikeza, vakSasthala para zrIvRkSa pratIka akita hai| parikara me mayaka, gaja, vyAna, pAdapITha para ajalIhasta me sevikAo kA akana hai| jina pratimA vijJAna : yaha jina pratimA vitAna se sambandhita kalAkRti para citrita dundabhika, abhiSeka karate hue gaja evaM vidyAdhara mugaloMkA Alekhana hai| kendrIya purAtana saMgrahAlaya gujarI mahala, gvAliyara (ma0pra0 ) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bijoliyA abhilekha [vi. saM. 1226] meM jainadarzanaviSayaka siddhAMtoMke ullekha zrI kRSNagopAla zarmA aitihAsika dRSTi se vijoliyA abhilekha' (vi. saM. nItika iSTakaroM (political expedients) me samIkRta 1226) mukhyataH isalie mahatvapUrNa hai ki yaha sAMbhara evaM kiyA jA sakatA hai-saMdhi, vigraha, yAna, Asana, vedhI. ajamera ke cauhAnoM kI vaMzAvalI para prakAza DAlatA hai| vaMzAvalI para prakAza sAlamA bhAva evaM Azraya / " digambara jaina siddhAnta ke anusAra pRthvI ke cha: khaNDa abhilekha kA uddezya digambara jaina lolAka dvArA pArzvanAtha haiM (ssttkhnndd)| unameM se eka Arya khaNDa hai jo gaMgA evaM maMdira kI sthApanA ko lekhAMkita karanA hai / abhilekha meM / siMdhu nadI ke madhya sthita hai| isa khaNDa se bAhara sthita yatratatra janadarzanaviSayaka siddhAMtoM ke pracchanna ullekha bhI : bhI sabhI pradeza mleccha khaMDa ke antargata Ate haiN| haiN| unhI para hama vicAra karanA cAhate haiN| 'SaDdRSTi' kA prayoga SaDdarzana ke lie kiyA gayA abhilekha ke zloka 41 kA pATha hai pratIta hotA hai jo isa prakAra haiM-lokAyatika, saugata, 'SaTa(TvaM)DAgamabaddha sauhRdabharAH SaDjIvarakSezvarAH sAMkhya, yoga, prabhAkara evaM jaiminIya / SaT (ibhe)dedviyavasyatA parikarA: Sarmaka(kla)ptAdarAH abhilekha ke zloka 48 kA pATha hai[1]SaTvaM (TkhaM ) DAvanikIrti pAlanaparA: Sa(SA)Tgu(gu) ___ 'paMcAcAraparAyaNAtmamatayaH / pNcaaNgmNtriijv(jjv)laaH| pNcjnyaanvicaarnnaasucturaaH| pNcedriyaarthojjyaaH| zrImatpaMcaNya ciMtAkarAH SaT(i)dRSTayaMvu(bu)jabhAskarA[:]samabhavaH gurupraNAmamanasaH pacANuzuddhavratA paMcate tanayA gRhItavi]paTade(ude)zalasyAMgajAH // nayAH zrIsIyakaveSThinaH / / 'SaTakhaMDAgama' se sambhavata: abhiprAya sRSTi ke cha: 'paMcAcAra' haiM-darzanAcAra, jJAnAcAra, vIryAcAra, khanDoM se sambaddha Agama sAhitya se hai| ye chaH khanDa chaH / / caritrAcAra evaM tapAcAra jaisA ki nemicandrakRta dravyasaMgraha dravyoMke AdhAra para vibhAjita hai-jIva, pudgala, AkAza, ke adhyAya tIna kI mAthA 52 se spaSTa hai :kAla, dharma aura adhrm| dasaNaNANapahANe vIriyacAritravaratavAyAre / appa paraM ca muMjai so Ayario muNI kssetro|| SaDjIva hai-pRthvI, apa, tejasa, vAyu, vanaspati 'paMcAMga maMtra' se sambhavataH abhiprAya upAsanA kI evaM trasa / prathama pAMca sthAvara hai evaM ekAndraya haiM, sa prakriyA se sambaddha pAMca matra yukta caraNoM se hai-AhvAna, usa jIva ko kahA jAtA hai jisake pAsa eka se adhika sthApana, saMnidhikaraNa, pUjana evaM visarjana / indriyAM haiN| paMcajJAna kI jAnakArI isa sUtra se milatI hai-matiiMdriyoM pAMca hai-sparzarasanadhrANacakSudhotrANi kintu zatAvadhimana. paryayakavalAni jJAnama / uparyakta zloka meM ullikhita 'SaD-indriya' meM 'manasa 'jise 'paMca iMdriyArtha' haiN-sprshrsgNdhvrnnshbdaastdaa|' ISadindriya mAnA jAtA hai, zAmila pratIta hotA hai| pacaguru hai-ahaMta, siddha, AcArya upAdhyAya evaM sarva eka zrAvaka ke 'SaTkarma kA vivaraNa umAsvAmI sAdhu jaisAki bahuzru ta jainamaMtra se jJAta hotA haizrAvakAcAra ke isa zloka se milatA hai Namo arahaMtANAM NamosikhANaM Namo AirIyANAM / devapUjA gurupAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / Namo uvajjhAyANaM Namo loe saba sAhaNaM // dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine-dine / 'paMcavrata' haiM-hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virati'SaDguNa' kA kyA abhiprAya hai, kaha pAnA muzkila vatam / -506, govindarAjiyoM kA rAstA hai| zrI akSayakIrti vyAsa ke anusAra ise chaH mAnya rAja cAMdapola bAjAra, jayapura 1. yU.jI0sI0 risarca phailo, itihAsa evaM bhAratIya hai| dekheM ipigrAphiyA iMDikA, vol, xxvi, pR0. saMskRti vibhAga rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura / 84-102. 2. yahA~ prastuta pATha evaM usakI vyAkhyA 50 asayakIti 3. vahI, pR0 107, pAdaTippaNI 1. vyAsa ke patra "bijholI rAka insakripsana Ava 4. umAsvAmI, tatvArthasaMgraha, adhyAya 1 sUtra 1. cAhamAna somezvara : vi. sa. 1226" para AdhArita 5. vahI, a. 2, sU0 20 6 . vahI, a.7, s.1 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntinAtha purANa kA kAvyAtmaka vaibhava bhASA - agocara ghaTanAoM athavA bhAvoM ko yathAsabhava gocara tathA mUrta rUpa meM prakaTa karanA eka zreSTha kavi kA lakSya hotA hai / tabhI hRdaya meM udbuddha hue bhAva rasAbasthA taka pahuMcate hai| bhASA, bhAvo ko vahana karane kA sAdhana hai| jisa kavi kI bhASA jitanI adhika sabala aura prasaGgocita hogI, bhAvo kI utanI adhika tIvra anubhUti vaha apanI kavitA ke dvArA karA sakegA / ataH eba bhASA kA sarala eva vyAkaraNa sammata honA anivArya hai| "zAntinAya purANa" saMskRta graMthoM me zreSTha pratIka hai| isame 'asaga' ne rasAnukUla bhASA kA pravAha pravAhita kiyA hai / kavi ke hRdaya sAgara meM ananta zabdo kA bhaDAra hai jisase use kisI artha ke varNana meM zabdoM kI kamI anubhava nahI hotI bhASA kisI zithilatA ke binA ajasa gati se Age bar3hatI hai| isakA udAharaNa darzanIya hai"prabho zAntiH striyo lajjA maurya zastropajIvinaH / vibhUSaNamiti prADuvaMzamyaM ca tapasvinaH / / zA. pu. 4136 arthAt prabhu kA AbhUSaNa kSamA hai, strI kA AbhUSaNa lajjA hai, sainika kA AbhUSaNa zUratA tathA tapasvI kA AbhUSaNa vairAgya kahA gayA hai / mahAkavi asama kA bhASA para pUrNa adhikAra thaa| unhone jisa sthala para jisa prakAra ke bhAvo kA citraNa kiyA hai| usake anurUpa hI bhASA kA prayoga parilakSita sarga hotA hai| caturtha me yuddha varNana prasaGga meM zabda yojanA, kaThora dhvani yukta yuddha ke bAtAvaraNa ko utpanna karane me sahayoga detI hai "sAMnanika zaMkhaM pUrayitvA tvraanvitH| caturaGgA taTa senAM sabhrAntAM samanInahat // bAspAnAllosamA patyA svAvAsAnyecarezvarAH / akANDaM raNasaMzobhAdapi svaramadezayan // thA. pU. 4186-87 ku0 mRdulakumArI zarmA arthAt zIghratA se yukta senApati ne yuddha sambandhI phUkakara bar3AI huI caturaGga senA ko taiyAra kiyaa| vidyAdhara rAjAoM ne sabhA se lIlA pUrvaka apane para jAkara asamaya meM yuddha kI halacala hone para bhI svecchA se dhIre-dhIre kavaca dhAraNa kiye / mahAkavi asama meM zabda cayana kI apUrva zakti hai| bhASA unakI icchA kI anugAminI hai| vaha apane Apa hI bhAvAnurUpa Dhala jAtI hai| samAsa pradhAna bhASA aura saMyukta varNayojanA ne kAvya ko atyanta ojasvI vanA diyA hai| navama sarga meM rAjA vajrAyudha ke guNoM kI prazaMsA meM isI prakAra kI bhASA draSTavya hai "amadaH pramadopetaH sunayo vinayAnvitaH / sUkSmadRSTivizAlAkSo yo vibhAtisma sAsthitaH // 31 arthAt manda muskAna yukta jo putra garva rahita hokara bhI bahuta bhArI garma sahita thA ( pakSa meM harSayukta thA), acche naya se yukta hokara bhI naya ke abhAva sahita pA ( pakSa meM vinaya guNa se yukta yA), aura sUkSmanetroM se sahita hokara bhI bar3e-bar3e netro se sahita thA (pakSa me gaharAI se padArtha ko dekhane vAlA hokara bhI bar3e-bar3e netroM se sahita thaa| - asaga ne bhASA me zRgArAtmaka hAva bhAva vilAsoM kA bhI kalAtmaka hRdayagrAhI citra upasthita kiyA haibebarI: parito bAti buvannakavallarIH / eSa tadvadanAmodamAditsuriva mArutaH // zA. pu. 3124 arthAt vidyadhAriyo ke cAro ora unakI kezarUpI latAoM ko kampita karatI huI vAyu aisI baha rahI hai, mAnoM unake mukhoM kI sugandha ko grahaNa karanA cAhatI ho| rAjA ko muni ke rUpa me nAtha purANa kI bhASA durUha ho kA varNana isI prakAra kA hai pradarzita karate hue cAvigaI hai| rAjA megharatha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 37, ki01 anekAnta dhyAnAcchithilagAtrebhyaH patadbhirmaNibhUSaNaH / iSTa ho sakatA hai ? kaho ! Ao, sarvahitakArI dharma ko rAgabhAvarivAntaHsthairmucyamAna samantataH // jAnane kI icchA rakhatI huI hama tapovana ko caleM, vratazIla ataraGgamivAmbhodhimakAnanamivAcalam / Adi meM prayatna kareM tathA AtmahitakArI tapa kare / mApa dadRzaturdevyo taM vimuktaparicchadam // 12.80-81 inake kAvya me naitikatA aura dhArmikatA ke prati ___ arthAt dhyAna se zithila girate hue maNimaya AbhU- jhukAva hai| isa pratha me aneka kathAoM ko jor3akara rocaka paNoM se jo aise jAna par3ate the, mAno bhItara sthita rAga- banAyA gayA hai, jiname sthAna-sthAna para sundara vicAro bhAva hI unheM saba ora se chor3a rahA ho, jo laharo se kA samanvaya kiyA gayA hai| svArthaparaka icchAo kA tyAga, rahita samudra ke samAna vana se rahita parvata ke samAna the, sArvabhaumika kriyAzIla paropakAra kI bhAvanA, vyAkhyAna, jinhoMne saba vastrAdi chor3a diye the, aise rAjA megharatha ko naitikatA tathA upadeza isakA pradhAna uddezya hai| kahIM-kahI vAGganAoM ne dekhaa| sazaktatA ke sAtha oja tathA prasAda guNa yukta zailI ke zailI-zailI ke svarUpa kA ullekha karate hae bANa bhI darzana hote haiM yathA- . ne kahA hai prajJotsAhabalodyoga dhairya zoryakSamAnvitaH / navo'rtho jAtiragrAmyA zleSo'kliSTaH sphuro rasa. / jayatyeko'pyarInkRtsnAnki punadvI susaMgatoM // // 56 vikaTAkSara bandhazca kRtsnamekatra duSkaram // ___arthAt prajJA, utsAha, bala, udyoga, dhairya, zaurya, kSamA harSacarita-prastAvanA sahita eka hI puruSa bahuta se zatruoM ko jIta letA hai arthAt nUtana evaM camatkAra pUrNa artha, surucipUrNa sva- phira hama do bhAI milakara kyA nahIM jIta skeNge| bhAvokti sarala, zleSa, spaSTa rUpa se pratIta hone vAlA rasa inake uddezya abhivyakti kI yathArthatA tathA artha kI tayA akSaroM kI dRr3habandhatAyeM sabhI zailI kI vizeSatAyeM hai, spaSTatA ko prakaTa karate hai| jo kisI kAvya meM eka sAtha prApta honI kaThina hai| rasa yojanA-rasa kAvya kI AtmA hai usake binA ___ zAtinAtha purANa kI zailI sarala, prabhAvazAlI eva kAvya kI vahI dazA hotI hai jo AtmA ke binA deha kI zAnta hai| inakI zailI ko sAdhAraNa kAvya kI uttama zailI hotI hai| 'asaga' rasasiddha kavi hai| unakI kRtiyo me kahA jA sakatA hai| apane svAbhAvika saundarya se yukta prAyaH sabhI rasa upalabdha haiM kintu jainadharmI hone ke kAraNa 'asaga' kI bhASA, vargoM kA zithilatA rahita prayoga eva unhone viSayAsakta janoM ko mokSa mArga dikhAne ke lie lAlitya, kaThora varNoM kA abhAva tathA aryAbhivyakti me 'zAnta rasa' se pUrNa kAvya racA hai zAMtarasa aGgI hai zeSa pUrNataH zabdoM kI yojanA-yaha saba unako mahAkavi siddha sabhI rasa aGga hai| zAMtinAtha purANa ke nAyaka ana me karatI haiN| virakta hokara zAMti kI dazA prApta karate haiN| SaSTha sarga zAntinAtha purANa me yathAsthAna dhArmika upadezo kA me kanakadhI kI mana sthiti 'zAMta rasa' kI utpanna karatI bhI samAveza kiyA gayA hai| aparAjita kI putrI dIkSA- haigrahaga karane kI icchuka hokara apanI sakhiyoM se kahatI hai- tasmAtpravrajana theyo na yo me gRhsthtaa| va va viSayAsaGgAt klizitvA kevala gRhe / kalaGkakSAlanopAyo nAnyo'sti tapasovinA / / aa. pu. 6 / 15 prANiti prAkRto lokastatki vrata satAM matam // arthAt dIkSA lenA hI mere lie kalyANakArI hai, dharma bubhutsavaH sArvametayAmastapovanam / gRhasthapana kalyANakAro nahI hai kyoki tapa ke vinA yatadhvaM vratazIlAdau kRSIdhvaM svahitaM tapaH // kalaGka dhone kA dUsarA upAya nahI hai| zA. pu. 6 / 106-107 kAvya me zAMtarasa ke aneka prasaGga Aye haiM jinheM arthAt sAdhAraNa prANI viSayAsakti ke kAraNa ghara kavi ne pUrNa manoyoga se pallavita kiyA hai yathA rUpa hrAsa me kaneza uThAkara vyartha hI jItA hai, vaha kyA satpuruSo ko kI bAta sunakara rAnI priyamitrA vairAgya cintana karatI hai Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntinAva purANa kA kAvyAtmaka vaibhava ba.megharatha upadeza dete haiM- . vidyAstra ko dekhakara azanighoSa yadyapi dUsaroM ko jItane aneka rAmasakIrNa dhana lagnamapi kSaNAt / vAlA thA, taba bhI bhayabhIta ho gyaa| mAnuSya yauvana vitta nazyatIndudhanuSaryathA / / zAntinAtha purANa meM vibhinna prasaGgoM me Azcarya vanimargabIbhatsa pUtigandhi vinazvaram / utpanna karane vAlI ghaTanAe upasthita huI haiM jisase "adamalasthandinavadvAra kiM ramya kRmi sakulam // bhuta rasa" bhI yathAsthAna prayukta huA hai zA. pu. 1260-100 vIkSamANA parAbhUti tasya pravizata' puram / arthAt jo svabhAva se glAni yukta, durgandhamaya, vinazvara / itisaudhasthitA prAhu vismyaanpuryossit.|| hai, jisake navadvAra mala ko harAte rahate haiM tathA jo kIDo / nirucchvAsamida vyApta nagara sarvata: suraiH / se bharA huA hai aisA yaha zarIra kyA ramaNIya hai ? arthAt antarbahizca kasyeya lakSmIrlokAtizAyinI // nhii| zA. pu. 13 // 182-183 zAntinAtha purANa me "vIra rasa" kA bhI utkRSTa arthAta nagara meM praveza karate hue unakI utkRSTa vibhati varNana huA hai / pacama sarga yuddha kI garvoktiyo se sayukta hai-- ko dekhakara mahalo para caDhI nagara kI striyA Azcarya se sa vAmakara zAkhAbhi reje khaDga parAmRzan / aisA kaha rahI thii| dekho, yaha nagara bhItara aura bAhara, tatraiva nizcalAM kurvanpracalantI jayazriyam // 5 // 76 saba ora devo se aisA vyApta ho gayA hai ki sAMsa lene ke __arthAta rAjA aparAjita bAyeM hAtha kI aguliyo sa liA bhI sthAna nahI hai, yaha lokottara lakSmI kisakI hai ? talavAra kA sparza karatA huA aisA suzobhita huA, mAno "zRGgAra rasa" ke prasaGga atyanta sImita hai / tathApi caJcala vijaya lakSmI ko usI para nizcala kara rahA ho| vijayAddha parvata para vidyAriyoM kI zobhA pAra rasa vIra rasa kI dhArA kahI-kahI raudra rUpa meM pariNata ko prakaTa karatI hai-- ho jAtI hai taba 'raudra rasa' ke darzana hote haiM uttarIya dezana pidhAya stanamaNDalam / tataH kazcitkaSAyAkSaH kruddho daSTAdharastadA / dyotamAnA sphuratakAntizoNadantacchadatvipA / / AhatoccaH svamevAsa vAma dakSiNa pANinA ||shaa pu. 4.18 nirgacchantI latAgehAccanAsti sastamUrdhajA / arthAt jisake netra lAla ho rahe the, atyanta kupita iya kAcidratAnte'smAt mvedabindacitAnanA / / thA aura oTha ko Dasa rahA thA, aisA koI vIra dAhine zA. pu. 3 / 25-26 hAtha se bAMye kandhe ko jora-jora se tAr3ita kara rahA thaa| arthAt jo uttarIya vastra ke aJcala me stana maNDala / bIbhatsa rasa' bhI ko AcchAdita kara rahI hai, oTho kI lAla-lAla kAnti se zobhAyamAna hai, jisake keza vikhare hue hai tathA jisakA utpanna hotA hai| yathAuccaiH resuH zivA mattAH prapIya rudhirAsavam / mukha pasIna kI bUdo se vyApta hai| aimI yaha koI strI saMbhoga ke bAda latAgRha se bAhara nikalatI huI suzobhita zIrNasanahanaccheda nIlAmbhoruha vAsitam / / zA. pu. 5 // 36 arthAt jIrNa zIrNa haDDI ke khaNDa rUpI nIla kamalo se alaGkAra yojanA-alaGkAra rasa ke upakAraka yukta rudhira rUpI madirA ko pIkara pAgala hue zRgAla hote hai |alkaaro ke asvAbhAvika tathA asthAna prayoga se ucca svara se zabda kara rahe the| kavitA kAminI kI dazA bhArI eva beDola kuNDalo ke 'rAjA zrI vijaya tathA azanighoSa ke madhya yuddha varNana samAna ho jAtI hai| kAvya ko prabhAvazAlI banAne me meM bhayAnaka rasa' sAkAra ho jAtA hai alaMkAra mahattvapUrNa haiN| avadhyamAnamanyeSAM vidyAstra vIkSya vivythe| zAntinAtha purANa ke bAhya evaM Antarika donoM pakSoM Asureyo jitAnyo'pi sa zUraH zUrabhIkaraH // zA. pu.794 ko saundaryayukta karane hutu 'asaga' ne zabdAlaMkAra tathA arthAta rAjA zrI vijaya ke dvArA chor3e gaye avadhya aryAlakAra kI yojanA kI hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 varSa 37, ki. unake anuprAsa tathA yamaka alaMkAra nAda saundarya me thA tathA kula kA zreSTha dIpaka hokara bhI pravaDa uttama battI vRddhi karate haiM aura prastuta bhAvoM ke utkarSa meM sahAyaka hai| se yukta pA arthAt zreSTha vRddhajanoM ko uttama avasthA 'yamaka kA udAharaNa prastuta hai-- sahita thaa| asti lakSmIvatAM dhAma purI yatra prabhAkarI / zleSa ke atirikta 'dRSTAnta alaMkAra' bhI yathAsthAna prabhAkarI prabhA yasyAM patAkAbhinirudhyate // 1 / 21 / / sanniviSTa kiyA gayA hai| caturtha sarga meM cakravartI damitAri arthAt jisa batsakAvatI deza meM dhanADhya puruSo ke kAla kahatA haisthAna svarUpa 'prabhAkarI nAma kI vaha nagarI' vidyamAna hai dviSato'pi para sAdhuhitAyava pravartate / jisameM 'sUrya kI vbhA' patAkAoM se rukatI rahatI hai| ki rAhumamRtezcandro grasamAnaM na tarpayet // 4166 arthAt sajjana zatru ko bhI hita ke lie atyadhika zAntinAtha purANa upamA, rUpaka, utprekSA, vibhAvanA, arthAntaranyAsa alaMkAroM kA mAnoM bhaNDAra hai| rAjA dami pravRtta karatA hai so ThIka hI hai kyoMki kyA candramA, grasane tAri ke varNana me 'utprekSA' kA Alambana liyA gayA hai- vAle rAhu ko amRta se saMtapta nahIM krtaa| zleSagabhita ArthI parisaMkhyA ke bhI sthAna-sthAna para karNAbharaNamuktAzucchuritAnanazobhayA / darzana hote haikSayavRddhiyuta candraM hasantamiva santatam // 3 // 78 yatrAsItkokilebveba sahakAra paribhramaH / arthAt jo (damitAri) karNAbharaNa sambandhI motiyoM atyantakamalAsa: pratyahaM bhramareSu ca // 13 // 16 kI kiraNoM se vyApta mukha kI zobhA se aisA jAna par3atA thA arthAt jahAM (hastinApura meM) sugandhita AmoM para mAno bhaya aura vRddhise yukta candramA kI haMsI kara rahA ho| paribhramaNa karanA koyaloM me hI thA, vahAM ke manuSyoM meM saptama sarga me 'upamA alakAra' kI chaTA darzanIya hai- sahAyaka viSayaka sandeha nahI thaa| kamalapuSpoM kI prApti tasyAmajIjanatsUnumakIti paratapam / ke lie kheda bhramaNo meM hI pratidina dekhA jAtA thA, vahA~ prabhAta iva sa prAcyAma pakavallabham // 7117 ke manuSyo meM lakSmI kI prApti ke lie atyadhika kheda nahIM arthAt jvalanajaTI ne vAyuvegA nAma kI strI se dekhA jAtA thaa| zatruoM ko satapta karane vAlA arkakIti nAma kA putra usI caturtha sarga meM damitAri kI senA aparAjita ke parAtaraha utpanna kiyA, jisa taraha prAta:kAla pUrva dizA meM krama ko sunakara bhrAti meM par3a jAtI hai| jisase "bhrAMti kamalo ko atyanta priya sUrya ko utpanna karatI hai| mAna alakAra" dRSTigocara hotA hai - rAjA magantavIrya tathA damitAri ke yuddha varNana me ki nAmAsau ripuH ko vA kiyattasya bala mahat / 'asaga' na sundara rUpaka" prastuta kiyA hai cakravartyapi sa bhrAntaH kiM satyamaparAjitaH // 461 svasvAminidhanAvaruddhatarAtmavikramAt / arthAt zatru kisa nAma vAlA hai athavA usakA mahAna tava cakradhArAgno subhaTaH zalabhAyitam / / 53115 bala kitanA hai? isa viSaya me cakravartI damitAri bhI arthAt apane svAmI prI mRtyu se kruddha uddaNDa subhaTo ne bhrAnta hai, kyA sacamuca hI vaha aparAjita (ajeya) hai ? yadyapi apanA parAkrama dikhAyA, parantu ve usa cakrarala kI zAMtinAtha parANa meM 'arthAnAma aMada dhArA rUpI agni me patage ke samAna jala mre| subhASita vacana prastuta kiye gaye haiN| yathAzAntinAtha purANa ke ekAdaza sarga me rAjA mevaratha dUtikA kAntamAnetu visApi samutsukA / kA eleSamaya' vaNana kiyA gayA hai pratasthe svayamapyekA duHsahoH hi mnobhvH|| 14 // 14 pAnivAsapayo'pi na jAtu jalasagataH / ___ arthAt (candrodaya ke samaya koI eka utkaThitA strI yo'bhUtakulapradIpo'pi pravRddhasudazAnvitaH // 1111. pati ko lAne ke liye dUtI ko bhejakara svayaM bhI cala par3I, arthAt jo lakSmI kA nivAsabhUta kanala hokara bhI so ThIka hI hai kyoMki kAma dukha se sahana karane yogya kabhI jala kI saMgata nahI pA arthAt mUkhoM kA saMgata nahI hotA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntinAtha purAnakA kAvyAtmaka baMbhava channa yojanA-mahAkAvya kI paramparA ke anurUpa reje ghanAnRtaralIkRtacArutArA dignAganAthapadavI svymaagtev|| kAvya meM 'chanda' kA bahuta mahatva hai| zAntinAtha purANa meM zA. pu. 160231 isI paramparA kA nirvAha huA hai| sampUrNa grantha 'anuSTupa' upajAti:chanda meM nibaddha hai tathA pratyeka sarga ke anta meM chanda pari- puraHsarA dhUpaghaTanvahanto vaizvAnarA vizvasRjo birejuH / vaIna hai aura vahAM 'zArdUla vikrIDita' chanda prayoga kiyA phaNAmaNisphAramarIcidIpairadIpi mArgaH phaNinAM gaNena // gayA hai| yathA zA. pu. 163233 anuSTup chama zAntinAtha purANa kA sUktibaMbhavatatpratApayazorAzI muurtaavivmnormau| hamArA jIvana kSetra vistIrNa hai / yahAM vibhinna viSayoM dharmacakra purodhAya puSpadantAvagacchatAm / / zA.pu. 16232 ke madhura tathA kaTu anubhava prApta hote rahate haiN| sUktiyA~ zArdUla vikrIDitam vANI kA ratna hai, jo gambhIra anubhavoM ko vyakta karatI gIrvANavarivasyayA girivaraH prAye sa zakrAdibhi / hai, isake dvArA dharma siddhAntoM tathA naitika mUlyoM kA mahattva Vto tatmaNaramyatA kSaNaruceH saMprAptavatyAM vibho // prakaTa hotA hai| loka meM kAvya kI prakRSTatA usakI tIkhI agnIndrA mukuTaprabhAnalazikhAjyAlA ruNAmbhoruhe aura mArmika sUktiyo ke dvArA siddha hotI hai| rAna, viracayyatatpratinidhi satsampadA siddhaye // 16 // 240 sUkti kA sAmAnya artha hai-su-ukti-sundara yA zAntinAtha purANa meM anya prayukta chaMda nimnalikhita hai sauSThava pUrNa kathana / sAmAnya lokavANI se vicitra prabhAvautpalamAlabhAriNI kArI vizeSa kathana ko hI Arambha meM sUkti kahA gayA stavakamayamunmayUkhamuktAstabakita madhyamanekabhaktiyuktam / hogA, lekina isa 'sUkti' zabda kA bodha Age calakara suratamaNidaNDika tadantanirupamamAvirabhUtparaM vitAnam // kavi vANI ke paryAya me hone lgaa| zA. pu. 16 / 227 mahAkavi rAjazekhara ne sarasvatI ko 'sUkti dhenu' praharSiNI kahA hai-"ki kaviyo kI sarasvatI sUktidhenu hai, kavi tasyAntastribhuvanabhUtaye jinendro yAti sma jana sarasvatI rUpI mAya se sUkti duhA karate haiN| sUkti pratipadametya nampamAnaH / arthAt kaavy| saMbhrAntaH karadhRtamagalAbhirAmairdevendradivibhu yaha 'sUkti' zabda mAtra hI kAvya kI pahalI paribhASA vibhUmipaizca bhaktyA / / zA. pu. 160ra28 hai| gupta samrATa samudragupta (120-3780) kAvya evaM indravaMzA sagIta vidyA meM ruci rakhane vAlA thaa| prayAga ke abhilekha tapodhanAH zithilitakarmabandhanA mahodayA surntdhiimhodyaaH| me prazasA pUrvaka use sUktamArga (sakti kAvya kI racanA tamanvayuvidhumiva zAntavigrahA grahAH zubhAH karane vAlA) kavi kahA gayA haizubharucayastamopaham // zA pu. 16 / 229 "sUkta mArga kI jisakI subhASita racanAe paThanIya biyoginI haiM aura jisakA kAvya bhI apanI acchI sUktiyoM ke kAraNa nanRte jayaketubhiH puraH paritajyeva vivAdinaH parAn / anya kaviyoM ke kalpanA vibhava ko ukhAr3a dene vAlA hai| yazasaH prakararivezituH zaradindudyutikAntakAntibhiH / kauna sA guNa hai, jo usameM nahI hai / eka mAtra vahI vidvAnoM zA. pu. 164230 kA Adara sthAna hai| basantatilakA-- anyatra sthAna para sUkti ko "kAna se piyA jAne utyApitA suravaraiH pathi vaijayantI vAlA amRta" batAyA gayA hai| muktAphalaprakarabhinnadukUlakluptA / kAvya meM sUktiyoM kA karNAmRta rasa kAvyarasa se bhinna Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 barSa 37, ki.1 eka alaga hI AkarSaNa hai, pratibhAvAn kavi apanI bhaMgi- stuti, durjanoM kI nindA, dharma, nIti, strI.viSayaka sUktiyoM bhaNiti aura sUkti rasa ke nibandha meM ekAgra hokara kAvya se zAntinAtha purANa ko alaMkRta kiyA hai| rasa ke aucitya-anaucitya kI cintA nahI karate haiN| aise zAntinAtha purANa meM subhASita saMcaya isa prakAra haikaviyoM para khIjha kara "Anandavardhana' ne likhA hai "zreyase hi sadA yogaH kasya na syAtmahAtmanAm"-. "alaMkAra kahAM rasAbhivyakti kA kAraNa banatA hai, zA. pu. 1188 usakA eka niyama hai, use bhaGga kara alakAra kI jo arthAt mahAtmAoM kA sadA yoga prApta honA kisake yojanA kI jAtI hai vaha niyamata: rasabhaMga kA kAraNa lie kalyANakArI nahI hotA? arthAt sabhI ke lie banatI hai, isa prakAra ke udAharaNa mahAkaviyoM ke prabandhoM ___ kalyANa yukta hotA hai| meM bar3hata dikhAI par3ate haiM, lekina rasabhaMga ke aise nidarzana "dhIrA hi nayamArgavit"-242 maiMne alaga alaga karake nahI dikhAye, vaha isalie ki ardhAt dhIra vIra manuSya nIti ke mArga kA jJAtA hotA hai| apanI hajAra sUktiyoM se camakane vAle una mahAn kaviyo "saMsargaNa hi jAyante guNA doSAzca dehinAm"-4154 kA doSa nikAlanA apanA hI dUSaNa ho jAtA hai / lanA apanA hA dUSaNa hA jAtA hai / " arthAt prANiyo me guNa aura doSa saMsarga se hI hote haiN| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki dhvani aura rasa kI "kanyakA hi durAcArA pitroH khedAya jAyate"-4156 bhAMti kabhI sakti bhI kAvya kI kasauTI thii| arthAt kanyA kA durAcArI honA mAtA-pitA ke lie AcArya 'kUnTaka' bhI mukti ke camatkAra ke se prabhA- kheda kA viSaya hotA hai| vita rahe haiN| "unhoMne sarasvatIkavi ke mukha candrarUpI "strIjano'pi kulodamataH sahate na parAbhavam"-718 raMgamandira me sUkti vilAso kA abhinaya karane vAlI arthAt kulIna striyAM bhI parAbhava ko sahana nahI karatI haiN| nartakI kahA hai|" "AcAro hi samAcaSTe sadasacca nRNAM kulam"-8/42 kavi aura kAvya kI prazaMsA meM aneka kaviyo ne arthAt AcAra hI manuSya ke acche aura bure kula ko sUkti prazaMsA kA abhidhAna kiyA hai, aise aneka udAharaNa kaha detA haiN| subhASita saMgrahoM se paripUrNa hai| "bhavitavyatA hi balIyasI"-1087 "zAntinAtha purANa" meM mahAkavi asaga ne gambhIra arthAt honahAra balavatI hotI hai| viSayoM ko vyakta karane vAlI sUktiyo ko prastuta kiyA "sarva dukha parAdhInamAtmAdhIna paraM sukham / "-12 / 106 hai| sUktiyo ko sarala, sukomala padoM meM gumphita karake unheM sajIva aura prabhAvazAlI banA diyA hai| nItiviSayaka / arthAt parAdhIna sabhI kArya dukha hai aura svAdhIna vacana kavi ke viziSTa jJAna tathA pAMDitya ke paricAyaka haiN| sabhI kArya parama sukha hai| vibhinna prasaMgoM meM yathAsthAna mahAkavi ne sajjanoM kI mau0 kuMvaralAla gobinda, bijanaura sandarbha-sUcI 1. yA dugdhA'pi na dugdheva kavidogdhamiranvaham / 3. 'karNAmRtaM sUktirasam'-vikramAMkadeva carita 26 hadi naH sannidhattA sA sUkti dhenu: sarasvatI // 4. dhvanyAloka-2016 -kAvyamImAsA adhyAya 3 5. vande kavIndravakvendu lAsyamandiranartakIm / 2. sUktamArgaH kavi-mati-vibhavopsAraNaM cApi kAvyam / devI sUkti parispandasundarAbhinayojvalAm / / ko nu smAdyo'sya na syadguNamati -vakrokti jIvita ra 6. nirgatAsuna vA kasya kAlidAsasya sUktiSu / / / viduSAM dhyAnapAtra ya ekaH // 8 prItirmadhura sAndrAsu maJjarISviva jAyate // -hisTArikala eNDa liTarerI insikrapsana pR0 73 --'bANabhaTTa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA vyavahArika prAcAra zrI gAlAla jaina yatA', kalakattA ajJAnI bAharI vastu kA tyAga karatA hai parantu kyA kyA hamAre jIvana se vastu kI mahimA calI gaI hai kyA samajha karake tyAga kara rahA hai| vaha kahatA hai yaha vastu vastu kI Importance nahI rahI kyA vastu Meaningto merI hai maiM isakA mAlika haiM parantu mujhe imako choDa less ho gaI agara nahIM to abhI hama vahIM para hai koI . pharaka nahIM pdd'aa| denA cAhie agara nahI choDanA hU to naraka jAnA paDegA agara chor3a detA hai to svarga kI prApti hogii| isase pahale vaha to jJAnarUpa rahanA cAhatA hai, isalie pahale una cIjoM ko chor3atA hai jo jJAna ko matavAlA jyAdA cIja vahA para mila jAyegI-samAja meM pratiSThA banAne vAlI hai apane ko bhulAne vAlI hai vAstava meM zarAba ho jAyegI, loga mujhe tyAgI kahege, merA nAma ho jAyegA aisA mAnakara vaha tyAga karatA hai parantu abhI bhI vastu me nAma hI zarAba nahI parantu ve sabhI vastu zarAba hai jisako AnApanA nahI gyaa| eka vaha vyakti hai jo vastuA me pIkara jisako pAkara yaha apane ko bhUla jAtA hai mAnavatA baiThA hai aura usame me rApanA nahI hai jaise koI numAiza dekha ko bhUla jAtA hai isalie mAnava banane ko usa AcaraNa se una cIjo ke sevana se paraheja karegA jo mAnavatA ko rahA ho / eka vaha hai jahA vastu nahI parantu merApanA hai| apane ko bhulA detI hai aisI cIja hai mAMsa aura madirA / aba vicAra karatA hai saccA rAstA kyA hai ? jJAnI kahatA dUsare jIva kA mAsa khAkara apanA peTa bhare vahAM mAnavatA hai bhAI ye paravastu merI nahI, maiM galatI se inheM apanAyA kahA~ hai vaha to paNutA ko hI prApta nahIM huA parantu pazu yaha nerI galatI hai aba mujhe merI galatI samajha me A gayI ho gayA yaha kahanA cAhie / zarAba to nAma hai kisI bhI jitanA para kA grahaNa hai vaha merI galatI hai aura jitanA prakAra kA nazA usake sAtha me zAmila hai vaha apane para chUTa gayA vaha merI galatI chUTI hai maiMne kucha kiyA Apako-mAnavatA ko bhulA detA hai vaha vyakti ko apane nhii| ajJAnI samajha rahA hai maine kucha kipA hai dhana ko Apa se dUra karatA hai isalie aisI cIz2o se bacatA hai| choDa kara parigraha ko tyAga karake koI bar3I bAta kI hai saMsAra ke samasta prANI mAtra ko apane jase nija Atmaisalie use ahakAra hue binA rahatA nhii| vat dikhatA hai taba yaha kaise cAhegA mere dvArA kisI jIva ___ agara yaha vyakti yaha mAnanA hai ki paravastu meM, dhana ko kaSTa ho kisI kI virAdhanA ho usase bacane ke lie me, strI me, putra me, makAna-mahala me, gAr3I-moTaro me sukha rAtri bhojana kA tyAga, pAnI chAnakara pInA, anya khAne tA hai agara uname mukha mAna rahA hai to unako chor3ate hue ke sAmAna ko dekha zodha kara kAma meM lenaa| calane meM, bhI mamasta parigraha kA tyAga karane para bhI abhI para chUTA baiThane meM kisI kI virAdhamAna ho isalie samasta kriyAoM nahI he vaha para ko pakar3a hue hai bAhara meM chor3a diyA paratu me svaccha vRtti ko chor3atA hai| aise vyApAro se bacatA hai atara meM pakar3e hue hai| jaise koI amarUda khAne meM Ananda jahAM jIvoM kI virAdhanA hone kA Dara hotA hai| usa to mAne parantu DAkTara ke manA karane se nahI khAtA athavA hiMsA vRti ko bhI cAra bhAgoM meM bATA haivAyu bar3ha jAne ke Dara se nahI khAtA parantu usameM Ananda (1) saMkalpI hiMsA-kisI jIva kA sakalpa karake mAnatA hai to vastu chor3ate hue bhI parigraha nahIM chuuttaa| eka cITI ko bhI nahI mAratA hai yadyapi usake calane meM, amarUda kI Importance nahI mittii| vaha parigraha isalie uThane meM, vyApAra meM, ghara ke kAma-kAja meM jIvoM kI chor3a rahA hai ki bhogane se naraka jAnA pdd'egaa| nahIM virAdhanA hotI hai para yaha cITI hai isako mAra dUM aisA bhogagA to svarga mila jaayegaa| zAstra meM manA kiyA hai saMkalpa karake eka jIva kI bhI virAdhanA nahIM krtaa| isalie nahIM bhogatA hai tyAga kara detA hai parantu vastu kI (2) ubogI hiMsA-use kahate haiM jo vyApAra meM mahimA abhI banI huI hai| kyA yaha hamArI dazA nahIM hai hotI hai| yadyapi aisA vyApAra nahIM karatA jo bIvahiMsA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSe 37, ki01 anekAnta kA vyApAra hai parantu vyApAra me hiMsA hotI hai vaha bhI karatA jaise-(1) kisI ko jhUThI bAta kaha kara galata jaise-jaise rAMga haTatA hai usase bacatA jAtA hai| dhana kI rAste lagA de-sUThA upadeza de de| dUsare kI gupta bAta tRSNA nahIM rahI, jo hai usameM satoSa hai isalie vyApAra ko pragaTa karake use nIcA dikhA de, usako nukasAna pahucA kI jarUrata hI nahIM rhtii| de| (2) khoTe khAtA-pattara banAye, jhUThA sTAmpa banA leve (3) ArambhI hiMsA-ghara-gRhasthI ke kArya me aadi| (3) kisI ne bhUla se apanA denA kama batA diyA jIvo kI virAdhanA hotI hai aba dekha zodha kara saba kAma usakI galatI usako smjhaave| yaha nahIM kahatA usane kara rahA hai jhAr3a bhI nikAlI jAtI hai to viveka se kama btaaye| to kahA-Apake do sau le jaao| nikAlI jAtI hai| gehUM ko jyAdA ikaTThI nahI karatA (4) kisI kI bAta cehare vagairaha se jAnakara pragaTa na kre| jo kucha magAtA hai usako dhUpa me detA hai jisase uname hita-mita priya vacana bole| kisI ko cabhatI bAta na jIvo kI utpatti hI na ho| binane para jo jIva nikalate kahe jisase usake pariNAma bigar3a jaaveN| satya bhI aisA sabase alaga jagaha para rakha detA hai paroM me kar3e ghara me satya kahe jo ahiMsA se gabhita ho / kAne ko kAnA kahanA nahI phaiktaa| macchara ko mArane kA upAya nahIM karatA satya nahI hai kyoki isame hiMsA garbhita hai| jhUThI gavAhI pareta yaha kaisA prayatna hai ki macchara utsanna hI na ho| danA Adi kArya na kre| vyApAra me bhI kisI ko khoTe hara taraha se kama se kama Arambha karatA hai aura jina rAste nahI lagAveM, usake nukasAna hone kA mArga jAnakara sUkSma jIvo ko nahIM bacA sakatA vahA apane pramAda kA na batAve / asatya kI pravRti krodha me, lobha me AyegIrAga kA doSa mAnatA hai aura usa pramAdra ko dUra karane kA bhaya se aura hasI me hotI hai isase inase bacAva karate haiM upAya karatA hai| lobha kaSAya itanI ghaTa gayI hai ki anya ke dhana kI cAha (4) birodhI hiMsA-abhI taka dUsare ko calAkara hI nahI anyAya se kamAne kA to savAla hI nahI-nyAya usako churA mAranA nahIM cAhatA parantu apane deza para, mArga se kamAne meM bhI kamI karane kI ceSTA karatA rahatA hai apane ghara para koI AkramaNa kare to talavAra lekara bAhara anyAya ko paribhASA hareka vyApArI varga meM alaga-alaga nikalatA-deza kI rakSA karatA hai-ghara kI rakSA karatA hai-DAkTara, vakIla, prophesara, ijIniyara, naukarI karane hai / apane sAmane apanI strI kA zIla koI lUTe aura vaha vAlA, vyApArI sabhI vyakti apanA vyApAra karate hue kahe ki mere ko kaSAya nahI karanA usako to kAyara kahA bhI aisA AcaraNa nahI kara jo eka mAnava kI mAnavatA gayA hai vaha to tIvra kaSAyI hai / kamajora kI rakSA karanA ko tiraskAra karane vAle ho-jahA mAnavatA ro par3e anyAya kA pratikAra karanA yaha tIvra rAga nahI parantu aisA AcaraNa to sajjana puruSa ke lAyaka nahI hai jahA anyAya ke Age jhuka jAnA yaha tova kaSAya hai| abhI paisA to A sakatA hai parantu mAnavatA calI jAtI hai / koI gRhastha meM hai isalie abhI sAdhu jaisI kaSAya nahI calI taraha kA vyavahAra kisI bhI kSetra me karate hue cAhe vaha gyii| isa prakAra virodhI hiMsA me pravRti hote hue bhI sAmAjika kSetra ho, cAhe rAjanaitika, cAhe dhArmika ho, yahI samajhe abhI mere me kitanA rAga hai yaha merA svarUpa cAhe pArivArika dekhanA yaha agara aisA vyavahAra koI nahI, yaha upAdeya nhiiN| lar3AI meM jIta kara bhI yahI mere sAtha karatA to kyA mere ko suhAvanA lagatA, kyA samajhe ki dekho rAga ke kAraNa isa prakAra kI pravRti merI AtmA ko coTa nahIM phuNctii| yaha vicAra, yaha karanI pdd'ii| yaha rAga na hotA to kisakA deza kisakA dekhate hI hame rAstA dikhA detA hai ki hame dUsare ke sAtha ghara ? merA apanA to apanA zarIra bhI nahI hai maiM apane kaise bolanA cAhie-kaisA vyavahAra karanA cAhie aura svarUpa svabhAva meM Thahara sakatA to inase kyA prayojana thaa| jahA kaSAya kama hotI hai vahA vaisA akAraNa hotA hI hai ___isI prakAra satyarUpa pravRti kare-dUmare ko Thagane kA anyathA prakAra nahIM hotaa| to savAla hI nahI parantu aise kAmoM meM bhI pravRti nahI aba nija meM to corI karatA hI nahIM parantu dUsare Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA vyavahArika mAcAra 15 ko corI karane kA upAya bhI nahI batAtA / unako isa (4) parigraha parimANa-pahale dhana vaibhava kI maryAdA prakAra kI salAha bhI nahIM detA ki tuma isa prakAra kara nahI thii| abhI samasta parigraha ko nahIM choDa sakatA paraMtu lo| corI ke mAla ko kama dAma meM bikatA ho, koI kama amaryAdA meM aba maryAdA karatA hai ki cAra lAkha hI dAma meM dene ko AyA hama jAnate haiM ki isakA dAma yaha rkhuugaa| dekhane meM yaha mAlUma detA hai ki itane kitanA kama batA rahA hai phira bhI usako nahI khriidtaa| (3) rakhA hai parantu tRSNA para dRSTi DAlI jAye to mAlUma rAja ke kAnUna ke khilApha koI kAma nahIM karatA-jaise hogA koI bhI vyakti aisA nahI jisako tIna loka kI selaTaiksa kI corI, inakamaTaiksa kI corI, blaika mArakeTa vibhUti se kama kI icchA ho abhivyakta nahIM hai parantu vagairaha / dene lene ke bAda kama kaMza rakhanA / (5) milA- jaise jaise prApti hotI jAtI hai tRSNA usase Age baDhatI vaTa krnaa| jAtI hai itanI tRSNA ko ghaTAkara agara kisI ne cAra brahmacarya-para strI ke grahaNa kA to savAla hI nahI apanI lAkha kI maryAdA kI to ume rakhA bahuta kama hai thor3AstrI meM bhI rAga paraNati ko kama karatA jA rahA hai jitanA bahuta jyAdA hai| aba peTI bharane kI abhilASA nahI rahI svastrI ke prati jhukAva hai ume apanI galatI mamamatA hai mAtra peTa bharane taka hI sImina hai| dUsare kI jarUrata ko sA vyakti-strI ke rAgapUrNa kathAo ko nahI sunatA gele apane se jyAdA samajhatA hai isalie anAvazyaka sagraha nahIM vAisakopa vagairaha dekhane se bacatA hai jisame strI kI nagnatA krtaa| deza ko eka parivAra samajhatA hai aura samajhatA kA pradarzana kiyA jAtA hai| (2) anya strI jo banAva hai ki parivAra meM jaise dasa sadasya hai to sabako bAMTakara gAra jyAdA karatI hai unakI saMgati meM na jAya! (3) khAnA caahie| apane hisse me jitanA Ave utane se hI pahale jo bhoga bhoge ho unako yAda na kre| (4) apane kAma claave| yahAM deza ko parivAra samajha kara apane ApakA bhI siMgAra karane se yaha bhAvanA paidA hotI hai ki himse meM jyAdA kI ceSTA nahIM krtaa| jitanA parigraha koI mere kA dekhe| isalie apane ApakA bhI siMgAra na kA parimANa kiyA hai usame bhI kamI karatA jAtA hai kreN| svaccha rakhanA alaga bAta hai zRgAra karanA alaga aura kama se kama me Ane kI ceSTA karatA hai| jitanA bAta hai| (5) aura jyAdA garama bhojana karane se bhUkha se parAyApana-para kI apekSA ghaTa jAtI hai utanA mamatA jyAdA khAne se bhI bace kyoki aimI vAte kAma vAsanA hai ki maiM svAdhInatA kI tarapha jA rahA hUM jitanI para kI ko uttejita karatI hai| parigraha kI apekSA raha jAtI hai use parAdhInatA mAnatA yahAM taka ki apane bacco ke zAdI vivAha ke alAvA hai aura pUrNa pagadhInatA dUra karane kI ceSTA karatA hai| anya ke bacco kA zAdI vivAha karAne meM aguA nahI nAdi ko bAdhaka nahI mAnatA parantu para kI apekSA kI hotA / jo dUSita AcaraNa kI striyA hai cAhe vivAhita parAdhIna aura para kI apekSA ke abhAva ko svAdhInatA ho athavA vezyAdika ho unase samparka bhI nahI rkhtaa| mAnanA hai / jitanA-jitanA AtmaniSTa hotA jAtA hai para kAma vikAra ke ago ko choDakara anya rAsto se kAma meM kI phikra dUra hotI jAtI hai| pravRti nahI karatA / aura apanI strI me bhI maryAdA karatA Age bar3hatA hai roja tIna TAima binA nAgA ke do hai ki mahIne meM cAra Taphe, do daphe-eka bAra inyAdirUpa ghaDI hara bAra AtmaciMtana karatA hai| AtmA ko sparNa se apanI svecchA vRti ko kama karatA hai / karane kI ceSTA karatA hai, isI ko apanI kamAI mAnatA aisI pravRti ko prApta hai ki samAra zarIra bhAgo ma hai| kahane meM cAra bAra upavAma karake apanI zakti ko virakta ho rahA hai| jitanA grahaNa hai use apanI kamajArI tolatA hai ki para me niSThA abhI kitanI hai| upavAsa ke kamI samajhatA hai use grahaNa kI mahimA nahIM hai parantu roja kA TAima Atmacitana meM bitAtA hai| hapte meM kArapazcAtApa hai bhogAdika se virakta ho rahA hai / pahale svecchA bAra kI eka roja chuTTI hotI hai taba vyakti usa roja vRti thI anyAyapUrNa thI vahAM se nyAyapUrNa meM AtA hai phira saba apanA kArya karate haiN| yahAM para vaha eka roja zarIra usameM bhI kamI karatA jAtA hai| se parivAra me chuTTI lekara apane cetana AtmA ke kArya meM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, barva 37,ki.1 lagatA hai isase apane pariNAmoM kI Asakti kA patA DhaMkane ko kucha nahIM rahA / yaha parama utkRSTa muni avasthA magAtA hai| aba strIkAmAga karake pUrNa brahmacarya ko ko prApta hotA hai| dhAraNa karatA hai| phira ghara ke bArAma kA bhI tyAga kara aba bhojana ko bhI prakRti para chor3a diyaa| isa zarIra detA hai| savArI para car3hane kI bhI apekSA nahI rhii| koI kI koI apekSA rahI nahIM, agara isako rahanA hai to apane bhI bhojana ke lie kahatA hai vahI hiMsA se vajita bhojana Apa bhojana milegA isalie aneka prakAra ke niyama lekara grahaNa karatA hai yaha bhI nahIM kahatA mere khAne ko yaha cIja bhojana ko jAtA hai| agara saMyoga se vaisI vyavasthA banatI cAhie / kaSAya ghaTatI jAtI hai do TAima kI jagaha eka hatA bhAga hai to bhojana letA hai / parigraha se koI samparka nahI rahA / TAima bhojana karane lagatA hai| vyApAra kA tyAga kara parAlmApana chUTa gayA, bAharI parAtmApanA to rahA nhiiN| detA hai abhI vyApAra meM anumati detA thA aba anumati kAmavAsanA rahI nahI-baha Atma UrjA jo strI bhoga me denA bhI chor3a detA hai| parigraha kA vo parimANa kiyA thA lagatI thI vaha Atmabhoga meM lagane lagI-jo bAhara kI usameM kamI karatA jAtA hai / abhI ghara para rahatA thA aba tarapha para padArthoM kI tarapha bahatI thI vaha andara kI tarapha mandirAdi dharma ke sthAnoM meM rahatA hai / aba ghara nahIM rahA, bahane lgii| ahiMsAmayI kSamAmayI pane ko prApta vaha AtmA ghara kI cahAradivArI haTa gaI vaha jo ghara kI sImA aba vAstavika svabhAbika sAdhupane ko prApta hotA hai| yaha banAtI thI vaha dIvAra gira gayI, aba koI ghara parAyA sAdhu para or3hA huA nahIM hai bAhara se AyA huA nahInahIM rahA aura na koI ghara apanA rhaa| jaba kisI ghara yaha banA huA sAdhu nahIM hai isane apane zarIra ko sAdhu meM apanApanA mAnate haiM taba anya ghara meM parAyApanA AtA nahIM banAyA parantu yaha AtmA sAdhutA ko prApta huI hai, yaha AtmakrAntI hai| hai parantu jaba apanA miTa jAtA hai to parAyA bhI miTa jAtA hai| bAhara me dhana nahI, kapar3A nahI, khAne kA nahI, garmI ekasaMgoTI mAtra paribaha rahA hai aba bhojana ke sardI se bacane kA nahI parantu aMtara ke vaibhava se mahAna lie bulAne kI bhI apekSA rahI ki jo bulAve vahIM zAMti kA anubhava kara rahe hai / jahA dukha rahA nahI kisakA bAya parantu bhikSA ke lie nikalatA hai anukala sthiti duba ho kisI cIja me apanApanA nahI apanA samaya dhyAna dekhakara bhojana grahaNa karatA hai, dina bhara AtmaciMtana adhyayana meM lagA rahe haiN| bAra-bAra AtmasvarUpa kI anukaratA hai-varSa rAtri meM 24 ghaNTe ke lie sotA hai| bhUti kara rahe hai| 48 minaTa ke bhItara eka bAra jarUrI garmI sardI ke lie koI gAva kI jarUrata nahIM rhii| apanI AtmIka vaibhava kI anubhUti karate haiN| dhyAna se haTate parama zAnta abasthA ko prApta hotA jAtA hai| jIvoM kI haiM to 28 mUlaguNoM rUpI lakSmaNa rekhA ke bhItara pravati rakSA ke lie mayUrapicchi rakhatA hai cAra hAtha jamIna dekha hotI hai isake bAhara jAne para to sAdhu kI sthiti hI nahIM kara calatA hai na jora se calatA hai na dhImeM calatA hai| rahatI / baccA jaise hiMDole meM mUlatA hai kabhI Upara jAtA hai TaTTI pizAba bhI jamIna ko dekha kara karatA hai kisI jIva kabhI nIce AtA hai| vaise yaha Atmika jhUle meM hiMDa rahA kI girAdhanAna ho jaaye| aba virodhI hiMsA kA bhI dhyAna meM sthita hotA hai to Upara meM jAtA hai dhyAna se bacAva ho gayA hai cAhe koI mAropAhe bAlI deve vahAM haTakara 28 mUla meM AtA hai| apanA munipanA apane me koI karka nahIM hai| pAnatA hai 28 mUla guNoM ko to rAga mAnatA hai jo vahAM parantu abhI taka bhI eka laMgoTI mAtra kA aba basa sI hai usakI parAdhInatA bAkI hai pariNAmoM meM nirmalatA bar3hatI / kAya bacana me koI pharka nahI, dhanikanArIba kA koI hai| Atma anubhava ke basa para rAga TUTatA lagoTI ko bheda nahIM, satra-mitra kA bheda nahI, niMdA aura prazaMsA me jarUrata nahIM rhtii| kisI ko maMgA dekhane kI jarUrata bheda nahI, jaMgala aura zahara meM pharka nhiiN| sukha-dukha meM, nahIM rahI to apanI nagnatA Dhakane kA savAla bhI nahIM bIvana-maraNa meM koI bheda nahI rahA na maraNa dukha hai na jIvana yaa| mAtA ke garbha se utpanna hue nirvikAra baneko kI abhilASA hai| isa prakAra AtmA ko AtmA bhAtA taraha jo nirvikAra ko prApta ho gayA hai, usake pAsa baba hubA zAMta avasthA ko prApta hotA hai| 0g paramAabhI utanA par3A huA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka-pratiSThA aura prAtma-prazaMsA saMskRta meM eka subhASita hai-'bubhukSitaH kina karoti pApam |'-bhuukhaa kauna-sA pApa nahIM karatA? arthAt use kisI bhI pApa se paraheja nahIM hotA / vaha kisI bhI kImata para apanI bhUkha miTAne kI kharIda-pharokhta karatA hai| peTa kI bhUkha miTAnA kadAcit sarala hai apekSAkRta pratiSThA aura prazaMsA kI bhUkha se / Aja yaha roga mahAmArI kI bhAMti phaila rahA hai aura isase pIr3ita vyakti cAhe vaha guNoM se dUra hI kyoM na ho, hara choTe-bar3e, acchebure kI apekSA kie binA, cAhe jo bhI kImata cukAkara, cAhe jisa kisI adhikArI yA anadhikArI se pratiSThA kI bhUkha miTAne meM sannaDa haiM / Aja jo padaviyoM, mAnapatroM aura aise hI pranyoM ke AdAna-pradAna kI paripATI cala par3I hai usameM adhikAMza isI roga ke cihna haiN| ye aise lena-baina ke prasaMga Atma-ahita ke sAtha 'tIyaMkaroM kI vANI aura dharma' ke prati vagAvata ko hI iMgita karate haiM -vAstavikatA ke mApa ko nhiiN| dhyAna rahe-lokapratiSThA aura Atma-prazaMsA donoM hI Atma-hita meM nahIM / pAThakoM se apekSA hai ki ve ukta sandarbha meM sva0 pUjya bare varNI jI ke subhASitoM se lAbha leNge| loka-pratiSThA Atma-prazaMsA 1. saMsAra me prati ThA koI vastu nahI, isakI icchA 1. jabataka hamArI yaha bhAvanA hai ki loga hameM uttama hI mithyA hai / jo manuSya saMsAra bandhana ko chedanA cAhate kahe aura hameM apanI prazasA muhAve tabataka hamase mokSamArga haiM ve lokapratiSThA ko koI vastu hI nahIM smjhte| ati dUra hai| 2. kevala lokapratiSThA ke lie jo kArya kiyA jAtA 2. jo Atma-prazaMsA ko sunakara sukhI aura nindA hai vaha apayaza kA kAraNa aura pariNAma me bhayaGkara ko sunakara dukhI hotA hai usako sasAra sAgara bahuta dustara hotA hai| hai| jo Atma-prazasA ko sunakara sukhI aura nindA ko suna 3. saMsAra me jo manuSya pratiSThA kA lipsu hotA hai kara dukhI nahI hotA vaha AtmaguNa ke sanmukha hai / jo vaha kadApi prAtmakArya meM saphala nahI hotA, kyoki jo Atma-prazasA sunakara prativAda kara detA hai vaha AtmaguNa AtmA para-padArthoM se sambandha rakhatA hai vaha niyama me kA pAtra hai| AtmIya uddezya se cyuta ho jAtA hai| 3. jo apanI prazasti cAhatA hai vaha mokSamArga meM 4. loka-pratiSThA kI lipsA ne ima AtmA ko itanA kaNTaka bichAtA hai| malina kara rakhA hai ki vaha Atmagauraba pAne kI ceSTA hI nahIM kara paataa| 4. Atma-prazaMsA AtmA ko mAna kaSAya kI utpatti5. loka-pratiSThA kA lobhI AtmapratiSThA kA adhi- bhUmi banAtI hai| kArI nhii| loka meM pratiSThA usI kI hotI hai jimane 5. AtmazlAghA meM prasanna honA samArI jIvo kI apanepana ko bhulA diyaa| ceSTA hai| jo mumukSa haiM ve ina vijAtIya bhAvo se apanI 6. loka-pratiSThA kI icchA karanA avanati ke patha para AtmA kI rakSA karate haiN| jAne kI ceSTA hai| 6. Atma-prazasA munakara jo prasannatA hotI hai, mata 7. saMsAra meM bahI manuSya bar3e bana sake jinhoMne samajho ki tama usase unnata ho sakoge / unnata hone ke loka-pratiSThA kI icchA na kara jana hita ke baDe-se-baDe lie Atma-prazasA kI AvazyakatA nahI, AvazyakatA sadkAryoM ko apanA kartavya samajha kara kiyaa| guNo ke vikAsa kI hai| -'varNI vANI se sAbhAra' Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAki sanada rahe aura kAma Ae anusara-yogI tIrthakara mahAvIra (upanyAsa) kI visagatiyo ko lakSya kara 'anekAnta' ke gatAMka meM 'vicAraNIyaprasaMga' diyA gayA thaa| prabuddha pAThakoM ne usakA sadupayoga kara jo amUlya-vicAra bheje haiM uname se kucha ke kucha aMza 'sanada' rUpa me aMkita kiye jA rahe hai| yadyapi deza aura samAja ke vartamAna vAtAvaraNa ko dekhate hue AbhAsa hotA hai ki prAyaH Aja yukti, Agama aura tarka kI apekSA "jisakI lAThI usakI bhaisa' kI balavattA hai--phira bhI hama AzAvAdI haiM / DA0 nemIcandra jI indaura ke zabdoM meM-'apanI taraha likho rahie / svAdhInavRtti ke zera ko bhalA piMjare meM Aja taka koI DAla pAyA hai|' -sampAdaka 1. zrI bhaMvaralAla nyAyatIrtha (sampAdaka vIravANI) kA bhI logo meM sAhasa nahI rahA hai| apane pairo Apa -lekha sundara va samayAnurUpa hai| vIravANI me kulhADI mArane kA udyama to hamane na jAne kina aviveka chApanA kramazaH zuru kara diyA hai| anta meM sAtha me ke kSaNo me kara liyA hai| Apane phira bhI samaya para ThIka sampAdakIya bhI likhuugaa| kadama uThAkara cetAyA hai tadartha dhanyavAda / isameM saphalatA 2. pro. DA0 rameza candra DI. liT-vijanaura mile tabhI majA hai| 24-1-84 -Apane jisa nirbhIkatA se anuttarayogI me likhita 6. DA. jyoti prasAda jaina, lakhanaU digambara siddhAntoM se viparIta mAnyatAo kI ora dhyAna -vicAraNIya pramaga ke antargata anutara yogI kI AkarSita kiyA hai vaha stutya hai|" ApakI samIkSA dhyAna se pddhii| ApakA 'jarA socie' ApakI painI dRSTi ke prati samAja ko avazya hI zIrSaka sAmayika stabha bhI acchA aura Avazyaka lgaa| AbhArI honA caahie| 11-1-84 anekAnta ke lie jo zrama Apa karate hai aura jisa 3. zrI pro0 gorAvAlA khuzAlacandra, vArANasI yogyatA se patrikA nikAla rahe haiM, zlAghanIya hai| -maiMne anuttara yogI ke darzana bhI nahIM kie haiN| 21-1-84 Apa mere lie vizvAsa bhAjana haiM / phalataH aura logoM se 7. seTha rAjendra kumAra jaina, vivijJA sanI sphaTa visaMgatiyoM kI puSTi huii| Ara Apake vicAraNIya prasaMga para ApakA anuttarayogI saMbaMdhI vicAraNIya prasaga ke vicAro ko upayukta mAnatA huu| savaryalara prApta huaa| maiMne aneka vayovaddha anya vidvAnoM tathA unakA samarthana karatA huuN| puNyazloka mukhtAra sA0 / aura tyAgiyo se isa viSaya para vicAra sune kintu Apane to anekAnta ke saMsthApaka the|-13-1-84 kalama calAkara sAhasa aura gaurava kA kArya kiyA hai| 4. zrI paM0 mUlacana jI zAstrI, zrI mahAvIra jI Apake vicAroM meM sahamati kI nahIM, siddhAnta ke rakSaNa kI -yaha patra Apako anekAneka dhanyavAda dene ke lie| bAta hai isameM sahamati nahI, isa para kurbAnI Avazyaka hai| likha rahA hai| maiMne bhI kucha sthala isameM bahuta pahale dekhe 24-1-84 the--majhe dekhakara dukha huA thaa| mujhame itanI kSamatA nahIM . bI.DI. jaina, naI dillI thI jo ina para kucha likhatA / Apane jo vicAraNIya prasaga -anuttarayogI tIrthakara mahAvIra upanyAsa ko Apane likhakara eka bahuta bar3e sAhasa kA kArya kiyA hai aura bahuta hI painI dRSTi se par3hA hai| uThAe gae prasaMga vAstava digambara mAnyatA kA rakSaNa kiyA hai-isa viSaya meM Apa- me bahuta hI vicAraNIya hai / niHsadeha Apa samAja ko naI kA dhanyavAda kiye binA nahI raha sktaa| 16-1-84 dizA pradAna kara rahe haiM aura siddhAMto kI rakSA kara rahe haiN| 5. zrI paM0 ratanalAla kaTAriyA, kekar3I 28-1-84 ___'anuttara yogI' pustaka ke virodha meM jo Apane 9. hemacanda nemacanda kAlA, indaura AvAja uThAI hai vaha sahI kadama hai / Ajakala satya kahane -ApakI lekhanI kI spaSTavAditA ko sAdhuvadA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAki sanada rahe aura kAma Aye 23 dete hue yahI likhanA cAhatA hUM ki anuttarayogI ke se karanA koI anucita bAta nahI hai| AzA hai ve paramparA prakAzana me pratyakSa yA apratyakSa rUpa se jina-jinakA bhI viruddha aMzoM kA pariSkAra agale saskaraNa me avazya kara hAtha rahA ho una sabako sArvajanika rUpa se aise kRtyoM ke dege| 15-2-84 lie kSamA mAganI caahie| anuttara yogI ke bAre meM jo 12. DA0 premacandra jaina, jayapura kucha likhA gayA hai use paDhakara aisA lagatA hai ki bhrama anuttarayogI mahAvIra kI samIkSA pddh'ii| mai Apake phailAne vAle tathya kisa uddezya sa die jA rahe hai aura di0 vinAro me pUrNatA sahamata ha / isa viSaya para di0 jainiyo dvArA isa prakAra likhA jAnA eka dama asahanIya hai| samAja ko kisa dizA meM le jAyA jA rahA hai ? kyA eka ApakA likhanA pramANapUSTa nirbhIkatA aura spaSTatA lie dina aisA AyagA ki di. samAja kA lopa ho jaayegaa| hue hai / yaha di0 vidvAno ke lie marvathA vicAraNIya hai| 31.1.8411. DA. nandalAla jaina, rIvA 10. sampAdaka, sanmati saMdeza 'anuttara yogI tIrthaMkara mahAvIra' nAmaka upanyAsa ke -anekAnta meM ApakA lakha vicAraNIya prasaga par3hakara antaHpaThana ke AdhAra para 'anekAnta' meM jo bindu uThAe hai yaha anubhava huA ka middhAnta kI surakSA ke lie Apa una para sArI di0 jaina samAja eva vidvAnoM ko dhyAna jaise nirbhIka spaSTavaktA vidvAna hI sakSama ho sakata hai| detA cahie / yaha kitanA acchA hotA ki prakAzana samiti anuttara yogI ke siddhAnta viruddha prakaraNo ko jaina samAja grantha ko AdyApAnta paDhane ke bAda prakAzita krtii| isase ke samakSa rakhakara bhaviSya meM hone vAlI apAra kSati se Apane uttaravartI samaya meM isa upanyAsa ke kAraNa di. jaina dharma, samAja ko saceta kara mahAna upakAra kiyA hai| 2-2-84 mavIra aura unakI mAtAo ke prati ghAmaka 11. DA0 zrI rAjamala jaina, naI dillI sabhavata. sthira na ho paatii| Apa jaina siddhAnto ke prati paramparAgata tathyoM ke sarakSaNa ko kisI bhI kavi yA jitanI jAgarukatA kA paricaya de rahe hai vaha zlAghanIya hai caritra lekhaka ne dRSTi se ojhala nahI kiyA hai yahI AzA vastuta 'anekAnta' aura vIra sevA mandira isa hetu hI vIrendrakumAra jI tathA di0 jaina samiti se svAbhAvika rUpa sthApita hai| 27-2-84 samAdhAna-hetu : zaMkA kyA dravya strI ke tIrthakara prakRti kA baMdha aura kSAyika saptapratiniravazeSAya bhayAMta'-isI ko janendra siddhAnta samyaktva ho sakatA hai, vaise to zAstro meM spaSTa niSedha hai koza bhAga 6 ke pRSTha 278 para uddhRta kiyA hai| isameM kintu do sthala-vizeSa me zakA hai jo isa prakAra hai - jo acAra 'mahAvana mAnupI' kA vizeSaNa diyA hai mo 1. hariSeNakathA koza kathA naM. 108 zloka 124-126, imase ye dravya strI vidita hotI hai| dravya meM purupa ho aura aya sA rukmiNI natvA sarvasatvahita guru, bhAva sa strI ho usake to bhayika samyaktva zAstroM me sayamazrI samIpe ca pravavrAja mnsvinii|| banAyA hai vaha nI sagata hai kintu aisI bhAva strI ke upacAra baddhavA tIrthaMkara gotra tapa zuddha vidhAya ca / mahAvata kaise hogA? upacAra mahAvata to dravya strI ke hI rukmiNI strItvamAdAya jAto divi suro mahAna samava hai / dravya purUpa ke to vAstavika mahAvata hI hogaa| devazcyutvA bhuva prApya tapaH kRtvAyamuttara / bhAva strI ke jaba 14 guNasthAna ho sakate hai to usake nihatyAzeSa karmANi mokSaM yAsyati tIrajA. // ' upacAra mahAvata taka hI batAnA bhI asagata pratIta hotA 2. gommaTasAra jIvakAMDa gAthA-704 kI saskRta va hai| ata. 'asayatadeza sayatopacAra mahAvata mAnuSINAM' pada karNATakI TIkA tathA ToDaramala jI kRta usakI baca- kA kyA samAdhAna hai ? mAnuSI (bhAvastrI) ke chaThA sAtavA~ nikA me pa0 kailAzacandra jI ke hindI anuvAda bhAga 2 pR. guNasyAna kyo nahI ? sarvArthasiddhi a01 matra kI TIkA 931-632 (bhA0 jJAnapITha) me isa prakAra likhA hai- tathA rAjavArtika adhyAya satra 7 kI TIkA me bhI isa 'kSAyika samyaktva tu asayatAdi caturgaNasthAnamanuSyANA viSaya kA vivecana hai kintu 'asayata deza saMyatopacAra mahAasaMyatadeza saMyatopacArama hAvata mAnuSINA ca karmabhUmi- vrata mAnuSINA pada' vahA bhI nahI hai| vedakasamyagdRSTinAmeva kevalizrutakevalidvaya zrIpAdopAnte ukta viSaya me vidvAn prakAza DAlane kI kapA kreN| -zrI. ratanalAla kaTAriyA, kekar3I Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNIya-prasaMga: mUla-jaina-saMskRti : aparigraha 0 zrI papracandra zAstra', naI dillI 'Aja logoM meM citA vyApta hai ki-yadi hama 'aparigrahavAba' ko mUla-jaina-saMskRti mAna baiThe to hama kahAM ke raheMge? Aja to hama ahiMsA ko mUla saMskRti batA kara bayA, jIva rakSA aura paropakAra ke nAma para thor3A bahuta dAna dekara dAnI dharmAtmA aura ahiMsaka jainI bane hue haiM aura saMgraha ke AyAmoM meM bhI hameM kisI prakAra kI ar3acaneM nahIM AtI -bAhe jaise aura jitanA kamAte aura sukha bhoga karate haiM aura hameM samAja meM pratiSThA bhI milI rahatI hai, aadi| yaha sArI citA paripaha ko kRzatA meM saMtoSa dhAraNa se sahaja hI dUra ho jAyagI aura jainatva ko bala milegaa|' pAThaka vicAra kreN| -sampAdaka 'saskRti' zabda bar3e gahare bhAva meM hai aura isakA A rahI hai ? tIrthakara Rpabhadeva kI yaha dena hai yaha kathana sambandha vastu kI sva-AtmA se hai| saskAra kiyA huA bhI vyavahAra hai| vAstava me to tIrthaMkara RSabhadeva bhI rUpa 'saskRta' kahalAtA hai aura saskRta hue zuddharUpa kI tIrthaMkaro kI anAdi paramparA meM isa yuga kI prathama kaDI dhArA saskRti hotI hai / vikasita sva-guNo kI dhArA hone the; jinhoMne isa saskRti ko puna: ujAgara kiyaa| koI. se saskRti' sthAyI hotI hai / koSa meM saskAra kA artha 'zuddha koI loga to jaina-saskRti ko bhagavAna mahAvIra kI dena kiyA jAnA' likhA hai aura saMskRti saskAra kie gae- mAnane ke bhrama meM hai| para, smaraNa rakhanA cAhie ki 'jainasaMskRta rUpa se prApta hai ataH 'saMskRti' kA sthAyitva saskRti' vaha hai jo mUla anusaraNI hai-bhUla ke viparIta mvasiddha hai| isake viparIta-'asaskRti'-para arthAt nahI hai| ye saskRti jinase prakAza me AI ve jina' anyoM se prabhAvita bahurUpiyApana se ladI--asthAyIrUpa hotI aparigrahI-zuddha AtmA kA anAdi mUna rUpa hI hai / hA~, hai kyoki baharUpiyApana udhAra liyA huA nAzabAna rUpa jaina-saskRti kI bhAti saskRti zabda kA vyavahAra mAnava hAtA hai-vaha sthAyI nahI hAtA / udAharaNAtha-svarNa kA Adi anAdivartI astitvo ke sAtha bhI ho sakatA hai| rUpa nikharanA usakA saskRta honA hotA hai aura nikhare bola hue isa saskRta rUpa se panapane vAlI saMskRti svarNa saMskRti yadi hama jaina-saskRti, mAnava-saskRti, Atma-saskRti hAtI hai aura khoTa mila sone kI saskRti (?) asaskRti Adi kahe to ThIka baiTha jAtA hai, kyoki ye sadA se hai hotI hai| aise ho anyatra samajhanA caahie| logo ne aura sadAkAla rahege aura inake apane rUpo se apano meM saskRti zabda ko vyavahAra paraka rIti-rivAja, veza-bhUSA bheda na hogA, jaba ki hindU kA hindU se, musalamAna kA Adi anya aneka artho me bhI liyA hai -so vaha vyavahAra musalamAna se bheda ho jaaygaa| dhyAna rahe patha-sapradAya ke hI hai-vAstavika nhii| AdhAra se panapane vAlI kathita saMskRti (?) usake anujina' zabda pAribhASika aura vyavahAra-paraka hai aura yAyiyoM se aneko bhedo me ba~Ta jaaygii| jaise di. jaina, yaha (karmoM ko) jItane vAle zuddha AtmAo ko igita zvetAmbara jaina, terahapathI jaina, bIsapaMthI jaina tathA ziyAkaratA hai| 'jina' kA dharma jaina kahalAtA hai| isa dhArA musalamAna-sunnI-musalamAna aadi| para, AtmA, mAnava kA aisA pravAha jo svayaM zuddha ho yA zuddhi me nimitta ho yA 'jina' me aisA nahIM hotA-sabhI apane lakSaNoM, guNoM sake jaina saskRti' hai| se apane meM eka jaise akhaNDa haiM inake lakSaNoM-guNoM meM kabhI yaha koI nahIM jAnatA ki jaina saskRti kaba se calI antara na aaygaa| yadi kabhI kahIM kisI prakAra kA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-jaina-saMsAti : apariha antara dikhegA to vaha mUla kI apekSA na hokara para. the| bharata-bAhubalI kA svayaM vyaktigata yuddha karanA svAprabhAvita-vikArI AdhAro se prabhAvita asaskRta avasthA bhAvika hI prANiyo para dayA kA paricAyaka hai| usa kA hI rUpa hogaa| samaya kA vAtAvaraNa (jIvana me aura Ayu ke anta taka ___maskRti' zabda se mUlasvabhAva kI dhArA abhipreta hai me bhI) parigraha-nivRti aura saMyama dhAraNa ke lakSya kA aura 'jana-saskRti' jina arthAt AtmA ke zuddha ekAkI thaa| 'paca samido tigutto paMcediyasaMvuDo jida ksaao| zuddha mUlarUpa ko igita karatI hai / palata. 'jaina-saskRti' me dasaNa-NANa samaggo samaNo so saMjado bhnnido| AtmA ke mUla vikAma me kAraNabhUta-para se nivRtti yAnI pra. sA. 340 parigraha ke tyAga ko pramukhatA dI gaI hai| ataraga parigraha dUsarI mahatvapUrNa bAta yaha hai ki janoM meM sadA se rAga-dveSa, mohAdika aura bAhya parigraha sAmArika sabhI vItarAgatA prApti aura parigraha nivRtti ko hI pramukhatA padArthoM se nivRtti, AtmA ke sva-mUlarUpa ke prApta karane me hara dI jAtI rahI hai| isIlie sabhI tIrthaMkaroM ke sAtha vItasAdhana hai| ahiMsA Adi sabhI AcAra-dharma bhI parigraha rAgI jaise vizeSaNa ko jor3ane kA pracalana rahA hai jaisenirvRtti mUlaka hai| ata: mUla jana-saskRti 'aparigraha' hai vItarAga RSabha, vItarAga mahAvIra aadi| kabhI, kahIM aura kiMcita bhI parigraha na rahanA AtmA kI zuddha "jina' kisI tIrthakara ko (ahisaka hote hue bhI) ahiMsaka jaise dazA hai-jimase yaha 'saskRti' panapI aura prakAza meM AI vizeSaNa se saMbodhita karane kA pracalana nahI rahA / jaiseaura jana-saskRti khlaaii| ahiMsaka RSabha yA ahiMsaka mahAvIra aadi| yata: ye saba loka me 'ahiMsA paramo dharmaH' 'jiyo aura jIne do' dharma parigraha-nivRti para hI AdhArita haiN| Adi jaise nAre, jo AcAra paraka hai aura jinhe mUla jaina jaba hA hiMsAdika ke lakSaNo para dRSTipAta karate haiM saskRti se joDA jA rahA hai ve sabhI nAre bhI aparigraha taba vahAM bhI hame parigraha kI hI kAraNavA dikhatI haimUlaka hI hai arthAt ve 'jina' kI svabhAva paraka aparigraha 'pramatta yogAt prANavyaparopaNa hiNsaa|' isameM pramatta (pramAva) rUpa saskRti ke phliibhuu| kArya hai| aise nAro kA sadbhAva ko parigraha hI jAnanA caahie| isakA artha hai-pramAva jaino ko sivAya janetaro me bhI hai-janetara bhI hiMsA, ke yoga se prANo kA ghAta hiMsA hai| Age bhI pramAda kI jhUTha, corI, kuzIla jaise pApo kI bhartsanA karate hai, bhale mukhyatA dikhAI detI hai| jaise-- ho ve jainiyo kI bhAti inake sUkSma rUpo para na pahuce ho| hA~, ve anta taka aparigraha ke poSaka nhii| unake Izvara 1. yatkhalu kaSAya yogAt prANAnAM dravyabhAvarUpANAm / bhI parigraha ke pujArI aura parigraha se AvRta rahe haiM jaba vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA // 4 // ki 'jina'-ahaMto meM 'aparigraha' ko pUrNatA hai| yuktAcaraNasya sato rAgAdyAvezamantareNApi / aisA mAlUma hotA hai ki 'ahiMsA paramo dharmaH' Adi na hi bhavati jAtu hiMsA prANavyaparopaNAdeva // 45 / / nAre 'mAro yA marane do' jaise nAro ke pratidvandvI haiM / saMbhavataH vyutthAnAvasthAyA rAgAdInAM vazapravRttAyAm / inakA adhikAzata: pracalana, nArada-parvata savAda jaise anya priyatAM jIvo mA vA dhAvatyane dhrava hiMsA // 46 // bahuta se prasago kA phalIbhUta kArya ho, jaba 'aja' kA artha tasmAt pramattayoge prANavyaparopaNa nityam // 48 // bakarA kiyA jAne lagA ho / yA tIrthakara mahAvIra ke sama yasmAt sakaSAyaH san hantyAtmAprathamamAtmAnam / / 47 // kAlIna ho jaba ki dharma ke nAma para hiMsA kA bolabAlA puruSArtha0 43-48 ho cukA ho / anyathA bhagavAna neminAtha se pahile hiMsA ke -nizcaya hI kaSAya (pramAda) rUpa pariNamita hue aise prasaMga birale hI rahe hoge| yuga ke prArambha me bha. mana-vacana-kAya se jo dravya aura bhAvarUpa do prakAra ke RSabhadeva ke samaya meM aisA prasaga nahI thA / taba to rAja- prANoM kA bAta karanA hai vaha hiMsA hai| yogya bAbaraNa daNDa me bhI hA, mA, aura dhik jaise bayAparaka zabda dama bAle santapuruSa ke rAgAdika bhAvoM ke anupraveza ke binA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 37, ki anekAna kevala prANapIr3ana se hiMsA kadAcit bhI nahI hotI / rAgA- anumodanA tathA kSamA-mArdava-Arjava-zaucAdi pUrNa dharmoM se dika bhAvoM ke vaza meM pravRtti rUpa--ayatnAcArarUpa pramAda saMpuSTa honA avazyambhAvI hai| vartamAna meM jise ahiMsA avasthA meM jIva maro athavA na maro, hiMsA avazya hai| mAnane kA pracalana cala paDA hai usameM yadyapi dayA-karuNA pramAda ke yoga meM nirantara prANa ghAta kA sadbhAva hai, Adi rUpoM kI preraNA to parilakSita hotI hai para anya AtmA kaSAyabhAvo sahita hone se pahile apane hI dvArA dharmoM kI saMpuSTi me khAmiyAM raha jAtI haiM, phira cAhe vaha ApakoM ghAtatA hai|' Adi / zrAvaka sambandhI ahiMsA ho yA muni sambandhI ho| isame ___ jaise hiMsA meM pramAda mUla kAraNa hai vaise anya sabhI mukhya kAraNa parigraha (pramAda) kA sadbhAva hI hai| kahA pApoM meM bhI pramAda hI mUla hai bhI hai'pramattayogAditi hetu nirdeshH|-t. rA. vA. 7.1315 ahiMsA bhUtAnAM jagati vidita brahma parama, 'tanmUlAsarvadoSAnuSalA..."mamedamiti, hi sati na sA tatrA'rambho'styaNurapi ca yatrAzramavidhau / saMkalpe rakSaNAdaya saMjAyante / tatra ca hisA'vazya bhAvinI tatastatsiddhayarthe parama-karuNo granthamubhaya, tadarthamantaM jalpati, caurya cAcarati, maithuna ca karmaNi prati bhavAnevA'tyAkSInna ca vikRta-veSaupadhi-rataH / / ' ptte|'-vhii 7 / 176 svayaMbhUstotra 2114 sarva doSa parigrahamUlaka hai| yaha merA hai, aise sakalpa prANiyo kI ahiMsA jagata me paramabrahma-atyuccameM rakSaNa Adi hote haiM uname hiMsA avazya hotI hai, usI koTi kI AtmacaryA jAnI gaI hai aura vaha ahiMsA usa ke lie prANI jhUTha bolatA hai, corI karatA hai aura maithuna- Azrama vidhi me nahI banatI jisa Azrama vidhi meM aNukarma meM pravRtta hotA hai| phalata: mAtra-thor3A mA bhI Arambha hotA hai / ataH usa ahiMsAyadi mamatva Adi rUpa aMtaraga va dhana-dhAnyAdi bahi- paramabrahma kI siddhi ke lie parama karuNAbhAva se sapanna raMga donoM parigraha na hoM to hiMsA Adi kA :zna hI nahI Apane hI bAhyAbhyantararUpa se ubhaya prakAra ke parigraha ko utthtaa| kyoki kAraNa ke binA kArya nahI hotA-'jeNa chor3A hai-bAhya meM vastrAlakArAdika upAdhiyoM kA aura viNA jaMNa hodi ceva ta tassa kaarnnm|' ataraMga meM rAgAdi bhAvo kA tyAga kiyA hai.......|| -dhava. 1415,6,63 / 10 / 2 sUkSma hiMsA bhI para-vastu ke kAraNa se (hI) hotI hai, parigraha ko sarvapApoM kI janmabhUmi bhI vahA hai- ataH hiMsA meM kAraNa parigraha kA tyAga karanA caahie| "krodhAdikaSAyANAmAtaMraudrayohisAdipacapApAnA bhayasya ca kahA bhI haijanmabhUmiH prigrhH|-caa. sA. pR. 16 'sUkSmApi na khalu hiMsA paravastunibaMdhanA bhavati puMsaH / 'mithyAjJAnAmvitAnmohAnmamAhakArasabhatra. / hiMsA''yatananivRtti. pariNAmavizuddhaye tadapi kAryA / ' imakAbhyAM tu jIvasya rAgo dveSastu jAyate // puru0 amRtacandrAcArya 46 tAbhyAM punaH kaSAyAH syunaukaSAyAzca tnmyaaH| kahA jA sakatA hai ki yadi jena-saMskRti meM 'ahiMsA tebhyo yogaH pravartante tataH prANibadhAdayaH / / ' paramodharmaH' kI pradhAnatA nahI to AcArya ne 'hiMsA'nRta -tattvAnu0 16, 17 steyA'brahmaparigrahemyo viratibratam' isa sUtra meM hiMsA ke 'mithyAjJAnayukta mIha se mamakAra aura ahaMkAra hote varjana kA prathama rUpa meM upadeza kyo diyA ? parantu smaraNa haiM aura mamakAra va ahaMkAra se jIva ke rAga-dveSa hote hai rakhanA cAhie ki jaise nIcI sIr3hiyoM se car3hakara Upara unase kaSAya-nokaSAya hote hai unase yoga pravartita hote haiM, pahuMcA jA sakatA hai vaise hI aNuvratoM kA abhyAsa kara, pUrNa unase prANi-vadha Adi hote haiN| aparigrahI dazA ko prApta karane ke lie ahiMsA Adi vyavahAra meM bhI ahiMsA dharma ko dayA, karuNA, anu- AcAroM (mahAvatoM) kI zreNiyoM se gujaranA hotA hai / kampAdi dvArA prerita aura mana-vacana-kAya, kuta-kArita- mahAvrata Adi kI zreNiyoM meM aparigraha kI zreNI antima Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-na-saMskRti apariha aura utkRSTa hai ahiMsAdi pahilI zreNiyAM antima sIr3hI aparigraha ko pramukhatA die rahakara usakI puSTi meM prayatna Ane para chUTa jAtI hai| jo jIva ahiMsAdi AcAroM ke zIla rahate to niHsandeha jaina kA itanA hrAsa na hotaa| pUrNa abhyAsI hote haiM unheM pUrva ke cAra mahAvratoM kI pUrNatA kaI manISI aisA vicAra karate haiM ki Atma-pariNAmoM ke bAda bhI parigraha se mukti ke lie lambA gaira kaThina ke hiMsaka hone se asatya, caurya, maithuna Adi sabhI hiMsA saMgharSa karanA par3atA hai, taba kahI bArahave guNa sthAna me rUpa hI hai aura parigraha bhI hiMsA meM kAraNa hone se unheM vItarAgatA kI prApti hotI hai jaba ki ahiMsA Adi hiMsA hI hai athavA pramAda bhI hiMsA meM kAraNa hone mahAvratoM kI pUrNatA ima guNasthAna se pahile sAtaveM se hiMsA hI hai| aise manISiyoM se hamArA (apramatta) guNasthAna meM athavA 'aprAdurbhAva khalu rAgAdInA nivedana hai ki - 'sUkSma jinodita tatvaM'-jinendra kA bhavatyAhiMseti' ke pakSa meM dazaveM guNasthAna meM hI ho letI batalAyA tatva baDA sUkSma hai-aura use sUkSmatA se hai| isase mAlUma hotA hai ki parigraha kI jar3eM bar3I maja- hI dekhanA caahie| mUlarUpa meM kAraNa aura kArya kA bUta haiM aura jo mahAvrato kI pUrNatA meM bhI nahI kaTatI vyavahAra jaise pRthaka hai vaise hI sattA kI dRSTi se unakA bAda ko bhI bahuta kucha karanA paDatA haiN| yahI kAraNa hai astitva bhI pRthaka hai aura isI kAraNa unheM kArya aura ki-'aparigrahatva' ko bAda meM ginAyA, jisakI pUrNatA kAraNa jaisI do zreNiyoM meM rakhA gayA hai| prastuta prasaMga meM kA sakalpa dIkSA ke samaya kiyA gayA thaa| jo pramAda ko hiMsA kahA gayA hai, vaha kAraNa me kArya kA aisA mAlUma hotA hai ki gata samaya me bha. mahAvIra upacAra mAtra hai| aisA prayojana yaha iMgita karane ke lie ke pazcAt jainiyoM ne zithilAcAra pravRttivaza kaSTasAdhya hI kiyA gayA hai ki hiMsAdi meM pramAda kI sarvathA mukhyataH saMyama se bacane ke lie 'aparigraha' jaisI kaThora-mUla- hai| yaha vyavahAra 'anna va prANaH' kI zreNI kA hI hai, jahA~ maskRti ko bhulAkara ahiMsA Adi AcAro ko mUla jIvana meM anna kI pramukhatA darzAI gaI hai 'kAraNe kAryopa maskRti se baddha kara diyaa| yahI kAraNa hai ki jahA prathamA- cAro'nna-prANavat'-ta.rA. 612019 / anyathA yadi pramAda nuyoga ke zAstro me pUrvakAla me parigraha-tyAgI lAkha-lAkha aura hiMmA me bheda na hotA to AcArya pramAda kI gaNanA aura karoDa di0 muniyo ke bihAra aura mokSa hone ke hiMsA se pRthaka-parigraha meM na karAte / mizyAtva, kaSAya, ullekha milate hai, vahAM bhagavAna mahAvIra ke bAda usa nokaSAya vikayA, indriya, nidrA Adi sabhI parigraha ke maMkhyA me hrAma hotA calA gyaa| Aja sthiti hai ki pari antargata hai jinase Atma-ahita rUpa hiMsAdi pApo kI graha tyAgI di0 muniyoM kI saMkhyA aguliyo para ginane utpatti hotI hai| parigraha nAma mUrjA' kA hai aura bAhma lAyaka hI zeSa raha gaI hai| kAraNa ki Aja loga mUla nathA Abhyantara upAdhiyoM ke sarakSaNa, arjana saMskAra Adi jaina saskRti-aparigrahavAda kI upekSA kara parigraha janya vyApAra ko mUrchA kahA hai-' . . upAdhInAM saMskArAahiMsAdi jaise AcAra ko jaina-saMskRti, mAna, dayA-karuNA dilakSaNavyApRtimUrchA iti |-t. rA. vA. 11 dAna Adi dvArA unheM poSaNa dene ke abhyAsI banane kI phalataH sabhI pApa mujinya hote haiN| ceSTA karane lage hai / isakA phala Aja yahA taka pahuca ata. jaina saMskRti me prathamataHmUrchA-parigraha ke tyAga gayA hai ki ve nyAya-anyAya-jisa kisI bhI bhAti ho, ko pramukhatA dI gaI hai| parigraha kI bar3havArI meM juTa paDe hai aura unakA dhyAna mUlata. to parigraha kI zRkhalA bar3I vistRta hai aura lAkho kamAkara hajAro mAtra dAna dene kI ora kendrina prakArAntara se hiMsAdi sabhI pApa parigraha ke antarbhUta hI hotA jA rahA hai| isase unakA viSayAbhilASA pUraka haiM phalataH parigraha se chuTakArA pAne meM hI zreya hai| sabhI parigraha bhI bar3hatA hai aura unhe indriya-damana ke kaSTa-sahana tIrthaMkaroM aura mahApuruSoM ne parigraha se nivRtti pAne kA se mukti bhI milI rahatI hai sAtha hI ve yaNa aura pratiSThA mArga apanAyA- unhoMne prathamataH parigraha-parivArabhI pAte rahate haiM jo unheM iSTa hai / yadi aisA na kara ve mithyAtva, kaSAya, nokaSAya tathA vikathA, indriyaviSaya. mArga apanA mahApuruSoM ne pariNI zreya hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29, 37,ki.1 nidrA mAdi sabhI antaraMga parigrahoM aura bAhya parigraha dhana jIvAjIvAdi padArtha nahIM haiM, ve nityAnitya nahI haiM, dhAnyAdi se nivRtti pAne kA yatna kiyA aura isIlie ve saMsAra va mokSa nahIM haiM aisI dhAraNA rakhanA, padArthoM anya pApoM se baca ske| ke vAstavika svarUpa kA zraddhAna na karanA, ajJAna paripaha-parivAra mithyAtva haiN| 1. mithyAtva-tatvArthoM ke azraddhAna ko mithyAtva 2. kavAya--jo bhAva AtmA ko karma-bandhana me kase kahate haiN| jaba taka tatvarUpa se nirNIta padArthoM para zraddhAna ve kaSAya kahalAte haiM / jIva apade bhAvoM ke anurUpa hI na hogA taba taka parigraha lagA hI rahegA / aura jaba padArthoM apane ko tIvra-manda karma-bandhana me bA~dhatA hai| ye kaSAya ke svarUpa kA ThIka 2 zraddhAna hogA taba unheM jAnakara sva- mUlataH solaha zreNiyoM meM vibhakta hai aura vistAra se unake pravRti aura para se nivRtti kA bhAva hogA aura tabhI 25 va saMkhyAta-asaMkhyAta taka bheda hai| parigraha se chuTakAre kA prayatna kara sakegA / sthUlarIti (a) anaMtAnuvaMdhI-ananta saMsAra kI sthiti ko badhAne se mithyAtva pA~ca prakAra ke hai-viparIta mithyAtva, vAle krodha', mAna", mAyA", lobha' / zAstro me ekAnta mithyAtva, vainayika mithyAtva, sAMzayika mithyAtva, inako kramazaH patthara kI rekhA ke samAna, patthara ke aura ajJAna mithyAtva / samAna, bAMsa kI jar3a ke samAna aura kRmi rAga ke (a) viparIta-aisA zraddhAna karanA ki hiMsA, jhUTha,corI, samAna (udAharaNapUrvaka) batalAyA hai| kazIla, parigraha, rAga, dveSa, moha ajJAnAdika se hI (mA) apratyAkhyAnAvaraNa-jinake udaya me vrata kA abhAva mukti hotI hai|' ho / aise krodha, mAna, mAyA, lobha / zAstro me inako (mA) ekAnta-aisA zraddhAna karanA ki padArtha eka rUpa hI kramaza. pRthvI kI rekhA, haDDI, meDhA ke sIga aura ckrhai| jaise kisI padArtha ko aisA mAnanA ki yaha mala (oMgana) samAna batalAyA hai| sarvathA hai hI athavA aisA mAnanA ki sarvathA nahIM hI (ka) pratyAkhyAnAvaraNa-jinake udaya me sakalacAritra na TRATATATE-jinake jAne hai| padArtha eka rUpa hI hai athavA aisA mAnanA ki ho sake aise krodha, mAna, mAyA, lobha / zAstroM meM aneka rUpa hI hai| isI prakAra usako sAvayava-nira- inako kramaza dhUlirekhA, kATha kI lakIra, gomUtra aura vayava, nitya-anitya ityAdika rUpoM meM se kisI eka zarIramala ke samAna kahA hai| rUpa me sarvathA mAna lenA viparIta mithyAtva hai| jaba (ba) saMjvalana-parISahAdi upasthita hone para bhI jo ki jainadarzana ke anusAra padArtha ko anekAntarUpa (eka cAritra ko naSTa nahI karate aise krodha, mAna, mAyA, hI samaya meM-sadAkAla aneka dharmoM vAlA) siddha lobha / zAstro me inako kramaza jala rekhA, beMta, khurapA kiyA gayA hai| aura haldI ke raga ke samAna batalAyA hai| inake sivAya (ka) banamika-sacce-jhUThe sabhI prakAra ke devo, sabhI hAsya, rati (viSayAdika me utsukatA) arati, zoka, prakAra ke zAstroM aura sabhI prakAra ke sAdhulo me, bhaya, jugupsA (dharma aura dharmAtmAo ke prati glAni) unake khare-khoTe kI pahacAna na karake unakI samAnarUpa strIveda, puveda aura napuMsakaveda bhI pApo kI aDa hai / meM vinaya-sevA Adi karanA vanayika mithyAtva hai| vikathAyeM (saMyama ke viruddha vAkya) jo sthUlarIti se (ba) sazayika-sarvajJa-vItarAgadeva ne tattvo kA jisa spa strIkathA, bhojanakathA, rASTrakathA aura avanipAlakathA meM varNana kiyA hai yA jo tathya batalAe hai ve sahI haiM rUpa meM varNita haiM ve saba parigraha me gabhita haiM / sparzana, yA nahIM ? aisA vikalpa banAe rahanA aura unake rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ke viSayoM meM utsukatA kathana kI satyatA para nirbhara na rahakara dulamula zraddhAna rakhanA athavA pratikUla viSayo me dveSa karanA bhI prirkhnaa| graha hai| aura dhana-dhAnyAdi bAhya sAmagrI kA saMgraha (ga) mAna-vicAra karane para aisA pratIta hotA hai ki bAhya parigraha hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-na saMskRti isa prakAra Upara ginAye parigraha rUpa kAraNoM meM se kisI ke bhI upasthita hone para prANI pAyo meM pravRtta hotA hai / ata. jaina saMskRti me aparigraha kI pramukhatA hai / anya vratoM kA AdhAra yahI hai - aisA samajhanA cAhie / eka bAta mahattva kI ora hai| vaha yaha ki hiMsA, jhUTha corI aura kuzIla ye cAro pApa aise haiM jinheM karate hue bhI jIvoM ko garva ke sAtha ahiMsaka, satyavAdI acora aura brahmacArI coSita karane kI chUTa hai, para parigraha pApa meM kicit rahate hue bhI vaha apane ko aparigrahI ghoSita nahI kara sakatA / vahA~ parimANa zabda hI joDanA paDatA hai / tathAhi 1. ArambhI, udyogI aura virodhI hiMsA karate hue bhI pAvaka 'ahiMsAvatI' kahalAtA hai| 2. kisI pAtra ko porana se bacAne hetu atayyabhASI zrAvaka bhI satyANuvratI kahalAtA hai / 3. eka deza corI kA tyAga karane vAlA acauryANuvratI kahalAtA hai / 4. svIkRta patnI me abrahmanyApa karate hue ko brahmacaryA tI (bAbA) kahA jAtA hai| parantu 5. pracura parigraha ko chor3ate hue bhI tila-tupa mAtra bhI rakhane vAlA zrAvaka aparigrahANuvratI nahIM kahalA pAtA, vaha parigraha (pApa) parimANANuvratI hI kahalAtA hai / aisA kyoM? vastutaH vicArA jAya to aisI maba vyavasthAyeM tattvadRSTi ( saccAI) para AdhArita na hokara samAja kI apanI vyavasthA - pUrtiyo ko dhyAna meM rakhakara hI banAI gaI haiM / udAharaNata: jaise 'maithunamA mithuna (strI puruSa) ke bhAva karma ko maithuna kahA gayA hai; phira vaha cAhe svIkRta me ho yA asvIkRta me sabhI jagaha maithuna (avahA hai| eka puruSa jisa kanyA ko kisI nizcita puruSa ko dekara use batI saMbodhana se yukta karatA hai kyA vaha vastuta namabrahma kI paridhi se bAhara hotI hai ? kadApi nahIM to kisI apanI vyAvahArika vyavasthAoM ke lie vaisI mAnalI jAtI hai / loga jAnabUjha kara maithuna ke sAdhana haTAte haiM aura umegA-bajAkara 'brahma' kA nAma dete haiM vaha - maithu aparigraha 28 yaha sAmAjika vyavasthA mAtra hai-- vAstavika lAkSaNika dharma nahIM hai| para jaise yaha saba ho jAtA hai vaise parigraha ke sAtha aisA ghaTita nahIM hotaa| loga tila-tuSa mAtra parigrahI ( muni) ko gAyajA kara yA aura kaise bhI 'aparigrahI" ghoSita karane kI himmata nahI kara paate| isame mUlakAraNa parigraha kI balavattA hI hai- jise kSINa karane ke lie arahantoM ne isake nivAraNa kA mArga prazasta kiyA aura jo mUla rUpa me 'jaina saMskRti' khlaayaa| siddha hai ki ahiMsAdika dharma haiM aura unake mUla me 'aparigraha' rUpI mUla saMskRti hai-jaMme mUla ke abhAva me zAkhAoM kI sambhAvanA nahIM vaise hI parigraha ke abhAva meM hisAdika zAkhAoM kI bhI sambhAvanA nahI / phalataH hame aparigraha ko mUla saskRti mAnakara calanA caahie| / hiMsA ke lakSaNa meM acAryoM ne do anivAryatAoM kA ullekha kiyA hai aura ve anivAryatAyeM hai-pramatayoga aura prANa-vyaparopaNa / isase aisA spaSTa hotA hai ki jahAM prasAda kA yoga hai aura prANo kA vyaparopaNa hai yahA~ hiMsA hai| AcAryoM ne eka bAta yaha bhI khulAsA kI hai ki yadi pramAda kA yoga hai aura dUsare ke prANoM kA viyoga nahI bhI hai to vahA bhI hiMsA hai kyoMki unake mata me prANoM meM dravya aura bhAva dono prakAra ke prANo ke sAtha sva aura para dono ke prANo kA grahaNa bhI nihita hai| phalataH jahA~ para ke prANoM kA ghAta nahIM hotA vahA bhI pramAda sva-prANoM kA ghAta to karatA hI hai| ukta prasaga para yadi gaharAI se manana kareM to aisA mAnane meM koI hAni nahI honI cAhie ki- paraspara meM virodha rUpa hiMsA aura ahiMsA donoM kA astitva pramAda va prANI ke astitva taka, unake hanana aura rakSaNa ke vikalpoM taka sImita hai - nirvikalpa avasthA meM nahI jabaki bItarAgatA aparigrahatva AtmA meM sadAkAla rahane vAlA usakA svabhAva hai / / pravacana sAra me upayoga ke bhedo kA varNana hai aura kahA gayA hai- 'athAyamupayogo dyA viziSyate zuddhAzuddhasvena tatra zuddho niruparAgaH azuddhaH soparAgaH / sa tu vizuddhi sakleza rUpatvena dvaividhyAduparAgasya dvividhaH zubhasere / ' 'samastabhUtagrAmAnukampAyaraye ca pravRte zuma upayogaH / - pra0 va0 TI0 63, 65 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 37, ki0 1 anekAnta yadi loga aparigrahI banane kA prayatna karate rahe to lAe hai jaise-vItarAgadeva kI bhakti, upAsanA, darzana va pUjA uname ahiMsA Adi dharma svaya phalita hote rahe au karanA, Agama grantho kA svAdhyAya karanA, indriya-viSayoM jainatva bhI surakSita hotA rahe / / para akuza lagAnA, chaha kAya ke jIvo kI rakSA karanA, jarA socie? mUla jaina-saskRti aparigraha hai yA jame- tapo aura sAmayika kA abhyAsa karanA aura supAtroM ko tase dhanAdi saMgraha kara usame se kicit dAna-puNya kara unakI AvazyakatA ke anusAra cAro prakAra kA dAna denA apane ko 'ahimaka' ghopita karanA? jaisA ki Aja ho Adi / thAvaka ko saptavyasano kA tyAgI to honA hI rahA hai? caahie| mAtha hI use vyasanasaviyo kI sagati va unake mAna-sammAna karane kA tyAgI bhI avazya honA caahie| ukta 2. zrAvaka kI bhUmikA ? sabhI prasaga aise hai jinase hama apane zrAvaka hone kI jAca 'zrAvaka' zabda me zraddhA viveka aura kriyA kI dhvani bhI kara sakate hai / hama prati dina dekhe ki hamane Aja antarhita hai / phalata. -jaba kisI ko 'zrAvaka' nAma se apane kartavyoM kA kina azo me pAlana kiyA hai aura hame pukArA jAtA hai to baravama usake prati zraddhA se mana-mastaka kisa rUpa me Age baDhanA hai? nata ho jAte hai ki avazya hI yaha deva-zAstra-guru aura baDA duHkha hotA hai jaba hama kahI paDhate yA sunate hai tattvo kA zraddhAlu samyagdRSTi, gautama gaNadhara ke pravacana ka ki amuka dharmAtmA ne kahA--ki kyA karU? bacce Adi jAnI aura naiSThika yA pAkSika thAvaka kI kriyAoM nahIM mAne, ve jida para aDa gae isalie zAdI aura khAnahapAlana meM mAvadhAna hogaa| isame mamyagdarzana-jJAna- pAna kI vyavasthA amuka hoTala me karanI par3I yA jaba koI caritra ke cihna parilakSita hote haiN| mukhiyA svaya rAtri-bhojI hokara bayAna detA hai ki rAtri sarAvagI, sarAvaga aura ka ga ca ja ta da pa yavA ma bhojana unakI kamajorI hai| amuka dharmAtmA ne amaka prAyojaka' kI paridhi meM 'sarAka parAga' Adi zabda zrAvaka sajjana ke sammAna me amuka prasiddha hoTala meM pArTI dI. zabda ke bigar3e rUpa mAluma hote hai, jo madhyakAla meM Adi jaise samAcAra bhI dukhadAyI hote hai| ye saba bAte sAmane aae| loga kAladopa meM aura sadguruoM ke mamA- thAvaka kI garimA ke sarvathA pratikala hai| zarmako gama na milane se AcAra-vicAra me zithila hote cale gae adhika AtI hai jaba apane ko jaina ghopita karane vAle loga aurAja sthiti itanI bada se badatara ho gaI ki sacce zAdiyo athavA anya avasaroM para sAmahika rAtribhojana zrAvaka yA jainI zAyada hI agaliyo para ginane yogya yA hoTala bhojana taka karate karate aura aise avasara mila ske| sammilita hote hai| AgamAnusAra zrAnaka ko madhu, mAMsa, madya aura paca vicArane kI bAta hai ki---hama kahA jA rahe hai sarakA tyAgI va niraticAra paca aNuvrato kA dhArI aura hamArI bhAvI pIDhI hamArI ina viparIta pravattiyoM kA donA Avazyaka hai| ukta prasaMga me yaha anachane jala kA anukaraNa kara dharma-mArga se kyoM na haTegI? vaha to sarvathA tyAga karatA hai aura rAtri-bhojana yA hoTala Adi ke spaSTa kahegI ki hamAre bujurgoM ne jo calana apanAyA usa khAna-pAna ko bhI mAMsa-tulya ja: nakara mana-vacana-kAya, kRta- calana se hame kyoM rokA jAtA hai ? itanA hI kyo sAdhAkArita-anumodanA pUrvaka tyAgatA hai| yadi ina niyamo ke raNa loga to Aja bhI tAnA mAra rahe hai-'samaratha ko sAtha vaha pratimA dhArI va nirmohI-vRtti ho to svAmI nahiM doSa gusaaii| samantabhadra ke zabdo meM use 'gahastho mokSamArgastho' kI zreNI jarA socie ! sthiti kyA hai aura usame hama kaise me hI liyA jaaygaa| aise zrAvaka ko hama natamastaka hai| sUdhAra lA sakate haiM? zAstroM meM zrAvakoM ke kucha aura bhI dainika kartavya bata -sampAdaka Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 1. harivaMza purANa kA sAMskRtika adhyayana : lekhaka : DA0 pI0 sI0 jaina prakAzaka : devanagara prakAzana, jayapura / sAija : 18x22 x 16 pRSTha 16+206 = 222 / mUlya : 60 rupaye | jaina purANa, puNya puruSo ke ese caritra haiM jo mokSa kA mArga saralatA se batAte haiM purANoM kA sAMskRtika adhyayana karanA una sabhI srotoM kA ujAgara karanA hai, jinase mahApuruSa mokSa taka pahuMcate haiN| harivaMza purANa meM tIrthaMkara neminAtha aura tatkAlIna puruSo aura paristhitiyoM kA sarvAMgINa sAmUhika varNana hai / lekhaka ne ne bar3e zrama se ise vilokara makkhana aura taka kI bhAMti isake vibhinna jAtIya mizrita tathyoM ko pRthak-pRthak puMjoM meM rakha diyA hai| jisa se pAThaka sahaja hI athAha samudra me gotA lagAte hI vibhinna jAtIya vibhinna ratnoM ko eka sthala para prApta kara sakeM / vidvAn lekhaka ne samasta purANa ko mUlatasva dhArmika, sAmAjika va Arthika sthiti aura caritra-citraNa Adi jaise gyAraha adhyAyoM meM saMjokara kara rakhA hai| pariziSTa meM 22 citra vratoM sambandhI bhI die haiN| isase lekhaka kI Antarika bhAvanA pAThakoM ko sayama-mArga para dRr3ha karane kI spaSTa laka detI hai / AzA hai isase pAThaka purANa sandarbhoM ko jIvana meM utArane meM sahaja hI saphala ho sakeMge aura lekhaka kA zrama sArthaka hogaa| vidvAn lekhaka uttama kRti ke lie prazaMsA haiM / graMtha sAja-sajjA uttama aura AkarSaka hai| O 2. jaina kalA meM pratIka : lekhaka : zrI pavanakumAra jaina prakAzaka : jainendra sAhitya sadana, lalitapura / sAija : 18x22 x 16 pRSTha 51 mUlya : 15 rupaye pratIka kA kSetra ati vyApaka hai aura isakA prayoga loka ke sabhI padArthoM ke svarUpa parijJAna ke cihnoM ke lie kiyA jA sakatA hai / phalataH - pratIka sambandhI lambI khoja meM hAtha DAlanA bar3e sAhasa kA kArya hai| kisI usa cihna ko, jo kisI AkAra-prakAra, bhAva Adi kA saMketa detA ho 'pratIka' nAma diyA jA sakatA hai| kucha pratIka svAbhAvikabinA icchA aura prayatna ke bana jAte haiM aura kucha mAnava-buddhi dvArA nirmita hote haiN| jaise mAnava ke calate samaya ajJAna avasthA meM usake paMjI se banA nizAna paMjoM kA svAbhAvika pratIka aura svastika Adi buddhijanya pratIka haiM / 'jaina-kalA-pratIka' viSayaka prastuta kRti 'gAgara meM sAgara' tulya hai| isameM lekhaka ne mUrtikalA, sthApatyakalA, loka racanA, samavasaraNa, mAnastambha, aSTApada, nanvIzvaradvIpa, aSTamagamadravya aura vicAra, zabda, svapna jaise bhAvAtmaka, tadAkAra-atadAkAra pratIkoM ko udghATita kiyA hai| niHsandeha pratIka zodha meM lekhaka ne jaina AgamoM meM paharI DubakI lagAI hai| ve taka kahIM pratIka ratnoM ke rahasya pAThakoM ko bheMTa kara pAe haiN| jaina-kalA ke prati unakI mAsthA, aura unake pratIkoM ke khojane kI laganasabaMdhA spRhaNIya hai| hamArA vizvAsa hai ki isa kRti se pAThaka lAbhAnvita hoMge aura zodhakartAoM ko navIna preraNA milegii| -sampAdaka ' tRSNA lobha bar3he na hamArA, tova-sudhA nita piyA kareM / zrI jinadharma hamArA pyArA, usakI sevA kiyA kareM // ' Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIramevA-mandira ke upayogI prakAzana : dIvAra svAmI samantabhadra kA gRhasyAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora zrI ke vivecanAtmaka hindI bhASya dhaura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajiva / gamya-prazasti saMgraha, bhAga 1 : saMskRta mora prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa viSayaka sAhityaparicayAtmaka prastAvanA se alaMkRta sajilda gamya-saMgraha bhAga 2 pa 6.00 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha cana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita saM. paM. paramAnanda zAstrI savida / 1 samAvita aura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, pa0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita belagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jana ... nyAya-dIpikA prA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 daravArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 dhanu0 / cana sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kalApapAta mUla grantha kI racanA dhAna me do hajAra varSa pUrva bhI marAcArya ne kI, jisa para bhI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa pUrNisUtra likhe| sampAdaka hIrAvAnajI siddhAnta-zAstrI | upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAhaba ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM pRSTa kAgaja aura kapar3e ko pakkI jilda brena nimba- ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAna (dhyAnastava sahita ) saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI bAcaka dharma saMhitA : zrI dayAsiMha sociyA jaMgalamAvalI (tIna bhAgoM meM) : saM0 pa0 bAnanda siddhAnta ho jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI padmacandra zAstrI, bahucacita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana siddhAntAcArya zrI kailAsacandra zAstrI dvArA likhita Jain Monoments: TI0 ena0 rAmacandrana Jaina Bibliography: Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) AjIvana sadasyatA zulka : 102.00 60 bAvika mUlya 60 isa aMka kA mUlya : 150 -50 15.00 5-50 3000 vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / 9.99 pratyeka bhAga 40.0 24-00 0.00 12-00 5-00 2-00 1x-00 Per set 600-00 sampAdaka parAmarza mana- DA. jyotiprasAda baMga, zrI lakSmIcandra bena, sampAdaka zrI padmantrI prakAsa - ratnatrayacArI jaMga, vIra sevA mandira ke lie, kumAra bAyarsa priMTiMga presa ke 12 navIna zAhadara dillI-12 se mukti / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 37 : ki0 2 vora sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') krama isa aMka meM viSaya 1. adhyAtmapada 2. dhanyakumAra carita meM tIrtha vandanA - DA0 jyotiprasAda jaina, lakhanaU 3. bArasa aNuvekkhA zrI kundanalAla jaina, prinsipala, dillI 4 dukha kA bIja - zrI bAbUlAla jaina vaktA 5. advaita dRSTi ghora anekAnta -zrI azokakumAra jaina, bijanaura 6. jaina kalA aura sthApatya meM bha0 zAntinAtha ku0 mRdulakumArI, zodhachAtrA 7. viSamizrita laDDU -zrI padmacandra zAstrI 8. anusara-yogI meM kucha visaMgatiyAM 1. tAki sanada rahe aura kAma Ae 10. digambara paramparA meM 11. kAravAM luTatA rahA hama dekhate bar3e rahe 12. saMsmaraNoM ke AdhAra para 13. vardhamAna bhaktAmara pR0 1 14. sAhitya-samIkSA 2 4 7 8 11 17 20 21 26 24 25 zrI mUlacandra jaina zAstrI zrI mahAvIra jI 26 32 la-jUna 184 prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru-gaNa ke abhimata pajya 108 AcArya zrI dharmasAgara jI mahArAja: seTha zrI ummevamA pADayA va paMpacandra jI zAstrI kizAgada paMca kalyANaka DA mahotsava para mahArAja zrI ke sAtha isa dina taka hai| anuttamogI; tIkara mahAvora' jo indaura se prakAzita humA hai, ke bAre meM prAcArya zrI dharma sAgara jI mahArAva.prAcArga kalpa zrI zrutasAgara jI mahArAja se pAcana zAstrI dvArA likhita lekha para carcA huii| prAcArya mahArAja ne isa sambandha meM kahA ki-"toSa karoM kA jIvana caritra eka yathArtha hai aura jo yathArtha hai usa para kabho upanyAsa nahIM likhA jA sakatA, upanyAsa meM korI kalpanA ho hotI hai| pro pamacandra jI zAstrI ne isa viSaya ko uThA kara dimambara jana siddhAnta ko rakSA kI hai| aura mujhe sabase bar3A prAzcarga to yaha hai ki yaha upanyAsa kI kitAbeM hamArI hI digambara jaina saMsthA ne chapavAI haiN| isa taraha ko kitAboM se hamArI paramparAeM vikRta hotI haiN| isa taraha kI kitAbeM chApanA ucita nahIM hai|" pUjya 108 prAcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja : ___ anuttara-yogI meM jo visaMgariyA digambara dharma ke pratikUla haiM unheM chAMTakara prakAzana karane pAlI saMsthAnoM ko bhejakara unase anurodha kiyA jAya ki mApa ina visaMgatiyoM kA samAdhAna kareM tathA anuttara yogI ke prArambha meM atirikta patraka lagavA kara spaSTa kara kiye mAnyatAeM zvetAmbara sAhitya se lI gaI haiN| digambara sAhitya meM koI ullekha nahIM hai|" madhyana, akhila bhAratavarSIya vi0 jaina vidvatpariSad : _ 'mApake dvArA preSita patra aura 'manuttara-yAgo ke digambarAmnAya ke viruddha prasaMgoM kA nirUpaNa prApta prmaa| vastutaH yaha prakAzana samiti kI bhAvakatA kAhI pariNAma hai| digambara samiti ke dvArA digambara-vikta pustakoM kA prakAzana hAnikAraka hogaa| bhAratavarSIya vi0jaina vidvatpariSada isa prakAzana ko hAnikAraka mAnatI hai / macchA ho pustaka ke prArambha meM alaga spaSTIkaraNa karane vAlA patraka lagA diyA jAya kisamaka-mUka prasaMga zvetAmbara sAhitya se lie gaye haiM-digambara sAhiya meM ina prasaMgoM kA ullekha nahIM hai| prApakA patra yahAM kailAzacanna jo tathA phUlacandra kI prAdi ko par3havA diyA hai|' saMrakSaka-mAratavarSIyA di0 jaina zAstri-pariSad : pApake patra para vicAra kiyA gyaa| 'anuttara-yogI' anya digambara jaina samAja meM nayA vikAra hI paidA nahIM karegA, digambaratva kA hI lopa kara degaa| zAstri-pariSad kA pratyeka vidvAn 'anurAra-yogI' anya ko digambara mAnyatA ke virodha meM mAnatA humA usake paThana-pAThana kA virodha karatA hai aura pApake isa saMgharSa meM zAstri-pariSadkA pUrA-pUrA sahayoga rhegaa|" eka patra ke graMza: anekAnta' barAbara dekha rahA huuN| santuSTa huuN| pApa apanI jagaha bilkula ThIka hai| kazAna hotopor3A ThIka se kase pala pAyegA? mApase do-cAra svataMtra cintaka hoM to ho samAna kI gAr3I choka-ThIka cala sakatI hai| mujhe pApameM jo cIja bijalI/cumbaka kI taraha mAkara pakar3atI hai, vaha hai Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om aham rsl TASHA PUTNIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savat 2510, vi0 sa0 2040 a5 } vaSa 37 kiraNa 2 bIra-tevara mandira, 21 apraila-jana / 1984 adhyAtma-pada cita cinake cideza kaba, prazeSa para vamaM / dukhadA apAra vidhi-ducAra-kI camaM dama // cit0|| taji puNya-pApa thApa prApa, Apa meM ramA kaba rAga-prAga zarma-bAga-dAghanI zarmU // cit0|| dRga-jJAna-bhAna te mithyA ajJAnatama dmuuN| kaba sarba jova prAriNabhUta, mattva sau chama / / cit0|| jala-mallAlapta-kala mukala, suballa parina / bala trizallamalla kaba, aTalapada pamaM // cit0|| kaba dhyAya praja-amara ko phira na bhava vipina bhm| jina pUra kaula 'daula' ko yaha hetu ho nmuu||cit0|| -kavivara daulatarAma kRta bhAvArtha-he jina vaha kauna-sA kSaNa hogA jaba meM sampUrNa vibhAvoM kA vamana karUMgA aura dukhadAyI aSTakoM kI senA kA damana kruuNgaa| punya-pApa ko chor3akara Atma meM lIna hoUgA aura kava sukharUpI bAga ko jalAne vAlo rAga-rUpI agni kA zamana kruuNgaa| samyagdarzana-jJAna rUpI sUrya se mithyAtva aura ajJAnarUpo adhere kA damana karUMgA aura samasta jIvo se kSamA-bhAva dhAraNa kruuNgaa| malInatA se yukta jar3a zarIra ko zukla dhyAna ke bala se kaba choDagA aura kaba mithyA-mAyA-nidAna zalyoM ko chor3a mAkSa pada paauuNgaa| maiM mokSa ko pAkara kaba bhava-vana meM nahIM ghUmUMgA? he jina, merI yaha pratijJA pUrI ho isalie maiM namana karatA huuN| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyakumAracarita meM tIrthavandanA vidyAvAridhi DA0 jyotiprasAda jaina vartamAna me jina tIrthakSetro se samAja paricita hai, zatAbdiyo me aneka zvetAmbara sAdhuoM ne svaya tIrthayAtrA jinakI samAja me mAnyatA hai, aura jinakI vandanArtha karake apanI-apanI tIrthayAtrAeM likhiiN| vividha-tIrtha-kalpa deza ke vibhinna bhAgoM se tIrthayAtrI jaba-taba Ate- aura ukta tIrtha mAlAoM ke kaI sakalana prakAzita ho gae jAte rahate haiM, unameM se adhikatara aise haiM ki jinakA haiN| yaha prazna uThA thA ki kyA digambara paramparA meM bhI vikAsa prAyaH gata do sau varSoM ke bhItara hI huA isa prakAra kA tIrtha viSayaka sAhitya hai ? astu|1865 I0 hai| kaI atizaya kSetra to isI avadhi meM udaya me Aye mejaina maskRti-sarakSaka-sagha solApura jIvarAja-granthamAlA aura purAne kSetro ke vidyamAna nirmANo, mandiro, dharmAya- ke granthAMka 17 ke rUpa me DA0 vidyAdhara joharApurakara tano, smArako, dharmazAlAo Adi me se adhikAza isI dvArA susampAdita 'tIrtha-vandana-sagraha' nAmaka pustaka prakAzita bIca bane haiN| kaI aise bhI sthala haiM jahAM prAcIna mandiro, huI, jisane ukta AkSepa kA saphalatApUrvaka nirasana kara mUrtiyoM, anya dhArmika kalAkRtiyo ke jIrNa-zIrNa bhagnAvazeSa diyaa| isa pustaka me 40 digambara lekhako kI kAlapracuramAtrA meM prApta hue haiM, uname se jinakI ora samAja kramAnusAra sUcI tathA unake sAhitya me prApta tIrthaviSayaka kI dRSTi A sakI, aneko kA jo vikAsa huA yA ho rahA ullekho ke uddharaNa aura unakI vyAkhyA dI hai| isa sUcI hai vaha vartamAna zatAbdI kI hI bAta hai| me 10vI zatI ke anta paryanta ke kevala 8 sAhityakAra tIrthavizepo meM prApta eva sarakSita purAtAtvika sAmagrI sammilita kie gae haiM, zeSa 32 lekhaka 12vI zatI se se, vizeSakara ukta purAvazeSoM meM upalabdha pratimA lekho, 19vI zatI paryanta ke haiN| DA. joharApUrakara jI ne yantralekhoM, zilAlekho Adi se ukta sthalo ke mahatva tathA paryApta parizrama eva zodha-khoja pUrvaka yaha sakalana taiyAra tIrthakSetra ke rUpa meM unakI mAnyatA kI prAcInatA kA bahuta kiyA hai, tathApi isame katipaya truTiyAM raha gaI pratIta kucha anumAna ho jAtA hai| jahA~ aisI sAmagrI kA abhAva hotI haiM, yathA svAmi samantabhadra aura AcArya yativRSabha hai, athavA vaha ati virala hai vahA baDI kaThinAI hotI hai| ko pAMcavI zatI I0 me huA sUcita karanA, jaba ki ve aisI sUrata meM kisI sthAna kI tIrtharUpa meM mAnyatA kI dono AcArya dUsarI zatI I0 me hue haiN| isake atirikta, aitihAsika prAcInatA kitanI hai, yaha jAnane ke lie yaha sUcI tathA uddharaNa bhI sarvathA pUrNa nahI pratIta hotesAhityagata ullekha hamAre sahAyaka hote haiN| 10vIM zatI taka ke 8 ullekhita sAhityakAro ke alAvA zvetAmbara paramparA ke kalpasUtra prabhRti katipaya vimalArya kA prAkRta paumacariu, svayaMbhU kI apabhraza Agamo me vizepakara kAlAntara me racita AgamasUtroM kI rAmAyaNa eva ariTTanemicariu, vidyAnada kA zrIpurapArzvanAthaTIkAoM Adi meM tathA kathA evaM prabandhagranthoM meM tIrtho ke stotra, ugrAditya kA kalyANakAraka, asaga ke mahAvIracarita aneka phuTakara ullekha milate haiN| jinaprabhasUri kA kalpadIpa eva zAntinAthacarita, Adipapa kI kannaDa rAmAyaNa, aparanAma vividha-tIrtha-kalpa (1833-34 I0) hI aisA puSpadanta kA apabhra za mahApurANa, cAmuNDarAya kA kannaDa prantha hai jisameM tataH mAnyatA prApta adhikAMza tIrthoM ke mahApurANa, somadeva kA yazastilakacampU, nemicandra si0 vistRta varNana haiM, jo vidvAna. lekhaka ne jaisA dekhA yA ca0 ke gommaTasArAdi prabhUti kitane hI grantha aise haiM jinameM sunA usake AdhAra para likhe gae pratIta haiN| paravartI vibhinna kalyANaka-kSetroM, tapobhUmiyoM va atizaya kSetroM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyakumAracarita meM tovaranA - Adi ke ullekha prApta hote haiN| dasavIM zatI I. ke ki kisaprakAra vaha usako khoja meM bhaTakA hai aura mArga meM uparAnta kI bhI khoja karane para aisI anya aneka racanAoM usane kina tIrthoM ke darzana kie haiMke prApta hone kI paryApta sambhAvanA hai, jiname tIyoM ke tavavArtA na jAnAmi kiMjIvasi mRto'thavA / viSaya meM sAmagrI prApta ho sakatI hai| nirjagam gRhAttena samudvigno viyogataH // aisI eka racanA guNabhadrakRta dhanyakumAracarita hai| vanditugatavAnnAtha zAnti-kunthumaraM tathA / saMskRta padya meM racita isa grantha ke lekhaka mAthura saghI hastinAkhyapura sAra cakicakraparAjitam / / mANikyasena ke praziSya aura nemisena ke ziSya bhadanta tatoyodhyA-purI prApanantu sattIrtha paMcakam / guNabhadra the, jinhoMne use candela nareza paramAddina (candela vArANasyA samAyAto namaskartu jinadvayam / / paramAla] ke zAsanakAla (1165-1203 I.) me vilAsapura punatathAntarAnnatvA saprApyAha kuzatthalam / (u0 pra0 ke jhAMsI jile me jhAMmI nagara se 25 ki. mI. munisaMghanata deva praNantu munisuvRta // uttara-pUrva meM sthita pacAra yA pachAra grAma ke) jinAlaya meM zIlabhadrasya yA mAtA tAmuddizya samAgamam / / lambakacuka (lamecU) vazI sAhU zubhacandra ke putra balhaNa kI (dhanakumAra kA pitA kahatA hai ki maiMne tujhe rAta dina preraNA se likhA thaa| grantha kA racanAkAla 1165- dekhA para tU kahI milA nahI)- jaba mujhe terA hAla mAlUma 1166 I. ke bIca anumAnita hai| yaha caritra dhannA- nahI huA ki tU jIvita hai yA mara gayA to maiM tere viyoga zAlibhadra ke suprasiddha kathAnaka kA sarvaprAcIna upalabdha se dukhI hokara ghara se nikala pddaa| maiM zAnti, kaMtha eva digambara saMskaraNa hai| aranAtha kI vandanA karane ke lie usa atizaya zreSTha ___ isa traritra ke 3 re pariccheda ke zlo0 56 meM bhagavAna hastinApura gayA jo kisI samaya cakravartI-tIrthakaratraya ke puSpadanta kI janmanagarI kAkadI kA ullekha isa prakAra cakraratna se suzobhita rahA thaa| tadanantara Apa ucita, huA hai abhinadana, sumati Nora anantavAtha ina pAMca tIrthaMkaroM kI nityodyogena gacchan sa gaGgAkUla nivAsinIm / vandanA karane ke lie ayodhyApurI pahucA, aura phira kAkaMdI nagarI prApa kakandena vinirmitAm / / supArzva, evaM pArzva, ina do tIrthaMkaro ko namaskAra karane -caturtha caraNa kA pAThAntara hai 'dhanayakSeNa nirmitAM puSpa vArANasI AyA / phira bIca ke anya tIrthoM kI (kina-kina dntjnmkaate|' kI ?) vandanA karatA huA muniyo ke mamUha se namaskRta -isa prakAra (ghara choDa kara bhAga jAne ke bAda) bhagavAna manisuvra nAtha kI vandanA karane ke lie kuzalatthA nirantara calatA huA vaha (dhanyakumAra) gaGgA taTa para bamI (rAjagRha) AyA huuN| isake sivAya yahA merI bahina, jo rAjagaha tathA kakandana rAjA dvArA basAI gaI kAkandI nagarI me terI buA aura zAlibhadra kI mA hai, rahatI hai-usase phuNcaa| Age kathana hai ki thake hue dhanakumAra ne kAkandI milane ke udezya se bhI yahA A milane ke uddezya se bhI yahA AyA huuN| nagarI ke upavana meM eka vRkSa ke nIce vizrAma kiyA, saptam pariccheda ke zlo032-35 meM varNana hai ki sarovara meM snAna kiyA, jala piyA aura phala khAye munidIkSA lene ke uparAntatadanantara mArga kI thakAvaTa ko dUra kara jaba vaha puna. vana iti dhyAyannasau sAdhu dhagadhyAna caturvidham / meM vihAra karane lagA to usane tIna jJAnarUpI netro se yukta anyepA darzayan dhaya'dhyAnamAgaM gaNAgraNIH / / eka munirAja ko dekhA usane unheM sanmukha khar3e hokara hAtha vijahAra dhaga dhIge grAmakheTapurAkarAm / joDakara namrIbhUta sira se praNAma karake bhakti pUrvakra apane vandamAno hi tIrthAni tIrthakara jinezinAm / / bhAiyoM ke dveSa kA kAraNa pUchA // 2 // viharatnavApa zrAvaratI purI suraiH prapUjitAma / SaSTha pariccheda ke zlo0 85-88 meM dhanyakumAra kA vanditu maMbhavanAtha sabhavasya vinAzanam // pitA vRddha pitA putra se punaH milApa hone para use batAtA hai ( zeSa pRSTha 6 para) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bArasamaNuvekkhA'-eka adhyayana D zrI kundanalAla jaina, prisipala "bhAvanA bhavanAsinI" zAstroM kI yaha ukti yathArtha DI. vasanta rAjana ne prAcIna kannaDa bhASA kI tADapatrIya meM vizuddha mana se bhAI gaI bhAvanA isa bhava aura para bhava pAMDulipi ke AdhAra para sampAdita kara AcArya kundakunda se mukta karA detI hai tathA mokSa kA mArga prazasta karatI kI racanAoM kI zRMkhalA meM eka kar3I aura jor3a dI hai| hai| saMsAra kA hara prANI sAMsArika dukhoM se chuTa kara parama jisakI vistRta samIkSA nimna prakAra hai| kundakunda ke sukha kI cAha meM bhaTaka rahA hai-arthAt saMsAra me muSita pacAsa-sATha varSa vAda hI umAsvAmI ne bhI sUtra rUpa meM prApta kara ananta sukha ke lie lAlAyita hai ataH pratikSaNa "anityAzaraNasaMsArakatvAnyatvAzucyAzravasaMvaranirjarA lokanirantara vizuddha pariNAmo kA honA nitAnta anivArya hai| bodhidubhadharmasvAkhyAtattvAnucintanamanaprekSA" itya dilikha jahAM yaha bAta anya dharmoM meM bhI kahI gaI hai vahA jaina dharma kara dvitIya bAraha bhAvanA prastuta kI thii| umAsvAmI ke meM solaha kAraNa bhAvanA tathA bAraha bhAvanA ke rUpa meM bAda to bAraha bhAvanAoM kI bAr3ha sI A gaI hai, saMskata pratyeka gRhastha aura muni ko inakA nirantara cintavana meM, apabhra za me aura hindI meM anekoM kaviyoM ne bAraha anivArya batAyA gayA hai| isIlie hI to solaha kAraNa bhAvanAoM kI racanAeM kI hai| bhAvanAoM ke nirantara vizuddha mana se cintavana ke kAraNa saMskRta me zubhacandrAcArya ne jJAnArNava me hemacandrAcArya tIrthakara prakRti kA baMdha hotA hai| aura mokSa kI prApsi meM triSaSThizalAkA puruSa carita meM vAdIbhasiMha sUri ne hotI hai, usI taraha bAraha bhAvanAeM bhI mokSa prApti kA kSatracUr3AmaNi me, pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi (gadya) meM, vizuddha sAdhana hai| bhAvanA ko saMskRta meM anuprekSA aura apabhraza meM vIra kavi ne 'javasvAmicariU' meM hindI meM prAkRta meM 'aNuvekkha' zabdoM kA prayoga hotA hai| bhUdharadAsa jI ne daulatarAma jI ne chahaDhAlA meM, maMgatarAya umAsvAmI ne anuprekSA kI paribhASA "tattvAnu kI bAraha bhAvanA jagamohana ne 'dharmaratnodyota' me, tathA cintanamanuprekSA.."arthAt bArambAra samyak tatva kA sakalakIrti Adi anekoM vicArako, kaviyo evaM vidvAnoM tirantara cintavana hI anuprekSA hai / ye anuprekSAeM ne bAraha anuprekSAo kI racanAe maulika rUpa se chAyAnuvAda bAraha hotI haiM inakA AdhyAtmika dRSTi se jaina dharma me meM prAyaH padyo meM hI racI haiN| inake atirikta aura bhI itanA adhika mahatva hai ki aneko AcAryoM evaM kaviyoM anya graMtho me prasagAnusAra bAraha bhAvanAoM kA varNana milatA ne anitya azaraNa, saMsArAdi bAraha nAmoM se bAraha hai bhaktagaNa ina bAraha bhAvanAoM kA pratidina bhaktibhAva bhAvanAoM kI racanAeM kI haiM tathA unakA vistRta nirUpaNa se cintavana manana eva pATha karate haiN| paM0 pannAlAla jI bhI kiyA hai ! samIkSAtmaka rUpa se sabase prAcIna bAraha sA0 cA0 ne bhI likhI hai jo abhI aprakAzita hai| bhAvanA AcArya kundakunda kI "bArasa aNuvekkha" ke nAma se sAhityika dRSTi se zrI vasantarAjana ne jo 'bArasa prAkRta bhASA meM upalabdha hotI hai| aNuvekkha' kA sampAdana kiyA hai vaha sampUrNa jaina vAMgamaya prastuta lekhaka kA lakSya isI "bArasa aNuvekkha" ke sAtha-sAtha prAkRta aura kannaDa bhASA ko eka anUThI nAmaka grantha kI samIkSAtmaka prastuti mAtra hI hai| yaha nidhi pradAna kI hai jisake lie ve vizeSa badhAI ke pAtra anya maisUra vizvavidyAlaya (mAnasa gagotro) ke jainaoNlajikala haiN| evaM prAkRta vibhAga ke rIDara evaM vibhAgAdhyakSa zrI ema. upayukta grantha meM mUla gAthA prAkRta devanAgarI meM hai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArasa malA : eka madhya tathA TIkA prAcIna kannaDa bhASA evaM usI lipi meM mudrita bAcArya kundakunda kI gAthAnoM para tathA prAcIna kannaDa hai| cUMki maiM kannaDa bhASA nahIM jAnatA ataH TIkA ke TIkA para kucha TIkA-TippaNI karanA sUraja ko dIpaka viSaya meM kucha bhI likhanA anadhikAra ce'TA hogii| vaise dikhAnA jaisA lajjAspada hogA para eka bAta isa graMtha meM TIkA bhI sampAdaka mahodaya ne nahIM kI hai unhone to pUrI mujhe jo vizeSa rUpa se baTakI vaha bhAvanAoM ke krama tADapatrIya prati kA sampAdana saMzodhana mAtra hI kiyA hai viparyaya ke bAre meM hai| yadyapi bAraha bhAvanAoM kA krama kyoMki ve kannaDa ke jJAtA haiN| jo Ajakala pracalita hai vahI umAsvAmI ke bhI samaya meM sampUrNa prantha meM 32 pRSTha to prastAvanA ke aura pracalita thA para unase 50-60 varSa pahale itanA krama42 pRSTha mUla prAkRta gAthA aura prAcIna kannaDa TIkA ke viparyaya kaise ho gayA isameM yA to lipikAra kI bhUla ho haiM tathA anukramaNikA ke 2 pRSTha haiM isa taraha sampUrNa grantha sakatI hai yA phira AcArya kundakunda ko hI yahI krama 76 pRSThoM kA hai| isa grantha me kula prAkRta gAthAeM 90 abhISTa rahA hogaa| para Azcarya kI bAta yaha hai ki tathA do gAthAe amuci aura nirjarA bhAvanA meM atirikta kundakunda ke 50-60 varSa bAda hI umAsvAmI kA krama kaise dI hai ataH kula 62 gAthAe ho jAtI hai sampAdaka mahodaya badala gayA yaha eka baDI gambhIra samasyA hai jisa para ne graMtha kA sampAdana karate hue bhUmikA prastAvanA evaM vidvajjana gambhIratApUrvaka manana-cintana kareM aura samasyA kRtajJatA jJApana Adi mUla rUpa se kannaDa meM likhA hai para kA samAdhAna ddhuuddh'e| usakA hindI anuvAda bhI de diyA hai jisase kannaDa na prAcIna krama jAnane vAloM ko bar3A lAbha ho jAtA hai| isI hindI pracalita kama anuvAda ke AdhAra para hI maiM yaha samIkSA likhane kI 1 adhdhuva 1 anitya dhRSTatA kara rahA hU vijJa pAThaka jana azuddhiyo ko kSamA 2 azaraNa 2 azaraNa kreNge| 3 ekatva 3 saMsAra sampAdaka mahodaya ko mUla pADulipi zrI indrakumAra 4anyatva 4 ekatva jI se prApta huI thii| jo zrI saMkkare maMDibrahmappA ke suputra 5 saMsAra 5anyatva haiN| prastuta kRti tADapatra para aMkita hai| jisake pratyeka 6 loka 6 azuci patra kI lambAI caur3AI 33"x2" iMca hai pratyeka patra 7 asuci 5+1-6 7 Azrava para 8-8 paMktiyA hai aura pratyeka pakti meM 14-15 akSara 8 Athava 14 8 saMvara haiN| cUki prati khaDita hai ataH khaDita sthAnoM kI pUrti nirjarA jIvarAja graMthamAlA se prakAzita "kundakunda prAbhUta sagraha" mA 10 nirjarA 1+1=2 1. loka nAmaka graMtha se kI gaI hai| prastuta kRti kI gAthAeM yadyapi 11 11 bodhi durlabha 12 bodhidurlabha 4 AcArya kundakunda kI hai para inakI kannaDa TIkA kisane kI 12 dharma yaha sarvathA ajJAna hai| aura isakA ullekha kahIM bhI nahIM upasaMhAra isase alaga hai jo sabhI ne prAyaH likhA hai| milatA hai| isa prati ke bIca ke patra bhI gAyaba haiM para isa taraha vijJa pAThaka kundakunda aura umAsvAmI kI antima patra saMkhyA 53 hai zAyada eka do patra aura hoMge bAraha bhAvanAoM kA krama viparyaya aura unakA Age-pIche isa taraha mUla kannaDa pAMDulipi 55 pRSThA kA hA mAnanA hone kI samasyA para gambhIratApUrvaka vicAra kara prakAza jA sArI prati prAcIna kannaDa bhASA meM aMkita hai DAleM sAtha hI sampAdaka mahodaya bhI apanA spaSTIkaraNa jise zrI zubhacandra jI ne Adhunika kannaDa meM parivartita kara prakAzita gre| zuddha pariSkRta rUpa pradAna kiyA aura vartamAna rUpa meM isa va prakAzita hai| kA pUrNa Arthika sahayoga prApta huA hai jise unhoMne apane saMbara Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 17,ki02 anekAnta priya zrI lAlacaMda jI bhaMDArI kI puNya smRti meM pradAna hai| yadi yaha grantha sajilda hotA to acchA rahatA aura kiyA hai| zrI lAlacanda jI mUla nivAsI rAjasthAna ke the TikAU bhI ho jaataa| isakI kImata 12/-ru. rakhI hai jo para AjIvikA hetu baiMgalara meM A base the 14-4-74 ko kucha adhika lagatI hai| unakA Akasmika nidhana ho gayA thaa| ata: unhIM kI ina zabdoM ke sAtha zrI vasanta rAjana jI kA AbhArI puNya smRti meM yaha bahumUlya upayogI graMtha prakAzita huA hUM jo unhoMne mujhe apane graMtha ke bAre me likhane kA zubha hai| isake lie zrI mAMgIlAla jI dhanyavAda ke pAtra haiN| avasara pradAna kiyaa| dhanyavAda ! graMtha meM zrI lAlacaMdra jI kA citra bhI saMlagna hai| prati kI zruta kuTIra, 65 kuntI mArga, vizvAsanagara, chapAI zuddha, sApha aura sundara hai| kAgaja bhI uttama lagAyA zAhadarA, dillI-110032 (pRSTha 3 kA zeSAMza ) dRSTvAjinAlayaM divyaM bhaktyA tuSTAva sNymii| sampAdita-anudita tathA 1972 I0 meM zrI zAntivIra manobhavAntakaM devaM sabhava bhavanAzanam / nagara, zrI mahAvIra jI, se prakAzita dhanyakumAracarita, -isa prakAra caturvidha dharmyadhyAna kA cintavana karate prastAvanA, tathAzodhAMka-8 eba zodhAMka 17 meM aura hae tathA dUsaroM ko dharmyadhyAna kA mArga dikhAte hue, grAma, jainAerikverI, bhA0 a0 me prakAzita hamAre lekha / kheTa, pUra, Akara Adi meM vaha munisaMgha ke pradhAna dhora-vIra tIrthoM kA uparokta varNana kathAnaka ke pAtroM dvArA munirAja tIrthakara jinendroM ke tIrthoM kI vandanA karate hue unakI yAtrA eva bandanA karane ke misa karAyA gayA hai| vihAra kara rahe the vihAra karate-karate ve bhavavinAzaka , graMthakAra guNabhadra mAthurasaMghI bhaTTAraka the aura uttara bhArata bhagavAna saMbhavanAtha kI baMdanA hetu devo dvArA pUjita zrAvastI meM hI vicarate the? ataeva sabhAvanA yahI hai ki unhoMne nagarI phuNce| vahAM unhoMne divya jimAlaya meM kAmavijetA svaya akele athavA zrAvakoM sahita ukta cha: tIrthoM kI evaM bhavavinAzaka saMbhavanAtha bhagavAna kI bhAvabhInI stuti yAtrA evaM vandanA kI thii| yaha bhI spaSTa hai ki 12vIM kii| Age ke patikA chaMda ke padyoM meM vaha bhaktipUrNa zatI I0 ke uttarArddha meM ye tIrtha kSetra acchI avasthA meM the, saMbhavASTaka diyA hai| kucha hI samaya uparAnta isI vahA~ bhavya jinAlaya bhI vidyamAna the, aura mUni, tyAgI zrAvastI ke vana me samAdhipUrvaka dehatyAga karake munirAja eva gRhastha zrAvaka unakI vandanArtha yAtrA karate the| dhanyakumAra sarvArthasiddhi meM ahamindra hue| sandarbha ke lie dekheM-50 pannAlAla sAhityAcArya jyotinikuJja, cArabAga, lakhanaU-16 - (pRSTha 7 kA zeSAMza ) apane kAraNa se dukhI hai agara parakAraNa se dukhI hotA, karma ramaNa karanA yaha terA kupuruSArtha hai jo tU kara rahA hai| saMsAra ke kAraNa se dukhI hotA taba to unake sukhI karane para hI meM koI cIja bandha kA kAraNa nahIM hai, koI cIja duHkhakA sukhI ho sakatA thA parantu tU apane kAraNa se dukhI hai aura kAraNa nahIM hai mAtra terI ajJAnatA-vaha jo apane ko tU apane puruSArtha se sukhI ho sakatA hai| apane rUpa na jAna kara para rUpa jAnanA hai yahI kameM bandha terA puruSArtha karma ke phala me nahIM hai vaha to prema se kA kAraNa hai yahI-dukha kA kAraNa hai yahI saMsAra kA mAnA huA hai terA puruSArtha to apane ko pahacAna kara apane bIja hai yaha tere chor3ane se hI miTegI yaha apane ko nahIM ko apane rUpa dekhanA hai apane ko apane rUpa jAnanA aura jAnane se huI hai aura yaha anya kisI upAya se, kisI ko apane meM hI ramaNa karanA hai| zAnamAtra itanA hI terA pUjane se, kisI kA jApa karane se nahIM miTa sakatI yaha to puruSArtha hai| yahI tU kara sakatA hai isake viparIta para ko apane ko jAnane se hI mittegii| apane rUpa dekhanA, paraM ko apane rUpa jAnanA aura para meM sanmati vihAra, naI dillI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukha kA bIja 0 zrI bAbUlAla batA-lakattA vAle karma apanA kArya karatA hai jJAna apanA kArya karatA Apame apanApanA mAna apane ko apane rUpa meM dekheN| taba hai| karma ke phalarUpa zarIra kI prApti hotI hai cAhe svarUpa jitanA karma ikaTThA hai vaha to apanA phala dekara calA ho cAhe asvarUpa cAhe sundara ho cAhe kurUpa / usI karma jatA hai aura iname apanApanA na mAnane se naye koM kA ke phalasvarUpa bAharI vAtAvaraNa prApta hotA hai koI mAna bandha hotA nahI ata eka roja yaha AtmA karmarahita ho karatA hai koI apamAna karatA hai bAhara garIbI-amIrI jAtA hai jaba karma nahI rahatA to usake phalasvarUpa milatI hai zarIra ke alAvA anya cIjoM kA sayoga hotA zarIrAdi kA bhI abhAva ho jAtA hai mAtra raha jJAta hai| usI karma ke phalasvarUpa kisI vastu ko hitakArI mAna AtmA pUrNa vikAsa ko prApta ho jAtA hai| kara rAga karatA hai| kisI se dveSa karatA hai kisI se kAdha isalie na to zarIra badha kA kAraNa hai na mana bacana karatA hai kahI mAna karatA hai Adi / karma ke udaya se yaha kAya kI kriyA badha kA kAraNa hai na strI patrAdi dhana saba kArya hote haiN| rAgadveSa jIva karatA hai usase karma kA parigRha badha kA kAraNa hai badha kA kAraNa to apane Apako hI bandha hotA hai aura karma udaya me AtA hai usase rAgadveSa bhUla kara iname, para me apanApanA mAnanA hI vadha kA kAraNa hotA hai / savAla hotA hai ki isase chuTakArA kaise ho|| hai apane ko para rUpa dekhanA karma ke phala rUpa dekhanA hI yaha saba karma ke phalarUpa hotA hai parantu iname apanA-bandha kA kAraNa hai / yahI dukha kA kAraNa hai| panA kauna mAnatA hai isakA kAraNa bhI vaha jIva hai jo para ko apane rUpa dekhanA yA apane ko apane rUpa apane Apako apane svarUpa ko na jAna kara iname apanA- dekhanA iname eka terI galanI hai aura eka terI zAnatA hai| panA mAnatA hai yaha karma ke phala me apanApanA mAnanA hI koI du.khI karane vAlA nahIM-- na bhagavAna kucha kara sakatA vAstava me rAgadvepa kA kAraNa hai yahI cora kI mA hai| hai na karma kucha kara sakatA hai tU apanI ajJAnatA se inako zarIra bhI naye karma nirmANa kA kAraNa nahI parantu apane rUpa dekha kara Apa ho apane sasAra kA apane dukha kA zarIra me apanApanA mAnanA hI karma nirmANa mA naye zarIra nirmANa karane vAlA hai tU hI apane ko jAna kara apane ko ko prApta karane kA kAraNa hotA hai| zarIra cAhe acchA apane rUpa dekhe para ko para rUpa dekhe to apane Apako sukhI ho cAhe burA vaha to yaha kahatA nahI ki tU mare ko apanA mAna / yaha ajJAnI Apa hI apane ko na jAna kara isameM tU apane ko jAnanA cAhe to jAna sakatA hai itanI apanApanA mAnatA hai aura sasAra kA bIja utpanna karatA hai| yogyatA tere meM hai para ko jAnane ke lie indriyoM kI puNya-pApa kA udaya to yaha kahatA nahI tU mujhe apanA mAna prakAzAdi bhI barakAra hai parantu apane Apako jAnane ke yaha ajJAnI Apa hI apane ko na jAna kara inake phala meM lie to mAtra apanI hI darakAra hai| yaha maukA milA hai apanApanA mAna kara dukhI-sukhI hotA hai aura naye karma kA tU cAhe to apane Apako jAna kara parama pada ko prApta nirmANa karatA hai| ye rAgadveSa, krodhAdi jo karma ke phala. ho sakatA hai tU para meM apanApanA mAna kara 54 lAkha yonI syarUpa ho rahe haiM ye tI kahate nahIM ki tU hamAre meM apanApana meM bhramaNa kara sakatA hai koI bacAne vAlA nahIM hai agara mAna parantu yaha ajJAnI apane ko na pahacAna kara apane ko para meM apanApanA mAnegA to usameM Asakti bhI hogI na dekhatA hai aura naye saMskAra paidA karatA hai| yaha saba ahamabhAva bhI hogA karma kA nirmANa bhI hogaa| yadi tere kAryakarma ke phalarUpa ho rahe haiM parantu agara yaha ina rUpo hAtha meM hai / samUcA kArya to karma ke hAtha meM haiM parantu usa apanapanA na mAne to dukhI bhI na ho aura naye karma kA kArya meM apanApanA nahIM mAnanA yaha tere hAtha meM hai| ta nirmANa bhI na ho| aura yaha tabhI sambhava hai jaba yaha apane (zeva pRSTha para) . ... . ..... banAnavAlA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradvaitadRSTi aura anekAnta prazokakumAra jaina ema. e. pUrvapakSa-vedAnta AtmA ko eka aura advaita hI mAnatA hai, yahI brahma samasta vizva kI utpatti, sthiti aura pralaya advata kA artha hai saMsAra meM dUsarI kucha vastu nhii| bhAra* meM usI taraha kAraNa hotA hai jisa prakAra makar3I apane tIya darzanoM meM vedAnta kA pramukha sthAna hai aura jainadarzana jAla ke lie, candrakAntamaNi jala ke lie aura vaTa vakSa ke atirikta yahI eka darzana aisA hai jisane ekamAtra AtmA apane prarohoM ke lie kAraNa hotA hai| jitanA bhI bheda hai aura paramAtmA ke sambandha me khoja kI hai| anya darzano ne vahI sava atAtvika aura jhUThA hai| kevala bhautika jagata kI chAnabIna kI hai aura AtmA ko yadyapi AtmazravaNa manana, aura dhyAnAdi bhI bheda rUpa anya dravyoM kI taraha eka cetana dravya mAnakara chor3a diyA hai hone ke kAraNa avidyAtmaka hai phira bhI unase vidyA kI usake sambandha me Age unhoMne kucha nahIM kahA / jahA~ taka prApti saMbhava haiM jaise dhUli se gadale pAnI meM katakaphala yA paramAtmA kA sambandha hai usakA sampUrNa vizleSaNa usake phiTakarI yA cUrNa jo ki svaya bhI dhalirUpa ho hai, DAlane jagannirmANa ko AdhAra banAkara hI kiyA hai| vaha svaya para eka dhUli dUsarI dhUli ko zAnta kara detI hai aura svaya apane Apa me kyA hai aura usakA kyA rUpa hai isa viSaya bhI zAnta hokara jala ko svaccha avasthA meM pahuMcA detI me anya darzana mauna hai| vedAntI jagata me kevaja eka brahma hai / athavA jaise eka viSa dUsare viSa ko nAzakara niroga ko hI sat mAnate hai| vaha kuTastha nitya aura aparivartana avasthA ko prApta karA detA hai usI taraha AtmazravaNa zIla hai / vaha sat rUpa hai| yaha astitva hI usa mahAsattA manana Adi rUpa avidyA bhI rAgadveSa moha Adi mUlaavidyA kA sabase prabala sAdhaka pramANa hai| cetana aura acetana ko naSTakara svagata bheda ke zAnta hone para nirvikalpa jitane bhI bheda haiM, ve saba isa brahma ke pratibhAsamAna haiN| svarUpAvasthA prApta ho jAtI hai| atAtvika anAdiunakI sattA prAtibhAsika yA vyAvahArika hai. pAramArthika kAlIna avidyA ke uccheda ke lie hI mumukSuoM kA prayatna nahIM / jaise eka agAdha samudra vAyu ke vega se aneka prakAra hotA hai / yahI avidyA tatvajJAna kA prAgabhAva hai ataH kI bIcI, taraga, phena, bubud Adi rUpo meM pratibhAsita anAdi hone para bhI usakI nivRtti usI taraha ho jAtI hai hotA hai| yaha to dRSTi sRSTi hai| avidyA ke kAraNa apanI jisa prakAra ki ghaTAdi kAryoM kI utpatti hone para unake prAgabhAvo kii| pRthaka sattA anubhava karane vAlA prANI avidyA meM hI baiThakara apane saskAra aura vAsanAo ke anusAra jagat ko ___isa brahma kA grAhaka sanmAtragrAhI nirvikalpa pratyakSa hai| vaha mUka bacco ke jJAna kI taraha zuddha vastujanya aura aneka prakAra ke bheda aura prapaMca ke rUpa me dekhatA hai| eka MEpa meM nirvikalpa hotA hai| hI padArtha aneka prANiyoM ko apanI-apanI dUSita vAsanA 'avidyA brahma se bhinna hai yA abhinna' ityAdi vicAra ke anusAra vibhinna rUpo me dikhAI detA hai| avidyA ke bhI aprastuta hai kyoM ki ye vicAra vastusparzI hote haiM aura haTa jAne para sata, citta aura AnaMda rUpa brahma meM laya ho avidyA hai avasta / kisI bhI vicAra ko sahana nahIM karanA jAne para samasta prapacoM se rahita nirvikalpa brahma sthiti hI avidyAtva hai| prApta hotI hai| jisa prakAra vizuddha AkAza ko timira- uttarapakSa:-pharmata, phalata tathA vidyAvaya kA rogI aneka prakAra kI citra-vicitra rekhAo se khacita mahaMta dRSTi meM na honA-advaita ekAnta me zubha aura azubha aura civita dekhatA hai usI taraha avidyA yA mAyA ke karma, puNya aura pApa ihaloka aura paraloka, jJAna aura kAraNa eka hI brahma aneka prakAra ke deza, kAla aura ajJAna, bandha aura mokSa iname se eka bhI dvaita siddha nahI AkAra ke bhedo se bhinna kI taraha citra-vicitra prati- hotA hai| bhAsita hotA hai| jo bhI jagata meM thA aura hogA vaha saba loka meM do prakAra ke karma dekhe jAte haiM-zubha karma aura azubhakarma / hiMsA karanA, jhUTha bolanA, corI karanA Adi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baDhata di aura anekAnta azubha karma haiN| hiMsA nahIM karanA, satya bolanA, corI nahIM hote hue bhI jagata meM vibhinna rUpoM ke pratItigocara hone karanA, paropakAra karanA, dAna denA Adi zubha karma haiN| do kA kAraNa banatI hai lekina isa para haribhadra kahate haiM ki prakAra ke karmoM kA phala bhI do prakAra kA milatA hai- yaha bAta pramANa dvArA siddha kiye hue binA samajha meM acchA aura buraa| jo zubha karma karatA hai use acchA phala Ane vAlI nahI / aura yadi prameya se atirikta pramANa milatA hai-ise puNya kahate haiM aura jo azubha karma karatA kI sattA nahI to yaha siddhAnta sthira nahIM rahA ki jagata hai usako burA phala milatA hai-ise pApa kahate haiM / advaita- meM koI eka hI padArtha sattAzIla hai| dUsarI ora yadi prameya mAtra tatva ke sadbhAva meM do karmoM kA astitva kaise ho . se atirikta pramANa kI sattA nahI to ukta siddhAnta pramANa sakatA hai| jaba karma hI nahIM haiM to usakA phala bhI nahIM ho hIna ThaharatA hai / sattA advatakA siddhAnta isa AdhAra para bhI sakatA hai| ata: do karmoM ke abhAva meM do prakAra ke phala bAdhita siddha hotA hai ki prastuta vAdI ke zAstra graMtha svayaM kA abhAva svataH ho jAtA hai| do prakAra ke loka ko bhI hI vidyA, avidyA Adi ke bIca bheda kI bAta karate haiM tathA prAyaH saba mAnate hai iha loka to sabako pratyakSa hI hai isa ve svayaM hI apane pratipAdita siddhAnta ke sambandha meM saMzaya loka ke atirikta eka paraloka bhI hai, jahAM se yaha jIva Adi kI saMbhAvanA svIkAra karate haiM (jaba ki saMzaya Adi isa loka meM AtA hai aura mRtyu ke bAda punaH vahA~ calA ye paraspara bhinna padArtha haiM / isake atirikta yaha jAtA hai| paraloka kA artha hai janma ke pahale aura mRtyu ke siddhAnta pratyakSa anubhava ke AdhAra para bhI bAdhita siddha bAda kA loka / aisA bhI mAnA gayA hai ki isa janma me hotA hai| isa pUrI vastu sthiti para vicAra kiyA jAnA kiye gaye karmoM kA phala agale janma me milatA hai cAhie / kucha dUsare vAdiyo kI vyAkhyA hai ki zAstroM meM kintu advaitavAda meM na karma hai, na karmaphala hai aura na sattA advaita ke siddhAnta kA upadeza isalie diyA gayA hai paraloka hai| ki zrotAo ke mana me saba prANiyo ke prati samatA kI yaha kahanA ThIka nahI hai ki karmadveta, phaladvaita-lokadvaita bhAvanA utpanna na ho ki mi Adi kI kalpanA avidyA ke nimitta se hotI hai kyoki jagata me koI ekamAtra padArtha hI sattAzIla hai| uktavAdiyoM vidyA aura avidyA kA sadbhAva bhI advaitavAda meM nahI ho kA aisA kahanA bhI yukti viruddha nahIM kyoki unakA kathana sakatA hai| yahA~ taka ki bandha aura mokSa kI bhI vyavasthA svIkAra karane para uttama zAstra graMtho kI prAmANikatA advaita meM nahI bana sakatI hai / yadi koI vyakti pramANa siddha banI rahatI hai| haribhadra kA Azaya yaha hai ki advaitaviruddha kisI tatva kI kalpanA karatA hai to kisI na vAda kA siddhAnta tAtvika rUpa se (arthAt zAbdika rUpa se) kisI phala kI apekSA se hI karatA hai| binA prayojana ke svIkAra karane para prastuta tInoM bAteM asambhava banI rahatI mUrkha bhI kisI kArya me pravRtta nahI hotA hai ataH koI haiM anyathA to saMsAra aura mokSa vastutaH eka ThahareMge aura buddhimAna vyakti sukha-dukha, puNya-pApa, bandha-mokSa Adi se isa dazA meM hama na cAhate hue bhI yaha mAnane ke lie bAdhya rahita advaitavAda kA Azraya kaise le sakatA hai ataH brahma- yoge ki mokSa prApti ke lie kiyA gayA saba kriyA-kalApa dvaita kI sattA svabuddhikalpita hai| haribhadrasUri kahate haiM ki eka vyartha kA kriyAkalApa hai| avidyA usa sattAzIla padArtha se bhinna nahI jaba ki vaha advaitavAdI ne jo kahA thA ki "avidyA brahma se sattAzIla padArtha ekamAtra svayaM hI hai aura aisI dazA meM bhinna koI vAstavika padArtha nahIM hai isalie vaha naSTa jagata meM vibhinna rUpoM kA pratItigocara honA eka hotI hai ityAdi" so yaha kathana bhI asAra hai kyoMki akAraNa bAta siddha hotI hai| yahA~ Azaya yaha hai ki jaba avidyA yadi avasturUpa asat hai to use prayatnapUrvaka kyoM sabhI vastuyeM kevala satarUpa haiM taba avidyA bhI kevala sat haThAnI par3atI hai ? avasturUpa kharagoza, zRMga Adi kyA rUpa hI huI hai aura aisI dazA meM yaha kahanA ki eka sat prayatnapUrvaka haTAye jAte dekhe jAte haiM ? avidyAvaza aneka sA lagane lagatA hai| aisA kahA jA zaMkA-avidyA vAstavika hogI to use kaise samApta sakatA hai ki vidhA ekamAtra sattAsIla pahA se abhinna kiyA jA skegaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, barSa 37, ki02 samAdhAna-yaha kathana aisI zakA ThIka nahI hai- kyA hetu ke binA pravata kI siddhi ho sakatI hai? ghaTAdi sat hokara bhI samApta kie jAte haiM ki nahIM? vaise hetu ke dvArA advaita kI siddhi karane para hetu aura hI avidyA sata hove to bhI haThAyI jA sakatI hai, Apa sAdhya ke sadbhAva me dvaita kI siddhi kA prasaMga AtA hai aura aisA bhI nahIM khnaa| ghaTa, grAma, bagIcAdi avidyA se yadi hetu ke binA advaita kI sidi kI jAtI hai to vacananirmita hai| ataH asat haiM aura isI kAraNa se unhe bhI mAtra se dvata kI siddhi bhI kyo nahIM hogii| haTA sakate hai to aise to anyonyAzraya doSa AtA hai ataH advaitavAdiyo kA kahanA hai ki hetu ke dvArA brahma kI ghaTAdikoM meM avidyA se nirmitapanA siddha ho to uname siddhi karane para bhI dvaita kI siddhi nahIM hogI kyoMki hetu asatva siddha ho aura asatva ziddha ho to uname aura sAdhya meM tAdAtmya sambandha hai ve pRthak-pRthak nahIM haiN| avidyA se nirmitapanA siddha ho| "abheda vidyA nirmita hai brahmAdvaitavAdiyo kA ukta kathana ThIka nahI hai| hetu ataH vaha vAstavika hai" isa pakSa meM bhI vahI anyonyAzraya aura sAdhya meM kathacid tAdAtmya mAnanA to ThIka hai kintu doSa AtA hai arthAt pahale vidyA paramArthabhUta hai yaha bAta sarvathA tAdAtmya mAnanA ThIka nahI hai| sarvathA tAdAtmya siddha ho taba abheda vidyA ke dvArA paMdA yaha kathana siddha ho mAnane para uname sAdhya-sAdhana bhAva ho hI nahI sakatA hai| aura abheda vidyAnirmita hai yaha kathana siddha hone para vidyA isI prakAra Agama se bhI brahma kI siddhi karane para Agama meM paramArthataH siddha ho isa taraha abheda vidyAnirmita hai yaha ko brahma se abhinna nahI mAnA jA sakatA hai| yadi brahma bAta siddha nahI hotI hai| anAdi avidyA ka nAza hone me sAdhaka Agama brahma se abhinna hai to abhinna Agama se brahna jo advaitavAdiyoM ne prAgabhAva kA dRSTAnta diyA hai so galata kI siddhi kaise ho sakatI hai| ata: hetu aura brahma kA dvaita hai kyoMki vastu se bhinna sarvathA anAdi tucchabhAva rUpa isa tathA Agama aura brahma kA dvaita hone se advaita kI siddhi sambhava nahI hai| prAgabhAva kI asiddhi hai tathA vAdiyo ne jo aisA kahA hai ___ svayasavedana se bhI puruSAdata kI siddhi sambhava nahI ki "tattvajJAna kA prAgabhAva hI avidyA hai so kevala kathana hai svasavedana se puruSAdvaita kI siddhi karane para pUrvokta mAtra hai yadi avidyA ko prAgabhAvarUpa mAneM to usase bheda dUSaNa se mukti nahIM mila sakatI hai| brahma sAdhya hai aura zAna lakSaNa kArya kI utpatti nahIM hogI kyoki prAgbhAva me svasavedana sAdhaka hai| yahA~ sAdhya-sAdhaka ke bheda se dvaita kI kArya ko utpanna karane kI sAmarthya nahIM hai| prAgbhAva se siddhi kA prasaga banA hI rahatA hai aura sAdhana ke binA nAza haye binA jaise ghaTarUpa kArya nahI hotA vaise hI advaita kI siddhi karane para dvaita kI siddhi bhI usI prakAra avidyArUpa prAgbhAva kA nAza huye binA tattvajJAna rUpa kAye kyo nahI hogii| kahane mAtra se abhISTa tatva kI siddhi bhI utpanna hI nahI hotA hai| ho jaaygii| vRhadAraNyaka vArtika meM brahma ke viSaya me kahA yadi eka hI brahma kA jagata me mUlabhUta astitva ho / gavA hai ki yadyapi eka sadrUpa brahma hI satya hai kintu moha / 'aura ananta jIvAtmA kalpita bheda ke kAraNa hI pratibhAsita ke kAraNa AtmA yA brahma bhI dI rUpoM se pratIti hotI hai hote haiM to paraspara viruddha sadAcAra, durAcAra Adi Agama dvaita kA bAdhaka evaM advaita kA sAdhaka hai| kriyAoM se hone vAlA puNya-pApa kA bandha aura unake phala ukta kathana bhI tarkasaMgata nahIM hai| yadi moha ke kAraNa sukha-duHkha Adi nahI bana skeNge| jisa prakAra eka zarIra dvaita kI pratIti hotI hai to moha kA sadbhAva vAstavika hai meM sira se paira taka sukha aura duHkha kI anubhUti avazyaka yA avAstavika / yadi moha avAstavika hai to vaha daita kI hotI hai bhale hI phor3A paira meM hI huA ho, yA per3A mukha meM pratIti kA kAraNa kaise ho sakatA hai aura moha ke vAstavika hI khAyA gayA ho usI taraha samasta prANiyoM meM yadi mUla- hone para daita kI siddhi anivArya hai| eka brahma kA hI sadbhAva hai to akhaNDabhAva se sabako eka isa prakAra brahma kI siddhi meM ubhayataH dUSaNa pAtA hai| jaisI sukha-duHkha kI anubhUti honI cAhie thii| eka hetu aura Agama se brahma kI siddhi karane para vaita kI miti anirvacanIya avidyA yA mAyA kA sahArA lekara ina jalate hotI hai| aura vacanamAtra se kI siddhi mAnane para hue praznoM ko nahIM sulajhAyA jA sktaa|" vaita kI siDibhI bacanamAtra hone se kauna-sI sAdhA hai|" Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAta dRSTi aura manekAnta matatakA avinAbhAvI hai-dvaita ke binA advaita anirvacanIya avidyA ke dvArA sva para Adi ke bhera kI nahIM ho sakatA hai, jaise ki hetu ke binA ahetu nahIM hotA pratIti hotI hai| yathArtha meM to advaita tatva brahma kA hI hai kahIM bhI pratiSedhya ke binA saMzI kA niSedha nahIM dekhA sadbhAva pAyA jAtA hai| gayA hai|" vedAntavAdiyoM ke ukta kathana me kucha bhI sAra nahIM jo loga kevala advaita kA sadabhAva mAnate haiM unako hai| sarvathA anirvacanIya tathA prabhANagocara avidyA ko dvaita kA sadbhAva mAnanA bhI Avazyaka hai| kyoMki advaita mAna kara usake dvArA dvaita kI kalpanA karanA ucita dvata kA avinAbhAvI hai| advaita zabda bhI dvaita zabdapUrvaka pratIta nahIM hotA hai| aisI bAta nahI hai ki pramANa avidyA banA hai| 'na dvataM iti advaita' jo dvaita nahI hai vaha advaita hai| ko viSaya na kara sakatA ho / vidyA kI taraha avidyA bhI jaba taka yaha jJAta na ho ki daMta kyA hai taba taka advaita kA vastu hai tathA pramANa kA viSaya hai| avidyA pramANagocara jJAna honA asambhava hai ataH advaita ko jAnane ke pahale dvaita aura anirvacanIya nahI ho sakatI hai| ataH avidyA ke kA jJAna honA Avazyaka hai| dvaita ke binA advaita ho hI dvArA dvaita kI kalpanA mAnanA ThIka nahI hai unake dvArA to nahI sakatA hai jese ahetu ke binA hetu nahI hotA hai / sAdhya vaita kI siddhi hI hotI hai| kA jo sAdhaka hotA hai vaha hetu kahalAtA hai kisI sAdhya me isa prakAra advatakAnta pakSa kI siddhi kisI pramANa eka padArtha hetu hotA hai aura dUsarA ahetu / vahni ke siddha se nahI hotI hai pratyuta yukti se yahI siddha hotA hai ki karane meM dhUma hetu hotA hai aura jala ko siddha karane meM dhUma advaita dveta kA avinAbhAvI hai aura binA deta kA sadbhAva ahetu hotA hai / kahane kA tAtparya kevala itanA hai ki ahetu kimI bhI prakAra nahI ho sakatA hai|" kA sadbhAva hetu kA avinAbhAvI hai| binA hetu ke ahetu kArya kI bhrAnti se kAraNa kI prAnti kA prasaMganahI ho sakatA / ata: advaita dvaita kA usI prakAra avinA AcArya samantabhadra ne likhA hai ki kArya ke prAnta hone se bhAvI hai jisa prakAra kI ahetu hetu kA avinAbhAvI hai| kAraNa bhI bhrAnta hoNge| kyoki kArya ke dvArA kAraNa kA jo loga dvaita kA niSedha karate haiM unheM yaha dhyAna zAna kiyA jAtA hai tathA kArya aura kAraNa dono ke abhAva rakhanA cAhie ki kisI sajJI (nAma vAle) kA niSedha meM unameM rahane vAle guNa jAti Adi kA bhI abhAva ho niSedhya vastu ke abhAva me sambhava nahIM hai| gagana kusuma yA jaayegaa| kharaviSANa kA jo niSedha kiyA jAtA hai vaha bhI kusuma aisA sambhava nahIM hai ki kArya mithyA ho aura kAraNa aura viSANa kA sadbhAva na hotA to gagana kusuma aura satya ho| yadi kArya mithyA hai to kAraNa bhI mithyA avazya kharaviSANa kA niSedha nahI kiyA jA sakatA thaa| isalie hogaa| jo loga aisA mAnate haiM to unake mata meM pRthvI jo loga dvaita kA niSedha karate haiM unheM dvaita kA sadbhAva Adi mUloM ke kAraNa paramANu bhI mithyA hI hoNge| mAnanA hI pdd'egaa| paramANu pratyakSa siddha to hai nhii| kintu kArya ke dvArA puruSAdvaitavAdI kahate haiM ki paraprasiddha dvaita kA pratiSedha kAraNa kA anumAna karake paramANuoM kI siddhi kI jAtI karake adaMta kI siddhi karane meM koI dUSaNa nahI hai| sva hai| 'paramANu rahita ghttaadynnthaanupptteH|' paramANu hai aura para ke vibhAga se bhI dvaita kI siddhi kA prasaga nahI anyathA ghaTAdi kI utpatti nahIM ho sktii| isa anumAna A sakatA hai kyoMki sva aura para kI kalpanA avidyAkRta se paramANuoM kI siddhi kI jAtI hai| pratyakSa ke dvArA to hai| avidyA bhI koI bAstavika padArtha nahI hai kintu sthUlAkAra skandha kI hI pratIti hotI hai aura paramANuoM avastubhUta hai usameM kisI pramANa kA vyApAra nahIM hotA vaha ko pratIti kabhI bhI nahI hotI hai| paramANuoM kA jJAna pramANagocara hai| avidyAvAna manuSya bhI avidyA kA do prakAra se hI sambhava hai-pratyakSa dvArA yA anumAna nirUpaNa nahI kara sakatA hai jaise ki janma se taimirika dvaaraa| pratyakSa meM to unakA jJAna hotA nahI hai kArya ke manuSya candradvaya kI prAnti ko nahI batalA sakatA hai / isa bhrAnta hone se kArya ke dvArA unakA anumAna bhI nahIM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12,302 banekA kiyA jA sktaa| aisI sthiti meM paramANuoM ke jAnane kA koI upAya hI zeSa nahIM raha jAtA hai| pratyuta kArya ke bhrAnta hone se paramANuoM meM prAntatA hI siddha hotI hai / kArya aura kAraNa donoM ke bhrAnta hone se donoM kA abhAva hiMsA kA udbodhana karatI hai, jabaki ta paramparA jIvAtmAoM ke pArasparika bheda ko hI mithyA mAna kara unameM tAttvika rUpa se pUrNa abheda mAna kara usake AdhAra svata prApta hai aura donoM kA abhAva hone se unameM rahane vAle guNa, sAmAnya kiyA Adi kA bhI abhAva ho jAyegA / guNa Adi yA to kArya meM raheMge yA kAraNa meM kintu donoM ke abhAva meM AdhAra ke binA guNa Adi kaise raha sakate haiN| gaganakusuma ke abhAva meM usameM sugandhita nahI raha sakatI hai| ataH yadi guNa, jAti Adi kA sadbhAva abhISTa hai to kArya ko mata mAnanA bhI Avazyaka hai aura aprAnta skandharUpa kArya dravya atrAnta tabhI ho sakatA hai jaba paramANu apane pUrva rUpa ko chor3akara skandharUpa paryAya kI dhAraNa kareM isa prakAra paramANuoM meM anantakAnta mAnanA ThIka nahIM hai| " para ahiMsA kA udbodhana karatI hai| maI va paramparA ke anusAra bhinna-bhinna yoni aura gati vAle bhinna-bhinna jIvoM meM dikhAI dene vAle bheda kA mUla adhiSThAna eka zuddha akhaNDa brahma hai jabaki jaina jaisI dvaitavAdI paramparAoM ke anusAra pratyeka jIvAtmA tatvarUpa se svatantra aura buddha brahma hai / eka paramparA ke anusAra akhaNDa eka brahma me se nAnA jIva kI sRSTi huI hai jabaki dUsarI paramparAoM ke anusAna jude-jude svatantra aura samAna aneka zuddha brahma hI aneka jIva hai| dvaMtamUlaka samAnatA me se hI kaI mUlaka aikya kA siddhAnta kramazaH vikasita huA jAna par3atA hai| parantu ahiMsA kA AcAra aura AdhyAtmika utkrAntivAda atavAda meM bhI ItavAda ke vicAra ke anusAra hI ghaTAyA gayA hai bAda koI bhI ho para ahiMsA kI dRSTi se mahattva kI bAta eka hI hai ki anya jIvoM ke sAtha samAnatA pA abheda kA vAstavika saMvedana honA hI ahiMsA kI bhAvanA kA udgama hai|" dvaitavAdI jaina Adi paramparAoM ke aura advaitavAdI paramparA ke bIca antara kevala itanA hI hai ki pahalI paramparAyeM pratyeka jIvAtmA kA vAstavika bheda mAna kara bhI una sabameM tAtvika rUpa se samAnatA svIkAra karake saMdarbha-sUcI : 1. DaoN0 lAlabahAdura zAstrI 'AcArya kundakunda aura unakA samayasAra pR0 185 2. 'sarvaM khalvidaM brahma chAndo0 311411 3. 'yathA vizuddhayAkAzaM timisepapluto janaH, saMkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate / tayedamamalaM bahma nivikAramavidyayA, manuSatvamivApannaM bhedarUpaM prapazyati / / vRhadA0 bhA0 vA0 315143-44 4. 'yathA payo payo'ntAM jarayati svayaM ca jIryatiH yathA viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati yathA katakarajo'ntarAvile pAthasi prakSiptaM rajo'ntarANi bhinyate svayamapi vidyamAna manAvilaM pAya: kamoti evaM karma avidyAtmakamapi avidhAntarANi apagamayat svayaMmadhyapa gacchatIti' - brahma su0 zAM bhA0 bhA0 pR0 32 5. avidyAyA vidyArave idameva ca lakSaNam / mAnAdhAtmasahiSNutvamasAdhAraNamiSyate // -sambandha vA0 kA0 151 / / 6. karma phalaI lokataM ca no bhavet / vidyAvidyarai na syAtAM bandhamokSadvayaM tathA // samantabhadraH AptamImAMsA kA0 05 7. pro0 udayacanda jaina AptamImAMsA tatvadIpikA pR0 175 / / 8. atrApyevaM vadantyanye avidyAM na sataH pRthak / tacca tanmAtrameveti bhedAbhAso'nibandhanaH // saMvASAbhedarUpA'pi bhedAbhAsanibandhanam / pramANamantareNaitadavagantu na zakyate // bhAve'pi ca pramANasya prameya vyatirekataH / nanunAI va meveti tadabhAvepramANakam // vidyA'vidyAvibhedAcca svatantreva bAdhyate / satsaMzayAdiyogAcca pratItyA ca vicintyatAm // anye vyAkhyA namantyeva samabhAvaprasiddhaye / atadezanA zAstre nirdiSTA na tu tatvataH // na caitat bAdhyate yuktayA sacchAstrAdi vyavasthiteH // sasAramokSabhAvAcca tadarthaM yatnasiddhitaH // anyathA tatvato'dvaite hantaH saMsAra mokSayoH / sarvAnuSNanavaiyarthyamaniSTaM samprasajyate // - zAstravArtA samuccaya 546-552 * ( zeSa pRSTha 13 para ) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kalA tathA sthApatya meM bhagavAna zAntimAya 0 mRdulakumArI zoSachAtrA bhagavAna zAnti jaina dharma ke solahaveM tIrthapUra haiN| jaina bhagavAn zAntinAtha kI mUrti lAkara mUla nAyaka ke rUpa meM kalA tathA sthApatya meM bhagavAn zAntinAtha kA vizeSa virAjamAna kI gii| isake kAraNa yaha zAntinAtha kA sthAna hai| prAcIna mandiroM, zilAlekhoM granthoM tathA mUrtiyoM mandira kahA jAtA hai|' ke dvArA inakI mahattA prakaTa hotI hai vibhinna jaina tIrtha hastinApura meM digambara jaina mandira ke dvAra ke samakSa sthala tathA unase prApta sAmagrI isakI sAkSI hai| bhagavAna 31 phuTa UMcA mAna stambha banA hai cAro ora khale barAmade haiM aura bIca meM mandira hai jisakA eka khaNDa hai ise garbha zAntinAtha kA janma hastinApura meM huaa| AdipurANa ke gRha kahate haiN| isa mandira me tIna dara kI eka vizAla anusAra hastinApura kI racanA devoM ke dvArA kI gii| vedI hai| usa para bhagavAna zAntinAtha kI zveta pASANa kI yahIM para satrahaveM tIrthaMkara kuMthunAtha aura aThArahaveM arahanAtha eka hAtha UMcI pacAsana pratimA hai| isake donoM ora kaMthanAtha kA bhI janma huA / tInoM ne hastinApura ke sahasrAmravana meM tathA arahanAtha kI pratimA hai| dIkSA tathA kevalajJAna prApta kiyA aura paJcakalyANaka isa mandira ke pIche eka-dUsarA mandira hai jisake bAyIM mnaaye| ora vedI meM bhagavAn zAtinAtha kI 5 phuTa 11 iMca kI hastinApura meM dillI dharmapurA ke naye jina mandira se avagAhanA vAlI khaDgAsana pratimA hai| isake mUrtilekha se vi0 saM0 1548 meM bhaTTAraka jinendra dvArA pratiSThita jJAta hotA hai ki isakI pratiSThA saMvat 1231 baisAkha (pRSTha 12 kA zeSAza) sudI 12 somavAra ko devapAla sonI ajamera nivAsI dvArA 1. prameyakamalamAnaNDa-anuvAdikA zrI 105 aayikaa| hastinApura meM huI thii| yaha pratimA 40 varSa pahale isa -jinamatI jI pR0 166-200 TIle kI khudAI meM nikalI thI, jisa para zvetAmbaro ne 10. DaoN. mahendrakumAra jaina : jainadarzana pR. 306 / apanI naziyA banavAI thii| yaha pratimA halke saleTI raMga 11. hetunA cedvinA siddhizceda dvaitaM syAhetu saadhyyo.|| kI hai| isake caraNoM ke donoM ora caivaradhArI bar3e haiN| hetunA cedvinA siddhidvata vAGgamAmato na kim // sira para pASANa kI chatra chAyA tathA indra Upara se puSpa -samantabhadra AptamImAMsA kA0 26 vRSTi kara rahe hai| camaravAhaka strI yugala khar3e haiN| pAva12. AtmApi sadidaM brahmamohAtyArokSyadUSitam / pITha para hariNa kA lAMchana hai|' brahmApi sa tathevAtmA sdvitiiytyekssyte|| AtmA brahmati pArokSyasadvitIyatvabAdhanAtu / mandira kI uttara dizA meM tIna mIla kI dUrI para pumarthe nizcita zAstramiti siddhaM samIhitam // jana nAzayA banA hai| sabase pahale bhagavAn zAntinAtha kI -vRhadAraNyaka vArtika naziyAM milatI haiN| Toka meM svAstika banA hai| 13. pro. udayandra jaina : AptamImAMsA ttvdiipikaa| 'bAisaveM tIrthakada neminAtha kI janmabhUmi zorIpura pR0 176-18. / ke samIpa vaTezvara nAmaka sthAna para 18vIM zatI ke 14. ataM na binA tAya heturiva hetunaa| bhaTrAraka jinendra bhUSaNa dvArA banavAyA gayA tIna maMjila sajJina: pratiSedho na pratiSedhyAdate kvacit // kA mAndara hai| isa mandira meM zAMtinAtha bhagavAna kI mati --samantabhadra aptamImAsA 27 hai jo mUrtilekha ke anusAra saMvat 1950 baisAkha badI 2 15. pro. udayacanda jaina * AptamImAtA ttvdiipikaa| ko pratiSThita huI / isa mUrti ke parikara me bAyI ora eka 16. kAryamrAntireNu bhrAntiH kAryalina hi kaarnnm| khaDgAsana aura dAyI ora eka papAsana tIrthapura udayAbhAvavastusthaM guNa jAtIta racca n|| pratimA hai| caraNoM meM bhakta zrAvaka baiThe haiM unake bIca do -AptamAmAsA 68 striyAM makalita kara pallava mudrA me AsIna hai| do 17.pro0 udayacanda jaina : AptamImAMsa tattvadIpikA camaravAhaka indra idhara-udhara khar3e haiM Upara pASANa kA pR0242| chatratrayI hai| Upara vINAvAdinI aura mRdaGgavAdaka baiThe haiN| 16. darzana aura cintana : paM0 sukhalAla jI pR0 125 / pIThAsana para hariNa aMkita hai|' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 143702 'uttara pradeza ke AgarA jile meM phirojAbAda se 22 mIla dUra masalagaMja sthAna para eka mandira hai| mukhya bedI para bhagavAn RSabhadeva kI zveta pASANa padmAsana pratimA hai tathA bAyIM bebI me mUlanAyaka zAMtinAtha kI pratimA ke sAtha-sAtha ATha pASANa khaDgAsana pratimAeM eva donoM ora pA~ca phuTa avagAhanA vAlI do badgAsana Adhunika pratimAeM haiN| uttarapradeza ke lalitapura jile ke bAnapura gAMva me mandira nambara cAra meM bhagavAn zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai jo 15 phuTa UMcI khaDgAsana hai / bhagavAn lalitapura jile ke madanapura kasbe me jamIna tala se 3 phITa ce Asana para eka vizAlakAya sAntinAtha kA mandira hai| yaha 20 phITa UcA, 18 phITa lambA tathA 13 phITa caur3A hai| mandira ke zikhara para eka sundara koTharI hai, mandira se lagA dvAra ke sAmane 13 phuTa kA eka cabUtarA hai jisa para pattharo ke pAyoM para barAmadAnumA banA hai / mandira kA mukha pazcima me pacamaDhI kI bora hai| mandira me praveza karane ke lie phuTa UcA, 4 phuTa caur3A dvAra hai / isa dvAra ke UparI bhAga para padmAsana mUrti hai| dvAra se praveza kara 4 phuTa gaharA mandira kA garbhAlaya banA hai / usame 3 mUrtiyAM khaDAsana dhyAnastha ' meM aSTa pratihArya yukta khar3I hai madhya meM 10 phuTa uttuMga mudrA bhagavAn zAntinAtha kI pratimA hai jo saMvat 1200 kI hai| mUrti ke bAMyeM dAMyeM mahAvIra aura arahanAtha kI pratimA hai| garbhAlaya kA pharma chinna-bhinna ho gayA hai| do vizAlakAya mUrtiyoM ke ghaDa par3e haiN| eka do vargaphuTa kI caumukhI meru garbhAlaya meM rakhI hai| mandira ke uttara kI aura bAhara patthara par3A hai jisa para 1-1 phUTa kI 15 mUrtiyAM banI haiN| isa mandira se 300 mITara campogar3ha hai / ' 'campogar3ha ke dakSiNa meM eka ardha bhagnAvazeSa dUsarA maTha hai jisameM zAMti, kuMtha aura arahanAtha kI manojJa pratimAeM car3I haiM tInoM para prazasti likhI hai| madhya kI pUrti phUTa uMcI zeSa do 3 phuTa UMcI aura TUTe hAtha vAlI hai|" "campogar3ha se koI do pharlAMga dUra modImar3ha me eka mandira hai / isakA zikhara jIrNa-zIrNa hai| garbhagRha kA pharza ukhar3A huA hai / mar3ha kI dIvAra 5 phuTa caur3I, UMcAI 25 phuTa tathA isake andara tIna mUrtiyAM haiN| madhya meM bhagavAn zA~tinAtha kI 8 phuTa UMcI tathA dAyeM-bAyeM arahanAtha aura kunyunAtha kI pratimAeM hai jisa para phAlguna zukla 4 saMvat 1686 aMkita hai| isakA mukhya dvAra 6 phuTa UMcA aura 4 phuTa caur3A hai|" "caubIsaveM tIrthadUra pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI (kAzI) ke bhe nUpurA muhalle meM digambara jaina mandira hai / isa mandira me tIna vediyAM haiN| dAyI ora kI vedI meM bAyIM ora me kRSNa pASANa ke phalaka para bhagavAn zAMtinAtha kI utsarga mudrA me 3 phuTa UMcI pratimA hai| isake parikara me bhakta haiM / dAyI ora bhagavAn kA garuDa yakSa aura mahAmAnasI yakSiNI hai| donoM hI dvibhujIya hai| yakSa ke hAtha meM phala tathA vajra hai / yakSa ke Upara goda meM bAlaka liye pakSI bar3I hai| Upara indra pArijAta puSpa lie bar3A hai| usake bagala me tathA Upara arhanta khaDgAsana pratimA hai / unake Upara gaja hai, jisa para kalaza lie hue indra baiThA hai / phira AkAzacArI deva deviyoM kamala puSpa lie dIkha paDatI hai| chatrachayI ke Upara vAdyayantra bajAtA eka puruSa hai, usake kadhe para strI baiThI hai|" 'prayAga myUjiyama meM paposA se prApta 12vIM zatI kI bhUre balue pASANa kI padmAsana meM sthita aura avagAhanA do phuTa tIna iMca kI bhagavAn zAntinAtha kI pratimA hai / isake dono ora baGgAsana pratimA hai| unake Upara koSThaka meM padmAsana pratimAeM utkIrNa hai| bhAmaNDala kA aMkana kalA pUrNa hai / adhobhAga meM yakSa yakSiNI tathA zIrSa bhAga me puSpa lie AkAzacArI deva hai| uttara pradeza ke atirikta ur3IsA meM prAcIna kAla se eka pradhAna dharma ke rUpa me jaina dharma kA pracalana rahA hai / kaTaka tathA bhuvanezvara meM bhagavAn zAntinAtha kI manohara mUrtiyAM milI hai| 'kaTaka me jaina mandira meM bhagavAn zAntinAtha kI pASANa mUrti milatI hai|" bhavanezvara myUjiyama meM bhagavAn zAntinAtha kI digambara pratima upalabdha hai / 'khujarAho ke aneka prAcIna jaina mandira kI sAmagrI se patA calatA hai ki lagabhaga 100 varSa pUrva yahAM bhagavAn zAntinAtha ke vizAla mandira kA nirmANa hubA thaa| isa mandira meM mUla nAyaka 16veM tIrthaMkara zAntinAtha kI 12 phuTa UMcI kAyotsarga mudrA kI atizaya manoza pratimA virAjamAna hai| isa mUrti para camakadAra pAliza hai tathA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kalA tathA sthApatya meM bhagavAna zAntinAtha usakI pIThikA para saMvat 1085 kA eka pakti kA mUrti kA bahuta sundara alaMkaraNa kiyA gayA hai| jagatI ke dakSiNa lekha aura hariNa cihna hai| isa mandira meM vartamAna 12 pazcimI kone meM eka choTA pUjAsthala hai jisameM caturmukha vediyoM meM se tIna prAcIna mandira hI the unakI jaghA, garbha- nandIzvara dIpa kI racanA hai / gUDa maNDama meM sAdI saMvaraNA gRha, maNDapa Adi abhI bhI jyo ke tyo haiN| Upara kucha rAjasthAna ke jaisalamera meM san 1480 ke nirmita navIna nirmANa karake unheM isa bar3e mandira kA aga banA zAntinAtha mandira kI chateM aura saMvaraNa (ghaNTe ke AkAra liyA gayA hai| zeSa vediyo aura dvAroM Adi para bhI prAcIna mandiroM kI sAmagrI pracura mAtrA meM lagI huI hai / " kI chata) apanI jaTilatA ke kAraNa vizeSa ullekhanIya hai| zAntinAtha mandira ke AMgana me pahacate hI bAyI ora / zAntinAtha mandira ke gumbado aura kaMgaroM kI upasthiti .dIvAra meM 23veM tIrthaGkara pArzvanAtha ke sevaka dharaNendra __ tathA tadanurUpa bAhya saracanA kI saralatA aura aura padmAvatI kI sundara mUrti lagI hai| isame yakSa dampati sAdagI saltanata sthApatya ke prabhAva ko pradarzita karatI hai|" eka sundara aura suDaula Asana para lalitAsana meM modamagna cittaur3agaDha me tIrthakara zAntinAtha ko samarpita zRgAra baiThe haiM / inake hAtha me zrIphala hai|" corI citra 220) sthApatya kI dRSTi se atyanta mahattvazAntinAtha mandira ke mukhya garbhAzaya kI dAyI ora pUrNa hai| san 1448 kA nirmita yaha mandira pacaratha prakAra dIvAra para bhagavAn mahAvIra kI zAsana devI siddhAyikA kA hai| jisame eka garbhagRha tathA uttara aura pazcima dizA kI sundara mUrti hai ambikA kI manojJa pratimA nambara 27 me se salagna catuskiyA hai| garbhagRha bhItara se aSTakoNIya hai hai| isI mandira meM saMvat 1215 kI zyAma pASANa kI jisa para eka sAdA gubada hai| mandira kI bAhya saracanA salekha pratimA tIsare tIrthakara sambhavanAtha kI hai, jisake anekAneka prakAra kI vizeSatAo se yukta mUrti zilpo se mUrtilekha se jJAta hotA hai ki yaha pratimA unhI pATila seTha ala kRta hai aura jaMdhAbhAga para udbhuta rUpa se utkIrNa ke vazadharoM dvArA pratiSThita karAI gaI jinhoMne do sau varSa dipAlo dikpAlo apsarAo, zArdUloM Adi kI pratimAye haiN| mAnavo parva khajurAho me vizAla kalAtmaka pAzrvanAtha mandira kA yA devI-devatAo kI AkarSaka AkRtiyo ke zilpAMkana bhI nirmANa karAyA thaa|" yahA para upalabdha hai| mukhya praveza dvAra kI caukhaTa ke "rASTrIya saMgrahAlaya me bhagavAn zAntinAtha kI kAMsya lalATa bimba meM tIrthakara ke atirikta gagA aura yamunA, pratimA vidyamAna hai| isa pratimA me tIrthakara ko siMhAsana vidyA deviyAM tathA dvArapAlo kI pratimAe akita haiM / garbha para dhyAnamadrA meM baiThe hue darzAyA gayA hai| unakI AkheM gaha ke madhya meM mukhya tIrtharapratimA ke lie eka uttama zrIvatsa cila Adi cAdI aura tAbe ko paccIkArI se bane AkAra kI pITha hai tathA kono para cAra stambha haiM jo hai| unake pAtra me dono ora bane AyatAkAra devakoSThako vRttAkAra chata ko AdhAra pradAna kie huye hai chata laharadAra me tIrthaMkaro ko baiThe hae dikhAyA gayA hai| inake nIce bhI alakaraNayukta abhikalpanAo se susajjita hai jisame papakAyotsarga tIrthakara akita hai| siMhAsana ke pArzva meM zilA kA bhI akana hai| isake cAro ora gajatAla tIrthakara ke yakSa evaM yakSI akita hai aura pAdapITha ke antarAvakAzo se yukta alakaraNa hai| isa mandira ke sammukha bhAga para navagraha, cakra aura usake dono ora hiraNa mUrtizilpa kA eka ullekhanIya pakSa yaha hai ki mandira ke Adi aMkita haiN| siMhAsana ke Age siMho ke madhya meM bAharI bhAga ke bhItara aSTabhujI viSNu aura zivaliMga jaisI tIrthakara kA lAchana aMkita hai| pratimA ke pIche saMvat hindU devatAo kI udbhata pratimAeM bhI haiN| cAritrika 1524 kA obhalekha utkIrNa hai|" vizeSatAoM kI dRSTi se yaha zilAMkita AkRtiyAM vizuddha kumbhariyA sthita zAntinAtha mandira (1082 I.) rUpa se paramparAgata hai| eka sampUrNa cavizati jinAlaya hai, jisameM pUrva aura mUDIbI se 20 kilomITara dara veNara me ka pazcima dono dizAoM meM ATha devakUlikAyeM haiM tayA raga- mandira haiM jiname se zAntIzvara basadi vizeSa pase maNDapa ke praveza sthala ke donoM ora cAra devaliyA hai| ullekhanIya hai| isame 1489-9.6.kA jo ullekha hai isa mandira ke trika meM chaha catuskiyAM haiM aura isake barakoM vaha yahAM sabase prAcIna hai / AmUla cUla pASANa se nirmita Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 varSa 37, ki02 banekAnta isa mandira ke dvitIya tala para bhI eka garbhAlaya haiM, jisameM homa ke bala se kAMcIpura ke phATakoM ko tor3ane vAle tIna sau eka tIrthakara mUti hai aura jisakI chata kucha stUpAkAra hai| mahAjanoM ne seDima me mandira banavA kara bhagavAn zAntinAtha nirmANa kI yaha prAcIna paddhati vizeSata: karnATaka kSetra meM kI mUrti kI pratiSThA karAI thI aura mandira para svarNa pracalita rahI hai| isakA Arambhika udAharaNa aihola kA kalazArohaNa kiyA thaa| mandira kI marammata aura naimittika lATa khAM kA mandira hai| zAntIzvara basavi ke sAmane eka pUjA ke lie 24 mattara pramANa bhUmi, eka bagIcA aura sundara zilpAMkana yukta mAnastambha hai|20 eka kolhU kA dAna diyA thaa|"52 isake atirikta vibhinna zilAlekhoM tathA graMthoM ke "13-14vI zatI meM trikUTa ratnatraya zAntinAtha dvArA bhagavAn zAntinAtha ke mandiroM evaM mUrtiyoM kA jinAlaya ke lie hoyasala nareza narasiMha ne mAghanandi vivaraNa prApta hotA hai AcArya ko kallanagere nAma kA gAMva dAna meM de diyA thaa| "9-10vIM zatAbdI meM Aryasena ke ziSya mahAsena tathA daura samudra ke jaina nAgarikoM ne bhI zAMtinAtha kI bheMTa ke unake ziSya cAMdirAja ne tribhuvana tilaka nAma kA caityAlaya lie bhUmi aura dravya pradAna kiyA thaa|" banavAyA usameM tIna vediyoM meM tribhuvana, ke svAmI zAntinAtha "san 1207 meM bAndhava nagara me kadamba vaMza ke kiMga pAzrvanAtha aura supArzvanAtha kI tIna mutiyAM banavA kara brAhmaNa ke rAjya meM zAntinAtha vasadi kI sthApanA huii| pratiSThita kI aura usake lie jamIna tathA makAna san 1054 me baisAkha mAsa kI amAvasyA somavAra ko dAna dii|" na zaka saMvat 1119 meM mahAdeva daNDanAyaka ne 'eraga' 11vI zatI ke AcArya zAntinAtha bhuvanakamalla jinAlaya banavA kara usame bhagavAn zAMtinAtha kI pratiSThA - (1068-1.76 taka) parAjita lakSya namati ke matrI the| kara 13vI zatI ke sakalacanda bhaTTAraka ke pAda prakSAlana inake upadeza se lakSya nRpati ke bAligrAma me zAntinAtha pUrvaka hiDagaNa tAlAba ke nIce daNDa se nApa kara 3 mattalabhagavAn kA mandira bnvaayaa| yaha zaka saMvat 160 ke cAvala kI bhUmi, do kolhUM aura eka dukAna dAna kii|"5 giripura ke 136veM zilAlekha se jJAta hotA hai| ata: jaina kalA ke antargata zilAlekha, tAmrapatra, lekhaka, "11vI zatAbdI ke AcArya prabhAcanda ne cAlukya prazastiyoM mUrtilekho Adi upalabdha sAdhana sAmagrI se bhaga. vikrama rAjya savat 48 (1124 I0) meM agrahAra grAma bAn zAMtinAtha kI mahattA spaSTa hotI hai| sthApatya kI dRSTi seDimba ke nivAsI nArAyaNa ke bhakta causaTha kalAo ke se bhagavAn zAMtinAtha ke mandira prApta matiyAM tathA jAnakAra, jvAlAmAlinI devI ke bhakta tathA apane abhicAra bhagnAvazeSa kA jaina kalA meM eka viziSTa sthAna hai| sandarbha-sacI 1. aadipuraann-16|152 / 13. zrI nIraja jaina : khajuraho ke jaina mandira, pR033-40| 2. AyikA jJAnamatI: aitihAsika tIrtha hastinApura khajarAnA pR0 10-12 / 3. bhArata ke digambara jainatIrtha, bhAga 1, pR074| 15. khajurAho kA jaina mandira, pR0 43-44 / 4. jaina dharma kA prAcIna itihAsa, bhAga 1 (citra phalaka 16. jana kalA eva sthApatya khaNDa 2, pR0576| pR0 6) tathA aitihAsika tIrtha hastinApura, pR014| 17. vahI pR0 304 / 5. balabhadra jaina: bhArata ke digambara jaina tIrtha, bhAga 1, 18. jaina kalA evaM sthApatya khaNDa 20345-34 pR026| 19. jaina kalA evaM sthApatya bhAga 2 pR. 344 / 6. bhArata ke digambara jaina tIrtha pR074 / 20. vahI pR0 377 / 7. bhArata ke digambara jaina tIrtha pR0 54 / 21. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2 pR0 227-228 / 8. vimalakumAra jaina sorayA : kalA tIrthamadanapura pR0 14 22. paramAnanda zAstrI : jaina dharma kA prAcIna itihAsa 6. kalA tIrthamadanapura pR0 16 / bhAga 2, pR. 376 / / 10. kalA tIrthamadanapura pR0 17 / 23. jaina lekha saMgraha bhAga 4 pR0 258 / 11. bhArata ke vivambara jaina tIrtha pR0 1281 12.0 lakSmInArAyaNa sAha: uDIsA meM jaina dharma. 24. miDiyAvala jainijma pR0209| citraphalaka / 25. jaina lekha saMgraha, bhAga 3, pR0 241 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNIya prasaMga viSa-mizrita laDDU (anutara-yogI tIrthakara mahAvIra-kRti) papacandra zAstrI, naI dillI -"anuttara-yogI meM bhUle rahI haiM unheM usI samaya ThIka kiyA jA sakatA thA, jaba do sAMskRtika vidvAnoM ke sAtha baiThakara pUre anya kA eka bAra bAcana kiyA hotaa| vastuta: yaha usake prakAzana ko kamI hai| aba bhI parimArjana (zuddhi-patra) lagA denA ucita hogaa| maiMne apanA mata kaI varSa pUrva likhA thA-ApAtataH / itanI gaharAI se nahIM dekhA thaa|" (eka sammati) jina dharma una pavitra ucca AtmAoM kI paramparA se phalita koI navIna (eka) anya rUpa hI hotaa| pravAhita dharma hai, jinheM tIrthaMkara nAma se jAnA jAtA hai| itihAsa isakA mAkSI hai ki apanI kamajoriyoM ke jaise sabhI tIrthakara kSatriya kula meM hue vaise hI unake dvArA kAraNa jaba kabhI bhI kisI ne dharma ke rUpa ko samaya ke pravAhita dharma bhI kSatriya guNadhArakoM dvArA hI pAlana kie pravAha ke anurUpa badalanA cAhA aura badalA tabhI eka nae jAne yogya rhaa| jo kSatriya arthAt dharma para dRr3ha rahane paMya kA janma ho gyaa| digambara mAnyatAnusAra-jo sabase vAlA ho vahI isa dharma ke dhAraNa kA adhikArI ho sakatA pahile eka-digambara the 12 varSa ke duSkAla ke prabhAva se hai-cAhe vaha kisI bhI varNa kA kyo na ho ? samaya yA (kucha ke samayAnukUla badala jAne ke kAraNa) ve do bana gae paristhitiyoM se samajhautA karane vAlA koI bhI vyakti isa aura dhIre dhIre aneko bhedoM meM bhI phUTa pdd'e| jaisedharma kA adhikArI nahI ho sktaa| kyoki samajhaute me digambaroM meM terahapatha, bosapatha tAranapaMtha jaise paMtha aura zvekucha liyA, kucha diyA jAtA hai, kucha jhukanA aura kucha tAmbaro me mUrtipUjaka, sthAnakavAsI teraha aura bIsa paMtha jhukAnA hotA hai aura isase mUla meM badalAva AtA hai| Adi / jabaki dharma, sivAnta aura vastu ke svabhAva meM kabhI bhI ina prasagoM se hameM yahI sIkhanA cAhie ki samaya ke badalAva nahI aataa| dharma dhAraNa me kisI anya vibhAva anamAra se kI apekSA bhI nahI kI jaatii| vahAM to "jo ghara pharka bheToM meM bAMTa detI hai aura . mApano, pala hamAre sA" vAlI nIti hotI hai| isI vartana lAne kI prakriyA abheda ko bala detI hai| para, Aja mIti para calane ke kAraNa Aja taka dharma kA purAtana logoM kA eka nArA bana gayA hai ki 'dharma ko samaya ke anAdi viyambara svarUpa sthira raha sakA hai| Aja ve hI anusAra badala lenA caahie|' yaha nArA dharma ke svarUpa vrata haiM, ve hI dazadharma aura ve hI gupti, samitiyAM Adi kA ghAtaka hI hai| udAharaNArtha-aNDA AmiSa hai aura bhAvaka ke bAraha brata aura gyAraha pratimAeM bhI ve hI Aja ke samaya meM ise bejITeriyana meM zumAra karane kA ..jo pahile rhe| digambara-mudrA, caryA aura mokSa ke pracalana-sA cala par3A hai| yadi samaya ke anusAra ise bejIsapAya bhI hI hai, yadi kabhI inake svarUpoM kA dUsare Teriyana mAna liyA jAya to prasaga me mAsa tyAga nAmaka svarUpoM se samajhautA huA hotA to digambara, zvetAmbara vrata meM aNDA prAhma ho jAegA aura khAna-pAna ke jaina se do bheda bhI na hue hote apitu dharma kA samajhaute se niyamoM meM avyavasthA ho jaaygii| phalataH dhAvaka kI 1. pUNya 1.5 bAryikArala zrI jJAnamatI mAtA jii| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 varSa 37, ki02 anekAnta kriyAoM ko badalAva denA pdd'egaa| isI prakAra vartamAna pustaka meM siddhAnta kI jo bAte haiM ve digambaratva ko loka meM digambara veSa ko avyavahArya ke pariprekSya me dekhA lopa karane vAlI hai aura unhe abhI se 'zAstra' ke nAma se jAne lagA hai / yadi samaya ke anusAra digambaratva ko bhI pracArita kara kahA jA rahA hai-"anuttara-yogI" kA tiraskRta kara diyA jAya to sAmbaratva zeSa rahane se diga- prakAzana sucintita hai, dUradarzitApUrNa hai, isame aisA kucha mbaratva kA astitva hI ni zepa ho jaaygaa| nahI hai jo Apattijanaka ho|' eka kahate haiM-'yaha dharma___Azcarya hai ki aba digambara jaino me bhI aise loga homa grantha nahIM hai' to dUsare ise zAstra kI gahanatA se zAstra kI paidA ho rahe haiM jo tyAga, indriya-sayama Adi kI upekSA AsandI para par3hA gayA batalA kara muniyo dvArA dekhA hA kara samaya kI mAga aura ekatA ke nAma para viparIta bhI batalAte haiM arthAt-jisa anartha ke kAlAntara me utpanna pracAra karane para tule haiN| jaba hamAre sAthI ne eka se pUchA hone kI AzakA hamane prakaTa kI thI vaha anartha Aja hI ki Apane kisI zrAvaka ko rAtri-bhojI pracArita kara apa akurita hone lagA hai| vijJApana me ise dhuradhara jaina vidvAno apamAnita kiyA hai| taba bole-Aja samaya kI mAga hai dvArA prazasita bhI batalAyA jA rahA hai-cAhe ve vidvAna siddhAnta ke viSaya meM isake poSaNa se sApha mukara rahe ho / aura aisA calana cala par3A hai-prAya: sabhI rAtri-bhAjana karane ke abhyAsI bana rahe hai| aise hI eka sajjana kA vijJApana meM jina vidvAno ke abhimata die jA rahe hai kahanA hai ki yaha artha yuga hai, isameM saphada ko syAha aura unameM se eka kA spaSTIkaraNa hame dinAMka 8-5-84 meM syAha ko sapheda kie binA kAma nahI cltaa| phalataH milA hai likhate haiM-"anAra-yogI meM bhale akiMcana ko cakravartI aura cakravartI ko akiMcana banA kara ja unheM usI samaya ThIka kiyA jA sakatA thA, jaba do mo samaya ThIka kiyA jA jaise bhI ho kArya sAdhanA cAhie-'ApatkAle maryAdA sAskRtika vidvAnoM ke sAtha baiThakara pUre pranya kA eka bAra naasti|' ukta prasaga sunakara hamane sira dhunA-'arthI doSaM vAcana kiyA hotaa| vastutaH yaha usake prakAzana kI kamI na pazyati / ' hai| aba bhI parimArjana (zuddhi-patra) lagA denA ucita 'anuttara-yogI tIrthakara mahAvIra pustaka' aise hI lAgo hogaa| maiMne apanA mata kaI varSa pUrva likhA thA--ApAtata / kI ghasapaiTha kA pariNAma hai| isameM samaya kI mAga kI gaharAI se nahIM thaa|" ke bahAne do sapradAyo me ekatA karAne ke nAma para kalpanAo kI lalita ur3Ano meM digambara siddhAnto ko dUSita aisA pratIta hotA hai ki kucha loga ajJAnatA vaza dharma kiyA gayA hai| ukta pustaka kI visagatiyo ko hamane meM apa-TU-DaTa navInatA lAne ke bahAne yA kinhI anya pAThako ke samakSa bhalI bhA~ti rakhA thA aura prabuddha varga ne (namAlama) kAraNo se digambara-muni-pratiSThA aura pUrvA hame samarthana bhI diyaa| phira bhI kaI patrakAra vijJApana cAryoM kI dharohara jinavANI ke kSINa karane me kAraNa bana cArja ke lobha me isa halAhala ke pracAra meM sahayogI ho rahe hai / aura zrI pATaudI jI kI saralatA kA bhI durupayoga rahe hai aura isakA pracAra aise kiyA jA rahA hai-'upanyAsa kara rahe haiN| meM zAstra aura zAstra me upanyAsa / ' yaha bhI kahA jA gata dino hamane eka lekha aisA bhI par3A jisameM bAharahA hai ki ise digambara muniyo ne dekhA hai ise unakA balI-kumbhoja me dharma-rakSArtha kie gae muni zrI ke anazana samarthana prApta hai| jaba ki Aja taka aise koI eka diga- ko rAjanIti-prerita Adi kurUpo me pracArita kiyA gyaa| mbara muni bhI digambara veSa aura caryA ko sAmbaratva rUpa me jaise-"rAjanaitika bhUkha har3atAla ? samAja ke variSTha logoM parivartita karane kA sAhasa na juTA sake hai-sabhI jahA~ ke ko bIca meM DAlakara pradhAnamatrI se anazana pUrti karavAne tahAM haiN| kyA prazaMsaka cAhate haiM ki isa pustaka ke anusAra kA dikhaavaa| apane Apa ko vijJApita karane kA sastA mahAvIra ke pariprekSya meM di0 muni navadhAbhakti ko tira- tarIkA? rAjanaitika logo kI khuzAmada !' Adi / isI meM sakata kara ghara-ghara yAcanA karate phireM? Adi / 'elAcArya' pada kA upahAsa bhI kiyA gayA thA aura isa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSa-mimita lADU saba meM nimitta banA (?) aise hI logoM meM se eka ke dvArA anya digambara muniyoM, tyAgiyoM, vidvAnoM aura prabuddha kiyA gayA 'ayAcita anadhikRta buddhidAna kA prayatna' pAThakoM ke navIna Ae abhimata bhI isa aka meM 'tAki (dekheM-terApaMtha bhAratI 15 apraila 1984) / sanada rahe aura kAma Ae' zIrSaka me dekheN| hama una logoM ko kyA kaheM jinakI buddhi meM prAcIna ukta prasaMga para hamane kaI bhAratavarSIya digambara jaina zAstro ko par3hane vAle hama, hamAre guru, vidvajjana sabhA sasthAo kA dhyAna bhI khIcA hai aura unase prArthanA kI hai AgamAndha, mAthApaccI karane vAle aura zaUra-hIna hoM? ki ve isa viSaya ko para-mukhApekSIpanA chor3akara bhAvIhAM, isa bAta se hama asahamata nahI hai ki 'indaura kI pIDhI para kuprabhAva par3ane ke prasaga me vicAra aura karaNIya samAja sUjha-bUjha se khAlI nahI', usame Aja bhI sarasaTha kreN| anyayA-Ayojako ne ise zAstra ghoSita kara hukumacanda jI kI bhAMti dharma-rakSaka vidyamAna haiN| phalataH diyA hai aura bhAvI-pIDhI ise par3hakara mahAvIra ke caritra va vahAM se ukta upanyAsa ko Agama-vAhya banalAna ke sAhasa siddhAnto me zvetAmbarI-AmthA karegI aura digambaratva pUrNa sadeza bhI hame Ae haiN| kA ghAta apane dvArA hI hogA tathA "samaya ke anumAra 'ukta pustaka ko pUjya elAcArya jI ne dekhA hai dharma ke rUA ko badalane jaise nA samajhI ke pariNAma dharma ke jhA ko na aisA kahanA bhI bhramapUrNa hai| yata zrI elAcArya jo hamAre AgAmI pIDhiyo ke pachatAve-rUpa me phalIbhata hoge| zraddhAspada parama digambara guru haiM ve digambaratva ke anurUpa manta meM :'satveSu maitrI' ke bhAva me sama-sAmAjika vyavasthA, ekatva, maitrI Adi ko to cAheMge para digambara deva-zAstra-guruo yadyapi hamape bhASA cAturya nahIM hai phira bhI apanI aura siddhAnto kI bali dekara nhii| yaha ho sakatA hai ki bhASA me eka bAna aura spaSTa kara deM-ki hame sacanA unhone dharma-cArArtha likhAne kI icchA prakaTa kI ho aura milI hai kisI eka pakSa ne icchA prakaTa kI hai ki ve kabhI lekhanI se bhI prabhAvita rahe ho| vidyAnanda jI mahArAja kA diyA gayA nirNaya prakAzako ko mAnya hogA eva tadanusAra ve sazodhana kI soca sakate haiM hamane abhI pUjya elAcArya jI kI baha bheTa-vArtA bhI par3hI hai jo zrI dazaratha porekara tathA uttama kAMvale ke sAtha tathA bAdhya kie jA sakate haiM'-goyA vaha pakSa galatI, ehasAsa kara rahA hai [harSa] / para aise pakSa ko aba bhI spaSTa huI hai aura marAThI dainika samAcAra 'sakAla' ke 25 mArca socanA cAhie ki grantha ke azo me :84 ke ravivArIya aMka me 'prazna ajUna sapalelA nAhI' 1. kyA munizrI ne bha. mahAvIra ke kAno me salAiyAM zIrSaka meM chapI hai| isame viparIta manovRtti vAlo ko lakSya ThukavAne kA samarthana kiyaa| kara muni zrI ne kahA hai-"kucha kAma na karake isaroM kA 2. mahAvIra muni ko navadhA bhakti ke binA AhAra grahaNa bala pUrvaka har3apane kI unakI vRtti hai| cITiyo ke dvArA 2. mahAda ko kyA unhoMne sarAhA? banAI gaI bAMbI meM jaise sAMpa ghusa jAtA hai, vaise hI dhandhe 3. kyA unhoMne kevalI avasthA me mahAvIra para tejolezyA loga sarvava karate rahate haiN|" .....zvetAmbaroM ko kisI jaise upamarga kA samarthana kiyA thaa| mandira meM mUrti kI sthApanA ke lie sthAna denA dhokhe meM paramA .....svayaM kRSNa bhI A jAveM to ve zvetAmbaroM 4. unhoMne kimI strI ko arahaMta banane ko svIkArA? ko nahIM samajhA skte|' aadi| yadi ye saba nahI, to kyoM unake Adeza kI pratIkSA hai ? ko ukta dhAraNA spaSTa nahI karatI ki siddhAto ye to siddhAnta kI bAte haiM / inakA nirAkaraNa svataH hI pola-mola me pUjya zrI kI anumati nahA ! prazasaka kara denA caahie| jo siddhAnta ke mAdhAraNa jAnakAra ke prajya muni zrI ke atastala kI pahicAna-muni apavAda se vaza kI bhI bAta hai jaba ki prabuddha bhI isake virodha meM virAma leN| ukta pustaka ke Agama-bAhya hone ke sabadha me sammati de rahe Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 37, 02 na ukta bhUleM aise logoM se huI pratIta hotI haiM jo bhAvAveza vaza sudhAra meM apanA dRSTikoNa lAdane yA anya ( na mAlUma ) kinhIM siddhiyoM meM munizrI kI Ar3a lekara, cAhate hue bhI unheM badanAma karane ke sAdhana juTA rahe haiN| zrI ailAcAryajI yA anya koI di0 muni aisA siddhAMta ghAtaka Adeza na de skeNge| aura na hI anuttarayogI ko zAstra batalAyeMge jaisA ki duHsAhasa kiyA jA rahA hai| hama samajhate haiM ki muni zrI ne na to pUrI mUla pANDulipi par3hI hai, na prUpha par3hA hai aura nA hI unhoMne presa ko chApane kA phAyanala Adeza diyA hogA / digambaratva ke prati samarpita rahane ke munizrI ke paryApta prasaMga hai / pAThakoM ne isa lekha meM bhI kucha prasaga par3heM / hama batA deM ki muni zrI vizva dharma ke preraNA srota haiM, unake dvArA dharma kA pracAra ho rahA hai| ve sadbhAvanAvaza aneka racanAoM ke preraka rahe haiM unakA upanyAsa likhAne meM prayojana yahI rahA hogA ki bha0 mahAvIra eva digambara siddhAntoM se loga paricita ho| para, unakI sadabhAvanAoM anusara-yogI meM kucha visaMgatiyAM beNiyoM para nArakI aura 1. "sarvArthasiddhi jaisI Atmonnati kI U ArUr3ha hokara bhI kabhI-kabhI AtmAeM tiryaMca yoniyoM taka meM A par3atI hai / " (bhAga 2 pR0 51) 2. "usa havelI ke dvAra para koI dvArApekSaNa karatA nahIM khar3A hai| Atithya bhAva se zUnya hai vaha bhavana / ThIka usI ke sammukha bar3e hokara zramaNa ne pANipAtra pasAra diyaa| gavAkSa para baiThe navIna zreSTha ne lakSamI ke mada se uddaNDa grIvA uThAkara apanI dAsI ko Adeza diyA : banekA kA durupayoga kiyA gayA aura aba unakI duhAI bhI dene kA duHsAhasa kiyA jAne lagA hai ki ve kaheM to saMzodhana kara sakate hai-aadi| yaha hameM iSTa nahIM hai| hama cAhate haiM-pU0 munizrI ko isa prasaMga meM lAne kI koziza na kI jAya graMtha ke sambandha meM muni zrI kI mohara hone kA bhrama hI Aja taka pratiSThita va netAgaNa ko mauna ke lie prerita kara rahA hai| koI to vAyadA karake bhI isa pustaka rUpI viSa ke virodha me moTI sUcanAe~ taka chApane se bhI bhayabhIta hai| kucha kA to prastAva hai ki pustaka ke virodha karane meM hama paryApta dhana dene ko taiyAra hai para hamArA nAma na liyA jAya; aadi| ye saba bhaya bhAvI patana ke hI AsAra haiM jo hame majUra nahI / ataH spaSTIkaraNa honA caahie| hama vizvAsa dilA deM ki ima pustaka saMyojakoM ke apane haiM 'vIra sevA mandira' aura 'anekAnta di0 siddhA ntoM aura di0 guruo kI maryAdA kI surakSA hara kImata para cAhate haiM- ise anyathA na leN| aura bAhubalI kumbhoja prasaga se zikSA leM / DO kiMcanA, isa mithuka ko bhikSA dekara turanta vivA kara deN| dAsI bhItara jAkara kASTha ke bhAjana me kulamASa dhAnya le AI aura zramaNa ( mahAvIra ) ke phaile karapAtra meM use avajJA ke bhAva se DAla diyA / " (bhAga 2 pRSTha 152) 3. "nA kucha samaya meM hI gvAlA kahI se kA~sa kI eka salAI tor3a laayaa| usake do Tukar3e kiye| phira nipaTa nirdaya bhAva se usane zramaNa ke donoM kAnoM me ve sAiyAM behicaka khoMsa diiN| taduparAnta patthara uThAkara unheM donoM ora se ThoMkane lagA / " 4. (bhAga 2 pR0 218 ) " campA pahuMca kara apane pAMcoM ziSyoM (sAla, mahAsAla, gAgalI, piTara aura strI yazomatI) sahita zrI gautama samavazaraNa meM yoM bAte dikhAI par3e jaise ve pAMca sUryoM ke bIca khile eka sahasrAra kamala kI taraha cala rahe haiN| pAMco ziSyoM ne gurU ko praNAma kara, deza cAhA / gautama unheM zrI maNDapa meM prabhu ke samakSa livA le gaye phira Aveza diyA ki ayuSyamAna mumukSuo, zrI bhagavAna kA vandana kro| ve pAMcoM guru AzA pAlana ko udyata hue ki haThAt zAstA mahAvIra kI varjanA sunAI par3I kevalI kI AmAtanA na karo, gautama / ye pAcoM kevalajJAnI mahaMta ho gae haiN| arhanta, arhanta kA vandhana nahIM karate / " (bhAga 40 204-205) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tAki sanada rahe aura kAma Ae' indaura se prakAzita anya anuttara-yogI tIrthakara mahAvIra vigambara Agama ke vijDa hai| isa para bahuta kucha lilAvA rahA hai aura prabuddha varga isa anya ko digambara AmnAya viruddha ThaharA rahA hai / gatAMka meM kucha sammatiyAM prakAzita kI gaI pI sammatiyoM kI dUsarI kizta prastuta hai-kaI prabuddhoM kI sammatiyAM hamAre anukUla hone para bhI unakenapAne ke mApahavaza hama nahIM pA rahe hai| pUjya 108 prAcArga zrI dharmasAgara jI mahArAja: viparIta kara diyA gayA hai-jaba ki siddhAntoM kI puSTi honI cAhie thii| seTha zrI ummedamala pANDayA va. paM0 dharmacandra jI zAstrI kizanagar3ha paMca kalyANa pratiSThA mahotsava para . hamArA AzIrvAda hai ki yaha saMkaTa zIghra dUra hogA mahArAja zrI ke sAtha dasa dina taka rhe| 'anuttara-yogI / hara aura digambara mArga kI rakSA hogii| tIrthakara mahAvIra' jo indaura se prakAzita huA hai, ke bAre meM pU.AcArya zrI dharma sAgara jI mahArAja va AcArya prAcAryakalpa zrI 108 munizrI zAnabhUSaNajI mahArAja kalpa zrI zrutasAgara jI mahArAja se papacandra zAstrI dvArA 'anuttara-yogI tIrthakara mahAvIra-upanyAsa digambara nikhita lekha para carcA huii| AcArya mahArAja ne isa AmnAya para pratyakSarUpa se kuThArAghAta karane vAlA hai| sambandha meM kahA ki-"tIpaMkaroM kA jIvana caritra eka isake antargata mahAvIra ke jIvana aura unake dvArA pratipathArtha hai aura jo yathArtha hai usa para kabhI upanyAsa nahI pAdita jina siddhAntoM ko likhA hai vaha digambara AmnAya likhA jA sakatA upanyAsa meM korI kalpanA hI hotI hai| para AvaraNa DAlakara mithyAmArga ko puSTa karane vAle zrI papracandra jI zAstrI ne isa viSaya ko uThA kara digambara kalaMka haiN| isa prakAra ke sAhitya ke pracAra va prasAra para jaina siddhAnta kI rakSA kI hai| aura mujhe sabase bar3A roka laganI caahie| 'Azcarya to yaha hai ki yaha upanyAsa kI kitAbeM hamArI hI digambara jaina saMsthA ne chapavAI haiN| isa taraha kI kitAboM prAcAgakalpa yA 108 prAcArgakalpa zrI 108 manidhI darzanasAgarajI se hamArI paramparAe~ vikata hotI hai| isa taraha kI kitAbeM mahArAja: chApanA ucita nahIM hai|" anuttara-yogI jo indaura se prakAzita huA hai va mApa kA anekAnta meM lekha va vidvajjanoM kI TippaNiyAM pddh'iiN| zrI 108 pUjya prAcArya zAntisAgara jI mahArAja Apane isakI visaMgatiyoM kI tarapha samAja kA dhyAna Aka hamane anuttara-yogI tIrthaMkara mahAvIra' indaura se rSita kara bahuta upayogI kArya kiyaa| isa pustaka ke kucha prakAzita grantha dekhA, usameM bahuta sI bAteM digambara jaina prasaga digambara AmnAya ke viruddha haiN| koI zAstrIya sivAntoM ke viparIta pAI jo AgAmI pIr3hI ko viparIta. pramANoM ke AdhAra para nahIM hai| mArga dikhAeMgI aura digambara mAnyatAboM kA lopa kreNgii| bakSa:-isa grantha ko digambara bAmnAya-anusAra nahIM mAyikArala 105 zrIjJAnamatI mAtAjI: mAnanA cAhie aura isakA prativAda honA caahie| aisA 'anuttara-yogI tIrthakara mahAvIra' upanyAsa kI prazaMsA na ho ki kAlAntara me viparIta-mata kI puSTi ho aura yaha maiMne bahuta bAra sunI thI kintu apane lekhana kArya kI anya pramANarUpa meM prastuta kiyA jAya / isakI bhASA vyastatA athavA mere sAmane usa grantha kA na bAnA hI upanyAsa banurUpa ThIka hai parantu siddhAntoM ko bilkula kAraNa rahA ki jisase maiMne use Aja taka par3hA hI nhiiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, barSa 37,ki02 anekAnta Aja maiMne Apake mukha se sunA aura anekAnta patrikA meM siddhAnta rakSaNa kI bAta hai| vicAraNIya bAta hai ki isa ApakA lekha par3hA ki isameM aise aneka aMza haiM jo digambara prakAra bhrama phailAne vAle tathya kisa uddezya se die jA rahe jaina sampradAya ke viruva strI-mukti Adi ko kaha rahe haiN| haiM? digambara jaina samiti tathA prakAzakoM ke sAtha-sAtha aMtaraMga meM duHkha huaa| Apa bahuzruta vidvAna haiM sAtha hI eka vidvAnoM evaM samAja ke karNadhAro se ina mAnyatAoM ke bAre acche nirbhIka vaktA aura sAhasI lekhaka haiN| digambara- me viruddha-azoM ko pariSkAra karavA kara chapavAnA cAhie / AmnAya ke sarakSaNa kI bhAvanA Apake andara bharI huI hai| Apa jaina-siddhAnto ke prati jitanI jAgarUkatA kA paricaya Apa jaise vidvAn Aja virale hI haiN| pratyuta jaina-sAhitya de rahe hai vaha prazasanIya hai| me anya siddhAntoM kA mizraNa kara use viSamizrita-lara banA rahe haiM / aise samaya meM Apa jaise vidvAn cirAyu hokara si0 bhAgacanda bhAgendu, damoha : cirakAla taka jaina-zAsana ke mUla siddhAnta kI rakSA karane anuttara-yogI ke sambandha meM Apane gahana-gambhIra meM sabhI dharma premiyoM ko jAgarUka karate rahe Apake lie adhyayana anuzIlana paraka tathya ujAgara kie haiN| yahI merA zubhAzIrvAda hai| zrI tArAcandra premI (mahAmaMtrI bhA.di. zrI paM0 zikharacandra jaina pratiSThAcArga, bhiNDa : jaina saMgha): 'anuttara-yogI tIrthaMkara mahAvIra' nAma kI pustaka me anuttara-yogI kA prakAzana digambara samAja ke lie digambara jaina Agama ke viparIta jo likhA gayA hai vaha koI acchA bAta nahIM hai| Ane vAlI digambara pIr3hI ke lie mahAn sakaTa paidA karane zrI. munnAlAla jana 'prabhAkara': vAle viSaya haiN| inhIM viSayo kA Apane bahuta bar3e sAhasa ___'sva0 mukhtAra sAhaba ne vIra sevA mandira kI sthApanA ke sAtha khaMDana kara digambara paramparAo kA sarakSaNa kiyA kara jaina sAhitya kA pracAra va prasAra kiyA usI sasthA se hai| digambaratva meM AsthA rakhane vAle sabhI digambara Aja jaina sAhitya kI rakSA kA prayatna kiyA jAnA saMsthA vidvAn evaM tyAgIvarga ko ina ArSamArga se viparIta lekho kI saphalatA kA zubhacihna hai| 'anuttara-yogI' pustakakA bahiSkAra karake digambaratva kA sarakSaNa karanA caahie| 'viSakumbha payomukhaM vat' hai-heya hai| isakA pracAra rokane meM paM0 zrI papacandra zAstrI jI ke lekho kI hRdaya se sarA me hI hita hai| hanA karatA hU~ aura paMDita jI jaise nirbhIka vidvAna kA sAdhuvAda karatA huuN| DA. rAjArAma jaina pArA: zrImallinAtha jaina zAstrI (saMpAvaka jaina gajaTa) 'anuttarayogI' bhale hI sAhityika zailI eva navIna madrAsa vidhAoM kI dRSTi se prazaMsanIya ho kintu jaba use ArSa anuttara-yogI ke viSaya meM Apake vicAra bilkula paramparA evaM di. jaina siddhAnta kI mUla paramparA kI sahI hai| Apane digambara jaina dharma kI rakSA ke lie jo kasauTI para kasate haiM to vaha digamvaratva ke bhayAnaka bhaviSya kadama uThAyA hai, vaha hara taraha se prazaMsanIya hai| yaha apha- kI bhUmikA hI pratIta hotA hai / zAbdika kalAbAjiyoM se sosa kI bAta hai ki digambarI loga hI digambara jaina dharma maMtramugdha pAThakoM ko sahI dizA dAna aura digambaratva ko sarvanAza kI ora le jA rahe haiN| jo rakSaNIya haiM ve hI kI surakSA nitAnta Avazyaka hai| di0 jaina samAja ke bhakSaNIya ho jAya to dharma kaise Tika sakatA hai? dravya se digambara jaina siddhAnta para hI kuThArAghAta ho isase bar3hakara durbhAgya aura kyA ho sakatA hai| di. samAjako zrI Izvararandra (riTAyarya .A.S.), indaura isase saceta honA caahie| manuttara-yogI para Apake vicAroM meM sahamati kI nahI, , kasauTI para digambarI loga sanIya hai| yaha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara- paramparA meM strI-mukti-niSedha (ka) "mokSaheturjJAnAdiparamaprakarSaH strISu naasti|" strINAM mAyAbAhulyamasti savela saMyamatvAbhya na strINA saMyamaH mokSahetuH / bAhyAbhyantaraparigrahavatvAcca na striyo mokSahetusaMyamavatyaH / nAsti strINA mokSa. utkRSTadhyAnavikalatvAt // " prameyakamala mArtaNDa 2 / 32-334 (kha) 'karmabhUdravyanArINA nAca sahananatrayam / vastrAdAnAccari ca tAsA muktikacAvRyA // " -cA0 sAra 2266 - karmabhUmigata dravya striyoM ke prathama tIna sahanana nahI hote / aura ve satrastra bhI hotI hai ? ata. striyo ko mukti prApti kI bAta nahIM bntii| (ga) javi dasaNeNa suddhA mulAyameNa cAvi sattA / - ghora caradi ya cariya itthisma Na gijjarA bhaNiyA || -- pra0 sa0 / prakSe0 / (gha) 'bahuri strI ko mokSa kahai so jAkara saptama naraka gamana yogya pApa na hoya sake~, tAkara mokSa kA kAraNa zuddhabhAva kaise hoya? jAte jAke bhAva dRr3ha hoya, bI hI utkRSTa pApa vA dharma upajAya saka hai| bahuri strI ke nizaMka ekAntaviSe dhyAna dharanA aura sarva parigrahAdi kA tyAga karanA saMbhava nAhI / ' - mo0 mA0 prakAza pR0 214 navadhA bhakti kA vidhAna :-- (ka) 'jo natrakoTi arthAt mana-vacana-kAya, kRta-kAritaanumodanA se zuddha ho, byAlIsa doSoM se rahita ho, vidhi se arthAt navadhAbhakti, dAtA ke sAta guNa sahita kriyA se diyA gayA ho, aisA bhojana sAdhu gRhaNa kare / ' mUlAcAra gA0 582-483 (kha) 'bahuri kAhU kA AhAra dene kA pariNAma na thA, yA vAkA ghara me jAya yAcanA karI / tahA vArka sakucatA bhayA vA na die lokaniya hone kA bhaya bhayA tAte vAko AhAra diyaa| sovA kA ataraga prANapoTAta hiMsA kA sadbhAva aayaa| 'bahuri apane kArya ke athi yAcanArUpa vacana hai so pAparUpa hai| so yahA~ amatya vacana bhI bhayA / bahuri vAkaM dene kI icchA na thI, yAne yAcyA, taba bAne apanI icchA se diyA nAhI sakucikAra diyaa| tAne adatta grahaNa bhI bhayA / ' -- mo0 mA0 pra0 pR0 228 kevalI upasarga niSedha: (ka) javaNa samajjAda subhikkhadA caudisAsu zivarANA / pagamaNANamahiMsA bhoyaNa uvasamgaparihINA // ' - kevalI ke dasa atiyoM me upasarga ina tIno kA na hona kevalI ko upasarga nahIM hotaa| - ti0 pa0 4666 -- adayA, bhojana aura bhI sammilita hai (kha) "ara kahai, kAhU ne tejolezyA chorI tAkari vardhayAna svAmI ke pecisa kA roga yA so kevalI atizaya na bhayA to indrAdi kara pUjyapanA kaise zobhe ?" mo0 mo0 0 0 221 00 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAravAM luTatA rahA, hama dekhate khar3e rahe ? pAThakoM ne dekhA-'anuttara-yogI tIrthakara mahAvIra' gata dinoM eka sasthA ne upAdhiyoM kA vitaraNa kiyaa| kRti kA vijJApana / 'upanyAsa meM zAstra aura zAstra meM hamane saMsthA ko patra likhaa| hameM khuzI huI ki deza meM eka upanyAsa / ' yaha sAdhA gayA eka aisA jaharIlA tIra hai, aisI saMsthA kA janma huA, jisane boI pratiSThA ko jisase eka sAtha jinavANI ko dUSita karane aura guru kI jIvita karake dharma-dhurandhara aura jJAna-garimA ko sArthaka pratiSThA lUTane jaise do nizAne sAdhe gae haiN| jahA~ isasa karane vAlI kucha upAdhiyAM dene kA zrIgaNeza kiyA hai| vItarAgI siddhAntoM ko sarAgI jAmA pahinAyA gayA hai hamane jAnanA cAhA ki una padabiyoM ke lie kauna sI vahIM upanyAsa meM za.stra jaisI prAmANikatA lAne ke lie yogyatA aura kisa korsa kI pUrti Avazyaka hai ?-kRpayA digambara muni dvArA samarthita batAyA gayA hai / aura ye saba likheM / para, kAphI dinoM ke bItane para bhI uttara na milaa| kiyA gayA hai-navInatA lAne, nAma pAne aura na jAne bAda ko mAlUma huA ki vaha lUTa pI-yaza ke lie, nAma kina-kina yojanAoM kI Ar3a me| ise kahate haiM-'eka ke lie aura artha ke lie so, sabane apanA-apanA svArtha tIra se do zikAra karanA' aura ye saba kiyA jA rahA hai sAdhA aura kArya Age bar3ha gyaa| hamAre khar3e-khar3e dekhate hue aura hama haiM ki kucha kara nahI aise hI viparyAsa meTane ke lie hamane bhAratavarSIya pA rahe-'kAravAM luTatA rahA, hama dekhate khar3e rhe|' kaI digambara sasthAoM ko patra likhe-ki kucha kreNge| para honA vA patra kA uttara dara-kinAra, yahAM taka ki patra aisA kyoM ? imalie, ki lUTa ke samaya saba apanA- kI pahuMca bhI hameM nahI milii| hamane sira dhunA kucha Ala apanA dekhate haiM; ApAdhApI me dUsaroM kA khyAla koI nahIM haDiyA sabhAyoM kI kArya-vyavasthA para jahAM / so Aja luTa ho rahI hai-upAdhiyoM kI, nAma kaI para kAryakartA koI nahIM-saba mauna, eka-dUsare kA kI aura dhana kI / jise jidhara se jo milatA hai vaha usI / muha dekhane vAle haiN| aise me phira vahI duharAnA par3Ake saMgraha meM magna rahatA hai usI ko lUTa letA hai binA 'kAravAM luTatA rahA, hama dekhate khar3e rhe| kisI kI paravAha kie, mauna / -saMpAdaka 'anekAnta' bIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 'bahuguNavijjAriNalo prasRtta bhAsI tahavi muttvyo| ahaM varamariNajuto vihu viggayaro visaharo loe / ' bahu-guNa aura vidyA kA sthAna (vidvAn) yadi mAgama ke viruddha kathana karane vAlA ho to use bhI chor3a denA caahie| jaise uttama maNi ke dhAraka sarpa ko loka meM vighna. kAraNa jAnakara chor3a diyA jAtA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsmaraNoM ke mAdhAra para abhI do dina pUrva himAlaya-badrIdhAma-yAtrA kI ne svayaM himAlaya jaise bIhar3a parvata kI yAtrA prasaMga meM bhI caudahavIM jayantI ke avasara para prativarSa kI bhAMti jaba hama isa vidhi kA pUrNa nirvAha kiyA aura Aja bhI saba himAlaya digambara muni par3ha rahe the-digambaratva digambara muni isI vidhi ko apanAe hue haiN| itanA hI aura digambara muni ke prati hamArI antastrayA vacanadvAra phUTa kyoM ? sAdhAraNa saMhananadhArI muni zrI vidyAnanda jI ne par3I-dhanya haiM digambara sAdhu aura unakI caryA / barpha ke bIca rahate hue zIta parISaha para vijaya pAI aura apanI aitihAsika himAlaya-yAtrA ke madhya di0 muni himAlaya se nIce utarate samaya jaba rudraprayAga meM unheM zrI vidyAnanda jI mahArAja ne digaMbaracaryA ko nibhAyA uSNa kI bAdhA huI unakI pezAba meM khUna Ane lagA taba aura badrInAtha kI mAna-saMvadhinI-sabhA meM pravacana karate hue bhI unhoMne pUrNa dhairya kA paricaya diyA-na mukha se cIkha nikAlI aura na hI kisI vaidya se upacAra kI kalpanA "loga hamase pUchate haiM Apa namna kyoM rahate haiM ? kii| para, Aja kaMsI viDambanA hai ki loga uttama saMhanana saMkaToM ko nimaMtraNa kyoM dete haiM ? Adi / hama unheM kyA cAro di0 mahAvIra meM ukta bAtoM ko kalpanA kara rahe haiM, uttara deM? hama to vahI kaha dete haiM, jo hamAre pUrvAcAryoM ne navadhAbhakti binA unake AhAra lene aura kaSTa me unakI cIkha nikalane tathA kharaka vaidya se unake ilAja kI puSTi 'aduHkhabhAvitaM zAna bhIyate duHkha snnidhau| kara rahe haiM aura isa saba me di0 munizrI ke samarthana kA nAma tasmAdyapAvalaM dukhairAtmAnaM bhAvayenmuniH // ' le rahe haiN| unhoMne kahA-dukha-sukha kI mahimA kyA kaheM ? ye digambara veSa, di0caryA aura digambaratva ke bhAva meM to karma-anita vyAdhiyAM haiM, koI unheM utpanna yA naSTa muAna pA' muni zrI ke dvArA, badrInAtha mandira ke pIThAsana se, aura nahI kara sktaa| inheM to jIva apane samyagjJAna se svayaM anya sabhAo ke mAdhyama se digambaratva kI jaisI prabhAvanA hI dUra kara sakatA hai| unhone dRSTAnta bhI diyA huI usakA pramANa vahA~ ke janetara saMpradAya ke zabdoM meM bhI 'purAgarbhAdindro mukulitakaraH kiMkara iva, jAnA jA sakatA hai / jaisesvayaM lasTAsaSTeH patiratha nidhInAM nijsutH| 'bhArata para jaina tIrSakaroM va bhamaNa digambara muniyoM adhitvA SaNmAsAn sa kila punarapyAT jagatI kI sadA kRpA rahI hai- sadA hI sanmArga kA upadeza dete maho! kenApyAsmin bilasitamalaMya htvidheH|| rahaha, aadi| -zrI satyanArAyaNa zAstrI, bAvalakara -AtmAnuzAsana // ' hama nivedana kareM ki hamane varSoM munidhI ke pAdamUla meM hA hA papA munizrA ka pAda -aho, jinheM pUrvasamaya me garbhakAla se hI indra sIkhA h| digambaratva bhAra ukta paryA Adi ke prati mRtyavat ajalibaddha hokara sevA karatA thA, svaya jo karma unake samarpaNa bhAva ko hamane una puruSo se kahI adhika bhUmi ke sraSTA the, jinakA putra bharata cakravartI SaTakhaMDAdhi- jAnA ha, jA yadA-kadA unaka pAsa mAte-jAte ho aura unakI pati pA-vaha puru (bAdi) deva tIrthakara vRSabhadeva SaNmAsA manobhAvanA ko jAnane kA dAvA karate hoM yA yadvA-tatA vadhi kSudhita hokara pRthvI para vihAra karate rhe| isa duSTa likha unako mohara lagAte ho / aise puruSo ko sAvadhAna karmagati kA ullaMghana kara pAnA kisI ke lie bhI duSkara honA cAhie ki kahIM unake ku-prayAso se jinavANI aura hai|"-pRsstth 54-55 digambara muni kA apavAda na ho jaay| smaraNa rahe digambara-siDAMta-prabhAvaka sAdhu bar3e bhAgya se hApa mAte haiM, ukta zloka munizrI ko atyanta priya hai aura ve prAyaH phalataH-digambaratva kI puSTi meM hI digambara kA upayoga par3hA karate haiN| ukta zloka se spaSTa hai ki digambara muni honA caahie| (tIrthakara RSabhadeva kI bhAMti) vidhi-vidhAna, navadhA bhakti bAdike yoga mile binA bAhAra nahIM lete| munizrI 4-6-64 -pacandra zAstrI, naI dillI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vardhamAna bhaktAmara racayitA-bo mUlacandra jaina zAstrI, jo bhakta suravara mukUTa maNigaNamaya sarovara meM khile. una maNigaNoM kI jyotirUpI salila se haiM jo rale jo bhavyajana citamadhupakarSI kaMja jaise haiM baneM, ' zrI vardhamAna jineza ke ve caraNa cita meM nita saneM // 1 // Ananda ke nandana nirAle sukha janaka tere vibho / ye ziva vidhAyaka caraNayuga sadbhAva kAraka haiM vibho ! haiM pota sama bhabasindhu meM guNapuMja yuta yo RSi kaheM, he nAtha ! tere ye caraMNa mujha ko zaraNa nita hI raheM / / 2 / / (mujha patita ko pAvana kareM) jo sikha auSadha sama sakala hI siddhiyoM ke dhAma haiM, au pUrNa vikasita AtmaguNa se jo mahA abhirAma haiN| jo jJAnamaya zivamaya satata saMpanna uttama dhAma haiM, ve vIra haiM, haiM dhyeya ve hI kyoMki ve niSkAma haiM // 3 // bAlaka viveka vihona bhI nija lar3akapana se cAhatA, meM nApa laM AkAza ko aisA manoratha baaNdhtaa| meM bhI dayAsAgara! tumhAre nikaTa vaisA haM kharA, jJAnAdi saMkhyAtIta guNa gaNa gAna meM Agraha bharA 4 jar3aloha yadi pArasa parasakara kanaka banatA palaka meM, hai kona sI acaraja bharI yaha bAta svAmin ! khalaka meN| Azcarya hai to eka yaha jo dUra se bhI dhyAna se, dhyAtA tumheM vaha nAtha ! bana jAtA tumhI sAM zAna se // 3 // kundenduhAra samAna ati ramaNIya guNagaNa kI kathA, haimAtha! kauna samartha jaga meM kaha sake jo srvthaa| hai kauna aisA jana bamata ko jIvarAzi gina sake, chapastha kI to kyA kathA bhagavAna bhI nahIM kaha ske| muninAya ! hUM asamartha phira bhI taba guNoM ke gAna meM, jaise banegA maiM karUMgA yatna apanI jAna meM / majjA nahIM isameM mujhe yaha bAta jaga vikhyAta hai, khagarAjagata kyA mArga se nahiM jAta pakSI jAta hai // 7 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tere bacanapIyUSa rasa ko suruci hI basa / preratI, bala se mujhe tava guNa kathA ke kathana meM hai ghertii| jo tarala laharoM se kSubhita bana udadhi bar3hatA parva meM, hai hetu candrodaya niyama se nAtha ! usake garbha meM // 8 // majJAna-moha samUha bhagavan ! hRdaya meM mere ghusA, usako haTAne ke lie hai zakta tava pravacana ussaa| jo kandarA meM timira ciratara sUthira banakara raha rahA, usako haTA sakatI vahA~ se eka ujjvala hI prabhA || he bodhi dAyaka! nAtha ! merI yadapi vANI hIna hai, jo naya pramANa surIti-guNabhUSaNa vihIna malIna hai| to bhI bhavana meM tava kathA se ramya vaha hogI tathA, jala bindu zukti prasaMga se bana moti mana haratI yathA // 10 // he nAtha ! cita se bhI agamya bhale-rahe ta guNa kathA, ika nAma bhI terA jagAtA bhakti tuma meM srvthaa| ho dUratara jaMbIra para yaha bAta jaga anubhavita hai, jo nAma bhI usakA banAtA sarasa rasanA dravita hai / / 11 / / jyoM vividha maNi gaNa pracura kAMcana rajata ratnoM se bhare, bhaMDAra ko detA janaka suta ko vinaya guNa se bhare / jinadeva ! tyoM tava dhyAna bhI detA acala pada ko kharA, dhyAnakartA ke lie akSINa sukha se jo bharA // 12 // jJAnAdi guNa gaurava bhare tuma nAtha ! anupama sindhu ho, azaraNa janoM ke nAtha! tuma hI binA kAraNa bandhu ho| aise tumheM taja aura kI jo zaraNa lenA cita dhare, - vaha tIna jaga kA rAjya taja jar3a bhUtyatA svIkRta kare // 13 // he nAtha ! ve paramANu bhI jinase banA tava gAta hai, the loka meM utane, na the ve adhika yaha jaga khyAta hai| tere caraNa kI zaraNa pA yadi manuja banatA siddha hai, hai kauna sA acaraja, nimittAdhIna kArya prasiddha hai // 14 // mukhacandra nAtha ! apUrva terA sakala maMgala moda kA, hai kaMda, vANI-sudhAdhArA kA sujharanA loka kaa| saMtApahArI, svargamokSa pradAnakArI, bodha kA, dAtA udita nita lakha mudita mana hota bhavika cakora kA // 15 // jo bhUla se bhI uccarita tava bhadrakArI nAma bhI, hotA sukRta kA janaka svAmin ! siddhi kA sadAma bhii| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ajJAna se bhI nukhapatita sitakhaMDa kA bhI khaMDa hai, vikhyAta jaga meM bAta yaha mAdhurya deta akhaNDa hai / / 16 / / jo pAda paGkaja meM tihAre namra karatA mAtha hai, vaha Rddhi-siddhi samUha se sarvatra hota sanAtha 1 phira tIrthaMkara banakara jagat kA tilaka hotA hai vahI, pazcAt abyAbAdha sukhamaya dhAma meM jAtA saho // 17 // jyoM kAla kA dinarAta Adi vibhAga raviviSu nimita hai, do paMkha se hI gagana meM khecara gamana jama vidita hai / tyoM Apane bhI jagata jana ko yaha jatAyA nAtha ! hai, jJAna kriyA ke aikya se mukti detI hAtha hai ||18|| he nAtha ! jIvana meM anokhe sAra kA kAraNa mahA, pIyA gayA pIyUSa para vaha deha kA rakSaka kahA / syAdvAda se bhUSita tihArI deva ! nirmala bhAratI, nija sevakoM ko mukti detI haraNa kara saba AratI // 16 // SaT khaMDa- maMDita bhuvana maMDala ko vibho ! cakrI yathA, karake vijita nija cakra se zAsita use karatA, tathA / muninAtha ! tumane bhI jagata meM jaina zAsanarata kiyA, bhavivRnda ko mithyAtva hara nayacakra se vaza kara liyA // 20 // mithyAtva rUpI doSa yaha cirakAla se pIche par3A, yaha hai viSamatara bhava bhramaNa kA hetu jaharIlA bar3A / yaha nAtha ! harabhava meM nirantara tApa detA uga rahA, 28, barSa 37, ki0 2 meM nita lona haiM / matilIna haiM, AmUla isakA nAza karatA teja jo tuma meM bharA // 21 // jo jana pramAdI viSama moha adhIna kRtya vihIna haiM, viSayAbhilASI durjanoM ke saMga haiM jo viveka vihIna viSayA saMga se lAtA supatha para unheM terA jJAnAdi muNa tere anaMte kalpavRkSa haiM ratna cintAmaNi sadRza dete candrasama ujjvala kareM ve jagata jana teja jo gamagIna hai // 22 // samAna haiM, kimicchika dAna haiN| mana ko vibho ! hai kauna aisA bhavyajana jo yAda kara pulakita na ho // 23 // he nAtha ! cintAmaNi suradruma aura navanidhiyAM mahA, unase mile jo saukhya janako vaha kSaNika nazvara kahA / jo Apake sevaka manuja dhruva mitya sukha bhugate yahAM, ina saba sukhoM se bhI anaMtA saukhya bhugato tuma vahAM // 24 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSamAna bhattAmara ravi kiraNa maNDala ke nikaTa jyoM timira DaTa sakatA nahIM, cintAmaNi ke sAmane jyoM duHkha Tika sakatA nhiiN| tyoM nAtha ! tere nikaTa hiMsAdika phaTaka sakate nhiiN| ye doSa haiM nirdoSa tuma ho yaha vidita haiM saba kahIM // 25 // jo indu maMDala sA salila sA sudhAphena supuJja sA, vikasita manoratha pura kA jo eka vistRta kuMja saa| hai, nAtha! aise dharma kA tumane nirUpaNa hai kiyaa| hotA bhavikajana kamala kA vikasita prabho ! suna kara hiyA // 26 // ati dUra se bhI candra jyoM nija kiraNa ke utkarSa se, karatA sadA kairava banI ko yukta atizaya harSa se| jinanAtha ! vaise ho tumhArA kara rahA guNavRnda hai, saba bhakta janatA ke hRdaya sadA ati bAnaMda hai // 27 // jinavara! sudhAkara kiraNa kA saMyoga pAkara, sarbathA. hotA dravita jaga meM vidita yaha caMdrakAnta maNi ythaa| vaise tihArI parama mahimopeta karuNArasa bharI, pAvana kathA kA zravaNa kara hote dravita haiM krUra bhI // 27 // zivamArga se vaMcita, dukhoM kI khAna yaha kalikAla hai, hai hIyamAna sadA viSaya ke jAla se vikarAla hai| isameM tihArI ziva vidhAyaka dezanA ke pAna se, pAte bhavika jana zuddha Atmika zAnti vaca durdhyAna se // 28 // guNagaNasadana! munivara ramaNa ! jinavara ! jagatarakSaka! vibho! devAdhideva ! vimuktisvAmina ! bhavikanAtha! suno prbho| karake kRpA hamako jagAo jJAna ke utkarSa se. kyA dUra se bho vidhu na karatA kumuda ko yuta harSa se // 26 // pA jaba sahArA ApakA prabhu ! zoka vina taru bhI hayA, jaga meM isI se jyAta nAma "azoka"yoM usakA hvaa| taba kyA tumhAre caraNa ke avalamba se bhavijana nahIM, ni:zoka ho sakate khapA vidhi bhale ve hoveM kahIM // 30 // maNimaya siMhAsana para camakate nAtha ! tumako dekhakara, devAvara ho cakita cita yoM citate haiM vishvr| kyA? nahiM, are ! vaha maga kalaMkita gAta hai, to sUrya hai kyA ? nahiM malA vaha to pracaNDa pratApa hai // 3 // hai kAnti kA yaha puMja pyArA prathama to jAnA yahI, phira vyakta AkRti mAtra se sAmAnya jana mAnA shii| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2017ki02 jAnA punaH koI prazama rasa sahita sundara manuja hai, phira bAda meM jAnA tumheM siddhArtha kA yaha tanuja hai // 32 // suravRnda ne aba nApa barasA acita puSpoM kI karI, cAroM dizAeM banI surabhita . khija uTho pUrI mhii| sthAdAda sundara vacana racanA kI marI ikadama lagI, janatA mUdita mana ho turata jaya ghoSa kara nacane lagI // 32 // he nAtha ! terI vaha alaukika dezanA jagahita khirI, pIyUSa sI pariNata haI saba jIva bhASA meM ddhrii| saba Rddhi siddhi tathA guNoM kI bRddhikartA vaha banI, he vIra ! sagarI pIra hara nija bhakta zivadAtA bnii||3|| godugdha-jala-zazi-kunda-hima-maNihAra-sama ujjvala sahI, cAmara gagana tala lasita mAnoM prakaTa karate haiM yahI / hai dhyAna isa hI prabhu kA sita koI na aisA deva hai, sarvajJa hai yaha, yahI nAzaka karma kA svayameva hai||34|| Akara avani para amarapati ne tathA munipati ne prabho! saMstuti karI nijazakti bhara tava prabhA maMDala kI vibho ! usa moha timira vinAzakAraka dIptimaMDala ke nikaTa, basa dhvAntanAzaka sUrya kI samatA na ghaTatI, raMcabhara // 35 // yaha jina vikaTa vidhi banda bhaTa kA hai vijetA eka hii| atizaya balI tInoM bhuvana kA nAtha hai yaha eka hii| basa isalie he bhavya ! tuma jAo isI ke mArga meM, bajatA sunAtA ghoSaNA yaha dundubhI nabha mArga meM // 36 // jo hai sakala maMgala vidhAtA moda kA jo sthAna hai, jisakI vimala AbhA nirakha zArada zazI bhI mlAna hai| aisA tihArA nAtha! chatratraya jatAtA hai yahI, kalyANa kAraka ratnatraya prabhapada pradAtA hai sahI // 37 // he nAtha! aisA hI anokhA ApameM atizaya bharA, jo pAda paMkaja kI tare kI viSama sama banatI dhraa| phUlai phaleM saba sAtha RtueM sukhI bhI saba jama baneM, isase tihAre pAda rujako kalpataru hI hama gineM // 3 // hai divyavANI nAtha ! terI sadguNAvali divya hai, hai divyayaza, hai divya samatA aura prabhutA divya hai| samatA trijaga meM ina guNoM kI kahIM bhI milatI nahIM, ravi sI camaka hotI nahI tAsagaNoM meM saca kahIM // 36 // taba divya-mahimA nirakhakara sUra asUra kinnara nara sabhI, he nAtha! terI bhAratI pIyUSa sI pIte jabhI / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSamAna bhaktAmara AnaMda-sAgara meM nahAve guNa kathA ke kathana meM, asamartha ho basa ! bhaktivaza namate tihAre caraNa meM // 40 // tuma ho sakala maMgala vidhAyaka isalie tumako namU, tuma ho sakala zAnti pradAyaka isalie tumako namUM / tama ho sakala karmAri nAzaka isalie tumako nm|| tuma ho sakala tattvopadezaka isalie tumako namU // 41 // tuma ho sakala jaga jIva rakSaka isalie tumako nama, tuma ho sakala zAsana prabhAvaka isalie tumako namU / tuma ho sakala jaga hita vidhAyaka isalie tumako namU, tuma ho sakala nirmala guNAkara isalie tumako namU // 42 // jo nirdayo rAkSasa pizAcoM se prabho! hA ! vihita haiM, upasarga-athavA durAcArI khaloM se jo prakRta haiN| AkramaNa duHkha daridra zata ke jAla se jo sRSTa hai, ve kaSTa saba tava teja se prabha ! zIghra hote naSTa haiM // 43 // saba riddhi siddhi vara pradAyaka vimala yaha stavarAja haiM, zrI vIra jinavara deva kA jo par3he jana nirvyAja hai| suravakSa cintAmaNi niTa sarvArtha siddhi sabhI sadA. sevA tathA anukUla karane ke lie Ate muda / / 4 / / jo cora ripu zArdUla pannaga gaja davAnala se uTI, jo hiMsra gamanAgamana se khala badhanoM se hai pttii| basa isI se prabhuvara ! jahAM kI bhUmi durgama hai bano, tava dhyAna se aimI banI banatI banA so sukhanA // 5 // zArdUla pannaga prakhara zUkara hisra jIvo se ghirI, coro nukIle kaNTakA se hA! banI jo hai bhrii| he nAtha ! tere smaraNa se vaha bane nandanavana jisI, AnaMda ko lahare baheM yoM bhaktajana kahate RSI // 46 // jo ati bhayAnaka mahAdurgama subhaTa se ati vikaTa hai, ati kaSTaprada balabhraSTa jisameM mRtyu bho ati nikaTa hai|| jo vividha dukhazata se bharA bahatI jahAM nagadhAra hai, usa yuddha meM tava nAma detA nAtha ! zAMti apAra hai // 47 // nAtha ! bApake guNa puSpoM kI, yaha suramya sNstuti-maalaa| maiMne racI gUMthakara ruci se, pahinegA jo koI lAlA / bamakegA vaha ujiyAlA bana jagameM, jaga usakA hogaa| hogA usakA ThATha nirAlA, "mUla" caMdra jaisA hogA // 4 // (mAlapona ni0) zrI mahAvIra pravAsI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA [jaina siddhAMta lekhaka: siddhAMtAcArya paM0 zrI kailAzacandra zAstrI : prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, naI dillI sAija - 18x22 x 16, pRSTha 220, mUlya : 20 rupaye / zrI kailAzacandra zAstrI jaina-siddhAMta ke avAha madhura sAgara haiM / prastuta kRti jaina siddhAntagata viSayoM kA sArapUrNa vivecana hai| prakAzaka ke sahI zabdoM me jise paDita jI ne cAra anuyoga dravya guNa-paryAya, svAdvAda nayavAda kAryakAraNa vicAra, jIva-AtmA, guNasthAna, mArgaNAe puSyapApa, samyagdarzana -samyagjJAna- samyakcAritra tathA unakA pAraspArika sambandha siddhati evaM adhyAtma kA viSayabheda Adi dvAro se apanI zailI meM sajoyA hai / 70 hai / puNya-pApa kA zAstrIya dRSTikoNa, jIvana meM saMyama eva pAritra kA mahatva, mahAvIra dharma meM kSamA Adi prasaMga sAdhAraNa pAThako ko saralatA se samajha me A sakate haiM / pUrvAcAryo - samantabhadra, kundakunda, gRddha piccha Adi ke saMbaMdha meM gaharI jAnakArI dI gaI hai, jo upayogI haiM / vikhare lekhoM ke ekatra sagraha ne pAThakoM kI suvidhA bar3hA dI hai aba unheM koThiyA jI ke vicAroM ko jAnane ke lie patra-patrikAo kI purAnI phAile binA khoje hI sabhI sAmagrI sulabha hogI grantha saMgrahaNIya hai prakAzana Adi uttama hai| / / lekhaka-prakAzaka sabhI sammAna hai| niHsandeha, jaina siddhAta eva adhyAtma jitanA kaThina hai utanA hI vaha sarala bhI hai| pAragata, anubhavI aura grAhaka kI nAr3I kI parakha yAlA prayoktA kaThina se kaThina viSaya ko sarala banA detA hai| paMDita jI ne anekAneka rUpoM meM anekAneka viSaya dhArmika kSetra meM prastuta kie haiM aura sabhI saphala rahe haiN| prastuta kRti bhI jijJAsuoM kI pipAsA ko sahaja hI zAnta karane meM samartha hogI aisA hama mAnate haiM / grantha kI chapAI Adi jJAnapITha ke sarvathA anurUpa hai badhAI / jena tasya jJAna mImAMsA : lekhaka : DA0 darabArI lAla koThiyA prakAzaka vIra sevA mandira TrasTa, prakAzana, vArANasI sAija : 20x30 X 6 pRSTha : 374, mUlya : 50ru0 prastuta saMgraha, jaina-nyAya darzana ke khyAta vidvAna DA0 koThiyA jI ke una lekhoM kA sagraha hai jo vibhinna patrapatrikAoM meM samaya-samaya para prakAzita hote rahe haiN| isame dharma, darzana, nyAya, itihAsa, sAhitya evaM tIrthoM, paryo, vividha santoM, vidvAnoM ke paricaya bhUta paMcamI jambU zruta vinASTaka bAdi jaise viSaya yabhita hai| nibandhoM kI saMkhyA ekArthaka koza va nirukta koza (do phoza) : vAcanA pramukha AcArya zrI tulasI pradhAna sapAdaka : yuvAcArya mahAprajJa sampAdaka : vibhinna sAdhviyA~ samaNI kusuma prajJA, sAdhvI-siddhaprazA sAdhvI nirvANazrI prakAzaka jaina vizva bhAratI, lAtU . sAIja : 2336 x 16 pRSTha kramaza: 366 : 370 | mUlya 50 va 40 rupae / san 1976 kI bAta hogI - paMcakUlA me DA0 nathamala TATiyA kA sakalpa unhI se sunA thA ki ve jaina- zabdakoza ke nirmANa ke prati samarpita rahanA cAhate haiM aura aisA kArya karanA cAhate haiM ki zvetAmbara jagata ke Agama-jJAna kI pyAsa se koI pyAsA na rahe aura jaina zvetAmbara AgamoM ko sabhI saralatA se samajha skeN| hameM khuzI hai ki Aja usa saMkalpa kA prArambhika kArya sAdhana se sAdhu-sAdhviyoM ke dvArA prakAza meM AyA aura DA0 TAMTiyA ke purovacanaprAkkathana ke sAtha usakA zrIgaNeza huA / zvetAmbara Agama sAhitya ke prakAzana meM jaina vizva bhAratI kA pUrNa prayAsa hai| vahAM ke sAdhu-sAmbIgaNa isa (zeSa pu0 A0 3 para) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (tAki sanada rahe ): zro varSacandra zAstrI, prA0 varmasAgara mahArAja, saMghastha 1000-500 varSa bAda jaba manuttara-yogI ke visaMgata prasaMga ubhara kara sAmane AeMge taba unakA prativAda maho sakegA aura mabhiyoga meM nizcaya hI vigamvaratva kI parAjaya hogI aura usa parAjaya meM kAraNa hogAdigambara kSetra meM digambara-prerita digambara-likhita digambara samiti dvArA prakAzita anuttara-yogI tIrthakara mahAbIra" upanyAsa / jo sabhI koToM meM peza hokara zvetAmbara mAnyatAoM ko puSTa kara rahA hogA aura taba dina dharma saMrakSiNI sabhAeM aura di0 tIrtha-rakSaka kameTiyAM basI saMsthAeM aura unake para-ghara, karNadhAra sira dhuna rahe hoMge aura zrI kundanalAla jaina kI antarvedanAeM sahI siddha ho rahI hoNgii| Xx x 1514914514614546474 LFLFT S L F 4545454f1f4f1bf1f1f1159514471f7654574575545454 MESSAGE OF JAINA YOGI SWASTI SRI BHATTARAKA CHARUKIRTI PANDITACHARYA SWAMIJI MOODBIDRI. nAnAnA-nAnA-IITE.I- IIIIIII "WE FIND YOUR ARTICLE IS A GOOD PIECE OF REBUTTAL. YOU DESERVE CONGRATULATIONS OF ONE AND ALL OF JAIN SAMAJ FOR YOUR FREE FRANK AND FEARLESS REMARKS IN YOUR ARTICLE. PEOPLE OF YOUR CALIBRE SHOULD COME FOR- ' WARD WHEREVER THERE IS A THREAT TO REALITY-SADDHARMA. YOUR ACTION IS WELL-TI'IED AND TESTED. "BHADRAM BHUYAT, VARDHTAM JIN SHASNAM WITH BEST OF BLESSINGS." 13-6-84 ---$1974 1975 1974 TL 1474545454545454545747954745745755475575694889 - (pR. 32kA zeSAMza) bora datta-citta hai, kaI prakAzana ho cuke haiN| prastuta koza vA'neneti maMgalaM / mAgalo bhUditi mNglN| mAdyanti anya se Agama-jJAna ke mArga prazasta hoMge aura jijJAsu hRSyanti aneneti maMgalaM / ityaadi| banekoM zabdoM ke anekoM arthoM ko anekoM bhAMti hRdayagama hama lekhakoM, saMyojakoM aura prakA gakoM kA abhinandana kara sakeMge / jaise-maMgijjae'dhigammai jeNa hijateNa maMgalaM karate haiM jo unhoMne uttama kRti ko uttama rUpa meM saMjokara, hoi / mahavA maMgo dhammo ta lAi tayaM samAdatte / maMgAlayaha chapAkara sajilda hameM prApta karAyA / dhanyavAda / bhavAmo maMgalamihevamAi neruttaa| masyate anena manyate -sampAdaka Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R.No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana tamocIna dharmazAlA svAmI samantabhadrakA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora bI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... bApa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita mapUrva saMgraha, upayogI 15 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se prasaMkRta, sjild| ... janasamba-prazAsti saMgraha, bhAga 2: apazake 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / vipana pratyakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM shit| saM.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15.. samAvitantra aura Topadeza : adhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita babavelagola aura dakSiNa mammana tI: zrI rAjakRSNa na ... bAba-dIpikA :mA.abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro.DA. darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM. mnu0|1.... bana sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / sAvapAhaglutta : mUla anya kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva bhI guNaparAcArya ne kI, jisa para zrI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI sivaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... 25-.. ganijaba-ralAvalI: zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnAtaka (vyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacanA siddhAnta-zAstrI bhASaka va saMhitA:bIravAsiMha soSiyA 5.00 nAmAvalI (tIna bhAgoM meM):saM.paM. bAlacanda sivAnta zAstrI pratyeka bhAga .... bina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI papracandra zAstrI, bahubacita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta takaMpUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita . 2-00 Jain Monoments: TI0 ena0 rAmamana 15-.. Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 mAjIvana sadasyatA zulka : 101.000 vArSika mUlya :1)R0, isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise vidhAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote hai| yaha mAvazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaHnahIM lie jaate| - sampAyaka parAmarza maNDala-11.jyotiprasAdana,dhI lakmIcandra jaina, sampAdaka-bI pakSaNazAstrI prakAzaka-ratnatrayapArIna, bIra sevA mandira ke lie, kumAra bAvasaM priTiMga presa ke.12, nabogazAbarA dillI- muhitA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora sevA mandira kA traimAsika anakAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora multAra 'yugavIra') varSa 37: ki03 julAI-sitambara 1984 isa aMka meM viSaya 1. suprabhAta stotram 2. devadAsa nAmaka do kaviyoM ke bhinna-bhinna hanumAna caritra--DA. jyoniprasAda jaina, lakhanaU 3. prathama prANI-vijJAna vizeSajJa haMsadeva -zrI kundanalAla jaina, prinsipala, dillI 4 bhagavAna zrI kundakundadeva -pU0 AyikA zrI jJAnamatI jI 5. saMskRta vi.sandhAna pUjA ~zrI ratanalAla kaTAriyA, kekar3I 6. Atma anubhava kaise ho-zrI bAbUlAla jaina vaktA 16 7. zAhanAmA-e-hinda meM jainadharma -thAyara pharoga nakkAza 8. rAjasthAna ke madhyakAlIna jaina gadya lekhaka -zrI rItA jaina, alavara 9. janakalA aura sthApatya meM 10 pAzvanAtha -zrI narendrakumAra sorayA ema0 e0 10. vicAraNIya prasaMga-zrI papracandra zAstrI, dillI 23 11. jarA-socie-sapAdaka 26 12. dillI se zrI mahAvIra jI (padayAtrA) AvaraNa 3 noTa-~-anivArya kAraNoM se isa aka meM vilaMba huA: pAThaka kSamA kreN| --sapAdaka prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chapate-chapate : 'anekAnta' kA antayA mizrita mauna-nAda antarvyathA 'zahIdoM kI citAoM para lageMge hara barasa mele / vatana para miTane vAloM kA yahI bAkI nizAM hogA / ' yaha eka bar3A hAdasA thA jo di0 31-10-84 ko bhArata kI pradhAna maMtrI zrImatI indirA gAMdhI ke sAtha ghaTita huA / hatyAroM ne kSaNa bhara meM unakA khUna kara diyA aura pUrA rASTra dilo me unakI yAdeM basAe hue A~sU bahAtA raha gayA tathA samasta vizva vicAra meM par3a gyaa| ise vidhi kI biDambanA hI kahA jAyagA ki jisane kabhI prathamagAdhI rASTrapitA bApU ko aura aba dvitIya gAMdhI pradhAnamaMtrI zrImatI indirA jI ko eka hI rIti se karAla kAla ke supurda kraayaa| hama yaha bhI kaheMge ki vidhi ne isa bAra krUratA meM kAphI baDavArI baranI bApU para tIna goliyA~, to indirA jI para solaha aura zAyada isase bhI adhika goliyA~ clvaaiiN| taba 40 karor3a janatA ne hI AMsU bahAe aura aba sattara AMsU pochane vAlA koI nahIM dikhaa| karoDa janatA ke ---- vizeSa-patraka aba to yaha DhUDha zrImatI indirA gAMdhI ne deza hita meM kyA kiyA yaha batAne kI jarUrata nahI nikAlanA bhI kaThina hai ki deza kA aisA kauna-sA hita yA jo unhoMne nahIM kiyA ? ve sabhI kSetro meM sabhI dRSTikoNoM se bhArata kI unnati me sadA agrasara rahakara mArga-darzaka rahI aura vizva ko bhI zAnti kI sthApanA ke lie prerita karatI rhii| ve pichar3oM ko baDhAne vAloM aura uThe huo ko sthAyitva pradAna karane vAlI prathama bhArata ratna mahilA thiiN| jaina-utsava, cAhe vaha 2500 varSIya nirvANotsava ho, cAhe mahAmastakAbhiSeka yA jJAnajyoti prasAra, sabhI me zrImatI indirA jI kA yoga rahA- ve dharmamAtra me AsthAvAn thI / unake sthAna kI pUrti sarvathA asambhava hai| unake upakAro ke prati bhArata aura vizva ke aneko deza sadA kRtaza rheNge| jo loga bhArata ko khaNDa-khaNDa rUpa meM aura pichar3A dekhane ke svapna sajone me lage hai, unheM hama batA deM ki - bhArata-bhUmi me bar3I kSamatA hai| gAMdhIdvaya ne bhAratavAsiyo kI pavitra bhUmi ko apane rakta kA katarA-katarA samarpita kiyA hai, jisase sabhI bhAratIyoM ko bala milA hai ataH ve isase bhI kaI gunI kSatiyo aura apAra kaSToM ko sahakara bhI apanI AjAdI aura akhaNDatA ko barakarAra rakheMge aura isa deza kI prabhu-mattA ko surakSita rakhane vAle aise gAdhI sadA hI vidyamAna rahate rahege, jo galata svapno ko kabhI bhI pUrA na hone dege| ukta pariprekapa meM hameM dekhanA cAhie ki kyA hama dhoye upakramoM se vaisI amaratA pA sakeMge jaimI bejor3a aura amUlya amaratA zrImatI indirA jI ne kartavyaniSTha rahakara pAI ? logoM kI dRSTi meM... "jaba taka sUraja cAMda indirA terA nAma rhegaa| rahegA || ' di0 11-11-24 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 37 kiraNa 3 om aham paramAgamasya vIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vIra senA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIranirvANa savat 2510 vi0 saM0 2040 (julAI-sitambara 1684 suprabhAta stotram ( nemicandra yati- viracitam) candrArka zakra-hari viSNu- caturmukhAdyAsa tIkSNaH svavAraNa nivahaivinitya lokam vyAjRmbhate'hamiti nAtra naro'sti kazvittaM manmathaM jitavatastava suprabhAtam // 1 // gandharva - kinnara - mahoraga de ya-yakSa-vidyAdharAmara-narendra samacatAGghriH / saMgIyate prathita-tumbura-nAradezva kIrtiH sarvana bhuvane tava suprabhAtam // 2 // ajJAna-moha timiraugha-vinAzakasya sajjJAna- cAru- bali- bhUkti-bhUSitasya / bhavyambujAni niyataM pratibovastra zrImajjinendra dinakRtava suprabhAtam // 3 // zvetAtapatra- hariviSTara-cAmaraudha-bhAmaN lena saha dundubhi-divyabhASA- / zokAgra devakara mukta puSpavRSTI devendra pUjitavatastava suprabhAtam // 4 // tRSNA kSutrA janana-vismaya-rAga-mAha-cintA-vijAva-mada-kheda jarA rujodhAH / prasveda - mRtyu - rati roSa bhayAni nidrA dehe na santi hi yatastava suprabhAtam // 5 // bhUtaM bhaviSyadapi samprati vartamAnaM dhrauvyaM vyayaM prabhavamuttamanapyazeSam / trailokya-vastu viSaya savizeSamityaM jAnAsi nAtha ! yugapattava suprabhAtam // 6 // svargApavarga-sukhamuttamamavyayaM yat taddehinAM subhajatAM vidadhAsi nAtha ! hisAnu tAnyavanitA pavatta sevA-saMtyAgakena hi yatastava suprabhAtam // 7 // saMsAra - ghora-tara- vAridhi yAnapAtra ! duSTASTapharma- nikarendhana dIpta-vanhe ! prajJAna- mUDha-manasAM vimalaMkacakSuH zrAnemicandra-yatinAyaka ! suprabhAtam // 8 // pradhvastaM paratAraka mekAmsa-graha-vivajitaM vimalam / vizvatamaH prasara- haraM zrutaprabhAtaM jayati vimalam // 6 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devadAsa nAmaka do kaviyoM ke do bhinna-bhinna hanumAna carita 0 DA. jyoti prasAda jaina 'vidyAvAriSi' janavarI 1981 meM vidizA ke zrI rAjamala maDavaiyA 'hanumAna carita' kA paricaya diyA thaa| unake kathanAnusAra ne 'pavana putra hanumAna caritra' zIrSaka se eka pustaka prakAzita isa racanA ko hanumAnarAsA bhI kahate haiM, vaha 2000 ke kI thI jisako 'zrI kavivara brahmadevadAsa racita' sUcita lagabhaga dohA caupAI Adi chaMdoM meM nibaddha hai, grantha kA kiyA hai| racanA ko savat 1834 (san 1777 I0) me kathA bhAga baDA hI rocaka hai, isake kartA brahmacArI kavi pratilipi karAkara kinhI DAlacandra ke putra ganapatarAya devadAsa hai jo mAladeza kI bhaTTArakIya gaddI ke adhidvArA mAkavAhI ke jaina mandira me dAna kI gaI hastalikhita jA . litakoni mile aura aiane prati para se prakAzita kiyA gayA hai| isa racanA me saba ho jAne para ukta Aryabrahma devadAsa ne savata 1681 kI milA kara 847 dohA-copAI Adi hai / grathAnta ke 840- sAkha sudI : guruvAra ke dina rAisenagaDha ke candraprabhu 843 cAra padyo meM granthakAra ne apanA paricaya diyA hai ki caityAlaya me isa grantha kI racanA kI thii| paDita jI dvArA mala grantha ke zAradAgaccha me muni ratnakIti hue, jinake uddhata grantha kI antya prazasti kI 18 caupAiyo me kavi ziSya muni anantakIti the| ina anantakIrti ke ziSya ne mAlavA deza meM sthita parvata para nirmita ukta rAya saina brahma devadAsa the jinhone savata 1616 kI baisAkha kRSNa gaDha nAmaka durga kA, usake candraprabhu caityAlaya, anya maTha navamI ke dina prastuta 'hanakathA' racakara pUrNa kI thii| madira devala Adi bhavano kA, tAlAba, bApikA, kUpa, bAga sa saMkSipta paricaya ke atirikta kavi ne apane barejo Adi kA, vahA basane vAle paurApATa, gajaravAnI, viSaya me aura koI sUcanA nahI dI hai-apane janma sthAna posavAra, golApUrva, golAlArai lamenU Adi vibhinna nivAsa sthAna, grantha ke racanA sthala, kinakI preraNA se yaha jAtIya jainIjano kA, apane guru bhadrAraka lalitakIti kA racanA kI hai, ityAdi koI ullekha nahI kiyaa| grantha ke tathA grantha racanA kI uparokta tithi Adi kA ullekha aMta meM do doho me kisI pratilipikAra ne mAgha zukla kiyA hai / granthakartA ne svaya apanA nAma 'Arya brahma kavi doyaja candravAra ko ukta prati ke likhane kI sUcanA dI hai- deudAsa diyA hai| paDita jI ne graMtha ke kucha prakaraNa bhI saMvat tathA apanA anya koI paricaya nahI diyA hai| anta uddhRta kie haiM, yathA rAvaNa dvArA satI sItA ko phusalAne meM chapA hai 'iti thA hanUmAna caritra smpuurnn'| kahA nahI jA ke lie nipuNamati nAmaka dUtI kA, tadanantara apanI paTasakatA ki vaha mUla racanAkAra kI puSpikA hai, yA prati- rAnI mandodarI kA bhejA jAnA, una dono ke sAtha sItAjI lipikAra ko athavA vartamAna prakAzaka maDavaiyA jI kii| ke sAtha rocaka savAda tathA antataH viphala manoratha hokara isa prakAra bha0 anantakIti ke ziSya brahmadevadAsa nAmaka lauTanA Adi / pa0 paramAnada jI ne grantha kA uparokta kavi kI isa pahana kathA' (947 chaMda parimANa) kA racanA paricaya Adi zAhagaDha (jilA sAgara) ke zAstrabhaMDAra ke kAla san 1556 I0 hai| eka jIrNa guTake meM prApta prati para se diyA thaa| isa prakAra zodhAMka 6 pharavarI 1960) 2 pRSTha 214-220 para Arya brahma kavi deudAma kRta prastuta hanumAna carita yA hasuprakAzita apane hiMdI bhASA kI aprakAzita navIna raca- mAnarAsA (lagabhaga 2000 chada parimANa) kA racanAkAla nAeM' ke antargata sva. paM0 paramAnanda jaina zAstrI ne eka san 1624 60 hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devadAsa nAmaka do kaviyoM ke bhinna-bhinna hanumAnacarita paM0 paramAnanda jI ko saMbhavatayA maDavaiyA jI dvArA guru mAnate the aura anantakIti ke uttarAdhikArI, saMbhavaprakAzita racanA kI koI jAnakArI nahIM thI aura maDavaiyA vayA bha. pratApakIti (jJAtatithi 1616 I0) the| aisA jI ne donoM graMthoM aura unake kartAoM ke nAmoM meM kathaMcita lagatA hai ki sUrata paTTa ke abhayacandra yA abhayanandi dvArA sAmya dekhakara abhinna samajha lene kI bhUla kI hai| kintu mAlavA kA zAkhA paTTa sthApita kiyA gayA thA, aura ukta donoM kathAoM kI viSaya vastu prAyaH eka (hanUmAna kathA abhinava ratnakIti, kumudacandra, brahmarAyamala, muni anantayA carita) hote hue bhI aura dono ke kartAoM ke nAmo kIrti, brahmadevadAsa aura bha0 pratApakIrti usI zAkhA paTTa meM adbhuta sAmya sA rahate bhI, isameM sadeha nahIM hai ki ye se sambaddha the| eka dUsare se bhinna do svatantra ranacanAye hai, aura do bhinna dUsare hanumAnacarita (rAsA) ke kartA Arya brahma kavi kaviyoM dvArA racita haiN| na kevala donoM ke racanA kAla me deudAsa (devadAsa) ke guru bhaTTAraka lalitakIrti gvAliyara65 varSa kA antarAla hai, unake parimANa, AkAra prakAra, kaMDala pura ( moha) paTTa ke bha0 yazakIti ke ziSya bha. bhASa aura zailI meM bhI paryApta antara hai / san 1556 I0 lalitakIni pratIta hote hai jo papapura.Na evaM harivaMzapurANa vAlI hanUkathA apekSAkRta sakSipta hai| usame sItA ke mAtha ke kartA bha0 dharmakIti (1612-14 I0) ke guru the| ina mandodarI Adi ke savAdoM ke pramaga haiM hI nhii| anya bhI lalinIti ke ziSya ukta Arya brahmadeva ne apanA pratha aneka aise prasaMga jo san 1624 I0 vAle hanumAnacarita 1624 I0 meM racA aura unakI sUcanAnusAra usa samaya meM prApta hai, zAyada usame na ho| unake guru bha0 lalitakIti divagata ho cuke the| ina tathyoM me koI bhI visagati pratIta nahIM hotii| isake atirikta 1556 I0 vAlI hanUkathA ke kartA astu yadyapi ukta donoM racanAo aura unake kartAoM brahmadevadAsa ke guru muni anantakoni the jo svayaM mUla sagha me nAma mAmya hai, donoM eka hI paramparA mUla saMgha-sarasvatIzAradAgaccha ke muni ratnakIrti ke ziSya evaM paTTadhara the| gaccha se sambaddha the tathA samgavatayA prAyaH eka hI kSetra, yaha ratnakIti sUratapaTTa ke bha0 abhayacandra ke praziSya aura mAlavA-bundulakhaMDa, ke nivAsI bhI the, ve donoM graMtha aura bha0 abhayanandi ke ziSya pratIta hote haiN| mAlavA bhaTTa ke / ina abhinava ratnakIrti ke eka ziSya bhA0 kumudacandra the unake kartA eka dUsare se sarvathA bhinna evaM svataMga haiN| ukta jinake ziSya brahma rAyamalla (1558-1610 I ) the| Arya brahmadevadAsa kRta hanumAnacarita yA rAsA(1624 I0) kA uddhAra karake use prakAzita karane kI AvazyakatA hai| svaya kumudacandra kI eka jJAta tithi 1515 I0 hai| ata jaina sAhitya ke itihAsa meM nAma-sAmya bahudhA bhrAMtiyoM eva ratnakIrti ke dUsare ziSya aura kumudacandra ke guru bhAI kA kAraNa huA hai| muni anantakIti kA samaya bhI isI ke prAyaH lagabhaga hai| unake ziSya brahmadevadAsa dvArA 1556 I0 me hanUkathA kA ---jyoti nikuMja racA jAnA susagata hai| bra0 rAyamalla bhI anantakIti ko cAra bAga, lakhanaU-18 asura suramaNuyakSiNNararavisasikirisamAhiyavaracaraNI / disau mama bohilAhaM jiraNavaravIro tihvripnyo| khamadamariNayamagharANaM dhudarayasuhadukkhavippajuttAraNaM / pANajjodiya sallehAmma sugamo jivarANaM // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prANA vijJAna (Zoology) vizeSajJa jaina kavi haMsadeva 0 le : 1 bhAratavarSa apanI vaijJAnika pratimA evaM jJAna ke lie vizva vikhyAta rahA hai| bhArata meM vijJAna kI vibhinna zAkhAyeM jaise gaNita jyotiSa, zalya cikitsA, auSadhi sthApatya, Ayurveda, prANivijJAna, rasAyanavijJAna, khagola vidyA, Adi Adi kSetroM meM sabase agraNI mAnA jAtA thaa| apanI utkRSTatA ke kAraNa vizva ke vibhinna dezo me ise bar3A gaurava evaM sammAna prApta thaa| vizva ke vibhinna dezoM ne bhArata se uparyukta kSetroM meM bahuta kucha sIkhA aura samajhA evaM bhArata ko Adara diyA / yUnAna - samrATa vizvavijetA sikandara jaba bhArata se vApisa yUnAna lauTA to apane sAtha anekoM bhAratIya vidvAno ko evaM bhAratIya graMtharatnoM ko sammAna ke sAtha legayA / thA, usane una vidvAnoM dvArA una zreSThagranthoM kA adhyayana manana, cintana evaM anudUta karAkara yUnAnI sabhyatA eva sAhitya ko vikasita evaM susaskRta karAyA thaa| yUnAna ne bhArata meM bahuta kucha sIkhA thA para hama apane sakucita dRSTikoNo ke kAraNa kAlAntara meM apanI vaijJAnika upalabdhi ko bhulA baiThe tathA maro kI tulanA me pichaDa gaye / ubara yUropa meM jJAna kI pisA tIvratA se jAgrata ho rahI thI aura ve loga hamAre granthoM ko lekara una para dha khoja kara Age bar3hane laga aura vijJAna ke kSetra me apanI zreSThatA kA dAvA jatAne lage aura apanI maulikatA kA divo pITane lge| yahAM vijJAna ke kSetra kI carcA karate hue kevala prANi vijJAna ( Zoology) ke kSetra meM hI makSipta sI carcA karanA cAhatA hU / na yUropIya vidvAno kA dAvA hai ki Zoology ke kSetra me aThArahavI sadI se hI unhIneodhakhojakara vijJAna kI isa zAkhA ko samRddha evaM vikasita kiyA hai aura inhI vidvAnoM ko AdhAra mAnakara bhArata ke Adhunika 1. kundanalAla jaina prinsipala prANivijJAna aisA DA0 salIma alI ne isa kSetra meM bar3A vizAla kArya kiyA hai aura ve nezanala prophesara kI khyAti se vikhyAta hai para vaha bahuta kama logoM ko jJAta hogA ki jo kAna DA0 salIma alI ne aba kiyA hai yA yUropIya vidvAna vaDe garva ke sAtha jisa para apanA dAvA peza karate haiM umI vikhyAta vizAlakArya ko aba se lagabhaga sAr3he sAta sau varSa pUrva lagabhaga saM0 1300 meM bhArata ke vikhyAta jaina kavi zrI haMsadeva jI ne "mRga pakSI zAstra" nAmaka eka vizAla grantha likhakara Adhunika vaijJAnikoM kA mArga prazasta kiyA thA / "mRga pakSI zAstra " saMskRta padyoM meM racA gayA hai yaha do bhAgo me vibhAjita hai| prathama bhAga meM catuSpadoM kA tathA dvitIya bhAga meM pakSiyoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| isameM saMskRta ke 1712 kula chaMda vidyamAna haiN| isake racayitA zrI paM0 haMsadevajI ne apanA vistRta paricaya nahI diyA hai| vibhinna uddharaNo se kevala itanA hI patA calatA hai ki pa0 hasadeva jI jinapura ke zAsaka mahArAja jauNDadeva ke rAjyAdhita kavi the tathA prakRti vijJAna evaM prANI vijJAna ke prakANDa paDita evaM jJAtA the / Azcarya to ima bAta kA hai ki Aja se sAr3he sAta sau varSa pUrva uma yuga meM jaba ki vaijJAnika sAdhano kA Aja kI tulanA sarvathA hI abhAna thA tathA jA~ca par3atAla eva parakhane aura zodha khoja kI suvidhAe sarvathA sImita thI, aisI abhAva kI paristhitiyoM meM eka jaina kavi, jise sabhI jaina paramparAoM kA nirvAha bhI karanA par3atA hogA, kaise itanA gambhIra cintana manana evaM zodha khoja pUrNa adhyayana kara " mRga pakSI zAstra" jaise vikhyAta prAmANika vizAla graMtha kI racanA kara skaa| aura bhAvI pIr3hI ke lie eka anUThI virAsata chor3a skaa| apane ApameM yaha eka adbhuta Azcarya zAta hotA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apana prANI vizAla (Zoolosy) vizeSatAna visadeca yaha grantha sarvaSA anupalabdha hai, maiM bahuta prayAsa kara meM upalabdha hote haiM para sarvAga pUrNa racanA yaha apane bApa cukA hUM ki kahI se usakI pAnDulipi athavA prakAzit meM eka hI hai| kevala hAthiyoM ke bAre meM vistRta vivecana prati upalabdha ho jAye para sarvathA nirAza rahA, kRpAlu karane vAlI do vistRta kRtiyAM upalabdha hotI hai eka hai pAThakoM se vinamra vivedana hai kisI ko yaha grantha mila sake zrI pAlakAyyakRta 'hasti Ayurvedika' tathA dUsarI hai zrI yA isake bAre meM koI jAnakArI upalabdha ho sake to nIlakaNThakRta "maatnggliilaa|" ye donoM hI kRtiyAM bar3I kRpayA mujhe sUcita kareM, maiM to bar3e-bar3e vizvavidyAlayo ke prAmANika vistRta evaM vikhyAta haiM inameM sirpha hAthiyoM ke Zoology Depatts ke prophesaroM se bhI saparka sAdha cukA bAre meM hI vistAra se carcA evaM vizada vivecana kiyA hUM para sarvathA nirAza rhaa| gayA hai| ghor3oM kI vizeSatAoM kA vizada vizleSaNa karane zrI DA. velaMkara ne apane "jinaratnakoza" meM vAlA eka vizAla graMtha 'azva vaidyakam' zrI jayadeva ne racA isakA ullekha karate hue pelesa lAibrerI trivendrama meM isakI thaa| kumAUM ke mahArAjA zrI rudradeva ne bAja pakSI kI pANDulipi hone kI sambhAvanA vyakta kI hai para vahAM se prAmANika jAnakArI apane graMtha "yenika zAstra" meM patra vyavahAra meM bhI mujhe saphalatA nahIM milii| DA.belakara vistAra se dI hai ? isa taraha yUropIya vidvAnoM kA yaha ne likhA hai .-"mRga pakSI zAstra" of Sh. Hansdeva dAvA hai ki prANI vijJAna kA AviSkAra aThArahavIM a protege of kings shoundadava . It is in two zatAbdI meM unake dvArA huA sarvathA nirAdhAra siddha hotA parts containing total work of 1712 stanzas hai| yUropIya vidvAnoM se pUrva hI bhAratIya vidvAna isa kSetra It is a rare work an zoology and a Mrs. of meM paryApta aura prAmANika evaM vizAla sAhitya kI racanA it is presented in the palace library of Tri- kara cuke the| vendrum . The auther is said to have lived in bhAratavarSa rAjA mahArAjAoM kA deza thA ataH hara the 13th centerry " rAja gharAne meM pratyeka rAjA tathA rAjakumAra AkheTa uparyukta grantha kI sarvaprathama jAnakArI madrAsa ke krIDA meM nipuNa evaM niSNAta huA karate the / AkheTa unakA epigrAphisTa zrI vijaya rAghavAcArya ko prApta huI thii| vyasana eva jJAna-vRddhi kA sAdhana huA karatA thA, ise eka isakI pratilipi amerikA ke prasiddha vidvAna zrI ke. ucca stara kA khela eva manovinoda tathA manoraMjana kA sI0 buDa amerikA legaye the| jaba jarmanI ke prasiddha sAdhana mAnA jAtA thA / ataH rAjAoM evaM rAjakumAroM vidvAna zrI ATomeDara ko isa mahatvapurNa kRti kA patA tathA unake sahayogiyo kA prakRtivijJAna evaM prANI calA to ve isakA agrejo aura jarmanI me anuvAda karanA vijJAna ke kSetra dakSatA eva naipuNya aura kozala prApta kara cAhate the, para ve prayama vizvayuddha ke daurAna gan 1914 lenA koI Azcarya yA vismaya kI bAta na thii| yaha to meM najarabanda kara lie gaye the aura durbhAgyavaza yaha punIta bhAratIya dAsatA thI jo abhizApa banI aura usane kArya taba ruka gayA, san 1925 me grandha garvaprathama deva- hamAre jJAna, kauzala, hasta zilpa naipuNya, dakSatA, vaijJAnika nAgarI meM prakAzita huA tathA sundarAcArya ne isakA agrejI pratibhA Adi sabhI guNo kA hrAsa karA diyA aura videzI anuvAda kiyA jo san 1927 meM prakAzita huA, para kahAM loga hamArI vizeSatAoM ko lekara svaya sAdhana sampanna se? prakAzita karAyA vaha jAnakArI upalabdha nahI hotI banakara apanA prabhutva evaM varcasva dikhAne lage / astu"" hai saMbhavata. "ina sAiklopIDiyA briTAniyA" meM kucha "maga pakSI NAstra" jaisA mahatvapUrNa graMtha kaise racA jAnakArI prApta ho ske| gyaa| isakI apanI aitihAsika gAthA hai, vaha isa prakAra ___ isa taraha ke prayoM kI zreNI meM "gavAyurveda," gaja- hai ki jinapura ke mahArAja zrI zauNDadeva eka bAra AveTa cikitsA azvacikitsA Adi prakaraNa Ayurvedika graMtho krIr3A ke lie vana meM gaye aura Dhola nagAr3e bajavAkara Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 ki.. hAMkA nayavAyA jisase vata ke sAre pazu eka sthala para vizeSatAboM kA varNana kiyA hai| kavi ke anusAra pazuekatrita ho gaye / mahArAja ne jaba isa pazu samUha ko dekhA pakSiyoM meM rajo guNa aura tamoguNa hI pAye jAte haiN| to unake manohArI saundarya se ekadama prabhAvita evaM satvaguNoM kA inameM sarvathA abhAva rahatA hai vaha to kevala AlhAdita ho uThe aura mana hI mana socane lage ki yadi mAnava jagata meM hI upalabdha hotA hai, uparyukta guNoM meM se AkheTa dvArA isa pazu sampadA ko naSTa kara diyA to pratyeka guNa uttama, madhyama aura adhama ke bheda se tIna-tIna hamAre sAre vana nirjIva aura zUnya ho jAvegeM tathA unakI bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| kavi ke kathanAnusAra prAkRtika AbhA evaM saundarya naNTa ho jAvegA tathA inakA siMha, hAthI, ghor3A, gAya, baila, sArasa, haMsa, koyala, kabUtara, vijJAna sadA sadA ke lie lupta ho jAvemA aura hama usase Adi prANiyoM meM uttama rAjasa guNa pAyA jAtA hai / cItA, sadA ke lie baMcita ho jAvegeM, prataH mahArAja binA bakarA, maga bAja Adi meM madhyama rAjasa tathA bhAlU, AkheTa ke hI rAjamahala lauTa Aye tathA apanA darabAra bhaMsA, gaiDA Adi me adhama rAjasa guNa pAyA jAtA hai| Ayojita kiyA aura sabhI paMDitoM, vidvAnoM evaM isI taraha UMTa, bheDiyA, kuttA, murgA Adi meM uttama tAmasa zAniyoM se Agraha kiyA ki prakRti jagata evaM prANI gIdha, ulla, tItara Adi meM madhyama tAmasa tathA gadhA, vijJAna kI surakSA ke lie vanavAsI prANiyoM para eka suara, bandara, syAra, billI, cUhe, kaue Adi meM adhama prAmANika tathA vijJAna sammata grantha likhA jAve jisase tAmasa gUNa pAyA jAtA hai| prANIvijJAna sadA sadA ke lie surakSita raha sake aura Ayu ke viSaya me kavi kA kahanA hai ki hAthI 100 banya pazuoM ke sAtha sAtha mAnava jagata kA bhI kalyANa ho|| varSa, gaiDA 22, UMTa 60, ghoDA 25, siMha, bhaisa, baila, mahArAja zauNDadeva kI antarvyathA tathA prANI vijJAna gAya Adi 20 varSa, cItA 16 varSa, gadhA 12 baMdara, evaM prakRti jagata kI jijJAsA se unake maMtrI tArAcanda kuttA, suara, Adi 10, bakarA , haMsa 7, mora 3; jI vicalita hue binA na raha sake unhoMne mahArAja kI cUhA aura kharagoza DeDha varSa, taka kI Ayu prApta karate haiN| abhilASA pUrtyartha vijJAna kI khoja kI ora mahArAja se kavi ne zeroM ke cha: bheda ginAye haiM : 1 siMha, 2 mRgendra, nivedana kiyA ki apanI nagarI me jaina kavi paM. haMsadevajI 3 paJcAsya, 4 haryakSa, 5 kesarI, 6 hari / inake rUpa, raMga, isa vijJAna ke mahApaMDita evaM kalA pArAyaNI haiN| ve Apa- AkAra, prakAra tathA kArya Adi kI bhinnatAeM bhI bar3e kI abhilASA pUrNa kara sakate haiM; mahArAja zauNDadeva ne vistAra se vaNita kI gaI haiN| jaba siMha 3 yA 7 varSe kA tatkAla hI paM. haMsadeva jI ko sasammAna rAjasabhA meM hotA hai| to usakI kAmukatA bar3hane lagatI hai| vizeSaAmaMtrita kara abhilASA prakaTa kii| pa. hasadeva jI tayA varSA Rtu meM vaha bahuta kAmuka ho jAtA hai| yaha mahArAja zrI kA Agraha na TAla sake aura mahArAja kI pahale to mAdA ko cATakara, phira pUMcha hilAkara, phira prasannatA evaM apane jJAna ko abhivRddhi eva prANI vijJAna kuda phAMdakara, phira jora se garjanA karake use apanI ora ko cirasthAyitva dene ke lie unhone "mRgapakSI zAstra' AkarSita karane kA bharapUra prayAsa karate haiM / inakA saMbhoga nAmaka prAmANika evaM zreSTha vaijJAnika graMtha kI racanA kI, kAla ardharAtri hotA hai| garbhAvasthA me mAdA siMha ke jo prANI vijJAna ke itihAsa meM svarNAkSaroM me aMkanIya sAtha hI ghUmatI phiratI tathA zikAra khojatI rahatI hai| hai| sAr3he sAta sau varSa pUrva likhA aisA anUThA graMtharatna garbhakAla me mAdA kI bhUkha kama par3a jAtI hai tathA zithianyatra durlabha hai| latA aura kamajoro satAne lagatI hai, dhIre dhIre prasava ke isa pratha me pramukha pazu pakSiyo ke 36 varga hai jiname najadIka Ate-Ate zikAra se vimukha hone lagatI hai, vaha ranake rUpa, raMga, prakAra svabhAva, kizorAvasthA, saMbhogakAla, 6 se 12 mAha ke bIca 5 bacco taka ko janma detI hai| garbhakAla, prasUtakAla, bhojana, Ayu Adi-Adi nAnA inakA prasavakAla prAya: basanta kA anta yA grISma kA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prANI vijJAna (Zoology) vizeSajJa-ana kavi hasadeva Arambha kAla hotI hai| yadi prasava zarada Rtu meM hotA yonI prApta hotI hai| pakSI bar3e catura hote haiM apane aNDe hai to bacce durbala aura zakti hIna hote haiN| bacce 6-4 kaba chor3anA cAhie isakA vismayakArI bodha inheM janma mAha taka hI mAM kA dUdha pIte hai phira garaja garaja kara se hI prApta hotA hai, ye pakSI ghara aura vana donoM kI hI zikAra kI talAza me bhAgane daur3ane lagate haiM, inhe cikanA zobhA hai| aura komala mAMsa adhika rucikara hotA hai| inakA kizora kAla 2-3 varSa kI Ayu se prArabha hone lagatA inase pyAra karanA bhAratIya saMskRti kA mUla maMtra hai| totA, mainA, haMsa, tItara, baTera Adi pakSI abhI bhI pAle hai tathA tabhI se inake krodha kI mAtrA bhI bar3hane lagatI hai| jAte haiN| pakSiyoM meM sabase adhika catura koyala hotI ye loga bhUkha sahana nahIM kara pAte haiM aura pUrNatayA nirbhIka hai jo apane bacco kA pAlana kooM se karavAtI hai isIhote haiM / isIliye ye pazuoM ke rAjA kahalAte haiN| lie saskRta meM koyala ko parabhRta' zabda se pukArA jAtA grantha meM pratyeka prakAra ke zera kI vibhinna vizeSa- hai / granya ke isa bhAga meM haMsa, candravAka, sArasa, garur3a, tAo kA vistAra se varNana kiyA gayA hai jaise siMha kI kAka, vaka, zuka, mayUra, kapota Adi anekoM pakSiyoM ke gardana ke bAla bar3e ghane hote hai / munaha nA hotA hai pIche nAnA prakAra bheda va vargoM kA varNana kiyA gayA hai, inake kI ora kucha kucha sapheda hotA he aura ve tIra kI bhAMti saundarya aura sukumAratA kA bar3A hI manohArI evaM rocaka teja daur3ate hai| parantu magendra kI gati gabhIra aura mada varNana diyA gayA hai| isame kula 225 pazu pakSiyoM kA hotI haiM isakI AkheM sunahalI aura mujhe bar3I bar3I lambI vivaraNa baDe vistAra eva rocakatA se saTIka eva prAmANika hotI hai isake zarIra para cakatte hote hai| pacAsya uchala- r3haga se prastuta kiyA gayA hai jo vijJAna kI kasauTI para uchala kara calatA hai, inakI jihvA bAhara laTakatI rahatI sarvathA kharA utaratA hai| para kheda haiM ki itane bar3e hai, inhe nIda bahuta AtI hai hara samaya Ughate hI rahate hai| vaijJAnika vidvAna kavi haMsadeva kA vistRta jIvana paricaya haryakSa ko hara samaya pasInA hI AtA rahatA hai| kesarI hame upalabdha nahI ho pA rahA hai| kRpAlu pAThakoM se kA raMga lAla hotA hai jisame dhAriyo par3I rahatI hai| hai nivedana hai ki jinhe isa sabaMdha me jo bhI jAnakArI hari kA zarIra choTA hotA hai| isI taraha aura bhI anya upalabdha ho use patra patrikAoM meM prakAzita karAveM tathA pazu, pakSI, hAthI, ghoDe, gAya, baila, bakare, gadhe, kutte, mujha bhI nimna pate para sUcita kara kRtArtha kare / ityala billI, cahe Adi ke aneko bheda varga tathA vizeSatAe isa lekha ke lie aktUbara 1981kI sarasvatI patrikA kA darzApI gaI hai| kavi ne pari samApana karate hue likhA hai upayoga kiyA gayA hai etadartha kRtajJatA evaM AbhAra ki ina pazu pakSiyoM kI rakSA se manuSya ko bar3A lAbha pradarzita karatA hai| tathA puNya prApti hotI hai aura ye prANI manuSya ko nAnA tarIko se sahAyatA evaM madada karate haiM / "zruta kuTIra" 68, kuntI mArga vizvAsa nagara atha kA dUsarA bhAga pakSiyo se sambandhita hai jo zAhadarA dillI-110032 aNDaja kahalAte haiM / jo unheM apane karmAnusAra yaha aNDaja 15 julAI 24 'kammamasuhaM kusIlaM suhakamma cAvi jAraNaha susolN| sIlaM jaM saMsAraM pavesedi // ' kundakundAcArya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI kundakundadeva zrI prAyikA jJAnamatI mAtAjI digambara jaina pAmnAya meM zrI kundakundacArya kA nAma kA sAtha sAtha kathana kiyA hai| jahAM ve vyavahAra ko heya zrI gaNadhara deva ke pazcAt liyA jAtA hai / arthAt gaNadhara batAte haiM vahAM usakI kathacit upAdeyatA batAye binA nahIM deva ke samAna hI inakA Adara kiyA jAtA hai aura inheM rahate / kyA hI acchA ho ki ajJAnI jana unake zAstroM atyanta prAmANika mAnA jAtA hai / yathA ko paDhakara saMkucita ekAMtadRSTi apanAne ke bajAya vyApaka maMgalaM bhagavAna vIro, magalaM gotamo gnnii| anekAMta dRSTi apnaayeN|" maMgalaM kundakundAyoM, jainadharmo'stu magalam / / yahAM para unake nAma, unakA zvetAmbaroM ke sAtha yaha maMgala zloka zAstra svAdhyAya ke prArambha me tathA vAda, videhagamana, Rddhi prApti, unakI racanAye, unake guru, dIpAvalI ke vahI pUjana va vivAha Adi ka magala prasaga unakA janma sthAna aura unakA samaya ina ATha viSayoM para bhI likhA jAtA hai| aise AcArya ke viSaya me jainendra- kA kiMcit digdarzana karAyA jAtA hai| siddhAMta koza ke lekhaka likhate haiM 1. nAma-mUlanadi saMgha kI paTTAvalI meM pAMca nAmoM Apa atyanta bItarAgI tathA adhyAtmavRtti ke sAdhu kA ullekha haithe| Apa adhyAtma viSaya me itane gahare utara cuke the ki AcAryaH kundakundAkhyo vakragrIvo mahAmatiH / Apake eka-eka zabda kI gahanatA ko sparza karanA Aja ke elAcAryoM gRddhapicchaH padmanadIti tannutiH // tuccha buddhi vyaktiyoM kI zakti ke bAhara hai| Apake kundakunda, vakragrIva elAcArya gRcchapiccha aura pdmnNdi| aneko nAma prasiddha hai| tathA Apake jIvana me kucha mokSa pAhar3a kI TIkA samApti me bhI ye pAMca nAma diye RddhiyoM va camatkArika ghaTanAoM kA bhI ullekha milatA gaye haiM tathA devasenAcArya, jayasenAcArya Adi ne bhI inhe hai| adhyAtmapradhAnI hone para bhI Apa sarva viSayo ke pacanadI nAma se kahA hai| inake nAmo kI sArthakatA ke pAragAmI the aura isIlie Apane sarva viSayo para grantha viSaya me 10 jinadAsa phaDakute ne mUlAcAra kI prastAvanA race haiN| Aja ke kucha vidvAna inake sambandha meM kalpanA me kahA hai-inakA kundakunda yaha nAma kauNDakuNDa nagara karate haiM ki inheM karaNAnuyoga va gaNita Adi viSayoM kA ke nivAsI hone se prasiddha hai| inakA dIkSA nAma pamanadI jJAna na thA, para aisA mAnanA unakA bhrama hai kyoki hai| videha kSetra meM manuSyoM kI UMcAI 500 dhanuSa aura karaNAnuyoga ke mUlabhuta va sarva prathama,anya SaTkhaMDAgama inako vahA~ para sAr3he tIna hAtha hone se inheM sama zaraNa para Apane eka parikarma nAma kI TIkA likhI thI, yaha bAta me cakravartI ne apanI hathelI meM rakhakara pUchA prabho-narAkRti siddha ho cukI hai| yaha TIkA Aja upalabdha nahIM hai| kA yaha prANI kona hai| bhagavAna ne kahA bharatakSetra ke yaha inake AdhyAtmika granthoM ko par3hakara ajJAnI jana cAraNa RddhidhAraka mahAtapasvI pacanadI nAmaka muni hai unake abhiprAya kI gahanatA ko sparza na karane ke kAraNa ityAdi / isalie unhone unakA elAcArya nAma rakha apane ko eka dama zukha buddha va jIvanmukta mAnakara diyaa| videha kSetra se lauTate samaga unakI picchI gira svacchandAcArI bana jAte haiM, parantu ve svayaM mahAna cAritra- jAne se gRpiccha lenA par3A, ataH "gupiccha" kahAye / bAn the| bhale hI ajJAnI jagata unheM na dekha saka, para aura akAla meM svAdhyAya karana sa inakI grIvA Ter3hI hoI unhoMne apane zAstroM meM sarvatra vyavahAralayaba nizcayanayo taba ye vakragrIva kahalAye / puna. sukAla meM svAdhyAya se grIvA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI kunkunda deva ThIka ho gaI thii|" ityAdi / 2. zvetAmbaroM ke sAtha vAda gurvAvalI meM spaSTa haipadmanadI gurujano valAtkAragaNAgraNIH, pASANaghaTitA yena vAditA zrI sarasvatI / ujjayatagirI tena gaccha. sArasvato'bhavat / atastasmai munIndrAya namaH zrI padmanadine / " balAtkAra gaNAgraNI zrI padmanaMdI gurU huye jinhoMne Urjayata giri para pASANanirmita sarasvatI kI mUrti kI bulavA diyA thaa| usase sArasvata gaccha huA, ataH una padmanI munIndra ko namaskAra ho / pADavapurANa me bhI kahA hai| kundakundagaNI yenorjjatagirimastake, so adAt vAditA brAhmI pASANaghaTikA kalau // jinhoMne kalikAla meM Urjayata giri ke mastaka para pASANanirmita brAhmI kI mUrti ko bulavA liyA | kavi vRndAvana ne bhI kahA hai saMgha sahita zrI kundakunda, guru babana hetu gaye giranAra / bAda paryo taha sazayamati so, sAkSI badI avikAkAra | "satyapaMthanirgratha digambara", kahI surI tahaM prakaTa pukAra / so gurudeva vasau ura mere, vidhana haraNa maMgala karatAra | arthAt zvetAmbara sagha ne vahAM para pahale badanA karane kA haTha kiyA taba nirNaya yaha huA ki jo prAcIna satyapatha ke hoM ve hI pahale bandanA kreN| taba zrI kundakunda deva ne brAhmI kI mUrti se kahalavA diyA ki satyapaMthanirgratha digambara" aisI prasiddhi hai / jAnate / paMcAstikAya TIkA ke prArambha meM zrI jayase rAcArya ne bhI kahA hai prasiddha kathAnyAyena pUrvavideha gatvAvItarAgasarvazasImaMdhara svAmitIrthakara paramadevaM dRS: vA ca tanmukhakamalavinigaM divyavarNaM .... puraNyAgataH zrI kunda kundAcAryadevaM / " zrI zrusAga sUri ne bhI SaTapra bhU kI pratyeka adhyAya kI samApti meM "pUrvavideha puDI keNI nagaravaMdita sImaMdharApara-nAmaka svavanagajinena tacchrutabodhita bhAratavarSa bhavyajanena / " ityAdi rUpa se videhagamana kI bAta spaSTa kahI hai| 4. RddhiprApti zrI nanindra yotiSAcArya ne "tIrthakara mahAvIra aura unakI AvArya paramparA nAmaka pustaka 4 bhAga ke anta me bahuta sI prazastiyAM dI haiM / uname dekhiye / jara paumaNadiNAho sImaMdharasAmidigvaNANena / Na vivoha to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti / 43 / yadi zrI padmanaMdinAtha sImaMdhara svAmI dvArA prApta divya jJAna se bodha na dete to zramaNa sacce mArga ko kaise zrI padmanadItyanavadyanAmA | hayAcArya zabdottara kauNDa kundaH / " dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaccaritra saMjAtasucAraNaddhiH / "yo vibhurbhuvi na kariha kauNDakundaH, kundaprabhA-praNayi kIrtivibhUSitAzaH / bhazcArucAraNakarAmbujacaMcarIkazcakre - zrutasya bharate prayataH pratiSThAm / " zrIkoNDa kundAdimunIzca rAkhyassatvaM ya--. mAdudgatacA raNaddhi: / ....... cAritra saMjAtasucAraNaddhi. ' / "tadvazAkAzadinamaNisImadhara vacanAmRtapAnasatuSTacitta zrI kundakundAcAryaNAm' / ina pAMcoM prazastiyoM meM zrI kundakunda ke cAraNa siddhi kA kathana hai / tathA jainedrasiddhAMta koza meM-2 zilAlekha naM0 62.64, 66, 67, 254, 261, pR0 263-266 kundakundAcArya vAyu dvArA gamana kara sakate the| uparokta 3. videha gamana - devasenakRta darzana sAra grantha sabhI sabhI lekhoM se yahI ghoSita hotA hai / ko pramANika hai| usameM likhA hai 4 - jaina zilAlekha sNgrh| pR0 167-198 " rajo miraspaSTatamatvamantarvAhmApi saMvyaMjayituM yatIzaH / raja padaM bhUmitalaM vihAya, cacAra manye catu raMgula saH / yatIzvara zrI kundakundadeva rajaH sthAna ko aura bhUmitala ko chor3akara cAra aMgula UMce AkAza meM calate the| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, 37, ki usake dvArA maiM yoM samajhatA hai ki vaha andara meM aura bAhara guruparipATyA jJAtaH meM raja se atyanta aspaSTapane ko vyakta karatA huaa| siddhAMta: koNDa kuntapure // "hallI naM0 21 grAma heggare meM eka mandira ke zrI papranaMdimuninA sobapi pASANa para lekha-svasti zrI baddhamAnasya zAsane / zrI dvaadshshsrprimaann| graMthaparikarmakartA kundakundanAmAbhUt cturNgulcaarnne|" zrI barddhamAna svAmI ke zAsana meM prasiddha zrI kundakundAcArya bhUmi se cAra aMgula SaTkhaDAdyatrikhaDasya // Upara calate the| isa prakAra dravya va bhAva donoM prakAra ke zrutajJAna pa0 prA0 / mo0 prazasti / pU0 376 "nAmapaMcaka ko prApta karake gurU paripATI se Aye hue siddhAMta ko jAnakara zrI pananaMdi muni ne koNDakuNDapura grAma meM virAjitena caturaMgulAkAzagama ddhatA nAma paMcaka virA 12000 zloka pramANa parikarmanAma SaTkhaMDAgama ke prathama jit| zrI kundku-daacaary| ne caturaMgula AkAza gamana tIna khaMDo kI vyAkhyA kii| inakI pradhAna racanAyeM Rddhi dvArA videha kSetra kI puDarIkiNI nagara meM sthita zrI nimna hai| sImaMdhara prabhu kI baMbanA kI thii|" TkhaMDAgama ke prathama tIna khaDoM para parikarma nAma kI bhadrabAhu carita meM rAjA candragupta ke solaha svapno TIkA-samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, aSTapAhar3a, paMcAkA phala kahate hue AcArya ne kahA hai ki "paMcamakAla meM stikAya, rayaNasAra, ityAdi 84 pAhur3a, mUlAcAra, deza na cAraNa Adi zaktiyAM prApta nahI hotI ata. yahA ha' bhakti, kuralakAvya / zakA honA svAbhAvika hai kintu vaha Rddhi niSedha kathana ina grathoM me rayaNasAra zrAvaka va munidharma donoM kA sAmAnya samajhanA c.hiye| isakA abhiprAya yahI hai ki kA pratipAdAna karatA hai / mUlAcAra muni dharma kA varNana paMcama kAla meM Rddhi prApti atyanta durlabha hai, tathA pacama karatA hai| aSTapAhuDa ke cAritrapAhar3a meM saMkSepa se zrAvaka kAla ke Arambha me nahI hai Age abhAva hai aisA bhI artha dharma vaNita hai| kuralakAvya nIti kA anUThA grantha hai| samajhA jA sakatA hai| yahI bAta paM0 jinarAja phaDakule ne aura parikarma TIkA meM siddhAMta kathana hogaa| daza bhaktiyoM, bhUlAcAra kI pra0 me kahI hai| meM siddha, zruta, AcArya Adi kI utkRSTa bhakti kA jvalaMta ye to huI inake muni jIvana kI vizeSatAye, aba Apa udAharaNa hai| zeSa sabhI grantha muniyoM ke sarAgacaritra inake prayoM ko dekhiye aura nirvikalpaka samAdhirUpa bItarAgacAritra ke prati5. atha racanAyeM-kundakundAcArya ne samayasAra pAdaka haiN| Adi 84 pAhur3a race, jiname 12 pAhur3a hI upalabdha hai| 6. gurU-gurUke viSaya me kucha matabheda haiN| phira bhI isa sambandha meM sarva vidvAna ekamata hai| parantu inhoMne aisA pratIta hotA hai ki zrI bhadrabAha zrutakevalI inake SaTakhaMDAgama graMtha ke prathama tIna khaMDoM para bhI 12000 paramparA gurU the| kumAranaMdi AcArya zikSAgurU ho zloka pramANa "parikarma" nAma kI TIkA likhI thA, aisA sakate haiN| kintu prazastiyoM se yaha spaSTa hai ki inake dIkSA phle| zrutAvatAra meM indranaMdi AcArya ne spaSTa ullekha kiyA hai| // hai guru "zrI jinacandra AcArya the| isa graMya kA nirNaya karanA atyanta Avazyaka hai, kyoMki / 7. janma sthAna-isame bhI madabheda hai-jenendra si0 isake AdhAra para hI Age unake kAla sambandhI nirNaya koza meM kahA haikarane meM sahAyatA milatI hai| "karanakAya / pra021 . govindarAya zAstrI" evaM vividho dravya "dakSiNodeze malaye hemagrAme munimahAtma sIta / elAcAryoM bhAvapustakagataH samAgacchat / nAmno dravir3a gaNAdhIzvaro dhImAn / " yaha zloka hasta Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhita maMtra grantha meM se lekara likhA gayA hai jisase zAta inake sAdhu jIvana kA bahumAga lebana kArya meM hI bItA hai, hotA hai ki mahAtmA elAcArya dakSiNa deza ke malaya prAnta aura lekhana kArya jaMgala meM vicaraNa karate huye muni kara meM hemagrAma ke nivAsI the| aura dravir3asaMgha ke adhipati nahIM sakate / barasAta, AMdhI, pAnI, havA Adi meM likheM the| madrAsa prejIDensI ke malayA pradeza meM "ponnUgA~va" ko gaye pejoM kI yA tAr3apatroM kI surakSA asaMbhava hai| isase hI prAcInakAla meM hemagrAma kahate the, aura saMbhavataH vahIM yahI nirNaya hotA hai ki ye AcArya mandira, maTha, dharmazAlA, kundakundapura hai| isI ke pAsa nIlagirI pahAr3a para zrI basatikA Adi sthAnoM para hI rahate hoNge| elAcArya kI caraNapAdukA banI huI hai| paM0 nemicandra kucha loga kaha dete haiM ki kundakundadeva akele hI jI bhI likhate haiM-"kundakunda ke jIvana paricaya ke saMbaMdha ya ke saMbaMdha AcArya the| yaha bAta bhI nirAdhAra hai, pahale to ve saMgha meM vidvAnoM ne sarvasammati se svIkAra kiyA hai....."ki nAyaka mahAna AcArya giranAra parvata para saMgha sahita hI ye dakSiNa bhArata ke nivAsI the| inake pitA kA nAma pahuMce the| dUsarI bAta guvAMbalI" meM zrI guptigupta, bhadrakarmaNDa aura mAtA kA nAma zrImatI thaa| inakA janma bAhu Adi se lekara 102 AcAryoM kI paTTAvalI dI hai| "koNDakundapura" nAmaka grAma meM huA thaa| isa gAMva kA * usameM inheM pAMcave paTTa para liyA hai| yathA-1. zrI dUsarA nAma "kuramaraI" bhI kahA gayA hai yaha sthAna pedadha guptigupta, 2. bhadrabAhu, 3. mAghanaMdI, 4. jinacandra, 5. nADu" nAmaka jile meM hai|" kundakanda, 6. umAsvAmi Adi / isase spaSTa hai ki 6. samaya-AcArya kundakunda ke samaya meM bhI matabheda / jinacandra AcArya ne inheM apanA paTTa diyA, pazcAt inhoMne hai| phira bhI DA0 e0 ena0 upAdhyAya ne inako 60 sana umAsvAmi ko apane paTTa kA AcArya bnaayaa| yahI bAta prathama zatAbdI kA mAnA hai| kucha bhI ho ye AcArya zrI naMdisaMdhi kI paTTAvalI ke AcAryoM kI nAmAvalI meM hai| bhadrabAhu AcArya ke anaMtara hI huye haiM yaha nizcita hai kyoM yathA-"4". jinacandra, 5. kundakundAcArya, 6. umA ki inhoMne pravacanasAra aura aSTapAr3a meM savastramukti svAmi / " ina udAharaNoM se sarvathA spaSTa hai ki ye mahAna aura strImukti kA acchA khaMDana kiyA hai| saMgha ke AcArya the| dUsarI bAta yaha bhI hai ki inhoMne naMdisaMgha kI paTTAvalI meM likhA hai ki kundakanda vi0 svayaM apane "mUlAcAra" meM "mAbhUda mesattu-egAgI" merA saM046 me AcArya pada para pratiSThita huye| 44 varSa kI zatru bhI ekAkI na rahe" aisA kahakara paMcama kAla meM avasthA meM unheM AcArya pada milaa| 51 varSa 10 mahIne ekAkI rahane kA muniyoM ke lie niSedha kiyA hai| inake taka ve usa para pratiSThita rahe / unakI kula Ayu 95 varSa Adarza jIvana, upadeza va Adeza se Aja ke Atma hitaSiyoM 10 mahIne 15 dina kI thii|" ko apanA zraddhAna va jIvana ujjavala banAnA cAhie aise Apane AcArya zrI kundakunda deva kA saMkSipta jIvana mahAna jinadharma prabhAvaka parAmparAcArya bhagavAna zrI kundaparicaya dekhA hai| inhoMne apane sAdhu jIvana meM jitane kRndadeva ke caraNoM meM merA zata-zata namo'stu / graMtha likhe hai, usase sahaja hI yaha anumAna ho jAtA hai ki sandarbha-sUcA 1. jenendrasitAMta koza bhAga 2, pR0 126 7. jainendra si.ko. bhA0210127 / 2. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA pu0 8. jainendra si.ko.10 128 / 368 / 6. jai. si.ka.pR0 3. pustaka bahI pR0 374 / 10. tIrthakara mahAvIra pR0 101 / 4. pu. vahI pR0 383 / 11. jainadharma kA prAcI itihAsa bhAga 2 pR0 85 / 5. pu. vahI 387 / 12. "tIrthakara mahAvIra..." pR0 363 / 6. pu. vahI pR0 404 / 16. "tiirthkr"pu041| - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta trisaMdhAna ( devazAstra guru) pUjA prasiddha kaTAriyA TrAnsaporTa kampanI ke saMsthApaka hamAre cacere bhAI bAbU sobhAgamalajI kaTAriyA kekar3I nivAsI ( ahamadAbAda pravAsI) kA vivAha 16.2.51 ko huA thaa| bArAta basavA grAma gaI thI vahAM kA di0 jaina zAstra bhaMDAra purAnA hai| vahAM se hamAre pUjya pitA jI aura paM0 dIpacanda jI pANDayA 3 prAcIna hasta likhita guTake lAye the unameM se eka guTakA vi0 sa0 1563 kA hai usameM 60 patra haiN| jinameM saMskRta - prAkRta kI aneka racanAyeM haiM jo prAtha. zuddha haiN| inameM saMskRta "trisaMghAna-pUjA" bhI hai, yaha vahI pUjA hai jo Ajakala devazAstra guru pUjA (saMskRta) ke nAma se prasiddha hai / isa 'trisaMghAna-pUjA' meM sAta dravya caDhAne paryanta pracalita paddhati se mAtra itanA antara hai ki pracalita paddhati meM jahA~ deva zAstra guru kI sthApanA kA pRthak-pRthak nirdeza hai vahAM isameM pRthaka-pRthaka puSpAMjali kSepaNa kara kramaza: deva zAstra aura guru kI pUjA-pratijJA kI gaI hai| isame ardha kA chanda nahI diyA gayA hai aura nA hI ardha kA vidhAna hai| isase Age 'RSamo'jita nAmA zAMti kurvantu zAzvatI' paryanta pATha hai aura usake bAda atha siddhabhakti - kAyotsargaM karomyahaM // Namo arihaMtANaM, Namo siddhANa, Namo AiriyANaM, Namo uvajjhAyANa, Namo loe savvasAhUNa // tAvakAyaM pAvakamma duccariya micchAtta vossarAmi / jaya namo'stu te arhan // atra jApya ucchvAsa 27 datvA thossAmityAdi siddhAsiddhimama disatu // jayamaMgala bhUyANa, vimalANa NANadaMsaNamayANa / tai loyaseharANaM, Namo mayA samvasiddhANa || 1 // tatra siddheNayasiddhe, sajamasiddhe caritrasiddheya / jANammiya, siddhe sirasA NamaMsAmi // 2 / sammattaNANa dasaNa, vIriya suhama taheba avagahaNa / agurulahu mavyavAhaM, aTTha guNA hoMti siddhANaM // 3 // are zrutajJAnabhakti kAyotsargaM karomyahaM // D paM0 zrI ratanalAla kaTAriyA arhad vaktraprasUtaM, gaNadhararacitaM dvAdazAMgaM vizAlaM / citraM brahvarthaM yuktaM munigaNavRSabhairdhAritaM buddhimadbhiH // mokSAgradvAramRtaM vratacaraNaphalaM zeyabhAvapradIpaM / bhaktyA nityaM prabaMde, zrutamahamA khilaM sarvalokaMkasAraM // 1 // jinendra vaktra pratinirgatavaco yatIndrabhUtipramurkhagaMNAdhipaiH / zrutaM ghRtataizcapunaH prakAzitaM dvi SaTaprakAraM praNamAmyahazrutaM 2 koTIza dvAdazacaiva koTayo, lakSANyazItistrayadhikAnicaiva / pavAzadSTau ca sahasrasaMkhyametat zruta paMcapadaM namAmi // 3 // arahaMta bhAsiyattha, gaNahara devehiM gathiyaM sammaM / paNamAmi bhatijuttoM suyaNANamahobahi sirasA // 4 // atha AcAryabhaktikAyotsarga karomyahaM // ye nityaM vratamaMtra homaniratA, ghyAnAgni hotrAkulAH / SaTkarmAmiratA stapodhanaghanAH, sAdhukriyA sAdhanaH // zIla prAvaraNAH guNapraharaNazcandrArkatejo'dhikAH / mokSadvAra kapATapATanabhaTAH prINantu mAM sAdhavaH // 1 // guravaH pAntu vo nityaM jJAnadarzananAyakAH / cAritrArNava gaMbhIrAH, mokSamArgopadezakAH // 2 // chattIsaguNa samagge, paMcavihAcArakaraNa saMdarise / sissAnugraha kusale, dhamma / irie sadAvaMde ||3 // gurubhatti saMjameNa ya taraMti sasAra sAyaraM ghora / chiti aTThakammaM, jammamaraNa na pArvati // 4 // vautava sajam NiyamatuNu, sIlu samujjalu jAsu / so 'buccai paramAyariGa, vadaNa kijjai tAsu ||5|| navakoDitihiUNiyaha, ettiu muNihi pavANu / tirayaNasuddhA jeNavahi, te pa. vahiNivANu // 6 // mUlagurNAha je sajudA, uttaraguNAhi vizAla / te hau caMdAu Ayariya, tihubaNa tiSNi vi kAla // 7 // aTTha dI sattatA channava majjhammi saMjadA sabve / aMjali mauliya hattho, tirayaNa suddhi nama'sAmi || || fga giri siharatyA, barisAle rukyamUla ramaNIrA / sisire bAhira sayaNA, te sAhU baMdimo NijvaM // 9 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta trisaMdhAna (avazAla gura) pUjA girikaMdara durgeSu ye vasaMti digeburaaH| yatIn yajeha" isI ko vyakta karatA hai| inhIM ke vAdhAra pANipAtra purAhArA sta: yAti paramA gatim // 10 // para sugamatA kI dRSTi se logoM ne isa pUjA kA nAma "deva OM rAkAkAraM jJAnarasa prArabhAra sunirbhara vizvaM vizvAkAro zAstra guru pUjA" rakha liyA hai kintu kavikRta nAma to lsAsa labdhavaizya magAdhagabhIraM ahaMdevaM devatadevAnAmadhi- 'trisaMdhAna pUjA' hI hai| pramANa ke lie isa puvA kA devaya mekaM samyagbhaktayA samyagsaMprati sarvAraMbhabhareNa navamAM zloka dekhie usameM spaSTa likhA hai-"trisaMdhAna yjehuuN| vicitra kAvya racanA muccAra yaMto nraaH"| kisI ko svAsti bhagavate, sahaja jyotiSa svasti, svAsti yA trisaMdhAna kA artha samajha meM na Ane se isakI jagaha sahajAnaMdAya, ahaMddevAya svAsti // 'saMdhyaM, pATha kara diyA hai kintu isa chaMda ke pratyeka paraNa maragaya pavAla jaDiyaM, hIrAmaNi viviha rayaNa bannaDhaM / meM 19 akSara hote haiM jabaki aisA karane se 18 hI raha gaye avaharau sayala duriyaM, jiNassa ArattiyaM jayau // 1 // to vicitra kI jagaha suvicitra kara diyA lekina supada nityaM zrI zAMtinAthasya saudharmendro jinAlaye / yahAM bekAra aura svayaM meM vicitra hai| isake sivA saMskRta kutvA maNimaye pAtre, kurvante maMgalA tikam // 2 // vyAkaraNa se trasaMdhyaM rUpa kabhI nahIM bntaa| tisRNAM saMdhyAnAM dippanti kaNayapattI, maNahara dippaMti ramaNapajjaliyaM / samAhAraH-trisaMdhyaM hI banatA hai| udAharaNa ke lie ratna ArattiyaM payAsai, amarindo jiNavarindassa // 3 // karaMDa zrAvakAcAra kA zloka naM. 134 dekhiye-triyoga Arattiu pikkhau bhaviyaNau, suravai karapajjalau, zuddha strisNdhymbhibNdii|| risaha jiNidau uttarai, bhuvaNujjou karaMtu // 4 // anta meM bhI iti trisaMdhAna-pUjA nAma diyA hai| tri. bhuvaNajjou karatu amaramANiNi NaccantahaM / saMdhAna kA artha hotA hai tIna kA mela / isa pUjA meM jo phaNavai inda narida caMda khayarinda NamantahaM // 5 // ATha dravyoM ke 8 zloka diye haiM ve pratyeka, deva zAstra guru suravaIkara pajjalau miliu jahi muNigaNa bhattau / tInoM para sArthaka hote haiM yahAM eka tIra se tIna nizAne kumaitimira NiddalaNu, bhaviya piravahu bhArajiu // 6 // sAdhe gae haiM / aisI zailI dhanaMjayakRta visaMdhAna mahAkAvya meM dIvAvali pajjaliya luDhiya surabaikaya hnthih| dekhI jA sakatI hai jahAM pratyeka zloka meM rAmAyaNa aura maNimai bhAyAniriya phuriya dohara supamanthihaM // 7 // mahAbhArata donoM eka sAtha calate haiN| isI prakAra kI racasahasaNayagu vihasanta vayaNa jiNavari uttaari| nAeM 'saptasaMghAna' mahAkAvya aura 'caturvizati-saMdhAna' niya bhava bhavakaya rayatamohu dUra usmArai / / 8 / / Adi haiN| iha Arattiu tihuvaNagurahU savvadiTThi samabhAyaNu / 2--isa pUjA ke aSTa dravya zlokoM ko hindI artha paribhamai bharamai siddha kammai NameruhitArAyaNu // 6 // rUpa me paM0 thAnata rAya jI ne deva zAstra guru pUjA aura bhavaNAlai cAlIsA vintara devANa hoti battIsA / bIsa biharamAna pUjA meM isI saMdhAna zailI se apanAyA hai kappAmara cauvIsA caMdo sUro Naro tiriyu||10|| udAharaNa ke taura para dekhiye-'jaladravya' ||iti trisaMdhAna pUjA smaaptaa|| devendra nAgendranagendra baMdayAn zubhatpadAna zobhita sAravAn / isa pUjA meM mujhe kyA kyA vizeSatAe dekhane meM AI dugdhAbdhi saMspaddhi gaNalo jinendra siddhAMta yatInyaje'haM haiM ve nIce vyakta kI jAtI hai : 1 // trisaMdhAna pUjA 1-isa pUjA kA nAma racanAkAra ne 'deva zAstraguru surapati uraga nara nAtha tinakara vaMdanIka supadapramA, pUjA' ma dekara 'trisaMdhAna pUjA hI diyA hai| vaise trisaMdhAna ati zobhanIka suvarNa ujjavala dekha chavi mohita sbhaa| kA Azaya yahAM devazAstra guru se hI hai| prArambha meM pUjana varanIrakSIra mamudra ghaTabhari, agratasu bahuvidhi nacU / pratijJA ke zlokoM meM bhI devazAstra guru kA hI ullekha hai, arihaMtazruta siddhAMta guru nirgrantha nita pUjA racU // 1 // deva, aSTa dravya ke zloko me bhI cauthA caraNa "jinendra siddhAMta zAstra guru pUjA (hindI) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra phaNIndra narendra baMca pada nirmaladhArI, zomanIkaM saMsAra 4-isameM 'binAne paripuSpAMjali kSipeta-iti jina sAra guNa haiM avikaarii| pUjana pratijJA "aisA jo likhA hai isakA tAtparya timA kSIrodadhi samanIra soM pUjoM tRSA nivAra, (sImaMdhara jina kriyA ko abhivyakta karane ke lie puSpopaNa batAyA hai| bAdi debIsa videha maMjhAra // 1 // bIsa biharamAna pUjA aneka jagaha pUjApATha Adi meM jo puSpakSepaNa kA ullekha isI prakAra se bAThoM dravyoM ke zloka haiM jinheM yahAM AtA hai vaha isalie ki vaha isI taraha kisI kriyA kI saMskRta artha na mAtA ho ve ina hindI pUjAoM se saralatA abhivyakti ke lie haiM puSpakSepaNa vyartha meM nahIM samajhanA ke sAtha use lagA sakate haiN| caahiye| 3-isa saMskRta pUjA meM AhvAnana, sthApana, sannidhi- 5-isa saMskRta pUjA meM-jala dravya kI bajAya karaNa ye 3 upacAra maMtra nahI diye haiM jabaki ve Ajakala "jala-dhArA" zabda kA prayoga kiyA hai| aneka pUjAmoM meM bar3A lie gae haiM lekina ye kavikRta nahIM haiN| ina upacAroM bhI aise pATha pAye jAte haiN| nandIzvara pUjA meM hI dekho kA prayoga prAcIna aneka pUjAoM meM nahIM pAyA jaataa| ye "tihuM dhAra daI nirabAra jAmana marana jarA" isameM janma upacAra pahile mAMtrika loga siddhi meM deva-deviyoM ke lie jarA, maraNa ke nivAraNa rUpa meM tIna jaladhArA denA prayukta karate the| arahaMtAdi kI pUjA meM inakA prayoga batAyA hai (yaha jala dravya kA pakSa hai) isase eka prAcIna nahIM thA isI se yazastilaka cammU aura papanaMdi paMcaviMza- vidhi kA samIkaraNa hotA hai jaisA ki tiloya paNNattI tikA pUjA pAThoM meM bhI inakA prayoga nahIM hai| isa / gAthA 104 adhikAra 5 tathA jaMbU dIpa paNNajI gApA 115 viSaya meM narendra sena kRta pratiSThA dIpaka meM likhA hai uddeza 5 meM jaladravya ko spaSTa abhiSeka rUpa meM hI batAyA sAkArAdi nirAkArA sthApanA dvividhA mtaa| hai, alaga jalAbhiSeka nahI batAyA hai| akSatAdi nirAkArA, sAkArA pratimAdiSu // 6-isameM akSata dravya ko puSpa ke pahile na dekara zraddhAdhana pratiSThAnaM, sannidhikaraNaM tpaa| puSpa dravya ke bAda meM diyA hai| isa guTake meM nandIzvara pUjA zrata pUjA, siddha pUjA bhI dI haiM jinameM bhI isI krama ko pUjA visarjanaM ceti, nirAkAre bhavediti // 61 / / apanAyA hai aisA kyoM kiyA hai ? vidvAna vicAra kreN| sAkAre jinavimbe syAdeka evopacArakaH / kavi loga lIka para nahIM calate yuktibala se aneka naI sa cASTa vidha evoktaM jalagaMdhAkSatAdibhiH // 6 // IjAda karate rahate haiM jaise yazastilaka caMpU meM somadeva sUri sAkAra, nirAkAra do prakAra kI sthApanA hai, pratimA ne paMca pApoM me jhUTha ko corI ke bAda diyA hai kathA bhI me sAkAra hotI hai akSatAdi meM nirAkAra / zraddhAna, sthApana isI krama se dI hai| sannidhikaraNa, pUjana, visarjana ye pAMcopacAra nirAkAra me 7-isa pUjA meM ATha dravyoM ko car3hAne kA koI maMtra hote haiM sAkAra meM eka aSTadravya pUjana upacAra hI yA phala nirupita nahI kiyA hai jaisA ki Aja kala pracalita hotA hai| hai :"oM hrI devazAstra gurubhyaH kSudhA roga vinAzanAya paMcakalyANaka pratiSThA meM tilakadAna mukhya vidhi hai yAmIti svAhA" Adi isa vidhi meM jAhvAnanAdimantroM (upacAroM) kA prayoga kara -isa pUjA meM Ajakala jo kahI kahI kucha azuddha bhagavAna kI mUrti meM prANa pratiSThA kI jAtI hai / sUrimatra pATha pracalita haiM aura jinase saMgata artha nahIM baiThatA unakI (sUrya-gAyatrImaMtra) bAda ke haiM / Ajakala kI hamArI samasta sta jagaha zuddha pATha bie haiM / yathApUjA vidhi paMcakalyANaka pratiSThA kA hI sakSipta rUpa hai zloka naM. pracalita azuddha isa pUjA kA pATha zAyada isI ke bAda meM isameM ye upacAra bhI sammilita ho gae hoN| zAstroM meM isa huMDAvasarpiNIkAla meM asadbhAva 1 karAlIr3hakaNTha karAlIDha kaNThaH (nirAkAra) sthApanA kA niSedha bhI pAyA jAtA hai| zrI satkAMti zrI satkAMta pATha Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta trisaMdhAna (devazAstra guru) pUrvA prabhAtakRte prabhAkara te meM rAjakIti aura tapobhUSaNa ina do sAthI muniyoM kA pratiSThasya pratiSThasyA ullekha kiyA hai kintu racanAkAra kA vahA~ bhI nAma nahI puSpa 3 varyAn sucaryA- varyacaryA diyA hai| carcAsAgara meM pAMDe campA lAla jI ne isa pUjA kapanaka dhuryAn kathane sudhuryAn ke kartA zrI narendra senAcArya batAye hai| eka paM0 narendrasena phala manasApya-gamyAn manasAmagamyAna AcArya siddhAMtasAra sagraha' ke kartA bhI haiM zAyada ye nahIM phalAbhisAra phalAyasAra hoM to inakA samaya 13 vIM zatAbdI honA caahiye| saMdhyaM suvicitra trisadhAna vicitra 13-isa pUjA meM sira bhakti, zrutabhakti, prAcArya -isa pUjA meM Ajakala pracalita ardhakA paloka- bhakti ke prasiddha laghu pATha die haiM phira bhAratI kA pATha "sadvArigadhAkSata puSpadAmaiH" nahIM diyA gayA hai| "ye diyA hai| AratI kA pATha isa guTake meM nandIzvara tIra pUjAM jinanAya zAstra yaminAM" isa zloka ko puSpAMjali pUjA me bhI diyA hai vahA~ vimala nAtha kI bhAratI dI hai rUpa meM diyA hai, jabaki Ajakala isa zloka ko AzIrvAda pATha bhI dUsarA hai aura yahA~ zAMtinAtha evaM RSabhadeva kI rUpa meM diyA hai| AzIrvAda kI praNAlI Adhunika hai isa AratI dI hai aura pATha bhI bhinna diyA hai| ye saba bhakti patrA meM vaha nahIM apanAI hai| Ajakala ardha kA artha 8 aura AratI ke pATha Ajakala kI devazAstra guru pUjA meM dravyoM kA samUha lete haiM kintu pahale ardha kA artha puSpAMjali nahIM hai| pratyeka bhakti ke pahale kRtya vijJApanA rUpa meM hI lete the jaisA ki sAgara dharmAmRta a0 2 zloka 30 kI kAyotsarga batAyA hai aura phira bhakti pATha batAyA hai sopajJa TIkA meM batAyA hai| padmanadipaca vizatikA meM bhI prAcIna aneka zAstroM (kriyAkalApAdi) meM yahI paddhati dI jina pUjASTaka meM phala ke bAda puSpAjali hI dI hai| isa hai kintu Ajakala loga pahale bhakti pATha bolate haiM phira guTake kI anya pUjAoM meM bhI yahI zailI dI hai| 10-RSabho'jita nAmA ca" jayamAlA ke ye 6 usakA kAyotsarga karate haiM pATha bhI aise hI chape haiN| zloka naMdIzvara dvIpa pUjA meM bhI pAye jAte haiM usameM ye AzA hai vidvAna pAThaka ina para tulanAtmaka adhyayana ke sAtha gambhIra vicAra kareMge aura samAja ko naI bAtoM bartamAna kAlIva 24 tIrthakaroM ke nAmo ke rUpa meM diye hai| se avagata kraayeNge| jo vahA~ Avazyaka aura sagata haiM kyoki vahAM bhUta bhaviSyata pustaka-prakAzakoM se bhI nivedana hai ki ve isa trisaMdhAna kAlIna 24-24 nAma bhI diye haiM ataH vartamAna kAlIna pUjA ko avikala rUpa se pUjApATha sagrahoM meM avazya sthAna nAma bhI Avazyaka haiM jabaki yahA asaMgata se haiN| dena kA upakrama kreNge| 11-isa pUjA me Ajakala deva zAstra guru kI alaga vikrama sa0 1563 ke isa guTake me 15 vIM zatAbdI alaga apabhra za bhASA me 3 jayamAlA dI huI hai ve isa ke candra bhUSaNa ke ziSya paM. abhradeva kI 50 zloka kI trisaMdhAna pUjA meM kataI nahIM haiN| "vatANuTThANe..." yaha zravaNa dvAdazI kathA" bhI saMkalita hai| yaha sundara saMskRta deva jayamAla puSpadaMta kRta 'jasahara cariu' ke prArambha me bhASA meM racita hai aura prAyaH zuddha rUpa meM dI huI hai| pAI jAtI haiM vahI se uThAkara yahA~ rakhI gaI hai| zAstraguru kI apabhraMza jayamAlAyeM bhI isI taraha anyakRta haiN| agara vijJapAThakoM ne ruci pradarzita kI to use bhI prakaTa kiyA jaavegaa| 12-isa trisaMdhAna pUjA ke kartA kauna haiM yaha Adi dinAMka 18.6.84 ratanalAla kaTAriyA anta meM kahIM nahI diyA hai| racanA ke madhya, puSpAMjali ke kekar3I (ajamera-rAjasthAna) zloka-"puSyADhayA munirAjakIrti sahitA bhUtvA tapobhUSaNa 305404 TippaNa-jana hitaiSI bhAga 5 (san 1908) aMka 2 pR010.11para zrI nAthUrAma premI ne likhA-kASThAsapI bAvakoM meM akSata se pahile puSpa pUjA kA rivAja hai| agravAla narasiMha mevAr3A Adi thor3I sI jAtiyAM isa saMghakI anugAminI haiM / mUla saMgha aura kASTha saMgha ke zrAvaka eka-dUsare ke maMdiroM meM bAte-jAte haiM aura prAyaH ekahI mAcAra-vicAra meM rahate haiN|" Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtma anubhava kaise ho? zrI bAbUlAla jI vaktA, pahale AtmA ke bAre meM jAnakArI kare use zAstroM vAle se zarIra kI kriyA bhinna hai| yaha prekTikala pakar3a ke dvArA, jisameM usakA varNana hai vahA~ se jaane| parantu meM AnA cAhie, jaba aisA pakar3a meM AyegA taba jAnane yaha samajhakara calanA hogA ki abhI AtmA ke bAre meM vAlA alaga ho jaayegaa| jAnA hai abhI AtmA ko nahIM jAnA hai| a.tmA ko isI prakAra mana meM jo bhI vikalpa uThate haiM athavA jAnanA auravAtmA ke bAre meM jAnanA imameM bahuta bar3A krodhAdi bhAva hote haiM vahAM para bhI dasa minaTa ke lie hameM antara hai| jinhoMne AtmA ke bAre meM jAnane ko hI Atma- una vikalpo ko dekhanA hai jaise hame kisI ko batAnA hai zAna samajhA hai ve AtmA ko nahIM jAna sakate aura AtmA athavA kAgaja para noTa karanA hai, aisA socakara cale / ke bAre meM jo jAnakArI karI hai usakA ahakAra bhI paidA yahA~ para bhI mana ko zAMta kara denA cAhie / acchA hue binA nahIM rhegaa| vaha paNDita vidvAna ho sakatA hai vikalpa huA athavA burA huA isakA savAla nahI hai / AtmazAnI nhiiN| Atma jJAnI hone ke lie AtmA ko mavAla hai jo bhI vikalpa uThe vaha hamArI jAnakArI meM ho jAnanA jarUrI hai| AtmA ke bAre meM jAnanA thyorIkala aura usako dekhane para jora rakhe / agara yaha abhyAsa kiyA jJAna hai / AtmA ko jAnanA prekTikala jJAna hai / jAe to vikalpa alaga ho jAegA aura jAnane vAlA mAtmA ke bAre meM jAnakara antaraMga meM usake lakSaNa alaga ho jaayegaa| phira vikalpa aura zarIra kI kriyA meM ko pakar3akara pahacAnane kI ceSTA kare / zarIra me milAna apanA astitva nahIM mAlUma degaa| apanA sarvasva to kreN| jAnanApanA lakSaNa zarIra meM nahIM hai| AtmA kA jAnane vAle me sthApita karanA hai| isa prakAra donoM se lakSaNa caitanyapanA hai yAne jJAtA-dRSTApanA hai| vaha lakSaNa alaga haTakara jAnane vAle me apanA sarvasva sthApita karane kisI anya meM nahIM hai| phira mana sambandhI vikArI pari- para vaha to jJAna kA mAlika ho jAtA hai aura ve donoM NAmoM kA athavA vikaloM kA samajhanA hai| tIna kArya karma kA kArya raha jAte haiN| eka sAtha ho rahe haiM eka zarIra kA eka vikArI bhAvoM kA isI ke bAre meM kahA hai ki jJapti kriyA aura karotI aura eka jAnane kaa| usa jAnane vAle ko pakar3ane kA kriyA do haiM / bhinna 2 hai yadyapi eka hI samaya meM hai phira upAya yaha hai ki hama aisA soce ki dasa minaTa taka zarIra bhI dono ke kAraNa alaga alaga hai jo jJAtA hai vaha karatA meM jo bhI kiyA hogI use hameM dekhate rahanA hai| vaha nahIM aura jo karatA hai vaha jJAtA nahIM arthAt jo jAnane hamArI jAnakArI meM honI cAhie jaise ki hameM kisI ko vAlA hai vaha vikalpoM kA karatA nahI aura vikalpoM ke batAnA hai ki dasa minaTa zarIra kI kyA kyA kriyA huI karane meM lagA hai vaha jJAtA nahIM hai| aura aisI kriyA honI cAhie athavA anya prakAra kI jAnane kA karma jJAna kA hai mana ke vikalpa aura bhAva honI cAhie isakA savAla nahI hai| yaha bhI savAla nahI aura zarIra kI priyA karma ke khAte meM hai| jJAna kA kArya hai ki yaha ThIka huI ki ThIka nahIM huii| savAla hai hamArI bhI hai karma kA kArya bhI hai| tU jJAna kA mAlika hai, karma jAnakArI meM ho aura basa minaTa taka barAbara dekhane kA kA mAlika nahI hai| jJAna ko jAnane vAle ko hI kahA kArya cAlU rakhe to kucha roja meM Apa pAyeMge ki dekhane jA rahA hai ki apane ko bhulA kara karma ke kArya kA, pAlA aura zarIra kI kriyA yaha do kArya hai aura dekhane karma kA mAlika banA hai| usameM ekatva mAna hai usame aham Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma anubhava kaise ho? buddhi kI hai| usa ajJAnatA kA phala yaha saMsAra hai| isI hai zeya kA AkAra ho rahA hai / usa jJeyAkAra ko mata dekha, ajJAnatA se tUne karma kA nirmANa kiyA hai| agara Ananda jJAnAkAra ko dekha jo tU hai / vahA~ para jegakAroM ko dekhakara ko prApta karanA hai to karma kA mAlika na banakara jJAna kSubdha ho gyaa| jahA~ jeyAkAra haiM vahI jJAnAgAra bhI hai| kA mAlika bana jA jo tU vAstava me hai / taba terA ajJAna pahale mana ko zAta kare bAhara phainate hue ko saMkucita dUra ho jAyegA aura jisa ajJAnatA se karma kA nirmANa kareM jaba upayoga zAnta hogA usa samaya svAMsa calatA hA hotA thA vaha nahI rahane se karma kA nirmANa nahIM hogaa| pragaTa dikhAI dene lagegA, anubhava meM AyegA usa samaya puganA karma apanA rasa detA jA rahA hai aura khatma hotA dekhane vAle para jora dene para yaha zarIra pRthak dIkhane jAtA hai tU apane jJAna ke rasa kA pAnakaratA raha aura karma lagegA / sabAla pRyak kahane kA vicArane kA nahI parantu karma ke rana kA svAda mata le| dhIre dhIre jo ikaTTA karma pRthak dekhane kA hai| jahA~ jJAtA para dRSTi jAtI hai hai vaha khatma ho jAtA hai taba kama kA kArya zarIrAdika vikalpa Adhe-adhUre hI ruka jAte haiN| yaha to niSedhAtmaka aura vikalAdi kA amAtra hokara mAtra jo tU hai,vaha raha rUpa hai parantu jJAnAnubhUti hone para zarIra bhI dikhanA raha jAtA hai yahI paramAtmApanA hai| tU agara jJAna kA mAlika jAtA hai| isakA kAla kama hai parantu zarIra kA prakaTa nahI hai to tUne vikalpoM aura zarIra ke mAtha ekatva sthA- pRthaka dI banA isakA kAla bahuta hai| gi kiyA hai imaniye usa vikalo kA kartA tU hI hai aura dekhanA hai ki zarIra rahate hue isame AnApanA A agara jJAna kA mAlika hai to vikalpo kA kartA karma ta rahA hai ki parapanA A rahA hai agara apanApanA A rahA nahIM hai| jo mAlika hai vahI kartA hai / jJAna bhI hai karma bhI hai to ajJAnatA par3I hai agara parapanA A rahA hai to hai tU cAhe jJAna me ekaba kara sakatA haiN| jisase terA ajJananA nahI raha sktii| agara yaha apane rUpa dIkha rahA ekatva hai| cAhe karma se jor3a le parantu karma ke sAtha terA hai to sasAra gADhA ho jaayegaa| rAga gADhA ho jAyegA ekatva nahI haiM. tU vaha nahI hai| agara para rUpa dIkha rahA hai to sasAra kSINa hone lgegaa| isa prakAra anubhava karane ke lie pahala jJAna ko jo rAga chuTane lgegaa| bAharI indriyoM meM phailA huA hai aura bAhara kI tarapha jA krodhAdi-rAgAdi ke dUra karane kA upAya bhI yahI hai rahA hai usako bAhara se haTAkara, indriyo se haTAkara, apane jahA krodha ko jAnane kI ceSTA kI jAnane vAle kI svarUpa ke sanmukha kreN| phira usa jJAna ko mana sambandhI mukhyatA huI ki krodha vilaya hone lgaa| agara ghoDe para vikalpo se haTAkara svarUpa sanmukha kreN| aura apane meM car3he hue haiM aura ghAr3e ko apane AdhIna kara rakhA hai taba apane ko hI zera banAye naba phala jJAnarUpa anubhava meM AtA bhI para meM lage haiM parantu agara usase nIce utara gaye to hai| mana ko vikAroM se zUnya karanA hai jahA~ vikalpoM se apane meM hai| krodhAdi ko dabAne se ve nahIM miTate / zUnya huA vA AtmasaMvedana ho jaayegaa| jaise jaba bAhara eka vyakti dUsare kI chAtI para baiThA hai taba bhI para meM gAya ko cATane ko nahIM rahatA to vaha apane ko hI meM lagA hai| para ke AdhIna hai| aura dUsarA agara usakI cATane laga jAtI hai| chAtI para baiThA hai taba bhI parAdhIna hai svAdhInatA to tabhI isa jIva ne donoM tarapha hI ganatI kI hai| bAhara meM ho sakatI hai jaba vaha ajaga khar3A hai| vyaktiyoM se kuztI bhI aura bhItara meM bhii| bAhara meM kahA gayA ki jisakI nahIM lar3anI hai parantu usake sAtha ekatva chor3akara alaga mati hai usako dekha jisameM mUrti hai usako mata dekha / vahA~ haTakara unako dekhanA hai / yaha dekhanA hI usase alaga kara para tU jisameM mUrti thI usa pASANa athavA sone cAMdI ko detA hai / bhIr3a meM bar3e haiM, bhIr3a me se dRSTi haTAkara apane dekhane lgaa| aura imalie jimako mUrti thI usako nahIM ko dekhiye alaga ho jaayeNge| dekha sakA / bhItara meM kahA ki jisameM mUrti hai usako dekha yaha dekhanA yaha samyak dekhanA hI-dekhane vAlA banA jisakI mUrti hai usako mata dekha / jisakA zAna meM AkAra rahanA hI dharma kA mUla hai yahI se dharma kI zurUvAta hotI hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zAhanAmA-e-hinda' meM jainadharma [ sbaam-kii lkaay' 'zAhanAmA-e-hinda' ke racayitA 61 varSIya pharoga nakkAza nAgapura kI mominapurA nAmaka bastI meM rahate haiN| Apane 'zahanAmA-e-hinda zIrSaka se hiMdostAna ke itihAsa ko azaAhoM (zeroM) meM DhAlA hai| duniyA meM yaha apane kisma kA pahalA kAma hai| yakha sampUNa itihAsa IsA pUrva 6ThI zatI se lekara Aja taka kA hai| zAhanAmA-e-hinda meM kula 30 hajAra zera hoMge, jinameM se kucha likhanA abhI bAkI haiN| pharoga nakkAza ko isa kArya ke svarUpa aneka saMsthAoM ne, "phiradausI-e-hiMda", "kaumI ekatA" Adi upAdhiyoM se navAjA hai| peza hai 'zAhanAmA-e-hinda' (jo urdU meM likhA hai) se jaina dharma se saMbaMdhita zera, jo unakI anamati se hiMdI meM DA. pradIpa zAligrAma mezrAma peza kara rahe haiM : eka armA bAda hI isa khAka' para vo daura bhI aayaa| kaI adayAna' kA paracama' bar3I tejI se laharAyA // 1 // bahota se tAyapho meM vaTa gae the majahabI phirke| avAmana nAsa me hote the ina adyAna ke carce // 2 // inhIM phirakoM meM, do phirake haiM aise vAkaI brtr| havAdisa kA kasauTo para jo utare hai khare banakara // 3 // hai jinameM sabase avvala' jaina majahaba bauddha hai saanii"| haI dAkhila nae eka daura meM tArIkhe' iMsAno // 4 // bahata se tegabana phirake purAno rasma vidaata se"| hara tAiva", cale nekI kI jAniba zauke ragabata se" // 5 // ye kSatro koma, jyUM-jyU isa tarapha hotI gaI rAgina / huI magalaba" phikra virahamana jaino hue gAliba" // 6 // sababa ina majahaboM ke phUlane-phalane kA yaha bhI thaa| ke inake aba me majabUta thA eka hukmarA tabakA // 7 // yahI tho vajaha jisase donoM majahaba khabatara phaile / sanAtana-dharma ko inakAsa" jinakI vajaha se pahuMce // 8 // jaina dharma kA sahara tIna (tIna ratna) muzAveha haiM bahota kAphI ye donoM dharma Apasa meM / bahota kama pharka hai tarakIbe adyAne mukaddasa" me // 1 // ye sAbita ho cukA hai jaina majahaba hI purAnA hai / / zrI gautama se pAzrvanAtha kA pahale jamAnA hai // 2 // digara isake akIdA" jaina vAle ye bhI rakhate haiN| ke teIsa tIrthakara, vardhamA5 se pahale gujare haiM // 3 // haiM pahale pArzvanAtha jI isa dharma ke teisava zaMkara / dukhI jIvana ko sukha pahuMcAne vAle mohasino' rahavara // 4 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zAhanAmA-e-hina' meM nadharma liyA thA janma isa iMsA ne eka kSatrI gharAne meM / nA aisI pArasaH hastI koI bhI thI usa jamAne meM // 5 // diyA upadeza logoM ko inhoMne tIna bAtoM kA / miTAyA pharka pahale apane nIca-UMca jAtoM kA // 6 // . kahA logoM se, ijA jAnadAroM ko na phuNcaao| karo matalaka", na corI lagviyata se bAja aajaamo||7|| ye tInoM rAste, jainI jise, se ratna" kahate haiM / inhIM acche usUloM ke vo saba pAbaMda rahate haiM // 8 // mahAvIra svAmI varSamAna ye saca hai 'vardhamAM' hai asla meM isa dharma ke bAnI / na isake bAda phira paidA huA unakA koI sAno // 3 // ye chaha sau sAla pahale ibne mariyama" ke hae paidaa| vaizAlI meM huA thA janma, paTanA ke karIba unakA // 2 / ye kSatrI kauma ke eka muktadara" rAjA ke the dilbd"| zrI gautama ke jaise unake bhI hAlAta the haracada // 3 // unhoMne tIsa sAlA umra meM ghara bAra ko chor3A / nizAta-Ameja daure jiMdagI se apanA rukha moDA // 4 // hae zAmila vo pArzvanAtha ke celoM ke maNDala meM / girohI" zakla meM phirate rahe sUnasAna jaMgala meM // 5 // magara matalaka na pAI, ruha aura dilane tamAni nata / ke ThakarAyA thA, jisakI justaja meM aiza aura rAhata / / 6 / lihAjA haTa gae dAmana bacAkara khAra jAroM se| nikAlI AtmA kI nAva tUphAMkheja dhAroM se // 7 // phira usake bAda bAraha sAla taka itanI riyAjata" kii| ke milatI hI nahIM aisI misAla aba istikAmata kI // 6 // unheM phira jJAna, terahaveM barasa Akhira huA haasil| milA nirvANa, yAne mila gaI lAhuta" kI maMjila // 6 // phira unake gidaM majamA laga gayA, halkA bagozokA" / zarAve-mAraphata ke pIne vAle bAdA nogoM kA // 10 // ki apane dharma kI tabaliga" cAroM simna hir-kirkr| ahiMsA aura nekI kA sabaka, dete rahe ghara-ghara // 1 // (kramaza:) saMdarbha-saci , dharatI 2. dharma 3 jhaMDA 4. guTo 5. dharma ke . Ama janatA 7. bahuna acche 8. kAla caka 9. pahalA 10 dUsarA 11. itihAsa 12. talavAra calAne vAlA 13. dharma meM naI bAta 14. taubA karake 15. abhiruci 16. AkarSita 17. parAjita 18. vijetA 16. pIche 20. guTa 21. nukasAna 22. milate-julate 23. bahuta pavitra 24. dharma 25. vardhamAna 26. tIrthakara 27. ehasAna karane vAlA 28. rahanumA 26. dukha-takalIpha 30. muThapana 31. durI bAta 32. tIna ratna 33. IsA pUrva 34. bahuta bar3e 35. beTA 36. aizo ArAmI jiMdagI 37. giroha, guTa 38. caina 36. tapasyA 40. dRr3hatA 41. brahma lInatA kI avasthA 42. cAhane vAloM kA 43. Izvara cAhata kI zarAba 44. prcaar| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke madhyakAlIna jaina gadya lekhaka 0 zrI rItA jaina hindI sAhitya meM gadya kA AvirbhAva saMvat 1600 1. kriyA koSabhASA (mAgha zuklA 12 saM0 1795) se mAnA jAtA hai lekina rAjasthAna ke jaina sAhityakAro 2. pApurANa bhASA (mAgha zuklA , saM0 1923) dvArA saMvat 1700 meM hindI gadya meM racanAyeM hone laga gaI 3 harivaMzapurANa vacanikA (caitra zuklA 15 saM01829) thii| unakI racanAyeM hastalikhita hone se ajJAta rahI hai, 4. Adi purANa bhASA 5. zrIpAla caritra bhASA isIlie aba taka vidvAnoM kA dhyAna isa ora nahIM gayA 6. paramAtma prakAza bhASA 7 puruSArtha sinyupAya kI TIkA anyathA hindI nadya kA AvirbhAva 200 varSa pUrva se hI 8. puNyAzrava vanikA 6. upAsanA dhyAna kI TabbA TIkA mAnA jA sakatA hai| yahAM una gadya lekhakoM kA va unakI 3. zrIToDaramala-inakA janma jayapura kI prasiddha jaina kRtiyoM kA paricaya prastuta kiyA jA rahA hai, jinhoMne hiMdI khaNDelavAla jAti meM modI kA gotrIya vaizya parivAra meM gadya meM racanAyeM prastuta kI hai saM0 1797 meM huaa| inake pitA kA nAma jogIdAsa evaM . 1. hemarAja-hemarAja kA janma satrahavIM zatAbdI meM mAtA kA nAma raMbhAvAI thaa| ye daivI pratibhA ke dhanI the| sAMgAnera (jayapura) meM huA thaa| ye pAMDe svarUpacanda ke alpAyu me hI ye bar3e-bar3e saiddhAntika graMthoM kA gUr3ha rahasya ziSya the| aSane antima dinoM meM ye kAma cale gaye de| samajhane lge| zIghra hI vyAkaraNa, nyAya, gaNita Adi inhoMne padya va gadya donoM meM racanAyeM kii| inakI nimna viSayoM para pUrNa adhikAra prApta kara liyA tathA saMskRta, likhita gadya racanAyeM haiM prAkRta evaM hindI bhASA ke adhikRta yivAna bana gye| 1. pravacanasAra bhASA (mAgha zuklA I. saM0 1706) unakI isa vidvatA kA prabhAva rAjasabhA meM bhI acchA huaa| 2. gommaTasAra bhASA (saM0 1721) unheM sammAnita pada milA / isase tatkAlIna IrSyAlu logoM 3. paramAtmaprakAza bhASA (maM0 1716) ko inase IrSyA huI / kahA jAtA hai ki isa IyA-dveSa kA 4. paMcAstikAya bhASA (saM0 1721) itanA bhayaMkara pariNAma huA ki jJAna ke udIyamAna sUrya ko 5. nayacakra bhASA (sa. 1726) 6 samayasAra bhASA alpakAla meM hI kAla-kavalita honA pdd'aa| 2. daulatarAma-daulatagama basavA ke rahane vAle the, ToDaramala dvArA racita gadya-kRtiyAM nimnAMkita haiM:parantu vAda meM jayapura meM rahane laga gye| unake pitA kA 1 samyak jJAna candrikA 2 trilokasAra vani kA nAma AnaMdarAma thaa| vaha jAti se kAsalIvAla gotrI AtmAnuzAsana vanikA 4 mokSamArga prakAzaka (maulika khaNDelavAla the RSabhadAsa jI ke upadezoM se daulatarAma 5 puruSArtha sidhupAya TIkA 6 rahasyapUrNa ciTThiyAM / jI ko janadharma para vizvAsa huA aura kAlAntara meM yaha inake gadya kA namUnA dRSTavya hai:vizvAsa agAdha zraddhA ke rUpa me pariNita ho gyaa| 'Apako sukhadAyaka upakArI hoya tAko iNTa kahie / daulatarAma ne gadya va padya dono me hI racanAye kI haiN| so loka me ApakA duHkhadAyaka anUpakArI hoya tAko aniSTa kavi ke rUpa meM bhI ye zreSTha hai aura gadyakAra ke rUpa meM bhii| kahie / so lokameM sarva-padArtha apane-2 svabhAva hI kartA haiN|' AcArya rAmacandra zukla ne apane hindI sAhitya ke iti- 4 dIpacanda-dIpacanda sAgAnare ke rahane vAle the| hama meM inheM rAmaprasAda nirajanI ke pazcAta khaDI bolI kAlAntara meM ye Amera Akara rahane lge| inakI sabhI aa dUsarA zreSTha gadyakAra mAnA hai| inakI nimnAMkita gadya racanAeM 18 vIM zatAbdI ke anta kI haiM / ye AdhyAtmika racanAyeM hai (zeSa pR0 21 12) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSNa pASAmanoja hai hameM go jaina kalA aura sthApatya meM bhagavAna pArzvanAtha D narendra kumAra jaina sorayA ema0 10 zAstrI bhagavAna pAzvanAtha jaina dharma ke teIsaveM tIrthakara haiN| bhagavAna pArzvanAtha kA janma jahA~ huA thA, vaha jainakalA aura sthApatya meM bhagavAna pArzvanAtha kA vizeSa sthAna vartamAna meM bhelUpura nAmaka mohallA ke rUpa meM vArAsthAna hai| prAcIna zilAlekhoM, graMthoM, mandiroM tathA mUrtiyoM NasI meM jAnA jAtA hai| yahAM do mandira bane haiN| mukhyake dvArA inakI mahattA spaSTa prakaTa hotI hai| bhagavAna vedI para tIta pratimAyeM virAjAna haiM unameM tIsarI pratimA pAvanAtha eka aitihAsika mahApuruSa the| inakA janma 877 bhagavAna pArzvanAtha kI hai| sira para phaNa tathA pIThikA para I0pU0 huA thaa| prAcInakAla meM kAzI madhyavartI janapada sarpa kA lAkSana hai tathA lekha aMkita hai| lekha ke anusAra thaa| kAzI deza meM vArANasI nAmaka nagarI thii| rAjA isakI pratiSThA saMvata 1568 meM huI thI pIche bAma Ale azvasena vahAM ke rAjA the' pitA azvasena aura mAtA meM do digambara pratimAyeM haiM mUrti lekha ke anusAra inakA vammilA (vAmA) se pauSakRSNa ekAdazI ke dina vizAkhA pratiSThAkAla vi0 saM0 1153 hai| isI ke sAtha dUsarI nAmaka nakSatra meM ApakA janma huA thaa|' mUrti kRSNa pASANa kI papAsana mur3A meM bhagavAna pArzvanAtha (pR0 20 kA zeSAMza) - kI hai jo ki atyanta manoza hai|' granthoM ke marmajJa the evaM sAMsArika logo se udAsa rahate the| gvAliyara nagara terahavIM zatAbdI meM gopAcala parvata ke yadyapi inakI bhASA haMDhAro hai tathApi ToDaramala jayacanda nAma se prasiddha thA yaha kSetra jana kalA evaM sthApatya kI Adi vidvAnoM kI bhASA kI apekSA sarasa aura sarala hai| dRSTi se pA~cavI zatAbdI kA prasiddha hai| yahAM para bhagavAna inakI nimnanAMkita racanAe upalabdha hai: pArzvanAtha kI 42 phITa UMcI 30 phuTa caur3I zAtizaya 1. AtmAvalocana 2. ciTThalAsa 3. anubhava prakAza manojJa pratimA hai| saMsAra ko yaha durlabha manoza kalAvacanikA 4. guNasthAna meMTa 5. AdhyAtma paccIsI 6. kRti hai| dvAdazAnuprekSA 7. paramAtmapurANa 8. upadeza ratnamAlA hai. auraMgAbAda (mahArASTra) se 30 ki0mI0 dUra elorA svarUpAnanda vRhad tathA laghu 10. bhaartii| nAmaka grAma hai| yahAM se sthita guphAoM ke kAraNa yaha sthAna 5. majayarAjaH-ye digambara jaina zrImAla the / anta: vikhyAta hai| yahAM para kula 3. guphAyeM haiN| inhIM guphAoM sAkSya ke AdhAra para inake nivAsa sthAna tathA anya pAri me guphA naM030 se AdhA kimI. dUra kI UMcAI para vArika jAnakArI nahIM milatI hai| inakI bhASA zailI ke pArzvanAtha mandira hai| isameM bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA AdhAra para eva jayapura ke jaina vidvAno se -parka karane para virAjamAna h| purAtatva vibhAga ke anusAra ye guphArya kevala itanA hI jJAta ho sakA ki ye jayapura ke the evaM svA zatAbdA kA hai|" isakA samaya savat 1700 ke AsapAsa thA / inakI nimna bundelakhaNDa ke jaina tIrtho meM zrI di. jaina a0 kSetra likhita gadya kRtiyAM upalabdha hai: bar3A gAMva prasiddha hai / vaisAkha badI 8 saM0 1978 ko yahAM 1. viSArahAra srota kI vanikA 2. caturdaza guNa sthina TIle kI khudAI karAI gaI jisameM 10 di0 jaina sthAna carcA vanikA 3. kalyANa maMdira bhASA TIkA 4. pratimAyeM nikalI, jinameM 7 pASANa kI tathA tIna dhAtu ekIbhAva srota kI bhaassaa| prAdhyApaka, hindI-vibhAga kI haiM" pASANa kI pratimAoM para do ko chor3akara) mUrti dayAnanda mahilA mahAvidyAlaya, lekha hai unA lekha hai unase jJAta hotA hai ki ina pratimAoM meM kucha alavara (rAja.) bArahavI zatAbdI kI thii| kucha solahavIM kii| yahAM zikhara M Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, 37,ki. banda mandira hai jisameM vedI meM ma. pArzvanAtha kI zveta- vedI meM bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai" yaha pASANa kI papAsana pratimA hai / pratimA saumya tathA cittA- pratimA mathurA vRndAvana ke bIca ghirorA gAMva ke samIpakarvaka hai|" mandira ke cAroM ora cAra vediyA hai| dakSiNa vartI akradhAra ke pAsa di. 16-8-1966 ko bhUgarbha se vedI para mUlanAyakamA vimalanAtha kI bhUre pASANa kI prApta huI thii| isake pIThAna para saMvata 189 aMkita hai| pratimA mukhya hai| isI vedI para bhagavAna pAzvanAtha kI eka yaha pratimA kuSANa kAla kI hai| isI pratimA kI dAyI zveta pASANa kI bhUti hai yaha padmAsana hai, hAtha khaNDita hai ora kI vedI meM bhagavAna pArzvanAtha kI zvetapASANa kI isa para koI lekha nahIM hai| palisa kahIM kahI utara gayA kI pratimA virAjamAna hai| hai yaha mUrti bhagavAna vimalanAtha ke samakAlIna lagatI hai| dillI kalakattA rAjamArga para sthita uttara ralave ( )" pazcima kI vedI para bhI bhagavAna pavanAtha kI sTezana para prayAga nAmaka tIrthasthala hai| yahI cAhacanda zveta pASANa kI hAya avagAhanA vAlI padmAsana pratimA mohallA sarAva giyAna meM eka unnata zikhara se suzobhita pArzvanAtha paMcAyatI mandira hai| isa mandira kA nirmANa sthAnIya saMgrahAlaya pichora (jilA-gvAliyara) kI nauvIM zatAbdI meM huaa| isa mandira kI vedI ke madhya meM sthApanA, san 1076-77 IsvI meM ma0pra0 zAsana dvArA mUlanAyaka bha0 pArzvanAtha kI pratimA hai jisakA saleTI varNa hai| kI gaI thii| isameM gvAliyara eva cambala sambhAma ke vibhinna sthAnoM se mUrtiyAM ekatrita kI gii| jinameM zaiva, uttara pradeza ke barelI jile evaM AMvalA tahasIla ke zAkta, vaiSNava evaM jainadharma se sambandhita pratimAyeM haiM isI pAsa ahicchava nAmaka sthAna hai| yahAM sthita prAcIna kSetra paravAyI ora eka choTe garbha gRha meM vadI hai jisameM tirasaMgrahAlaya meM mAlIpura se prApta do pratimAyeM tIrthaMkara bhaga pArzvanAtha kI hai| prathama pratimA yogAsana mudrA meM pAda khAna vAle bAbA (bhagavAna pArzvanAtha) kI pratimA virAja mAna hai| pratimA saumya eva cittAkarSaka hai| pratimA kA pITha para sthita hai| sira para kuntalita kezarAzi Upara nirmANa kAla 10-11vI zatAbdI anumAna kiyA jAtA saptapharNa nAgamauli kI chAyA hai| pAdapITha para dAye, bAye, yakSa, dharaNendra evaM yakSaNI padmAvatI ke cinha aMkita haiN|" bandelakhaNDa meM jaina tIrtha ke rUpa me khajurAho eka ramadUsarI pArzva nAtha kI pratimA meM kAyotsarga mur3A meM khar3I __NIka evaM manohara prasiddha sthAna hai| khajurAho ke jnhai| chaThI zatAbdI I0pU0 meM ina mUrtiyoM kI sthApanA mandiroM kA nirmANa candela nareza ne navI aura bArahavI karandaka nareza ne sthApita karAI thii|" zatAbdI meM kraayaa|" 9-10 vI zatAbdI me Aryasena ke mathurA meM utkhana se bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA ziSya mahAsena tathA unake ziSya cAdirAja ne tribhuvana kA zIrSa bhAga milA hai| isa pratimA ke zirobhAga ke tilaka nAma kA caityAlaya banavAyA, usame tIna vediyo me Upara sapta phaNAvalI haiM dhuMdharAle kuntalo kA vinyAsa tribhavana ke svAmI bhagavAna zAnti nAtha, pArzvanAtha aura atyanta kalA pUrNa hai| pratimA kuSANa yuga kI hogI" aisI supArzvanAtha kI tIna mUrtiyAM banavAkara pratiSThApita kI mAnyatA hai / eka di. jaina mandira sthita hai| mukhyavedI me aura usake lie jamIna tathA makAna sa01054 ke baizAkha bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA hai| yaha zveta pASANa kI mAsa kI amAvasyA ko dAna dii|" papAsana hai avagAhanA 15 ica hai| mUrti lekha ke anusAra zrInagara gar3havAla meM eka prAcIna di0 jaina mandira vi0 saM0 1664 kI hai|" isI vedI meM kRSNa pASANa anakanandA ke taTa para hai isa mandira me kevala eka vedI hai kI 18 inca UMcI papAsana pratimA hai, isa mUrti para lekha jisa para tIna pratimAyeM virAjamAna haiN| mUlanAyaka bhaganahI hai lekina inake sAtha jo sattaraha mUrtiyAM hai una para vAna vAna RSabhadeva aura do pratimAyeM bhagavAna pArzvanAtha vi0 saM0 1555 aMkita hai|" isa vedI ke pIche vAlI (zeSa pR0 32 para) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNIya prasaMga : do paryAyavAcI jaise zabda [parigraha aura karma] zrI papracandra zAstrI jaina-saskRti ke mUna me nivRtti kA vidhAna aura bddh'e| isI prasaga meM tanika hama vratoM kI paribhASAe mI pravRti kA niSedha hai| niSedha isaliye ki pravRttimeM samantataH dekha leM ki vahA~ AcAryoM ne nivRtti kA upadeza diyA hai zubha yA azubha karmoM kA grahaNa hotA hai aura karmoM kA yA pravRtti kA ? hamArI samajha se to nivRtti kA hI upagrahaNa saMsAra hai| jabaki nivRtti mokSa sAdhikA hai| yadi deza hai / tathAhi- . gaharAI se vicArA jAeto pravRtti svaya bhI parigraha hai aura hiMsA'nRtasteyA'brahma parigrahebhyo virati vartam' yaha parigraha meM kAraNabhUta bhI hai / isIlie tatvArtha sUtra ke tattvArtha sUtra ke saptama adhyAya kA prathama sUtra hai| isameM SaSThama adhyAya ke prathama sUtra meM 'kAyarAi manaH karma yogaH' hiMsA Adi se virakta hone kA nirdeza hai| kadAcita kisI jaisI pravRtti (kriyA) ko agale sUtra 'sa. AsravaH' se Asrava bhAMti bhI kahI bhI pravRtta hone kA nirdeza nahIM hai| ve kahate batalAyA jo ki saMsAra kA kAraNa hai| yadi pravatti haiM-hiMsA se virakta honA, asatya se virakta honA, steya zuddhatA me kAraNa hotI to pravRtti-paraka prathama satra ko se virata honA abrahma se aura parigraha se virata honA Asrava meM gabhita na kara, agale savara yA nirjarAparaka vrata hai| ve yaha to kahate naha' ki ahisA meM rata honA prasaMgo meM darzAyA gayA hotA / isa prasaMga meM hame parigraha kI satya ma rata honA Adi vrata hai| phAlatAye yaha ha ki jaba paribhASA para bhI dRSTipAta kara lenA cAhie--- hisAdi parigraha chUTa jAyege taba ahiMsAdi svayaM phalita zAstro meM parigraha zabda kI do vyutpattiyAM dekhane meM hoge| yadi jIva una phalIbhUta ahiMsAdi meM pravRti karatA AtI haiN| hai-rati karatA hai taba bhI usako parigraha se chuTakArA nahIM (1) 'parigRhyate iti parigrahaH bAhyArthaH kSetrAdi / ' milatA / antara mAtra itanA hotA hai ki jahAM vaha azubha (2) 'parigrahyate aneneti ca parigrahaH bAhyArthagrahaNa- me thA vahA~ zubha meM ho gayA / yadi jIva zuddha honA cAhatA heturaatmprinnaamH|" hai to azubha se virata ho jAya aura zubha meM bhI pravRtta na -dhavalA 12/4/28 6 pR0 282 ho| Apase Apame hI Thahara jaay| arthAt jo grahaNa kiyA jAya vaha parigraha hai jaise bAhya- jahA pravRtti hotI hai vahAM parigraha hotA hai-Anava padArtha kSetrAdi / aura jisake dvArA grahaNa kiyA jAya vaha hotA hai| vrata nahIM hotaa| aura jahAM nivRtti hotI hai parigraha hai, jaise rAgAdirUpa AtmA ke vaibhAvika prinnaam| vahAM parigraha kA bojha halkA hotA hai aura pUrNa nivRtti meM ukta dono vyutpattiyoM meM dvitIya vyutpatti se phalita vaha bhI chaTa jAtA hai| jo jIva jitane aMzoM meM rakta artha AcAryoM ko adhika grAhya rahA hai, apekSAkRta prathama hogA utanA hI parigrahI hogA aura jitane aMzoM meM vyutpatti-phalita artha ke| isIlie unhoMne parigraha ke virakta hogA utane aMzoM meM aparigrahI hogaa| kahA bhI lakSaNa meM mUrchA (mamevaM-rAgadveSAdi rUpa pariNAmoM) ko haipradhAnatA dI hai| kyoMki rAgAdi-pravRtti hI bAhya AdAna- 'rato baMdhadi kamma muMcadi jIvo virAga sNptto|' pradAna meM kAraNa hai aura yahI pravRtti karmAnava aura bandha -samayasAra 150 meM bhI pramukha kAraNa hai| AcArya kA bhAva aisA bhI rahA phalataH jaba koI bhavyAsmA saMsAra se udAsa hokara haiki bhanyajIva pravRtti ko chor3eM aura nivRtti kI ora Atma-kalyANa kI ora bar3hanA cAha aura guru ke pAramUla Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 37, ki03 anekAla meM dIkSA lene jAya to guru kA kartavya hai ki ve use -hiMsA, anuta, steya, abrahma aura parigraha se virati 'nivRtti' rupa vrata kA upadeza deM-Asrava va baMdhakAraka sarvanivRtti-pariNAma, samasta zubha-azubha rAgAdi vikalpoM kriyAoM se 'virata' kreN| use kucha prahaNa karane kona se nivRtti, deza-virati sarva-virati, pApoM se viramaNa, kheN| para paripATI aisI bana gaI hai ki 'Apa vrata grahaNa kRtsna (pUrNa) nivRtti ekadezavirati, rAgAdi kA aprAkara leM, kahakara use vrata die jAte haiN| jabaki AgamA- durbhAva, prANavadhAdi se virAma, hiMsAdi parivarjana athavA nusAra vrata kA lakSaNa 'virata' honA hai, ArigrahI honA unase vimukti, Adi / ukta sabhI sthaloM meM virati kI hai / rata honA nhiiN| ye jo kahA jA rahA hai ki-'amuka pradhAnatA hai| kahI bhI ahiMsAdi meM pravRtti kA vidhAna ne mahAvata yA aNuvrata grahaNa kie' so yaha saba vyavahAra nahIM hai jaisA ki kahA jAtA hai-'maiMne yA usane ahiMsAdi bhASA hai, isakA tAtparya hai ki vaha una una pApoM se vratoM ko grahaNa kiyA hai yA kara rahe haiN| ye saba jIvoM ke virakta hamA-usakI una pApoM se rati chuuttii| na vaha ki anAdi rakta-rAgI-pariNAmoM kA hI prabhAva hai jo hama puNya meM rata huaa| chor3ane kI jagaha grahaNa karane ke abhyAsI bana rahe haiM--jaba ye bAta hama nahI kaha rahe / Akhira, AcArya deva ne ki jina yA 'jana' kA dharma virakti (zuddhatA kI ora nivatti ko svayaM hI vrata kA lakSaNa batAyA hai / tathAhi : bar3ha) kA dharma hai| 'jina' svaya bhI saba chor3e hue hai| 'hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahabhyo virativaMtam / ' dekheM 'niyamasAra' -tattvArtha 71 kula joNijIvamaggaNa-DhANAisa jANaUNajIvANa / 'srvnivRtiprinnaamH|' para. pra. TI. 2052 / 17315 tassAraMmaNiyatta-pariNAmo hAI paThama bada / 56 // 'samasta zubhAzubha rAgAdivikalpa nivRttirvatam / ' rAgeNa va doseNa va moheNa va mosbhaasprinnaam| -dra. saM0 TI. 656100 / 13 jA pajahadi sAhu sayA vidivayaM hoI tasseva // 57 / / 'deshsrvto'nnumhtii| gAme vA Nayare vA raNe vA pachiUNa paramattha / dezazca sarvazca tAbhyAM deshsrvtH| viratirityanu- jo mucAdigrahaNa bhAva tidiyavadaM hodi tasseva // 5 // vrtte| dadNa icchiruva' vAMchAbhAva Nivattade tAsu / hiMsAderdezato viratiraNuvata, sarvayovirati mahAvratam / mehuNasaNNavivajjiya pariNAmo ahaba turIyavadaM // 56 // na hinasmi nAnRtaM vadAmi nAdattamAdade nAganAM spRzAmi savvesi gayANaM cAgo hiravekkhabhAvaNA puvva / na parigrahampAda de' iti| -ta. rA. vA. 7/2/2 paMcamavadamidi bhaNidaM cArittabhara vahatassa // 6 // jAtyA zraddhAya pApebhyo viramaNaM vratam |'-m. A. -niyamasAra -vi. 421/614/11/pRSTha-633 koSa -kula, yoni, jIva samAsa, mArgaNA Adi jIvo ke nirataHkArtastyanivRtIbhavatiyati: samayasArabhUto'yaM / ThikAnoM ko jAnakara unameM Arambha karane se haTanA yA tveka dezaviratiniratastasyAmupAsako bhavati // ' ahiMsAvata hai| -puruSArtha 1 jo sajjana puruSa rAga dveSa va moha se mUTha ke pariNAmoM 'aprAdurbhAvaH khalurAgAhInAM bhvtyhiNsaa| ko jaba chor3atA hai tava usake satyavrata hotA hai| 'pANavadhamusAvAdAvattAdANaparadAragamaNehi / dUsare ke dvArA chor3I yA dUsare kI vastu ko (cAhe vaha aparimidicchAdoviya aNubbayAI virmnnaaii|| prAma nagara, vana Adi me kahIM bhI par3I ho) uThAne ke pari NAma ko jo chor3atA hai usake acaurya vrata hotA hai| ma. A. mUlA. 2080/1818 peja 635 'hiMsAviradI sacca adatta parivajjaNaM ca baMbha ca / jo strI ke rUpa ko dekhakara hI usake bhItara apanI saMga vimuttIya sahA mahabbayA paMcapaNNatA / / icchA hone rUpa pariNAmoM ko haTAtA hai| usake brahmacarya ma.mA.4 ita hotA hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNIya prasa jo vAchA rahita bhAvanA ke sAtha sarva hI parigrahoM ko vAtA hai usake aparigraha vrata hotA hai| - ukta gAthAoM meM AcArya ne sabhI jagaha pApa choDane ko vrata kahA hai| jaba ki vartamAna meM grahaNa karane meM vrata zabda kA prayoga kiyA jAne lagA hai jaise 'amuka vrata grahaNa kara lIjie, Adi / 'pra' zabda ko bhI parigraha ke bhAva meM liyA jAtA hai: jisame graMtha nahIM hotA use 'nirbhaya' kahA jAtA hai| graMtha zabda kI vyutpatti ke viSaya me likhA hai - 'grayanti raciyanti dIrghIkurvanti saMsAramiti graMthAH / mithyAdarzana, midhyAjJAnaM, asaMyama; kaSAyAH yogatraya cetathamI pariNAmAH / ' bha. A. vi. / 47/41/20 ---jo sasAra ko gUthate hai, arthAta jo sasAra kI racanA karate haiM, jo saMsAra ko dIrghakAla taka raho vAlA karate haiM, unako aba kahanA cAhie tathA mithyA darzana nithyA jJAna, asayama, kaSAya, mana-vacana-kAyayoga ina pariNAmoM ko AcArya pratha kahate hai / ina gratho kA tyAgI nirgandha kahalAtA hai aura vaha aparigrahI nAma se bhI pahicAnA jAtA hai| donoM ke hI parigraha tyAga-rUpa vrata hotA -kucha paNa rUpa nahIM kyoki prata kA lakSaNa 'virata' hai na ki 'rata' honA / yadi koI jIva zubha me bhI rata hotA hai to vaha pari graha kA bainA pUrNa sthAnI nahI hotA jaise ki 'jina' arhata bhagavAna / - tAtparya aisA ki jo pUrNa banI birala) hogA nahI aparigrahI yA nirdhanya hogA usake pUrva yadi kisI ko nirgrantha kahA jAyagA to vaha upacAra hI hogA / muniyoM ke bhedoM meM 'pulAkabakuzakuzIla nirgranthasnAtakAnirmanthAH' meM bhI 'nirmantha' zabda 'mahadyamAna kevala jJAna darzanabhAjo nirgranthAH / ' ke abhiprAya meM hai / arthAta jo aMtarmuhUrta meM kevalajJAna aura kevala darzana ko prApta hote haiN| yAnI jinakI Atma-bhAtI karma prakRtiyA~ kSaya prApta karane ke sammukha hotI haiM ve nirgrantha yA aparigrahI hote haiN| ukta bhAva meM, jahAM kamoM se rAhitya artha hai yahAM hameM parigraha aura aparigraha zabdoM kI vyutpatti para bhI vizadatA se vicAra karanA cAhie jisase hama parigraha ke sahI bhAva ko phalita kara sakeM aura jisakI virati me vrata kA bhAva phatrita ho sake / 25 yadi AcArya cAhate to 'parigraha' zabda ko kevala 'graha' zabda se bhI vyakta kara dete| kyoki isa zabda kI jo vyutpatti Upara pairA 2 me dI gaI hai aura usase jo artha phalita kiyA gayA hai yaha artha kevala 'graha' zabda se bhI phalita ho sakatA thA jaise muhyate ini bAhya padArtha ' ' athavA 'gRhyane yena sa graha - rAgAdiH " para AcArya ne 'pari' upasarga lagAkara adhyana me kucha aura hI dargAMnA pAhA hai aisA mAlUma pana hai| zAyada ve cAhate haiM ki hama bAharI padArthoM kI uThAne kI carcA ke vikalpoM meM na par3eM aura AtmA aura usameM lagI karmakAlimA ko dekheM usakA aura apanA maMda-vijJAna kareM tathA karmoM se virati meM, unameM vizta hoM, abine - karma grahaNa parigraha haiM aura isakI siddhi parigraha zabda kI vyutpatti se phalita hotI hai ? 'tatvArthasUtra' ke AThaveM adhyAya ke 24 meM sUtra meM pradeza bandha ko batalAte hue AcArya likhate hai ki 'sUrmaka kSetrA vagAhasthitAH sarvAtma pravezeSyanatanantapradeza: isa vyAkayA meM rAjavAtikakAra likhate - 'sarvAtmapradeSvati - vacanameka pradezAdyapahAryam evaM dvicitipradezeSyatmanaH karmapradezA na pravartate svata? arren dezeSu vyApyA sthita ini pradarza gartham marSAtma pradezedhvityucyate / ' isakA bhAva hai ki karma AtmA ke sarva pradezoM meM sthita ' hote haiM aura ve pUrI AtmA ke dvArA sarva ora se AkarSita kiye jAte haiN| udAharaNArtha jaise agni meM tapA lohe kA sukhaM golA yadi pAnI meM DAlA jAe to vaha pAnI ko sabhI ora se sama-rUpa meM AtmasAta karatA hai, vaise hI kaSAya aura yoga kI agni se tapta AtmA karmarUpa pariNata kAmaNa vargagAoM ko sabhI ora se sama rUpa me AtmasAta karatA hai| karma ke sivAya aisI anya koI vastu nahI hai jise AtmA cAroM ora se apane me AtmasAta kare aura jisase cAroM ora se AtmasAta kiyA jAya grahaNa kiyA jaay| (seca pR0 26 para) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA-socie ! 1. mUla kA saMrakSaNa kaise ho? rahA hai ki hamArI vartamAna aura AgAmI pIr3hI prAkRta-Apane par3hA hogA nAma-karma kI 13 prakRtiyoM ko| saMskRta bhASAoM kI ora AkRSTa ho| aba to logoM ko unameM eka prakRti hai 'svghaat-naamkrbh|' isa prakRtike udaya unakI sahUliyatoM ke anusAra dharma ke lena-dena ke prayatna meM zarIra kI aisI racanA hotI hai, jisame sva-zarIra ke raha gaye haiN| jo ina bhASAoM ko nahIM jAnate ve janmanaH aMga hI sva-prANaghAta me nimitta ho jAte hai| jaise bAraha jaina ho yA arjana sabhI ko bhASAntara (cAhe ve galata hI siMge ke siig| yadi kadAcita bArahasiMgA jaba kabhI kyo na ho) diye jA rahe haiM / arthAtazikArI ke ghAta se bhAga jAne ke lie bana maidauDatA hai, "jaha Navi makkamaNajjo aNajjabhAsa viNA u taba usake sIga ghanI kaMTIlI Ter3hI-meDhI jhADiyo me phasa gaaheu|'jaate haiM aura ve sIga hI bArahasiMgA ke svaya ke prayatna se pAThaka jAnate hai samayasAra kI 15 vI gAthA ke usa usake svayaM ke pakar3e jAne yA vadha me nimitta ho jAte hai| artha-prasaga ko jisake 'apadema' aura 'santa' zabda Aja bhI su-saMgata artha ko tarasa rahe haiN| kahI 'saMta' ke sthAna para kie prayalo para lAgU hotA hai| 'mRtta' mAnakara dravya-zruta aura bhAvabhuta artha spaSTa hai to saba jAnate haiM ki jainiyoM ne bahata samaya se Agamo ___ kahI 'apadesa' aura 'sata' ke artha kramaza 'pradeza-rahita' kI prAcIna bhASA prAkRta-samA ko upekSita kara kevala ArazAnta (rasa) kie jA raha ha Ara kahA 'sata' ke atha Adhunika sulalita anya vibhinna bhASAo ke racanA ko 'sat' zabda se ghoSita kara use AcArya-samata va prAmAmAdhyamoM se dharma ke lena-dena kI prathA cAlU kara rakhI hai| Nika batalAyA gayA hai| isI taraha 'anAdiraktasya tavAye prasaMga mAtra jainetaroM aura videziyo hetu upasthita hue yamAsIta ya eva sakIrNarasaH svabhAva / mArgAvatAre haThahote to kadAcita itanI cintA na hotI, para Aja to jaina mAjita thI stvayAkRta. zAntarasa. sa eva ||'-kaarikaa meM kulotpannoM ko bhI Agamo kI mUla bhASAo se lagAva 'zAntarasa' kA artha kahI 'zAnta (nAmA) rasa' aura kahI nahIM raha gayA hai aura na isakA koI prayatna hI kiyA jA 'rasoM se zAnta-rahita' artha kiyA jA rahA hai, Adi / DhuMDhane para aise hI anya bahuta se prasaMga aura bhI mila (pR0 25 kA zeSAMza) jAege jinakI vyAkhyAo meM vivAda ho| aisA yadi hai to vaha karma hI parigraha hai / tathAhi aise vivAdAspada sthaloM kA kAlAntara meM bhI nirNaya pari (samantAt) gRhyate yaH saH prigrhH-drvy-krm| kaba aura kaise ho sakegA? jabaki Agama kI mUla prAkRta pari (samantAt gRhyate yena saH parigrahaH-bhAva-karma / / aura saMskRta bhASAo ko hI bhulA diyA jAyagA yA hamAre sAmane unake manamAne DhaMga ke parivartita mUlarUpa rakha die ukta bhAva meM aparigraha aura vrata ke artha bhI vicArie aura niyanya para bhI dhyAna diijie| jAyeMge? hamArI dRSTi se viSaya-spaSTatA aura usakI pramA NikatA ke lie AgamakI mUla-bhASA prAkRta-saMskRta va yathA -bIra sevA mandira sambhava-pUrvAcAryokRta upalabdha unakI vyAkhyAo kA aura 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 mUla bhASA ke jAnakAroM kA kAlAntara meM sadAkAla rahanA paramAvazyaka hai| jabaki Aja ke betAboM (7) kI vRSTi Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parA-sodhie donoM hI dizAboM meM udAsIna hai-ye mAtra bhASAntaroM par3hane meM AtA hai ki jinavANI gaNadhara devoM dvArApI (jinase kahIM 2 bhAva-skhalita bhI hotA hai) ke pracAra meM gii| jaise-- lage haiM aura bhaviSya ke lie jaina-siddhAMta marmajJa vidvAnoM ke tIrthakara kI dhuni gaNadhara ne suni aMgarace cunizAna utpAdana-prayalo meM bhI zUnya haiN| mii| isa bAta ko dRr3hatA ke sAtha kahane me hame tanika bhI so jinavara vANI zivasukhadAnI tribhuvanamAnI pUjya saMkoca nahIM ki-Ayu ke kinAro para baiThe siddhAnta ke bhaI ||'-aadi| dhurandhara gine-cune vartamAna vidvAnoM ke bAda isa kSetra meM aMdherA hI aMdherA hogaa| aura hama nahI samajha pA rahe ki ye to saba jAnate haiM ki sarvajJa kA jJAna pUrNa aura taba siddhAMta ke kinhI rahasyo ko samajhane-samajhAne ke lie yugapata hai / vaha nirvikalpaka aura vicAra rahita bhI hai| hama kisakA muMha dekheMge ? usameM samasta dravyoM kI bhUta-bhaviSyat aura vartamAna-kAlIna __yadyapi pracalita prayatnoM se aisA AbhAsa to hotA hai samasta-payAyeM astirUpa meM svAbhAvika, yugapat malakatI haiM ki bhaviSya me hameM lacchedAra-mohaka bhASA-bhASI acche -usameM apekSAvAda ke avasara aura kAraNa donoM hI nahIM vyAkhyAtAoM kI kamI to na rahegI-ve sabhA ko mohita haiM / kyoki apekSAvAda zrujJAna para AdhArita haiM aura vaha nayAdhIna bhI hai-vaha sakalapratyakSa kevala jJAna kI upaja bhI kara sakeMge tathApi Agama kI mUla bhASA aura jainadarzana-nyAya ke rahasyoM se aparicita hone aura Adyanta mUla nahI hai| isa bAta ko Upara die gae uddharaNoM se bhI graMthoM ke paThana pAThana se zUnya hone ke kAraNa unameM siddhAMta spaSTa jAnA jA sakatA hai / umame 'AdezavaseNa' aura 'nayake rahasyoM ko udghATita karane kI kSamatA durlabha hogii| yogAt na sarvathA' pada isI bAta ko spaSTa karate haiN| phalataH sarvajJa ko divya dhvani meM unake jJAna ke anurUpa phalata:-AvazyakatA hai pracAra karane kI apekSA Aja mUla ke saMrakSaNa aura dravyA kA kAlika pratyakSa-Astatva hA malakatA ha-usameM usake tala-sparzI jJAtAoM ko taiyAra karane kii| Apa isa nAstitva ke jhalakane kA prazna hI nahIM utthtaa| arthAta the, dizA me kyA kara rahe haiM ? jarA socie ? jo hai, use jAnate haiM, nahI, nAmaka koI padArtha hI nahIM jise ve jAna sake yA jAnate ho| syAvAda kA nahIM bhI 2. kyA divya-dhvani syAdvAda-rUpa hai? apekSA kRta hI hai aura vaha samaya ke vyavahAra kI dazA meM "siya atyi Natthi uhayaM avattanvaM puNo ya tattidaya / hai jabaki kevala jJAna meM tInoM kAloM kI vivakSA hI nahIM davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa sabhavadi // " hai-sabhI yugapata hai / etAvatA aisA mAnane meM koI Apatti tAtparyavRtti :-AdesavaseNa praznottaravazena / nahI honI cAhie ki jise hama jinavANI kahate haiM aura bAlabodhanI-vivakSA ke vaza se // " jo 'syAdvAda-rUpa kahI jA rahI hai vaha pUrNa-zruta jJAnI gaNa -pacAstikAya, 14 dharoM dvArA vividha * yoM ke sahAre vAdazAgoM meM gUthe jAne "kathaMcitte sadeveSTaM kacidasadeva tat / para 'syAdvAda rUpa meM phalita hotI hai| yAnI gaNadhara deva tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA / / ' vastu ke samasta azo ko yugapata na jAna pAne ke tathA na vRtti:-nayasyavakturabhiprAyasya yogo yukti- kaha pAne ke kAraNa apekSA ke dvAra kramazaH usakA dohana nepayogastasmAnnayayogAdamiprAyavazAdityarthaH / " karate hai aura usa dohana-prakAra ko 'syAdvAda' kahA jAtA AptamImAMmA 14 hai| bhAva aisA samajhanA cAhie ki-jinavara kI divyatIrthakaroM kI divyadhvani syAdvAdarUpa-vividhanaya- dhvani meM jina bhagavAna ke dvArA koI apekSA kalpita nahIM rUpI ka loloM se vimala hai, aisA par3hane meM AtA hai, jaise- kI jAtI-unakI dhvani apekSAvAda syAvAda rahita hI 'yadIyA vAggaMgA vividhnykllolvimlaa|' aura yaha bhI hotI hai / aura zrutajJAnI gaNagharoM dvArA, akSaro dvArA prakaTa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 37 ki.. kie jAne para 'sthAdvAda rUpa' kahalAtI hai| kahA bhI yUM to saMsAra ke sabhI mata-matAntara hiMsA ko pApa aura ahiMsA ko dharma batalAte haiN| para, jainI isameM sabase 'ThANaNisejjavihArA IhApuvaM Na hoI kevlinnoN|' Age haiN| jaba kabhI kahIM ahiMsA kA prasaMga uThatA hai, kevalinaH paramavItarAgasarvazasya IhApUrvaka" na kimapi jainI bAMsoM uchalate haiM aura garva ke vega meM kahate haiM kivartanam ataH sa bhagavAna na pahate manaH pravRtta rabhAvAt jainiyoM dvArA mAnya ahiMsA sarvopari hai jahAM dUsaroM meM amanaskA kevalinaH' iti vcnaadvaa| ahiMsA ke vyavahArika rUpoM ko sarvocca mAnyatA prApta -niyamasAra hai vahA~ jaina isake mUla taka pahuMce haiM unhoMne saMkalpita, 'ThANanisejjavihArA dhammubhavadesa Niyadabotesi / kRta kArita, anumodita, mana, vacana, kAya kI pravRttiarahatANaM kAle mAyAcAravva itthINaM // rUpoM meM bhI hiMsA ke tyAga ko ahiMsA kahA hai aura -pravacanasAra 'samyagyoga nigrahogupti kA upadeza diyA hai, aadi| vItarAga sarvajJa kevalI bhagavAna ke koI bhI vartana ni:saMdeha jainiyoM kI ahiMmA para sabako garva hai| para, isa icchA pUrvaka nahI hotA hai| isalie ve bhagavAna mana kI garva meM kahIM saba itane to nahIM phala gae haiM ki unake pravRtti ke abhAva hone para 'amanaskAH kevalinaH' isa dvArA jAne-anajAne meM jaina saMskRti ke mUla aparigraha para siddhAMta ke anusAra kucha kriyA svayaM nahIM karate / Agama meM hI coTa ho rahI ho? jo yoga kI pravRtti ke nimitta se prakRti va pradezabaMdha kahA jainiyoM meM pAMca pApa mAne gae haiM--hiMsA, jhUTha, corI, hai so upacAramAtra hai| khar3A honA, baiThanA, vihAra karanA kuzIla aura parigraha / yadyapi ina pAMcoM meM paraspara meM va dharmopadeza honA yaha arahaMta avasthA ke kAla meM svataH kAraNa-kArya bhAva ghaTita ho sakatA hai aura eka kA dUsare niyama se hI hotA hai, jaise striyoM ke niyama se mAyAcAra meM samAveza bhI ho sakatA hai| parantu yadi sUkSma-dRSTi se hotA hai / Adi / phalataH vicAre to saba pApo ke mUla meM parigraha hI abhinna kAraNa aisA mAnane meM koI Apatti nahIM honI cAhie ki baiThA dikhAI detA hai| pUrNa-aparigrahI (zuddha AtmA) me -tIrthakara kI divya-dhvani bhavyajIvoM ke bhAgyodaya se koI bhI pApa nahIM bntaa| AcAryoM ne bhI jIva-rAzi ko unakI svaya kI jijJAsA ke anurUpa usa-usa bhAva meM jina do bhAgoM meM bAMTA hai ve saMsArI aura mukta jaise donoM pariNata ho jAtI hai| aura pramANa (pUrNajJAna) rUpa divya- bhAga bhI hiMsA-ahiMsA Adi para AdhArita na hokara dhvani (naya-AzikajJAna) gabhita hone se atajJAnI gaNa parigraha-bhAva aura parigraha-abhAva kI apekSAoM se hI haiM gharo dvArA mana ke sAhacarya se syAdvAdarUpa me phalita kI jo jIva parigraha me haiM ve sasArI aura jo aparigrahI haiM ve jAtI hai| isa viSaya ko socie aura nirNaya para pahuMcane mukta / phalataH hameM mUla para dRSTi rakhanI caahie| ke lie vicAra diijie| saba jAnate haiM ki zAstroM me kAraNa aura kArya donoM ko sarva-mAnya taya kahA hai aura jaina-dRSTi se dono hI 3. mUla jo sadA kacoTatI rahegI! anAdi hai| kAraNa bhI kisI kA kArya hai aura kArya bhI kaliyAM jo sadiyoM se calI A rahI haiM aura kisI kAraNa ke binA nahIM hotaa| ukta parima meM jinnone dharma ke mUla-rUpa ko AtmasAta kara liyA hai- jaba hama tattvArthasUtra-gata 'pramattayogAprANavyaropaNaM hiMsA' Dhaka liyA hai, itanI gADhI ho gaI hai ki unakA raga sahaja isa hiMsA ke lakSaNa ko dekhate haiM taba spaSTa hotA hai ki chaTane kA nhiiN| aisI rUr3hiyoM meM eka rUr3hi hai arigraha prANo ke vyaparopaNa rUpa kArya hiMsA hai aura pramAda usa ko upekSita kara 'ahiMsA ko mUla jaina-saMskRti' pracArita hiMsArUpa kArya kA kAraNa hai, yAnI-binA pramAda ke hiMsA karane kii| nahI bana sktii| isI prakAra mUTha Adi pApoM meM bhI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parA-sodhie pramAda kI kAraNatA hai| aura pramAda ko parigraha kahA (ba) apajja-bavaba, pApa, nindanIya / gayA hai| phalataH parigraha kI mukti se hI sarva pApoM aura -pAiya saha maha. saMsAra se mukti mila sakatI hai aura isalie hameM sarva- sAvajja (sAvadya) prathama mUla kAraNa parigraha ko kRza karanA caahie| loka (ka) avacaM pApaM sahAvayena vartata iti sAvadhaH, meM bhI kahAvata hai ki 'cora ko mata mAro cora kI jananI sahAvona gahitakarmaNA hiMsAvinA vartata iti; ko maaro|' jananI mara jAyagI to coroM kI saMtAna hiMsAdidoSayukta; paramparA svayaM samApta ho jaayegii| garahiyamavajjamuttaM, pAvaM sahateNa sAvajaM Irel jana tIrthaMkara mahAna the unhoMne parigraha se mukta hone ahavehajjaNijjaM, vajja pAvaM ti sahasakArassa / ke lie, parigraha kI pahacAna ke hetu sva-para bheda-vijJAna digSatA dezAoM sahavajjeNaM ti sAvajjaM // 3417 // karane ko sarvopari rkhaa| unheM sva-se AtmA aura 'para' -hiMsAcoyIdihitakamalimbane; gahitakarmayukta se parigraha artha lenA iSTa thaa| kyoMki saMsAra yA karma-rUpa mithyAtva lakSaNa kaSAyalakSaNaM saha sAvadho nAma karma parigraha se chuTakArA pAe binA mukti nahIM mila sakatI thI bandho avajja saha jo so saavjjo| jaugotti vA aura sva para bheda-vijJAna ke binA parigraha ko bhI nahIM bAvArotti vA egaTThA; sAvajjayaNuciTTha tivA jAnA jA sakatA thaa| yahI kAraNa thA ki sva-para bheda pAvakammamAsevitaM ti vA vitahamAinnaM ti vA egaTThA vijJAna kI sIr3hI para para rakhate dIkSA ke samaya hI unhoMne sAvajjamaNAyayaNaM asohiTThANaM kusIlasaMsaggA sarva sAvadha una pApa janaka kriyAoM se kinArA kiyA, egtttthaa| -abhi0 rA.ko. jinake mUla meM pramAda (parigraha) baiThA ho| zAstro meMavadya (kha) sAvajana-sAvadha, pApayukta, paapvaalaa| kA artha gardA yA nindya kahA hai (gA yamavadyam'-rAjavA paainshmhnnnnv| pAra aura nindya sahita jo bhAva athavA kriyA hai vaha aise hI jahAM kahI pramAda ko hiMsA ke nAma se saMbosarva hI 'sAvadya' hai| ukta prakAza meM vevala hisA hI nahIM dhita kiyA gayA hai vahA~ bhI aisA samajhanA cAhie ki vahAM apitu sabhI pApa 'avadya' haiM aura kAraNarUpa pramAda (pari- 'annaM vai prANaH' kI bhAMti kAraNa meM kArya kA upacAra graha) sabhI ke sAtha hai-aisA siddha hotA hai| mAtra hai| anyathA yadi pramAda svayaM sarvAtmanA hiMsA hotA zAstroM meM jahAM bhI sAvadha ko hiMsA janaka kriyAoM tI AcArya isa mamatva-rUpa pramAda ko 'mUrcha parigrahaH' se ke bhAvamAtra meM grahaNa kiyA gayA hai vahAM sthUla dRSTi se iMgita na kara 'mULa hiMsA' isa rUpa meM sUtra kahate / yadi 'Atma-ghAta' ke 'ghAta' zabda ko lakSya karake hI kiyA gayA aura gaharI dRSTi se dekhA jAya to yaha phalitArtha bhI hai, aisA samajhanA cAhie / kyo ki ghAta aura hiMsA ekA nikAlA jA sakatA hai ki jaba pramAda (pandraha yA aneka rthaka jaise haiN| koSakAroM ne avadya aura mAvadya ke jo artha bheda) sarvAtmanA hiMsA meM gabhita ho jAte haiM taba parigraha ke die haiM ve sabhI pAMcoM (pApoM) ke lakSya meM diyA haiM / ataH ina zabdoM ko mAtra hiMsA se hI jor3anA aura anya pApo lie to (adhyAtma meM kucha zeSa raha hI nahIM jAtA, pApa para lakSya na denA kisI bhI bhauti ThIka nahIM hai| dekheM- cAra hA raha jAta cAra hI raha jAte haiN| pharka mAtra itanA raha jAtA hai ki avajja (avadha) kabhI pArzva ke-cAra pApoM ke parihAra rUpa mAne gae (ka) mithyAkaSAya lakSaNe (A. ma.pra.) gA, kamma- cAra yAmoM me (jo vastuta: nyAya saMgata nahIM Thaharate) brahma vajjaM jaMgara-hiy ti kohAiNo va catAriyata carya ko aparigraha meM gamita kiyA gayA thaa| aura yahAM gahita nindya karmAnuSThAnaM athavA krodhAdayazcatvAroM pramAda (mULa) rUpa parigraha ko hiMsA me gamita karama. avadya, teSAM sarvAvadha hetutayA kAraNe kAryopracA- mahAvIra aura caubIsoM tIrthaMkaroM ke paMca mahAvatoM kI abhi. rA. koSa, maryAdA ko maMgakara cAra pApa mAnane kA pracchanna prayatna rAt / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekA bana rahA hai| isa prakAra sabhI tIrthakaroM kI avahelanA ho ki-"munirAja kA pada hI garimApUrNa hai| kyA hama rahI hai / astu: yaha bhI bhUla pAyeM ki-"bhuktimAtra pradAnena kA parIkSA tapasvinA" vAkya hamAre lie hI hai aura samyagdRSTi apane viSaya meM hama yaha bhI jAnate haiM ki parigraha zrAvaka sadA upagUhana aMga kA pAlana karate haiM, Adi / pahale hI hamase bahuta kucha ruSTa hai-hama akiMcana jaise haiM; aba hamArI parigrahakRSatA-tyAga jaisI bAta se katipaya usa dina hamane eka hitaciMtaka kI bAteM sunI, jo parigrahI dIrgha saMsArI baha parigrahI bhI kucha ruSTa ho sakate bar3e dukhI aura cintita ha ya kI pukAra jaisI lgii| hoM-jisakI hameM AzA nahIM) phira bhI hameM isakI inameM muni-saMsthA ke nirmala aura akSuNNa rakhane jaisI ciMtA se kahIM adhika citA Agama mArga rakSA aura samAja meM 'mUla-jaina saMskRti aparigraha' ko akSuNNa rakhane kI hai; jisakI upekSA kara Aja kucha loga adhikAdhika saMgrahI bAteM samaya-saMgata thIM aura vicAra kara sudhAra karane banane kI hor3a meM ahiMsA ke nAma para mauja ur3Ane ke meM sabhI kI bhalAI hai| hamArI dRSTi meM to pahile hama abhyAsI ho rahe haiM-bhogopabhoga meM magna rahakara bhI dharma- zrAvaka hI apane meM sudhAra kreN| saMbhavataH hama zrAvaka hI dhyAnI bananA cAhate haiN| mokSa cAhate haiN| aisI sabhI munimArga ko dUSita karAne meM pradhAna sahayogI haiN| hama kriyAeMunheM para-bhava meM maMhagI par3a sakatI hai| isa bhava meM zrAvaka jahA~ ikke-dukke munirAja ko apanI dRSTi seto dharma kA hrAsa dekhA hI jA rahA hai| kahInhiIM aMzoM me kucha prabhAvaka pAte haiM, unakI anya zithilatAoM ko najarandAja kara jAte haiM aura sAdhu ko kAza hamane aparigraha ko apanI mUla-saMskRti mAnate itanA bar3hAvA dene laga jAte haiM ki sAdhu ko svayaM meM eka rahane kA abhyAsa kiyA hotA aura parigraha (tRSNA) ke saMsthA banane ko majabUra ho jAnA par3atA hai| sAdhu ke yaza kSINa karane ko prAthamikatA dI hotI to parigraha saMcaya ke ambAra lage raheM aura vaha bhIDa se ghirA cAroM ora karane se hamAre mana aura donoM hAthoM ko breka bhI lagA , lagA apane jaya-ghoSa sunatA rahe, to isa yuga me to yaza-lipsA hotA aura ahiMsAdi (tyAga rUpa) vrato kA nivAha bhI huA se bace rahanA use bar3A duSkara kArya hai| phalata: sAdhu svayaM hotA, hama nI pahale kI bhAMti loka-pratiSThita bhI rahate saMsthA aura AcArya bana jAtA hai aura bhaktagaNa usake aura hamArA kalyANa bhI nikaTa hotA--vyavahAra meM AjJAkArI ziSya / natIjA yaha hotA hai ki sAdhu kI zAyada hama nikaTa-bhavyoM kI zreNI meM bhI hote| jarA apanI dRSTi bairAgya se haTakara pratiSThA aura yaza para sodhie ! tathya kyA hai ? kendrita hone lagatI hai| usakI dRSTi meM paramparAgata AcArya bhI phIke par3ane lagate hai| basa, sAdhu kI yahI 4. kyA hama zrAvaka nirdoSa haiM ? pravRtti ucchRGkhala aura uddaNDa hone kI zuruAta hotI hai| muni-pada kI apanI vizeSa garimA hai aura isI garimA ke kAraNa isa pada ko paMca parameSThiyoM meM sthAna mila sakA janatA dUsaro kA mApa apane se karatI hai| hame hai-'Namo loe sbysaahuunn|'-jb koI vyakti kisI bolane kI kalA nahI aura amuka sAdhu bahuta bar3hiyAmunirAja kI ora aMgulI uThAtA hai to hameM Azcarya aura jana-mana-mohaka pravacana karate haiM yA hama apanA bhramaNadukha donoM hote haiN| hama socate haiM ki yadi hameM adhikAra progrAma ghoSita kara calate haiM to amuka sAdhu binA kucha milA hotA to hama aise nindaka vyakti ko avazya hI kahe hI ekAsI, mauna vihAra kara dete hai to hama AkarSita 'tanakhaiyA' ghoSita kara dete jo hamAre pUjya aura iSTa kI hokara unhe hara samaya gherane lagate haiM-unakI jaya-jayanindA karatA ho| Akhira, hameM sikhAyA bhI to gayA hai kAra ke ambAra lagA dete haiN| patrakAra prakAzana-sAmagrI kiyA hotAnA mUla-saMbha bhoga karane Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA-sodhiga milane se usa prasaMga ko vizeSa rUpoM meM chapAne lagate aura anta taka (aura Aja bhI) isase dUra rahe unhoMne haiM / basa, kadAcit sAdhu ko lagane lagatA hai ki nahI svIkArA jaba ki kaI muni zrAvakoM kI bhakti ke mujhase uttama aura kauna ? usakA moha (cAhe vaha prabhAvanA vazIbhUta ho apane svayaM ke pada ko bhulA beThate haiN| kisI ke prati hI kyoM na ho) bar3hane lagatA hai aura vaha bhI aise muni ke janma kI rajata, svarNa yA hIraka jayaMtI manAI kAryoM ko prAthamikatA dene laga jAtA hai jise janatA jAtI hai to kAla gaNanA mAtA ke garbha niHsaraNa kAla se cAhatI ho, usake bhakta cAhate hoM aura jisase usakA kI jAtI hai jaise ki Ama saMsArI janoM meM hotA hai| vizeSa guNagAna hotA ho| vaha dekhatA hai-logoM kI ruci jaba ki, muni kA vAstavika janma dIkSA kAla se hotA haimandiroM ke nirmANa meM hai to vaha usI meM sakriya ho jAtA vItarAga avasthA ke dhAraNa se hotA hai aura Agama meM bhI hai, sAhitya me jana-ruci hai to vaha sAhitya likha-likhAkara muni avasthA ko hI pUjya batAyA gayA hai| kyA muni koI usake prakAzana me laga jAtA hai yA bAharI zodha-khoja kI tIrthakara haiM; jo unako kalyANako se taulA jAya? para, bAteM karane lanatA hai apanI khona aura kartavya ko bhUla kyA kaheM zrAvaka taulate haiM aura muni tulate haiN| Akhira jAtA hai| Aja avicala rahane vAle sAdhu bhI haiM aura ve .jarUrata kyA hai--ghise-piTe dinoM ko ginane kI? kyA isase dhanya haiN| muni-pada jyAdA camaka jAtA hai ? dhanya hai ve parama vIya rAgI muni, jo isa sabase dUra rahate haiN|-"hm unake ___ muniyoM kI jayantiyA~ manAne unhe abhinandana gratha yA dAsa, jinhoMne mana mAra liyaa|" abhinaMdana-patrAdi bheMTa karane karAne jaise sabhI kArya bhI zrAvakoM se hI sampanna kiye jAte hai / kaisI viDambanA hai hame yaha saba socanA hogA aura muniyoM ke prati ki-'mAre aura rone na de'? hama hI bar3hAvA de aura hama citA vyakta na kara, pahile apane ko sudhAranA hogaa| hI unhe usa mArga me jAne se rokane ko kaheM ? ye to aisA kAza, hama zrAvaka unheM candA na deM to muni rasIda para hI haA jaise sAdhU kamare me baiTha jAya aura gRhastha Apasa hastAkSara na kareM, aadi| yadi hama ThIka raheM aura zrAvakameM Upara eka pakhA phiTa karAne kI bAte kareM? sAdhu manA sagha ko kartavya ke prati sajaga rakhane kA prayatna kareM to kareM to kahe-mahArAja yaha to hama zrAvako ke lie hI saba svayaM hI sahI ho - padena sabhI muni uttama haiN| lagavA rahe haiM, aadi| jaba pakhA laga jAya taba ve hI dhAvaka bAhara Akara kahe ki ye kaise mahArAja hai-'pakhe kA upa kaisI viDambanA hai ki hama apane netAoM ko aura yoga karate haiM ? apaneM zrAvaka-pada ko to sahI na kareM aura pUjya muniyoM kI tathA parAyoM kI ciMtA meM dubale hote rheN| jarA hamane dekhA pU0 prA0 zrI dharmasAgara jI kA 'abhinaMdana- socie ! anya logoM kA kahanA hai AcArya zrI isameM sahamata na the -saMpAdaka dharma-dhyAna yuta parama vicitra / antara bAhara sahaja pavitra / / loka lAja vigalita bhaya hIna / viSaya vAsanA rahita madIna // mAna digambara-mudrA dhAra / so munirAja jagata hitakAra // ekabAra laghu bhojana kreN| so muni mukti paMtha.ko pre|| - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 37, ki0 3 dukhada nidhana vIra sevA mandira kI kAryakAriNI ke sadasya zrI ratnatrayadhArI jaina eDavokeTa kA Akasmika nidhana ho gayA hai / ve anya anekoM saMsthAoM se saMbaddha, samAja ke karmaTha kAryakartA the| unake nidhana se apAra kSati huI hai / vIra sevA mandira parivAra divaMgata AtmA kI sukha-zAnti kI prArthanA aura unake parivAra ke prati hArdika saMvedanA prakaTa karatA hai / kI / ye pratimAyeM lagabhaga pandraha sau varSa prAcIna hogI / " ata: jaina mUrtiyoM para Alekhita lekhoM tAmrapatra, tathA zilAlekhoM Adi meM upalabdha sAmagrI se bhagavAna pArzvanAtha kI mahattA jainakalA aura sthApatya meM spaSTa prakaTa hotI hai / tIrtha prathama bhAga peja 122 anekAnta 4. vahI peja 127 "1 " 5. vahI 1. lekhaka - zrI ratanalAla jaina jaina dharma peja 124 2. lekhaka --- vAdirAjasUri kRta pAsaNAhacariu 73/75 hayaseNa vammilA jAdo vArANasIe pAsajirago / pUsassa bahula ekkArasie rikkhevisAhAe || 3. sampAdaka - balabhadra jaina bhArata ke digambara jaina "" (pRSTha 22 kA zeSAMza) "3 sandarbha-sUca 6. vahI7. vahI "1 33 8. lekhaka - ajita kumAra jaina : jainakalA tIrtha gopAcala, syAdvada jJAnagaMgA patrikA julAI 84 | peja 27 / 9. vahI, peja 26 10. saMkalana sureza Dhole : lekha ailorA kI guphAyeM : AcArya vimala sAgara ma0 18 vI janma jayantI samAroha smArikA / 11. sampAdaka balavadra jaina bhArata ke vi0 jaina tI peja 34 para | sthApatya kI dRSTi se bhagavAna pArzvanAtha ke mandiroM meM prApta mUrtiyA eva bhagnAvazeSa jaina-kalA meM eka viziSTa sthAna rakhate haiM / mahAsaciva vIra sevA mandira 12. vahI peja 34 para 33 13. vahI 14. 15. " 11 ") 21. 22. 23. d' 21 16. lekhaka - nareza kumAra pAThaka anekAnta janavarI mArca peja 6 17. vahI peja 6 para 18. " 33 " - jaina mandira ke pAsa, bijanaura pina koDa -- 246701 ( u0pra0) 16. sampAdaka balabhadra jaina "1 "1 "1 "1 bhArata ke digambara jaina tIrtha prathama bhAga peja 128 20. vahI peja 56 bhArata meM di0 jena tIrthaM " "} "1 "" 26. bhArata ke di0 jaina tIrtha bhAga 1 peja 104 27. lekhaka - ku. bandanA jaina : khajurAho darzana : maMgala jyoti smArikA / 28. jaina zilA lekha saMgraha bhAga 2 pR0227 228 26. bhArata ke digambara jaina tIrtha bhAga 1 peja 61 sampAdaka balabhadra jaina / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI se zrI mahAvIrajI kI pada yAtrA sampanna "zrI vIra jaya jaya mahAvIra jaya jaya" ke madhura gIta gAte hue jaba pada yAtrI kisI nagara yA mandira meM praveza karate taba vahAM kI samAja unakA abhUtapUrva svAgata karatI / ina padayAtriyo ne AcArya zrI darzanasAgara jI mahArAja kA AzIrvAda prApta kara dinAMka 7 aktUbara 84 ko prAtaH 8 baje cAMdanIcauka sthita zrI di0 jaina lAla mandira se zrI mahAvIrajI ke lie prasthAna kiyaa| dillI ke jaina samAja ne ina padayAtriyoM ko puSpahAra pahanA kara bhAvabhInI vidAI dii| ye pada yAtrI bhogala, badarapura, pharIdAbAda, ballabhagar3ha, gadapurI, palavala, auragAbAda, banavArI, hoDala, kosI, chAtA, chaTIkarA, caurAsI, jAjamapaTaTI, bharatapura, uccaina, bayAnA, suroMTha, DhiDhorA, hiNDauna, zAntivIra nagara hote hue dinAMka 16 aktUbara kI prAtaH 5 baje zrI mahAvIrajI ke mandira me pahuce / bhagavAna mahAvIra ke jayajayakAra se mandira kA vAtAvaraNa mukharita ho utthaa| yAtrA saMgha ke sabhI sadasyoM ne bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM namana kiyA, prakSAla pUjA aura pATha kara mandira kI parikramA kI / isa yAtrA saMgha meM lagabhaga 25 vyakti the jinameM se 16 yAtriyoM ne paidala yAtrA kii| yAtrA kI vizeSatA yaha thI ki sabhI yAtrI hara samaya bhajana-kIrtana karate hue Age bar3hate / jahA kahI rukte svAdhyAya meM lIna rahate / deva darzana karanA, pUjA arcanA karanA, rAtri bhojana nahI karanA, pAnI chAna kara upayoga karanA, zuddha bhojana na camar3e kI vastuoM kA parityAga Adi sabhI padAniyo ke jIvana kA aga bana gayA thaa| itanA hI nahIM manI padayAtrI anagaila bAto aura phodha Adi kathA se dUra rahe yAtriyoM ko zrI padamacanda jI zAstrI ke pravacano kA lAbha pratidina subaha zAma prApta huA jo yAtrA saMgha ke sAtha gae hue the / rAste meM arjana bandhu bhI padayAtriyoM ke svara meM svara milAkara jaya mahAvIra ke nAre lagAte saMgha ne rAste meM jAye sabhI jinAlayoM ke darzana bhI kiye| zrI padamacanda jI zAstrI ke pravacanoM se yAtriyoM ke atirikta sthAnIya samAja ke anya loga bhI lAbhAnvita hue| apane pravacana meM zAstrI jI ne spaSTa kiyA ki isa prakAra kI yAtrA sAdhanA kA hI eka aMga hai kyoMki sabhI yAtrI saMyama kA pAlana karate rhe| isa prakAra kI sabhI kriyAeM AtmajJAna kI prApti meM sahAyaka hotI haiN| aisI yAtrAoM se dharma kI mahatI prabhAvanA hotI hai| dinAMka 19 akTUbara ko rAtri meM zrI mahAvIrajI meM padayAtrA saMgha yAtriyoM ke sammAna meM eka sabhA kA Ayojana kiyA gayA jisakI adhyakSatA kSetra ke vyavasthApaka zrI je0 pI0esa0 jaina ne kI / bra0 kamalAbAI ke sAnidhya meM sampanna isa sabhA meM zrI subhASa jaina va zrI ummedamala pANDayA ko yAtrA kI saphalatA ke lie AzIrvAda svarUpa rajata patra bheMTa kiye gye| sabhA me di0 jaina Adarza mahilA vidyAlaya kI bAlikAoM dvArA prastuta sAMskRtika kAryakrama va zrI pradIpa jaina ke bhajanoM kI sabhI ne mukta kaMTha se sarAhanA kI / isa pada yAtrA kA zreya jahAM zakuna prakAzana ke saMcAlaka zrI subhASa jaina ke sakalpa ko hai vahAM mArga meM AvAsa va bhojanAdi kI vyavasthA kA dAyitva bhI ummedamala pAMDayA ne svIkAra kara yAtrA ko niSkaTaka banA diyA / isa saMdarbha me di0 jaina Adarza mahilA vidyAlaya ke pradhAnAcArya zrI brajamohana jI kI sarAhanA kie binA nahIM rahA jA sakatA jinhoMne vyavasthA meM samaya-samaya para yogadAna diyaa| zrI padamacanda jI zAtrI ko isa yAtrA me kyA anubhava huA isa para eka pustikA nikaTa bhaviSya me zIghra prakAzita kI jAne kI AzA hai| 25, aktUbara 84 - anilakumAra jaina 2770, kutuba roDa, dillI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 bAra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcInamAlaka svAmI samantabhadrakA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora bIke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... .45. samba-prazasti saMgraha bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... bamabamba-prazasti saMghaha, bhAga 2: sapanA ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa sNgrh| sapana andhakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya pora pariziSToM shit| saM.paM. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15... samASitamba paurapTopadeza: madhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke pramya bana tIrSa : zrI rAjakRSNa jaina ... pyAya-dIpikA : mA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA proga. darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu| 10... bana sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilya / batAyapAhandutta: mUla granya kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25... aMga nivagya-ralAvalI: zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnAtaka (dhyAnastava sahita):saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bhAvaparma saMhitA:dhI darayAvasiMha soSiyA jaina samajAvalI (tIna bhAgoM meM): saM010 bAlabanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga ..... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI papracandra zAstrI, bahucarcita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta takaMpUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 2-00 Jain Monoments: TI0 ena0 rAmacandrana Jaina Bibliography . Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 AjIvana sadasyatA zulka : 101.0010 vArSika mUlya : 6) 30, isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| sampAyaka parAmarza maNDala- jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka-zrI pavana zAstrI prakAzaka-mahAsaciva, bIra sevA mandira ke lie, kumAra yAdarsa priTiMga presa ke-12, nabona mAga dillI-32 muzita / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'pugavIra') vadha 37:ki04 akTUbara-disambara REEN isa aMka meM - viSaya 1. anekAnta mahimA 2. paTTa mahAdevI zAntalA-DA. jyoti prasAda jaina, lakhanaU 3.60 ziromaNidAsa kI 'dharmasAra satasaI' -zrI kundanalAla jaina, prinsipala, dillI 4. kyA rAjA zreNika ne Atma-hatyA kI? -pa. zrI ratanalAla kaTAriyA 4.paMca-mahAvata-zrI bAbUlAla vaktA 1. vAcanika ahiMsA : syAdvAda -zrI azoka kumAra jaina ema.e 7. eka aprakAzita apanA-racanA -DA. kastUracandra 'sumana' 8 pAMca azva (kavitA)-kumArI DhA0 savitA jaina 25 6. NamokAra matra kA phala-puNyAzraya kathA kozA se 26 10. vardhamAna kI tAlIma -zAyara, pharoga nakkAza 11. sampAdakIya meMTa sAkSAtkAra-prasaMga meM AvaraNa 2 vIra sevA mandira kI vartamAna kAryakAriNI , 3 21 - vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI:2 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSAtkAra-prasaMga meM bAta-bAta meM bAta nikalatI hai| usa dina DA. nandalAla jaina A gye| maiMne pUchA-kaise padhAranA hmaa| bole-eka utsava meM AyA thA / ApakA 'anekAnta' mujhe idhara khIMca lAyA / socA, Apake bhI darzana karatA calU / 'anekAnta' milatA rahatA hai, usameM khoja pUrNa sAmagrI rahatI hai / Apa jo bahuta se nae AyAma de rahe haiM; aura khAsakara 'jarA socie' meM jo muhe uThAe jAte haiM, unase naI dizAe~ milatI haiN| maiM to yahAM taka kahUMgA ki usase supta-aMtaraghetanA jAgRta jaisI ho jAtI hai aura aisA lagatA hai ki use par3hatA hI ra / maiMne kahA-Apa kI bar3I kRpA hai, isa kRpA ke lie dhanyavAda / ve bole-kore dhanyavAda se kAma na calegA / maiM to Apa se kucha hIre prApta karane AyA huuN| Apake mukhAravinda se eka-do bAta to suna / kRpA kiijie| maiMne kahA- to maiM hIroM kA vyApArI hUM aura nA hI merA mukha aravinda hai / Apa to kisI bar3e utsava meM Ae the, Apane bar3e-bar3e vaktAoM ko sunA hogA / pahile to Apa hI mujhe una prasaMgo se avagata karAeM jo Apako utsava meM upalabdha hue| jaba Apa anAyAsa A hI gae haiM to kyoM na maiM una prasaMgo se lAbha uThAU~ ? ve bole-pyAsA kyA dUsaroM kI pyAsa bujhAegA? mujhe to utsava meM kucha nahI milA / maiM jisa sAdha ko lekara AyA thA-adhUrI hI rhii| balki nirAzA hI hAtha lagI / yahAM bhI vahI dekhA jo anya jagahoM meM dekhatA rahA huuN| lAkhoM kA kharca karake anekoM vidvAna, uttama sTeja-sajAvaTa, uttama bhojana kI upalabdhi Adi ke sabhI vyavasthita upakrama kie gae, banekoM prastAva pAsa hue| para, kisI ne jaina kI mUla prakriyA para prakAza nahIM DAlA / hAM, ahiMsA ke viSaya meM jarUra kucha TUTA-phUTA sA ullekha AyA / eka ne to kahA ki jaba ahiMsA ko auro ne bhI mAnA hai aura jaina bhI isake pujArI hai to hameM isI para jora denA cAhie / Aja saMsAra trasta hai, usakA trAsa ahiMsA se hI miTa sakegaI, Adi / jaba ki trAsa kI mUla jar3a parigraha hai, jise loga bar3hAe jA rahe haiM / isakA bhAva to aisA huA ki roga bar3hAte jAo aura ilAja karAe jaao| maiMne kahA-ThIka hai jaba sabhI isame eka mata haiM to yahI utsava kI bar3I upalabdhi hai preza mAna liijie| ve bole-kyA kahane aura prastAva pAsa karane mAtra se upalabdhi ho jAtI hai yA AcaraNa karane se upalabdhi hotI hai| bhASaNa to bahuta se sunate haiM unheM AcaraNa meM kitane loga utArate haiN| maiMne kahA--Aja ke utsavoM kA prayojana itanA hI raha gayA hai ki hamArI bAta ko adhika loga suna-samajha skeN| daraasala bAta yaha hai ki hama dUsaro kI cintA karane ke abhyAsI bana cuke haiN| jaise AMkha dUsaroM ko dekhatI hai apane ko nahIMhameM par3osI, deza aura videza sabako sudhArane kI cintaha-sabame kamI dikhatI hai / para, hama apanI kamI ko nahIM dekhate haiM / jaina-tIrthaMkaroM ne aisA nahI kiyaa| unakA pahilA kArya Atmahita rahA-ve pahile kevala jJAnI bane bAda ko samavasaraNa ko saMbodhita kiyaa| yadi hama darpaNa lekara dekheM taba hamArI AMkheM svayaM ko dekha paaeNgii| yadi hama apane antara meM jhAMke to bAhara ke sudhAra kI saba bAteM dharI raha jAeMgI-hama apane doSoM ko dekha sakeMge aura sudhAra meM lama skeNge| maiM to aisA samajha pAyA hU~ ki vicAra, AcAra, aura pracAra ina tInoM kA aTUTa sambandha hai| yadi Apa pracAra kareM to vaha AcAra vinA adhUrA hai aura prAcAra bhI vicAra vinA adhUrA hai / kucha loga vicAra karate haiM AcaraNa nahI karate / bhalA, jinake svayaM kA AcaraNa nahI unake dvArA pracAra kamA? vaha to Dhola meM pola hI hogaa| ye jo hamArI vidvatsamAja,jimakA sArA jIvana jiNavANI kI upAsanA meM biitaa| jaba baha hI zAstroM ke anukUla AcaraNa nahIM kara sakA-bItarAgI nahI bana sakA-use dhana aura dhanavAnoM kI ora tAkane ko majabUra honA pahA, taba yaha kaise ho sakatA hai ki usake vItarAga-vANI rUpa bhASaNa yA pracAra kA asara canda-kSaraNoM meM ho jAya ? khitA to aisA hai ki jaise vyApArI varga bhI ghATe meM jA rahA ho| vaha lAkhoM kharca karake bhI mAtra nazvara-yaza arjana meM sayA ho---usI ke lie saba kucha kara rahA ho-Atma-nAma se use koI prayojana hI na ho, vaha bhI parAyoM meM dUba gayA ho| [zeSa bAvaraNa tIna para] Page #110 -------------------------------------------------------------------------- Page #111 -------------------------------------------------------------------------- Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bona gaIna paramAgamasyabIjaM niSiDajAtpandhasimpuravidhAnam / sakalamayavilasitAnA virodhamapanaM nmaambnekaantm|| vIra-sevA mandira, 21 bariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMkta 2510, vi0 sa02040 varSa 37 kiraNa akTUbara-disambara 1994 anekAnta-mahimA anaMta dharmaNastatvaM pazyantI pratyagAsmanaH / anekAntamayImUrtinityameva prakAzatAm // auraNa viNA logassa viyavahAro sambahA Na rinnbbddaa| tassa bhuvanekaguruNo Namo araNegaMtavAyassa // ' paramAgamasya bIjaM niSiddha jAtyandha-sindhurabhiSAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // ' mahamicchAdasaNa samUha mahiyAsa pramayasArasa / jiraNabayaNarasa bhagavano saMviggasahAhigamassa // ' paramAgama kA bIja jo, jainAgama kA praarnn| 'anekAnta' satsUrya so, karo jagata kalyANa // bhanekAnta' ravi kiraNa se, tama prajJAna vinAza / miTe mithyAtva-kuroti saba, ho sakSama-prakAza // ananta dharmA-tatvoM athavA caitanya-parama-AtmA ko pRthaka-bhinna-rUpa darzAne vAlI, anekAntamayI mati--jinavANI, nitya-trikAla hI prakAza karatI rahe hamAro antajyoti ko jAgRta karatI rhe| jisake binA loka kA vyavahAra sarvathA hI nahIM bana sakatA, usa bhuvana ke guru-asAdhAraNaguru, anekAntavAda ko namaskAra ho| janmAndha puruSoM ke hastividhAna rUpa ekAMta ko dUra karane vAle, samasta nayoM se prakAzita, vastusvabhAvoM ke virodhoM kA manthana karane vAle utkRSTa jaina siddhAnta ke jIvanabhUta, eka pakSa rahita anekAntasyAvAda ko namalkAra karatA huuN| ___mipyAdarzana samUha kA vinAza karane vAle, amRtasAra rUpa; sukhapUrvaka samajha meM Ane vAle; bhagavAna jina ke (anekAnta gabhita) bacana ke bhadra (kalyANa) hoN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTTa mahAdevI zAntalA "ApakI yaha biTiyA 'jagatI- mAninI banakara birA jegI arthAt vaha sAre vizva meM garimAyukta gaurava se pUjI jAne vAlI mAnavadevatA kI sthiti prApta kara legii| apane jItejI hI jana-jana ke sneha, zraddhA evaM bhakti kI pAtrI banakara eka devI kI bhAMti pUjita hogI aura yaha saba apane sadvyavahAra, sadguNoM tathA apratima vyaktitva ke bala para hI / " 'jagatI- mAninI' banane kA uparokta udgAra, bhaviSyavANI, pUrvAbhAsa athavA zubhAkAMkSArUpa AzIrvAda, abase lagabhaga nau-sau varSa pUrva eka ATha-nau varSa kI nanhIM bAlikA ke viSaya meM usake zikSaka ne usake pitA ke samakSa vyakta kiyA thA / sthAna thA dakSiNa bhArata ke mukuTamaNi karnATaka deza kA balipura (vartamAna belagAMva ) / bAlikA ke pitA the usa nagara evaM sambandhita pradeza ke hegar3e yA (peggaDa ) padadhArI sthAnIya prazAsaka evaM grAma pramukha balipura dvAra-samudra hoyasala rAjya kA eka 'mahatvapUrNa sImAta janapada eva prazAsakIya ikAI thA / hegar3e kA nAma mArasiMgadhya thA / jo kuzala prazAsaka, vIra yoddhA aura svAmIbhakta rAjya karmacArI the--- hoyasala nareza vinayAditya dvitIya (1060-1100, ke aura vizeSakara unake suputra tathA rAjya ke vAstavika kAryasaMcAlaka poyasalavaMzatribhuvanamalla yuvarAja ereyaga mahAprabhu ke vaha atyanta vizvAsapAtra the / heggar3a kI dharmapatnI mAnikabbe daDanAtha nAga varmA kI pautrI, daNDanAyaka balaneva kI putrI aura pegaDe sigamayya kI bhaginI thii| vIra senAniyoM ke prasiddha kula me upanna yaha mahilA apane pitRkula kI pravRtti ke anusAra parama jina bhakta thI, jabaki usake pati hegaDe mAraliMgaya parama zaiva the / parantu dharmavaibhinya ke kAraNa una pati-patnI ke bIca asamAdhAna kI sthiti kabhI nahIM AI donoM kA dAmpatya jIvana sukha-zAnti, prema aura sadbhAva DA0 jyotiprasAda jaina 'itihAsa manoSI' pUrvaka vyatIta ho rahA thA / aura ina mahAbhAga dampati kI eka mAtra santAna, unakI lAr3alI beTI (zAntale) mAntalA devI yA zAntala devI thI, jise lakSya karake usake zikSaka, vividha viSaya- niSNAta zreSTha vidvAna kavivara paNDita bokimayya ne vaha zubhakAmanA vyakta kI thii| vaha svayaM zravaNabelagola ke tatkAlIna bhaTTAraka paNDitAcArya heronifi ke gRhastha ziSya the| eka sAdhAraNa hegaDe kI putrI yaha adbhuta lar3akI prAyaH yauvanArambha meM hI yuvarAja ereyaMga mahAprabhu evaM yuvarAzI ecala devI ke dvitIya putra rAjakumAra biTTideva kI prANavallabhA huI aura hoyasala vaMza ke sarvAdhika pratApI, zaktizAlI evaM prakhyAta nareza biTTi - varddhana aparanAma viSNuvarddhanideva (1106-1148) ke rUpa meM usake rAjyakAla meM usakI priya paTTa mahAdevI apane zeSa pUre jIvanakAla meM banI rhii| vaha usa hoyasala cakravartI kI saphalatAoM, teja pratApa kA pradhAna preraNAsrota evaM sakriya sahayoginI rahI- vaha usakI sarasvatI, lakSmI aura zakti tInoM hI thii| sAtha hI, rAjya kI hI samasta prajA nahIM, bAsa-pAsa bhI dUra-dUra taka jisake buddhi-vaiSamya, vikSatA evaM apratima niSkalmaSa sadvyavahAra se choTe-bar3a e sabhI jana abhibhUta rahe / prabuddha hone kA dAvA karane vAlA Aja kA mAnava tarkazIla evaM zaMkAlu hotA hai / itihAsAtIta vyaktiyoM evaM ghaTanAoM ko so vaha prAyaH paurANika, mithika yA kapolakalpita gappa kahakara nakAra detA hai / vaha yaha bhUla jAtA hai ki sArA itihAsa dUra atIta kA aMza banakara purANa ho jAtA hai, aura prAcIna aitihAsika sthala bhI kAlAntara meM tIrthasthAnoM kA rUpa grahaNa kara lete haiM / itanA hI nahIM, gata bar3hAI-tIna hajAra varSoM se saMbaMdhita zuddha itihAsakAlIna vyakti evaM ghaTanAoM ko bhI, unake itihAsa siddha hote hue bhI, vaha yathAvata svIkAra karane Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM saMkoca karatA hai| isakA yaha artha nahIM hai ki aiti- upanyAsa bhI prakAzita ho cuke haiM, kintu unake hindI anuhAsika gaveSaNA evaM zodha-khoja hI na kI jAya, aura vAda na hone se unakA koI paricaya prApta nahIM huaa| usake Aloka meM adhunAhAna jJAtavya meM koI saMzodhana evaM kannar3a bhASA evaM sAhitya ke eka mahArathI, zrI sI. ke. pariSkAra na kiyA jAya, kintu jitanA jo bhAta hai use nAgarAjarAva ne sAdhika ATha varSa ke parizrama se, 1976 to svIkAranA caahie| meM apanA jo lagabhaga 2250 pRSThoM kA vRhatkAya upanyAsa jahAM taka mahArAnI zAntalA devI kA prazna hai, unheM 'padramahAdevI zAntalA' kannar3a bhASA meM likhakara pUrNa kiyA e pUre nau sau varSa bhI nahI bIte haiM / tatkAlIna tathA kiyA thA aura prakAzita bhI karA diyA, usake hindI nikaTavartI aneka smArakoM, zilAlekhoM tAtkAlika ullekhoM anuvAda kA prathama bhAga (pRSTha sakhyA 400), 1983 meM evaM lokapracalita anuzrutiyoM Adi ke atirikta aitihA- bhAratIya jJAnapITha se prakAzita huA thaa| isa bhAga me sika zoSa-khoja para AdhArita Adhunika yugIna itihAsa- caritranAyikA ke vAlyakAla eva kizora vaya ke pandraha varSa graMthoM meM mahilAratna ke viSaya meM prabhUta jJAtavya prApta hai| kI Ayu paryanta, lagabhaga 6 pRSTho kA hI ghaTanAkrama AitihAsa kA vidyArthI hone ke nAte prArambha se hI hamArA pAyA hai| prayAsa sAmAnya bhAratIya itihAsa kI pRSThabhUmi meM vibhinna zeSa tIna bhAga bhI eka-eka karake zIghra hI prakAzita yagIna evaM vibhinna kSetrIya tathA vibhinna vagIya jaina hoge, aisI AzA hai hindI rUpAntara kAra paNDita pI. puruSoM eva mahilAo ke vyaktitva, kRtitva evaM yogadAna baiMkaTAcala zarmA lagabhaga 75 varSa kI Ayu ke anubhavabaddha kA mUlyAMkana karatA rahA hai / karNATaka ke zravaNabelagola ubhayabhASAvijJa kannaDI vidvAna haiM, ataeva anuvAda kI Adi sthAnoM se prApta zilAlekhoM tathA rAmAsvAmI ayaM- bhASA ati sarala, mahAvaredAra evaM prabhAvapUrNa hai / usameM gAra, zeSAgi rarAva, rAIsa, narasiMhAcArya, maDArakara, mUla kannar3a kRti ke bhAva eva zailI kA uttamarItyA nihi pAThaka, altekara, sAlatora, nIlakaNTha zAstrI prabhUti hA-hAM prapha saMzodhana kI asAvadhAnIvaza chApe kI vidvAnoM kI kRtiyoM ke adhyayana se isa pravRtti ko preraNA azuddhiyAM yatra-tatra raha gaI haiN| svaya kathAkAra zrI evaM bala milA thaa| pharavarI 1947 ke 'anekAnta' meM nAgarAjarAvajI bhI lagabhaga 70 varSa kI Ayu ke khyAti hamArA lekha 'dakSiNa bhArata ke rAjyavaMzoM meM jaina dharma kA prApta pratiSThita sAhityakAra haiM / vaha mAnavIya mUlyoM ke prabhAva' prakAzita huA thaa| 1961 meM bhAratIya zAna- prabala samarthaka, saMvedanazIla evaM kuzala kathAzilpI mAtra pITha se prakAzita apane graMtha 'bhAratIya itihAsa : eka hI nahI haiM, isa aitihAsika upanyAsa kI racanA karane ke dRSTi' me hamane vibhinna yugoM evaM vibhinna kSetroM meM jainoM lie unhone varSoM taka tatsambandhita aitihAsika sAdhana ke aitihAsika yogadAna kI ora pAThako kA dhyAna Aka- -srotoM kA bhI gahana adhyayana eva manthana kiyA hai| pita karane kA prayala kiyA thA-madhyakAlIna dakSiNa gata zatI ke suprasiddha phrAnsIsI upanyAsakAra elekjeNDara bhAratIya itihAsa ke prasaMga meM dvArasamudra ke hoyasala vaMza uyUmAkI eka ukti hai ki 'itihAsa aisA likhA jAnA kA tathA unake antargata mahArAja viSNubaddhana evaM unakI cAhie ki pAThaka samajhe ki vaha eka rocaka upanyAsa par3ha paTTamahAdevI zAntalA kA bhI usa graMtha meM paricaya diyA rahA hai, aura upanyAsa aise likhA jAya ki pAThaka ko lage thaa| usI prakAra bhAratIya jJAnapITha se hI 1975 meM ki vaha jIvaMta itihAsa par3ha rahA hai| zrI nAgarAjarAvajI prakAzita apane graMtha 'pramukha aitihAsika jaina puruSa aura ke isa upanyAsa para yaha ukti bhalI prakAra caritArtha hai| mahilAeM' meM bhI ukta mahAdevI apekSAkRta kucha vistRta upanyAsa kI kalpanApravaNa rocakatA ke sAtha itihAsa kI vivaraNa diyA thaa| jJAta huA hai ki pichale kucha varSoM meM pramANikatA kA usameM adbhuta sAmanjasya hai| ghaTanAkrama kannaDa bhASA meM mahArAnI zAntalA ke viSaya meM tIna-cAra hRdayagrAhI, kapanopakathana sahaja svAbhAvika, aura choTe-bar3e Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI nArI evaM puruSa pAtra sajIva ho uThe haiM / hama yaha prayAsa kiyA hai, aura vaha yathArtha vastu sthiti se kucha dUra nahIM kahate ki vaha zuddha itihAsa hai-vaha eka upanyAsa nahIM pratIta hotaa| Aja ke yuga meM bhI vaisI bhAvanA evaM hI hai, kintu itihAsa kI nIMva para kathAkAra kI raMgabiragI sthiti ke panapAye jAne kI parama AvazyakatA hai| kalpanA se nirmita aisA bhavya upanyAsa rUpI prAsAda hai, dUsarI bAta yaha hai ki jisa deza, jAti, rASTramA jisameM caritranAyikA tathA usase sambandhita vyaktiyoM ke yuga meM nArI zakti prAyaH pUrNatayA damita evaM zoSita yI, vyaktitva to upayukta rUpa meM ujAra hue hI haiM, tatkAlIna vaha tattada patanakAla yA andhayuga hI rahA / yoM bhI kaha dharma evaM saMskRti, lokajIvana evaM rAjanIti, mAnyatAeM sakate haiM ki jaba jaba utthAna evaM abhyudaya rahA, puruSa ke evaM vizvAsa bhalI prakAra pratibimbita haiN| sAtha nArI zakti prabuddha, suzikSita, karmazIlA aura puruSa eka bAta hai ki upanyAsa ke lekhaka eva anuvAdaka kI sakriya sahayogaginI, bahudhA mArga dazikA bhI rhii| dhArmika dRSTi se donoM hI sajjana ajaina haiM, jabaki caritra- itihAsa isakA sAkSI hai| bahuta Age-pIche na jAkara, nAyikA zAntalA devI svayaM tathA anya pAtroM meM se pAMcavIM-chaThI zatI I0 se lekara 15 vI- 1vIM I0paryanta adhikatara jaina dharmAvalambI haiN| vidvAna lekhaka ne tatkAlIna dakSiNa bhArata me, aura vizeSakara karNATaka meM, jaina dharma kA jana AcAra-vicAra, mAnyatAoM, vizvAsoM, paramparAoM abhyudaya prAyaH avichinna rahA / aura usakI isa prANavatA naura prathAoM ko, usa yuga, kSetra aura samAja ke pUre evaM tejasvitA kA zreya yadi diggaja jainAcAryo, santoM evaM pariveza ko AtmasAta karane kI zlAghanIya ceSTA kI hai| vIra puruSoM kI hai, to una saikar3oM itihAsasiddha jaina tathApi, usase yaha apekSA karanA ki use ukta tathyo kI mahilAratnoM ko bhI hai, jinhoMne ukta kAla, kSetra aura eka suvijJa evaM prabuddhajaina jaisI sahaja svAbhAvika jAnakArI paramparA ko alaMkRta kiyA thaa| hoyasala cakravartI viSNuro.eka jyAdatI hai| isI kAraNa eka aise jaina pAThaka ko vardhana kI paTTamahAdevI zAntalA (1083-1128 I.) patra-tatra aisA laga sakatA hai ki amuka tathya aisA nahIM yA uktakAlIna jaina nArI-zakti ke Adarza kA saphala pratiaisA nahIM huA ho sktaa| kintu lekhaka kI tadviSayaka nidhitva karatI hai| anabhijJatAeM yA prAMtiyAM kSamya hI kahI jAyeMgI-kama se lekha ke prArambha meM vilakSaNa mahilA ke lie hamane kama upanyAsa ke pravAha eva soddezyatA para unase koI 'jagatI-mAkinI vizeSaNa prayukta kiyA hai-vaha hamArA prabhAva nahIM pdd'taa| yoM aneka prasaMga to aise jenatvapUrNa bana AviSkAra nahIM hai. kathAkAra nAgarAjarAva jI ne bAlikA par3e hai ki zAyada koI janmajAta suvijJa jaina dharmAvalambI mAvalambA zAntalA ke suyogya adhyApaka kavivara kokimayya jI ke yA bhI zAyada vaisA na likha pAtA / mahatva kI bAta yaha hai ki mukha se use kahalAyA hai| hama kaha nahIM sakate ki isake usa yuga evaM pradeza meM jina dharma eka prANavata, prabhAvaka lie koI aitihAsika AdhAra hai, athavA yaha vidvAna evaM paryApta vyApaka dharma thA, aura usakA pramukha kAraNa lekhaka kI apanI sanma hai-yadi unakI apanI sUpsa to zAyada yaha bhI thA ki usake anuyAyI samadarzI, udAra, vilakSaNa hai, aura sarvathA sArthaka bhii| tatkAlIna babhisahiSNu, samanvayavAdI aura sadAcArI the, ve dharma tatva meM lekhoM Adi meM usa mahAdevI ke rUpa-saudarya kI prazaMsA use nihita mAnavIya mUlyoM para adhika bala dete the aura bhAva- -candrAnane, lAvaNyasiMdhu, agaNpalAvaNyasampannA, kazmananAtmaka ekasUtratA ke prabala poSaka the| phalasvarUpa jaina, rati, manojarAjavijayapatAkA, kandevalambAlakAlambitazaiva, vaiSNava, vIrava, bauddha Adi vibhinna dharmoM ke yathA- caraNanakha-kiraNakalApA, mRdumadhura-bacanaprasannA, savarSasambhava nirvirodha sAmaMjasya se eka samanvita dharma-saMskRti tamayocitavacanamadhurasaspaMdi-badanAraviMdA, Adi kahakara (kampojiTa rilIjasakalcara) lakSita ho rahI thii| kama kI hai| usake vidyA-buddhivaibhava kA sUcana-pratyutpannase kama thI nAgarAjarAva ne aisA hI AbhAsa dene kA saphala vAcaspati, vivekekavahaspati, sakalakalAgamAnane, sakala Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTTA mAdevI bhAtalA guNagaNananUnA, vibeyamUrti, sarvakalAnvitA, paMcalakAra- itane adhika evaM arthagAMbhIryapUrNa vizeSaNa anya kisI paMcaralayuktA, (lalitakalApaMcakayuktA), saMgItavidhA- nArIrala ke lie sAhitya yA zilAlekhAdi meM prayukta sarasvatI, gItAvadhanRtyasUtradhArA, saMgItasaMgatasarasvatI, nahI hue| hama 'zrI nAgarAjarAvajIte pUrNatayA sahamata hai vicitra nartanapravartana-pAtrazikhAmaNi, bhAratAgamada-tirule- ki mahAdevI zAntalA meM nizcita hI ye yogyatAeM rahI nisalubhaya-kramanRtyapariNatA, bharatAgamabhavananihita-mahA- hoNgii| yadi eka hI zabda meM usa sarvaguNa sampannA sulakSaNA nIyamatipradIpA ityAdi / viradoM dvArA huA hai| pativratA- tejomUrti kA paricaya diyA jAya to usake lie 'jagatIprabhAvasiDasItA, abhinavarukmiNIdevI, patihitasatyabhAmA, mAninI' vizeSaNa kI upayuktatA asaMdigdha hai| uparokta meM abhinavAruMdhati, patihitavratA, viSNunupamanonayanapriyA, se adhikAza prazastivAkya zravaNabelagola meM svayaM usa mahAviSNuvarddhanaGgagadacittavallabhalakSmI,saubhAgyasImA, anavarata. devI dvArA nirmApita ati bhavya jinAlaya "savatigaMdhavAraNaparamakalyANAbhyudayazatasahastraphalabhogabhAginI-dvitIyalakSmI, basati" meM prApta zilAlekha meM aMkita haiM aura yaha prazasti viSNuvarddhanapoyasaladevara-piriyarasi paTTamahAdevI- usake ukta mahAdevI ke divaMgata hone ke uparAMta aMkita kI gaI pAtivatya, ananyapatiprema aura saubhAgya ke sUcaka vizeSaNa thI-kavivara paM0 bokimasya usake racayitA the aura haiN| sAtha hI, vaha nijakulAbhyudayadIpikA, pariva, raphalita- saMgIta-nATya-zilpAcArya gaMgAcAri ne use utkIrNa kiyA kalpitazAkhA thI to sosigaMdhahasti yA gudvataMsavatigaMdhavAraNa thaa| ve donoM mahAnubhAva zAntalA ke zaizavAvasthA se hI bhI thii| yaha zuddhacaritrA, vizuddhaprAcAravimalA, vrataguNa- zikSaka evaM adhyApaka rahe the / mahAdevI ke dharmaguru mUlasaMghazIlA, vrataguNazIlacaritrAntaHkaraNa, munijanavineyajana- koNDakundAnvaya-dezIgaNa-pustakamagaccha ke AcArya meSacandra vinItA, vinayavinamadvilAsinI, dayArasAmRtapUrNA, acintya- vidya ke suziSya AcArya pramAcandra siddhAntadeva the| zIla, anUnadAnAbhimAnI, sakalavandijana cintAmaNi, lagabhaga do mAsa pUrva hame isa upanyAsa kI prati prApta sakalasamayarakSAmaNi, bhavyajanahitavatsalA, sarvajIvahitA, dhIme cAra-ta sarvamapitiyatA, jinadharmanirmalA, AhAramayabheSaja-zAstra- phira bhI tapi phira bhI tRpti nahIM hotii| bar3A acchA lagA-punaH punaH dAna-vinodA, bhuvanakadAnaciMtAmaNi, jinagaMdhAdakapavitrI par3hane kI icchA hotI hai / nissandeha yaha klAsikala koTi tAttamAMgA, jinadharmakathA pramodA, puNyopArjanakaraNakAraNA kI ati zreSTha kRti hai| lekhaka anuvAdaka evaM sabhI sAdhujinasamayasamuditaprakArA, catussamayasamuddharaNa-karaNakAraNA, vAda ke pAtra haiM upanyAsa ke dvitIyAdi bhAgoM kI utsukatA samyaktvacaDAmaNi Adi upAdhiyoM se vibhUSita mahimAmayI ke sAtha pratIkSA rhegii| viSNupidamabhUmidevate, raNa vyApAra dola balamadevate, janakkalapujyadevate, vidyeyolavAgdevate, sakalakAryodogadola -jyoti nikaja, mantradevate ke rUpa meM lokakavikhyAta huI / cAra bAga, lakhanaU-19 hamI apanI zAnti ke bAdhaka haiN| jitane bhI padArtha saMsAra meM haiM unameM se eka bhI pArSa bArapAva kA bAdhaka nhiiN| bartana meM rakkhI huI madirA athavA Dibbe meM rakkhA huA pAna puruSoM meM : vikRtikA kAraNa nhiiN| padArtha hameM balAt vikArI nahIM karatA, hama svayaM mithyA vikalpoM se usameM iSTAniSTa kalpanA kara sukhI aura dukhI hote haiN| koI bhI padArtha na to sukha detA hai aura na duHkha detA hai isalie jahA~ taka bane Abhyantara pariNAmoM kI vizuddhi para sadaiva dhyAna rakhanA caahie| ' -varNI-vANI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromaNidAsa kI "dharmasAra satasaI " pa0 ziromaNidAsa (siromanadAsa guTakA meM likhita hai) kA janma lagabhaga sa0 1700 ke lagabhaga honA cAhie / kyoMki unhone apanI prastuta kRti kI racanA saM0 1712* meM saharoni nagara ke zAtinAtha maMdira me kI thii| yahAM mahArAja devIsiMha kA rAjya thA aura bhAratavarSa para vAdazAha auraMgajeba rAjya kara rahA thaa| paM0 ziromaNidAsa bha0 sakala kIrti ke ziSyoM me se the / ataH unhoMne apanI kRti kI pratyeka sandhi samApti para apane guru sakala kIrti kA bar3e Adara aura bhakti bhAva se ullekha kiyA hai| graMtha ke anta meM lambI prazasti dete hue paNDita jI ne jo kucha likhA hai vaha nimna prakAra haijasakorati bhaTTAraka saMta, dharma upadeza diyo gunavaMta / sUraja vina dIpaka jaise, gaNadhara vinu bhuvi jAnI taise // 80 lalitakIti bhavijana sukhadAI, jinavara nAmajape citu lAI / dharmakIti bhae dharmaM nidhAnI, padmakIrti puni kahai bakhAni // 81 faai ananta aft rAje, japa tapa sajama sIla virAje / lalitakIrti muni pUraba kahai, tinheM ke brahmasumati puni bhae / tapa AcAra dharma subha rIti, jinavara sau rAkhI bahu prIti / tinake ziSya bhae paravIna mithyAmata tina kInhoM dIna || paMDita kahai ju gaMgAdAsa, vrata saMjama zIla nivAsa / para upakAra hetu bahu kiyo, jJAnadAna puni bahu tini diyo / tinake ziSya siromani jAni, dharmasAra tina kaho bakhAni // karmakSaya kArana mati bhaI, taba yaha dharma bheda vidhi ThaI // jo yaha paDhe sunaM cita lAi, samakita prakaTa tAko Ai / vrata AcAra jAne subha rUpa, puni jAne saMsAra svarUpa // " le0 kundana lAla prema trisipala jina mahimA jAna sukhadAi, puni so hoi mukatipati rAi / akSara mAta hIna tuka hoi, pheri sudhAre sajjana loi 87 jaisI vidhi maiM graMthani jAni, taMsI puti meM kahI bakhAni / je nara viSayI dharma na jAne dharma sAra vidhi te nahIM mAne || je nara dharma sIla manu lAve dharmasAra sunike sukha pAvai / siharauni nagara uttama subhathAna zAMtinAtha jina sohe dhAma || pratibhA aneka jinavara kI bhAse darasana dekhata pApa nasAve / zrAvaka vase dharma kI rIti apane mAraga cale punIta || kuTumasahita tini hetu ju diyo, tahAM graMtha yaha pUrana kiyo / chatrapati sohe sulatAna, auraMgajeba pAti sAhi nAma // 61 // devIsiMha nRpati bali caMDa, bairina soM lInhoM bahu daNDa / prajA putra sama pAlai dhIra, rAjani meM sohe vara vIra // 82 // tinake rAja yaha graMtha banAyo, kahe siromana bahu sukha pAyo / saMvatu satraha se battIsa, baisAkha mAsa ujjvala puni dIsa // tRtIyA akSaya sano sameta, bhavi jana ko magala sukha deta / sAta se saThi saba jAni, doharA caupAi kahe bavAni // jina vara bhakti ju hetu ati, sakalakIrti muni thAna / paMDita siromanidAsa ko, bhava bhava hohu nidAna // itizrI dharmasAra granye bhaTTAraka sakalakIrti upadezAt paM0 siromani viracite zrI tIrthaGkaramokSa gamana zreNika prazna karaNa varNano nAma saptamo saMdhi samAptA / iti dharmasAra graMtha sampUrNa / lipi prazasti-saMvat 1869 varSe kArtika sudI dvitIyAyAM zukravAsare zubha bhavatu maMgala / likhitaM karaharA vAre siMghaI parama sukhajI ko beTA naunitarAi pothI Apane vAste utArI / apanI pramukha kRti "tIbaMkara mahAvIra aura unakI AcArya * patA nahIM sva0 paM0 nemIcandra jI jyotiSAcArya ne paramparA" nAmaka graMtha meM bhAga 4 pRSTha 303 para kRti kA racanA kAla saM0 1662 kisa AdhAra para likhA hai jabaki anya upalabdha sabhI kRtiyoM meM racanA kAla samvat 1732 hI hai| AcArya jI kI yaha udbhAvanA anvepaNIya hai / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ziromaNirAta kI "dharmasAra satA" uparyakta prazasti se hameM paM0 ziromaNidAsa ke bAre prastuta kRti bar3I hI rocaka aura mArmika hai tathA meM acchI khAsI jAnakArI prApta ho jAtI hai phira bhI sAhityika evaM tAtvika dRSTi se ati vivecanIya hai| jina bhaTTArakoM kA ullekha paNDita jI ne kiyA hai isameM dohA, copAI, kavitta, chappaya Adi chandoM kA unake viSaya meM bhI saMkSipta-sI jAnakArI bAvazyaka hai| prayoga kiyA gayA hai jo bar3e hI manohArI hai| ginane meM kyoMki sakalakIti nAma ke kaI bhaTTAraka vidvAn hue hai kevala 755 chaMda sAta sandhiyoM meM prApta hue para kavi ke ataH prastuta bha0 sakala kIti jI balAtkAragaNa kI jerahaTa likhe anusAra kula chanda saMkhyA 763 hai / astu pAMcazAkhA ke pramukha AcAryoM meM se eka the| Apane sa01711 ATha chandoM kA antara ginane me hI nikala mAvegA / saMpUrNa meM eka mUrti pratiSThita kI thI jo paravAramadira (nAgapura) apa sAta sandhiyoM meM vibhAjita hai jo nimna prakAra hai:me|m0 1712 meM pratiSThita bha0 pArzvanAtha kI mUti 1. rAjA zreNika praznakaraNa nAma varNana kI prathama bAjAra-gAMva (nAgapura) me hai| saM. 1713 kI pratiSThita sadhi chanda sakhyA mUrti bha. pAzrvanAtha kI narAnapura meM hai| paurA jI 2. samyaktva mahimA varNana dvitIya sandhi chaMda saMkhyA 56 sthita eka mUrti saM0 1718 ko Apane hI pratiSThita kI 3. 53 kriyA varNana nAma tRtIya sadhi chaMda saMkhyA 194 thii| mahAra jI sthita SoDakAraNa yaMtra saM0 1720 meM 4. karma vipAka phala varNana nAma ca0 " " 148 Apane hI pratiSThita kiyA thaa| vistRta jAnakArI ke lie ' 5. tIrthakara (jogIsvara) dharma mahimA varNana nAma paMcama bhaTTAraka sampradAya ke pRSTha 202 se 208 taka dekheN| sadhi chada sakhyA prastuta kRti kI tIna-cAra pADulipiyAM prApta hotI hai 6. tIrthakara (jogIzvara) garma, janma, tara, jJAna varNana haiM / eka to mere pAsa hai jo karerA nivAsI seTha makkhana nAma SaSThama sadhi chanda sakhyA lAla jI vastra vikretA ne dI hai| ve baha hI sarala pari. 7.tIrthakara (jogIzvara) mokSagamana varNana nAma saptama NAmI, udAra hRdaya evaM dhArmika jIva hai, ve jitane sandhi chanda saMkhyA dharmAnurAgI haiM utane hI sAhityAnurAgI bhI hai mere sAtha baiThakara ghaNToM dhArmika carcA karate haiM / yaha prati 16/c.m lambI aura 11 // c. m' caur3I hai| isameM 89 patra haiM prastuta kRti ko kaI vizeSaNayukta nAmo se ullikhita pratyeka patra para 11-11 paMktiyAM tathA pratyeka pakti meM kiyA gayA hai jaise dharmasArapaMtha, dharmamAracaupAI, dharmasAra chaMda 23-24 akSara haiM prati spaSTa aura suvAcya hai tathA racanA baddha Adi-Adi / jaba maiMne prastuta kRti kA gambhIratApUrvaka kAla ke 160 varSa bAda kI hai| prastuta pADulipi guTa ke adhyayana-manana kiyA, to mujhe isame "bihArI satasaI" ke kI AkRti jaisI hai ataH isame dizAzUla ke dina, samyaktva kucha tatvoM ke darzana prApta hue / sarvaprathama to jaise bihArIke 25 doSa, paMcamaMgala, binadarzana pATha Adi kaI choTI* dAsa kI eka hI kRti prApta hai usI taraha paM. ziromaNichoTI racanAyeM bhI saMgrahIta hai| dAsa kI eka hI kRti upalabdha hai| sambhava hai zoSa-khoja isake atirikta eka prati ArA meM honI cAhie karane para koI aura kRti prApta ho jAve / dUsare yaha sAta jisake AdhAra para sva.paM. nemIcandrajI jyoniSAcArya ne saMdhiyoM meM vibhAjita hai, tIsare isameM sAta sau presaTha chaMdoM lisAinake atirikta tIna pratiyoM kA ullekha rAja- kI racanA / cauthe chandoM ke arthoM kI gambhIratA, lAlitya sthAna sUcI bhAga 4 meM upalabdha hotA hai| inameM se eka evaM alaMkAra yukta chandobaddhatA ne mujhe bahuta prabhAvita prati saM0 1764 kI likhI huI hai jo racanAkAla ke kiyA aura sahasA merA mana isa kRti ko 'dharmasAra satasaI kevala 12 varSa bAda hI kI hai jo sambhavata: adhika prAmA- likhane ke lie ullasita ho uThA / pAThaka ! merI isa Nika-aura saMpAdana ke lie upayukta honI caahie| dhRSTatA ko kSamA kareMge aura yadi 'matasaI nAma anupayukta Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekAsa samajhate haiM to supuSTa prAmANika tarko dvArA merA mArga- sadA kAla navayauvana rahe, komala deha sugaMdha ati bahe // darzana kareM, maiM apanI bhUla sudhAra kara luuNgaa| kaThina nIvi ura kuca kalasa virAja, yaha nirvivAda hai ki "bihArI satasaI" zRMgArika mukha kI jyoti koTi sasi laaj| kRti hai aura 'dharmasAra satasaI" vizuddha tAtvika evaM kaTi satAIsa devI mata haranI, dhArmika kRti hai ataH vaise to koI mela nahIM khAtA hai para . bhoga vilAsa rUpa sukha dhrnii|1033 kucha bAtoM kI samAnatA ne mujhe "satasaI" likhane ko| siMgAra bahuta AbhUSaNa lie, hAva-bhAva vinamra rasa kie| bAdhya kara hI diyA hai / vaise bhI jaina sAhitya meM 'satasaI' ati kaTi chIna kamala naina, kalA gIta bola zubha baina / racanAvoM kI bahuta hI kamI pAI jAtI hai ataH pAThaka bhagavAna kA jaba garbha meM Agamana huA to SaT mAsa ruSTa na hoM aura ise 'satasaI rUpa meM svokAra kara anu pUrva hI indra ne pRthvI para jo prAkRtika chaTA bikhera dI usakA kaisA sundara varNana kavi ne kiyA hai:gRhIta kreN| paM0ziromaNidAsa jI bundela khaNDa kSetra se atyadhika ratna bRSTi barasai sukha rUpa, mAnahuM tArAgaNa ju svarUpa / svarga loka mAno lakSmI AI, mAta-pitA manu laaii|| prabhAvita dikhAI dete haiM / saMbhavataH siharoni nagara bundela puSpa bRSTi barasAvahiM deva, jaya jaya zakra karai bahu seva / paNDa ke kisI nagara vizeSa kA hI nAma rahA ho / paMDita jI ne prastuta kRti meM dhAma, lADI, dhurI, pakaurA, karaudA, duMdubhi deva bajAvahiM tAra, nahiM apsarA rUpa rasAla 1 vismarA, kalIMdA, apUta, acAra (phala) phanakulI, AdI maMda sugaMdha vAyu zubha cala, roga zoka dukha dAridra gale / (badraka) anayara, athaI, dAtIni, garadA Adi Adi-Adi prajA acambhI dina dina kare, jina utpatti jAni mana dhr| bhagavAna ke mAtA-pitA ke ghara jAne se pUrva indra bahuta se bundelI zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai jisase spaSTa pratIta hotA hai ki ve bundela khaNDa kSetra ke hI __apane pUrva punya evaM bhAgya kI sarAhanA karatA hunA nivAsI the| snAnAdi karatA hai usakA kitanA svAbhAvika varNana kaSi ne kiyA hai :kavi ne prastuta kRti kI tAtvika jJAna, AcArazAstra eka ghaTI meM avadhi prakAsa, pUraba puNya sakala hita bhAse / evaM dhArmika dRSTi se eka saMkalana andha-sA taiyAra kiyA maiM tapa pUraba kInhI ghora, vrata kriyA pAlI ati ghora / hai para chandoM kI racanA bar3I hI mArmika hai| uparyukta sAta maiM jinendra pUje ati zuddha, pAtrahi dAna diyo hita buddhi| sandhiyoM meM unhoMne jina pUjA, cakravartI saMpadA, naraka ke so vaha puNya phalo mohi Aja, sakala manoratha pUre kAja // daba, tithaMca ke dukha, solaha svargoM kA varNana, bArahabhAvanA, yaha vicAri uThi ThAr3he bhae, devina sahita snAna hita gae / solaha sapna, samavazaraNa kA saundarya varNana, jinendra prabhu amRta vApikA ratnani jar3I, mahA sugaMdha kamala bhbhrii| kI mAtA kA varNana Adi-Adi viSayoM kA bar3e vistAra di-Adi viSayo kA bar3a vistAra tahAM snAna kareM sukha heta, bar3hI prema rasa bahu sudha det| se varNana kiyA hai ? kahI-kahIM ziSTa zrRMgAra ke bhI darzana karI vinoda krIr3A sukha pAi, AnaMda umagyo aMtu na baai| ho jAte haiN| isa taraha yaha kRti hindI jagata meM jaina ujjvala komala vastra sugaMdha, pahire deva mahA sukhabaMdha / sAhitya ke itihAsa kI eka anupama kRti hai| kaMkana kuMDala mukuTa anUpa, bhUSaNa anupa ko kahe svarUpa / bAnagI ke lie kucha chanda prastuta kara rahA hUM jisase gIta nRtya vAditra nighoSa, devina sahita calyo sura ghoSa / / kRti kI zreSThatA siddha ho ske| kavi indra kI indrANiyoM jina vara maMdira dekhe jAi, bahu Ananda kare sura raa|| kA varNana bar3e zRMgArika DhaMga se karatA hai / para usameM samyagdarzana kaise utpanna hotA hai tathA kaise naSTa hotA ziSTatA aura maryAdA kA ullaMghana nahIM hone diyA gayA hai usake viSaya meM sundara chanda dekhie :hai jaise dekhiye: utpatti:sacI yaSTa sundara subha mAta, vikasita badana kahe te vaat| ke to sahaja upaje Ai, * munibara upadesa btaae| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. siromanivAsa kI "sAI" pAroM mati meM samakita hoi, yahe utpatti jAno tuma loy| je nara mukti gae jina kahI, Age meM puni jaiheM shii| vinAsa:-jAna garva mati maMdatA, niThura vacana udgaar| aba jAta haiM bhavya aneka, te samakita phala jAnahu eka // roda bhAva Alasa dasA, nAsa pAMca prakAra // gaNadhara kahai suno he rAi, samakita mahimA anta na aae| mithyAtva ke pAMcoM nAmoM para kavi ne bar3A hI sundara dharma mUla meM tumasauM kahI, kavitta likhA hai : suni zreNika dRr3ha ke sarvahI (zraddha ho)|| kavitta ikatIsA : paca udambara ke ati cAroM me bundelI bhASA ke zabdoM prathama ekAMta nAma mithyAta, abhigrAhika dUjo viparIta ko kisa caturAI se saMjoyA hai vaha darzanIya hai: Abhinivesika gota hai| bera makaurA jAmu acAra, karauMdA dera atUta muraar| vinaya mithyAta, anAvigraha nAma jAko, kumhar3A, gar3halI, bivA bhaTA, kalIde phanakulI caceDA jdd'aa| cautho sasaya jahA cita bhaura kaiso pota hai| sUrana surA adraka (AdaU)gajjarI, mahAha kadamUla le hrii| pAMcamoM ajJAna anabhogI kagahala jAke, he puni avara kahe jina rAI, iname jIva aneka basAI / / udai caina acetana so hota hai, madhu kA varNana tathA aticAra ke chanda dekhie :eI pAMco mithyAtva bhramAvai jIva ko jagata me, sakala niMdya rasa mAchI hare, karakai vamana ikaTThI dhrai| inake vinAza samakita ko na udota hai| aneka anDA vara upaja tahAM bahuta jIva rasa bUr3e tahAM // samyaktva kI mahimA ke kucha chanda dekhie : aneka jIva marika maha (madhu) hoi, bAvara vikalatrayaka hai, nigoda asainI jAni / jau kimi bhakSa dharmahi goi| mleccha khaMDa jina bhane kubhoga bhUmi mana Ani / / yajJa piMDa le maha sau deda, yaha ko bhakha pApa sira lei|| Sad adha ju bhUmi naraka kI khoTI mAnUSa jAti / aticAra:tIna veda doi veda puni e jAno dukha pAMti // nana (makkhana) kA co dUdha pika sIU re je khe| jaba samakita urja suna bhUpa, e saba padavI dhare na ruup| aprAsuka jo nIra thAne sadhA nai jai lhai| yaha saba mahimA samakita jAni, ___ mAMsa ke aticAra ke utkRSTa chanda dekhie :hoI jIva ko saba sukha khAni // hogu salila ghI tela carma kI sagati je rhe| nara gati meM nara Izvara hoi, upaja tahAM jIva aneka mAMsa dUSaNa yaha jina kahe / / devani me pati jAnyo soi| jAko nAu (nAma) na jAnyo jAi, iha vidhi bhava jIva pUrana kare, aru sedho phalu kaho batAya / puni so mukti ramaNi ko vre|| hATa cunu anagAlo nIra sAka pAtra phala harita judhiir| nabha meM jaise bhAna hai Ima, ratnatraya me cintAmaNi dIsa / jA me tAri (2) calai bahu bhAMti, lage phaphaMDA chAr3o jaati| kalpavRkSa vRkSani me hAra (zreSTha), komala phala hai patra ju phUla tvacA gavAri bahu bIjahu kUla // deva jinendra devani meM saar|| pAMca vrato kA varNana karate hue satya dharma (vrata) kA sakala nagani meM meru hai jaise, kavitta chanda kitanA lAlityapUrNa bana gayA hai / jarA dhyAna saba dharmani meM samakita taise| se par3hie :yahI jAni jiu (hRdaya) samakita dharI, pAvaka te jala hoi vAridhi teM thala hoi (za) sastra bhavasAgara dukha jAteM trii|| te kamala hoi grAma hoi bnteN| batatapa sayama dharai aneka, samakita binu nahIM lahai vivek| kUpa te vivara hoi parvata teM dharA hoi, vAsava (indra) jaise kRSi kari sevA kara, megha binA nahIM phala ko dharai / se dAsa hoi, hitu durjana teN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10parva 37, ki.4 siMdha te kuraMga hoI vyAla syAla aMga hoi trasa kI dayA jAna jala gAla yaha AcAra karaha vrata pAla / viSa te bihuSa hoi mAla ahi phana teN| dIrava hasta savA ke jAna panahA eka hasta ke mAna / viSama teM sama hoi saMkaTa na vyApa koi aise nUtana vastra dUnI puri kahai ihi vidhi gAli dharma nyauparai // guna hoiM satyavAdI ke darasa te|| doi daMDa jalu gAlI rahe puni so anaMta rAzi ati lahai / brahmacarya vrata kA bar3A sundara varNana isa chanda meM jaba jaba jala lIje nijU kAma pahie : taba taba jala chAno nija dhAma / / paradArA jaba tyAgeM grahI cautho aNu vrata pAve taba hii| jo jala chAni chAni ghaTa dharo mAi(ya)bahinI putrI sama citta paradArA tuma jAneha mitra / / puni so jalu jala meM le krii| athavA sAMpani mI mana dharu dukha kI khAni dUra pari hre| eka bUMda jo dharanI para anaMta rAzi jIva china meM bhrai| pAnI binu motI hai jaiso sIla binA nara lAge tso|| DhImara pAridhi jAni juga, juga pApa jo apajasa kI DaMka bajAvata lAvata kula kalaMka paradhAna / jorje jina (je) kie| jo cAritra ko deta jalAMjali gunavana ko dAvAnala daan| iha uha eka pramAna ana gAlyo buMdaka pie // jo siva paMtha ko vAri banAvata, isa taraha kavi ziromaNi paM. ziromaNidAsa jI ne Avata vipati milana ke thaan| apanI kRti "dharmasAra satasaI" meM tatvajJAna, dharma, AcAra citAmaNi samAna jaga jo nara, evaM darzana kI dRSTi se "gAgara meM sAgara bhara diyA hai| sIla khAna nija karata milAna | pAThakoM se AzA hai ki aisI zreSThatama racanAoM kA adhyajJAna dhyAna vrata saMyama dharanA, yana kara apane jJAna kI vRddhi kareM aura karma kalaMka ko yajJa vidhAna zubha tIratha krnaa| miTA DAlane ke puNya bhAgI bneN| pUjA dAna bahu koTika kara sIla binA nahIM phala ko dhrai| merI eka choTI sI apIla pAThakoM evaM zraddhAlu sadrAvana Adi ju kSaya bhaye para nAri ke kAja / gRhasthoM se hai ki ve daza lakSaNa vrata ratnatraya vrata, SoDazaseTha sudarzana sIla teM pAyo siva pura raaj|| kAraNa vrata, aSTAnhikA Adi vrata kiyA karate haiM aura nija nAri puna choDo jAni ATha pAceM caudasI mAni / phira usake udyApana meM bahuta-sA dAna sone-cAMdI ke rUpa divasa puni chor3e nija heta cautho aNu vrata dharahu suceta // meM karate haiM. acchA hove isa sone-cAMdI kI jagaha aprakA dAna ke guNa doSa (bhUSaNa dUSaNa) ko kavi ne ina mAlikopakAzita karAne meM jamI hA chando meM likhA hai : upayoga kareM to maiM samajhatA hUM ki vratodyApana kA kaI pAMca dRSaNa: gunA phala prApta hogA aura sarasvatI kI sevA hogI aura vilava vimukha apriya vacana Adara citta na hoi| jaina sAhitya kA bhaNDAra bharegA / ataH prastuta kRti "dharma dai kari pazcAtApa kara dUSaNa pAMcahu soi // satasaI" kA prakAzana kisI vratodyApana ke hetu kiyA jA pAMca bhUSaNa : sakatA hai| jo zraddhAlu zrAvaka aisI abhilASA rakhatA ho Anada Adari priya vacana janama saphala nija maani| nimna pate para mumase samparka sAdhe / maiM sevA ke lie sadaiva nirmala bhAva ju ati kara bhUSaNa paMcahu jAni // tatpara rhuuNgaa| jina vANI kA prakAzana deva zAstra guru kI dAna ke guNa :-- pUjA se kama nahIM hogaa| Aja ke isa vaijJAnika takanIkI zraddhA jJAna alobhatA dayA kSamA nija zakti / yuga meM aprakAzita sAhitya ko adhika se adhika prakAza dAtA guNa ye satya kahi karai bhAva soM bhakti / meM lAnA hI saccI jina pUjA aura dharma saMrakSaNa hogaa| pAnI chAna kara pIne para kavi ne jala gAlana kI zruta kuTIra, 68 kuntI mArga, kriyA kA sundara varNana kiyA hai : vizvAsa nagara-zAhadarA, sAta lAkha jala joini bhae, aru anaMta asatAmeM bhe| naI dillI-110032 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA rAjA zreNika ne Atma-hatyA kI thI ? (lekhaka-ratanalAla kaTAriyA, kekdd'ii| nIce jaina granthoM ke AdhAra se isa para samIkSAtmaka me kSAyika samyaktva prApta kara tIrthakara prakRti kA bandha vicAra kiyA jAtA hai : kiyaa| (1) bhagavad guNabhavakRta uttarapurANa parva 74 ke upAntya (4) bra0 nemidatta kRta kathAkoza kathA naM0 16 aura meM likhA hai : 107 me bhI ThIka prabhAcandra kRta kathAkoza ke anusAra zrAvakottama zreNika ne gautama gaNadhara se purANa zravaNa varNana hai| kara kramaza: upazama kSAyopazamika aura kSAyika samyaktva (5) rAmacandra mumukSu kRta-puNyAzrava kathA koza pRSTha prApta kiyaa| phira gaNadhara deva ne batAyA ki he-zreNika 32 se 61 me likhA hai - tUM tIrthakara nAma karma kA bandha karegA, narakAyu baddha hone se nirvAsita zreNika apane sAthI ke sAtha bhAgavatadharmI prathama naraka jAvegA phira vahAM se yAkara mahApapa nAmA jaTharAgni (bhojana bhaTTa) ke maTha me phuce| jaTharAgni ne tIrthakara hogaa| unheM bhojana karAyA aura ve usake dharma me dIkSita ho ge| (2) hariSeNakRta kathAkoza kathA naM 6 aura 55 meM vaiSNava dharmI jaTharAgni kI parIkSA lekara rAnI celanA ne likhA hai : unheM mithyA paayaa| eka daphA rAjA zroNaka ne yazodhara rAjAzreNika celanA se vivAha karane ke pUrva bhAgavata- muni ke gale meM sarpa DAlA jisase unhe narakAyu kA bandha vaiSNava dharmI the| unhone yamadhara munirAja para ghora upasarga huaa| muni dvArA AzIrvAda dene para Nika unake bhakta kiyA jisase narakAyu kA unhe bandha huaa| phira muni- ho gae unheM upazama samyaktva aura jAti smaraNa bhakti se samyaktva kI prApti huii| devoM ne bhI unake trigupti muniyoM se vedaka samyaktva aura mahAvIra svAmI kSAyika samyaktva kI parIkSA kara unheM muktAhAra bheMTa se kSAyika samyaktva tathA tIrthakara prakRti kA bandha prApta kiyaa| unhoMne tIrthakara prakRti kA bandha kiyaa| vIra kiyaa| zreNika ke kSAyika samyaktva kI devo ne parIkSA nirvANa ke bAda 3 varSa 8 // mAsa vyatIta hone para mano- lI aura prasanna ho zreNika aura calinI kI pUjA kI vAMchita mahAna bhogo ke bhogakara rAjA zreNika naraka unakA abhiSeka kiyA aura unhe vastrAbhUSaNa pradAna gye| kiye| mAnaseSTAnmahAbhogAn bhuktvAkAlaM vihAya ca / zreNika ne kuNika ko rAjA banA diyA phira bhI pUvokta zreNiko rAjA sImanta narakaM yayau // 308 // usane unheM lohe ke kaTaghare me bandI banA diyaa| apanI (3) prabhAcandra kRta kathAkoza kathA naM0 21 tathA 80- mAtA se apane prati zreNika ke apAra sneha kI bAteM sunakara 31 meM likhA hai : kuNika apane pitA ko bandhana-mukta karane daur3A / zreNika rAjANika vaiSNavadharmI the unhoMne yazodhara muni ne use malina-mukha AtA dekhakara vicAra kiyA yaha duSTa rAja para upasarga kara narakAyu kA bandha kiyA phira unase mujhe na jAne kyA aura dukha degA, talavAra kI dhAra para tatva sunakara upazama samyaktva prApta kiyaa| trigupti girakara prANAnta kara liyaa| kuNika ne zoka ke sAtha maniyoM se vedaka samyaktva aura mahAvIra svAmI ke pAdamUla agni saMskAra kara brAhmaNo ko khaba dAna diyaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12,37,04 manekAnta isa kathA kA udgama batAte hue anta me pratyakAra ne likhA hai ki - yaha kathA bhrAjiSNu kI ArAdhanA karNATaka TIkA meM varNita krama ke anusAra ullekha mAtra se kahI gaI hai / (bhrAjiSNu kA artha hari hotA hai ataH isase kathAkAra hariSeNa kA saMketa ho / ) (6) zreNika caritra (bhaTTAraka zubha candra kRta) hindI anuvAda meM likhA hai : pRSTha 16 - kumAra theNika deer vastradhArI bauddha saMnyAsiyoM ke saca me gaye unake dharma meM Azakta ho gye| yazodhara mahAmuni para upasarga kiyA phira bhI muni ne unheM AzIrvAda diyA to ve jaina dharma meM zraddhAlu ho gaye / pRSTha 239 gautama gaNadhara se pavitra purANa suna tInoM samyaktva dhAraNa kara tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA / pRSTha 257 -- galatI mahasUsa kara kuNika ne zreNika ko kATha ke piMjare meM banda karA diyaa| pRSTha 261-- phira apanI galatI mahasUsa kara kuNika apane pitA zreNika ko bandhana mukta karane calA use AtA dekha zroNika ne vicArA - yaha duSTa mujhe aura kyA-kyA dukha degA - prANa dekara hI usase chUTa sakatA hUM isa prakAra dukhI hokara apanA zira mArakara AtmahatyA kara lii| yaha dekha kuNika belanA hAhAkAra karane lage / kuNika ne maraNa saMskAra kiyA aura brAhmaNoM ko khUba dAna diyA / (7) "bhagavAn mahAvIra" (bAbU kAmatA prasAra jI kR vIra saM0 2450 ) : hindI grantha meM bhI thejika parina ke anusAra kathana kiyA hai kintu 20 varSa bAda isI grantha ko saMzodhita rUpa se prastuta kiyA to bhI kAmatAprasAda jI "kuNika kA apane pitA ko bandhana mukta karane jAnA aura kSeNika kA AtmahatyA karanA" Adi kathana kataI nahIM diyA hai| zrI digambaradAsa jI mukhtAra ne bhI "vardhamAna mahAvIra " pustaka meM yaha kathana nahI diyA hai| (8) "jainendra siddhAMta koza' bhAga 4 pRSTha 71 : zreNika --magadha kA rAjA thA, ujjainI rAjadhAnI thI / yaha pahile bauddha thA pIche apanI rAnI celanI ke samajhAne se jaina ho gayA thaa| vIra kA prathama bhakta banA / isane tIrthakara prakRti kA bandha kiyaa| isake jIvana kA antima bhAga bar3e dukha se biitaa| isake putra ne ise bandI banA liyA usake bhaya se hI isane AtmahatyA kara lI thI jisase yaha prathama naraka gayA / (9) bhAratIya itihAsa eka dRSTi (DA0 jyoti prasAda jI jaina): 1 pRSTha 63 : zreNika ke pitA kA nAma hindu purANoM meM zizunAga aura bauddha sAhitya meM bhaTTi tathA jaina anubhUti meM upazreNika milatA hai ki ko usake pitA ne nivasita kara diyA vaha jainetara sAdhuoM kA bhakta bana gayA aura jaina dharma se dveSa karane lgaa| kucha janazrutiyoM ke anunAra vaha bauddha ho gayA kintu yaha bAta asaMbhava sI pratIta hotI hai kyoMki mahAvIra ke kevala jJAna prApta ( IsvI pUrva 557 ) ke pahale hI vaha phira se jaina dharma kA anuyAyI bana cukA thA aura usa samaya kisI bhI matAnusAra buddha ne apane dharma kA pracAra prArambha nahIM kiyA thaa| I0 580 ke lagabhaga aNika magadha ke sihAsana para baiThA thA / 52 varSa rAjya kiyA phira I0 pU0 535 meM zreNika kI mRtyu huI / pRSTha 65 : zreNika ne kuNika ko rAjapATa sauMpa diyA kuNika ne bauddha dharmI devadatta ke bahakAne se the ki ko baMdIgRha meM DAla diyaa| cetanA se saMbuddha ho vaha ki bandhanamukta karane calA to zreNika ne samajhA ki vaha use mArane A rahA hai, dIvAro se sira phor3akara zreNika ne Atma hatyA kara lI / (10) 'jaina dharma kA maulika itihAsa' (zve0 A0 hastimala jI kRta man 1971) - pRSTha 515-17 : vIra nirvANa se 17 varSa kuNika me apane 10 mAiyoM ko milA mahArAja aNika ko kArAgRha me DAla diyA / cetanA ke garbha meM jaba kuNika thA taba use dohada huA ki maiM zreNika ke kaleje kA mAMsa khAUM / celanA ne garbhastha zizu ko girAne kA prayatna kiyA kintu girA nahIM / janma ke pazcAt use kacare kI DherI para DalavA diyA murge ne usakI aMgulI ko kATa khAyA isase vaha paka gii| putra moha se the ki ne use DhUMDhakara maMgavA liyA aura khuda usakI aMgulI cUsa kara use ThIka kiyaa| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA rAjANika ne AtmahatyA kI thI? yaha prasaMga celanA ne kuNika ko sunAyA to vaha aura tIrthakara prakRtibaddha mahApuruSa the| unakI mRtyu ko kulhAr3I lekara zreNika ke bandhana kATane ko daur3A / zreNika AtmahatyA batAnA samyak pratIta nahIM hotaa| jaba ve bahuta ne AzaMkA se bhIta ho pitR hatyA se priya putra ko bacAne varSoM taka kArAgRha yA piMjare meM banha the tabhI du.khoM se ke lie apanI aMgUThI kA tAla puTa viSa khAkara prANa tyAga santapta hokara ve zira phor3akara, talavAra kI dhAra para die / pUrvopArjita nikAcita karma bandha ke kAraNa vaha gira karake athavA viSa khAkara prANAnta kara lete to phira prathama naraka meM gyaa| bhI una para AtmahatyA kA Aropa saMgata ho sakatA thA samIkSA kintu taba to unhoMne aisA kucha bhI nahIM kiyaa| unhoMne Upara 1 se lekara 4 taka ke pramANoM me kahI bhI yaha kRtya taba kiyA jaba kuNika ko unhoMne apane ko zreNika kI AtmahatyA kA kicit bhI ullekha nahI hai| mArane ke lie Ate hue dekhA / unhoMne vicArA hogA ki pramANa naM, 2 to iSTa bhogoM ko bhogakara zreNika kA maranA yaha duSTa na jAne kaise dukha de ke mujhe mAre jisase mere batAyA hai; kaidI hokara AtmahatyA karanA nahI batAyA hai| pariNAma atyanta kaluSita ho jAyeM isase to acchA hai ki yaha pramANa vizeSa prAcIna hai| 'pramANa naM0 5 talavAra kI khuda apane hAtha se prANAnta kara lU tAki na ise pitRhatyA dhAra para gira kara marane kI bAta kahI hai vahAM bhI 'Atma- kA pApa na lage aura na koI anya jhaMjhaTa ho / zreNika kA hatyA' zabda kA prayoga nahIM kiyA hai| dUsarI bAta yaha hai yaha prayatna pratirodhAtmaka thaa| agara ve khule hote to ki-rAjA zreNika to bandI thA ekAeka usake pAsa avazya mukAbalA karate / jIvana se hArakara yA thaka kara talavAra kahAM se A sakatI hai ? aura phira talavAra ko unhoMne prANAMta nahI kiyA thA kintu vikaTa paristhiti se dhAra para girane kI bAta bhI asagata hai, vaha to talavAra vivaza hokara unhone mRtyu kA varaNa kiyA thaa| jaise se anaccheda hI karatA usa para giratA kyoM? kSatriyANiyA yuddha me apane patiyoM ke hAra jAne para AkrapramANa ne0 6 likhA hai ki-"apanA zira mArakara maNakAriyo ke dvArA apanI gati kharAba nahIM kI jAve zreNika ne AtmahatyA kara lI" / mUla saMskRta meM yahAM isa khayAla se agni kuNDa me kUdakara jauhara (vIravrata) kaisA kathana hai yaha graMthAbhAva se hama nahIM kaha skte| aGgIkAra kara apane prANa de detI haiN| jisa taraha yaha zreNika lakaDI ke kaTaghare meM bada thaa| ataH usa para zira AtmahatyA nahI hai vaise hI zreNika kI nRtyu bhI AtmahatyA mArane se hI tatkAla marane kI bAta kucha saMgata sI pratIta kAyaratA nahI hai| vidvAnoM ko gambhIratA se isa para nahIM hotI kyoMki kuNika to bahuta zIghra bhagA huA A manana-cintana kara apanA samucita niSkarSa prakaTa karanA rahA thA itane kama samaya meM yaha sambhava nahI thaa| cAhie / pramANa naM0 7.8-9 maulika nahI hai ye pramANa naM06 yahAM prasagopAtta kucha anya bAtoM para bhI vicAra diyA ke adhAra se hI nimita haiN| pramANa naM. 7 meM to bAbU jAtA hai :kAmatA prasAda jI ne dvi0 saMskaraNa me isa 'AtmahatyA' (1) puNyAzrava kathAkoza (jIvarAja granthamAlA) Adi ke kathana ko hI haTA diyA hai / zAyada yaha unheM pRSTha 32 meM hiMdI anuvAda ne jaTharAgni kA artha keTa meM AcArya sammata (prAmANika) jJAta nahIM huaa| buddhaguru diyA hai aura ghoNika dvArA unakA dharma grahaNa pramANa naM. 10 meM bhI 'AtmahatyA' zabda kA prayoga karanA batAyA hai| jabaki mUla grantha meM jaTharAgni ko nahIM hai| bhAgavata dharmI-vaiSNava dharmI batAyA hai kahIM bhI buddha dharmI zAstroM meM batAyA hai ki-rAjA zreNika ne samava- nhii| hariSeNa-prabhAcandra nemidatta ke kathAkozoM meM bhI isa zaraNa sabhA meM 10 hajAra prazna kie the| ve bhagavAn prasaMga meM zreNika ko celanA se vivAha karane ke pUrva, mahAvIra ke pramukha zrotA the| isI se uttara purANakAra bhAgavata-vaiSNava dharma hI batAyA hai buddha dharma nhiiN| usa ne unheM 'zrAvakottama' likhA hai| ve kSAyika samyagdRSTi samaya taka to buddha kA dharma hI pracalita nahIM huA thaa| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pv, ut tu, fiso V anekA pramANa naM0 6-7-8 meM jo isa prasaMga meM kSaNika ko bauddha likhA hai ki celanI ne garbhastha zizu ko girAnA cAhA para dharmI likhA hai vaha saMgata nahIM hai| vaha girA nahIM / yahAM bhI zaMkA hotI hai ki jaina dharma kI dRr3ha zraddhAnI mahArAnI celanA kaise mAMsa bhakSaNa aura bhrUNa hatyA kA prayatna kara sakatI hai ? aura kSAyika samyaktvo pramANa naM0 5-6 meM zreNika kI mRtyu para kuNika dvArA brAhmaNoM ko dAna denA bhI usake vaMza se vaiSNava dharma ke sthAna ko sUcita karatA hai bauddha dharma ko nahIM / (2) isI puNyAzrava kathA koza pR0 58 me likhA hai kiNika ke kSAyika samyaktva kI parIkSA ke lie do deva gae the ve rAjA zreNika ke zikAra khelane ke jAne ke mArga meM nadI kinAre baiTha ge|" - yahAM sahaja zaMkA hotI hai ki zAyika samyaktva ho jAne para bhI rAjA zreNika zikAra khelane jaise durvyasana meM kaise lipta raha sakatA hai ? hariSeNa kathA koza kathA na0.1 isa prasaMga meM likhA hai ki rAjA zreNika taba sarovara kI zomA dekhane ke lie gayA thA ( zikAra khelane ke lie nahI) isase puSpAdhava kathA koza kA kathana galata siddha hotA hai| (3) puNyAzrava kathA koza pRSTha 56 meM likhA hai ki rAnI cetanI ke garbha me jaba kuNika thA taba use dohala huA zreNika ke vakSasthala ko cIrakara usakA raktapAna karUM / rAjA ne citramaya svarUpa me usakI icchA pUrI kii| pramANa naM0 10 me bhI aisA hI likhA hai tathA yaha bhI 1. 'daza varSa sahasrANi prathamAyAM' sUtrAnusAra prathama naraka kI jaghanyAyu daza hajAra varSa hai| samyaktvIketo vahI honI caahie| taba abhI to avasarpiNI ke hI paMcama SaSTha kAlake 21+21 vimAlIsa hajAra varSa hai phira utsarpiNI ke prathama dvitIyakAla ke 21/2142 hajAra milAkara kula 84 hajAra varSa vyatIta hone para utsarpiNI ke tRtIyakAla meM karmabhUmi Ane para zreNika mahApadma tIrthakara hoMge aisI hAlata meM kyA gaNanA meM koI gar3abar3a hai| samAdhAna-gaNanA ThIka hai kintu aisA saiddhAntika niyama haiM ki-saMzI manuSya marakara naraka jAtA hai to usakI vahAM Ayu 84 hajAra varSa se kama nahIM hotI / asaMziyoM kI kama ho sakatI hai / 2. samyaktvI ke sAta bhaya (ihaloka bhaya, paraloka bhaya, - Nika usameM kaise sahakArI ho sakate haiM kadApi nhiiN| yaha bhI kathAkAroM ko avicArita ramyatAyeM hI haiM nirdoSa caritra-citraNa nhiiN| prAcIna kathAkAroM ne yaha kathAMza diyA hI nahIM hai| vedanA bhaya, maraNa bhaya, arakSA bhaya, agupta bhaya, akasmAt bhaya) nahIM hote taba zreNika to kSAyika samya (4) puNyAzrava kathA koza pR0 56 meM zreNika ke kSAyika samyaktva kI devoM dvArA parIkSA lene kI jo kathA dI hai vaha bhI bar3I vicitra hai, vaha siddhAMta-sammata pratIta nahIM hotI' samaya milane para usa para bhI alaga se nibaMdha likhane kA vicAra hai| aisI betukI kathA guNabhadrAdi prAcIna mAnya AcAryoM ne kataI nahI dI hai| sandarbha-sUcI / (5) isI taraha bharata cakrI kA bAhubalI para cakra calAnA saMkalpI hiMsA nahI hai tathA bAhubalI ko jisa zalya se kevala jJAna ruka gayA thA vaha mAyA mithyA nidAna nAma kI zalya nahIM thI kintu sAdhAraNa khaTaka thii| zAstroM ke kathanoM ko saMgati biThAne se hI siddhAMta abA dhita rahate haiN| 1 dRSTi the taba ekamAtra bhaya se utpanna hone vAlI AtmahatyA unake kaise bana sakatI hai ? arthAt kadApi nahI / jaise samAdhimaraNa AtmahatyA nahIM hai vaise hI yaha samajhanA caahie| Atma dharma mAsika patra navaMbara 80 aura apraila 81 ke akoM meM pU0 svAmI jI ne zreNika kI mRtyu ko AtmahatyA nahIM batAyA hai pratyuta likhA hai ki aNika kSAyika samyagdRSTi the / antima samaya meM hIrA cUsakara yA kArAgAra meM sira phor3akara mare the, tathApi usa kAla meM bhI unakI dRSTi dhruvatva para hI thI / dhruva svabhAva - AtmasvabhAva se nahIM chUTI thI dravya dRSTi kI mahimA apAra hai / dharmI kI dRSTi sadA caitanya tala para hI rahatI hai / 3. rAjavArtika, amitagati bAvakAcAra Adi meM kSAyika samyaktva ko vItarAga samyaktva batAyA hai / 4. usameM bhraSTAcAra atyAcAra kA samarthana kiyA gayA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMca mahAvrata zrI bAbUlAla vaktA jo bhI vrata hotA hai vaha para se, bAhara se nivRttirUpa antaraMga meM jo milA usakI mahimA AtI hai, ajJAnI ko hotA hai aura sva meM pravRtti rUpa hotA hai| eka bAhara me jo chor3atA hai usakI mahimA AtI hai| sikke kI do sAiDa hai, eka parase nivRtti hai dUsarI sva paMca mahAvrata me bhI antaraMga kI upalabdhi pUrvaka bAhara meM pravRtti hai / tyAga kA artha hai sva kA grahaNa aura sva kA me hiMsA, asatya, caurya, abrahma aura parigraha kA tyAga hai / grahaNa kA artha hai para kA tyAga / jaba sikke kI do sAiDa sambhAvanA yaha hai bhItara me upalabdhi kyA huii| haiM to donoM sAtha rahatI haiN| kahane ko hama kisI sAiDa jaba taka samajhatA hai ki yaha merA hai taba taka usakA ko jAra kara lete haiM kisI ko nIce / aDisA mAne apane prema usI taka sImita rahatA hai| parantu jaise usako koI rUpa ho jAnA-sabako cetanA rUpa dekhanA / satya kA artha apanA nahI rahatA to sabhI usake ho jAte haiM taba vaha satya bolane se nahI parantu jaisA vastu kA svarUpa hai usako divAla jo merA aura tere kA bheda kara rahI hai haTa jAtI hai usa rUpa meM dekhanA hai jaise zarIra AtmA kA saMyoga hai taba yaha kahanA cAhie merA koI nahI rahA athavA kahanA eka rUpa dekhanA jhUTha hai / bAharI padArtha to dukhI nahIM kara cAhie sabhI merA ho jAtA hai| isalie usakA prema sakatA use dukha dene bAlA dekhanA jhUTha hai| jo cIja asIma ho jAtA hai / jo eka dhara ko chor3anA hai sabhI ghara jaisI hai vaha vaisI hI dikhAI denA satya hai| usake ho jAte haiM / yaha tamI sambhava hai jaba para se merA acaurya:-para kA grahaNa yahI corI hai aura sva kA mana haTe tabhI ahaMkAra kA visarjana hogaa| grahaNa vaha acaurya hai| ahaM nagara meM para ko nIcA dekhanA ora nIcA dikhAne brahmacaryaH-yAne brahma kA AcaraNa brahma kA AcaraNa kI bhAvanA rahatI hai yahI to hiMsA kA bhAva hai| mAne jJAtA dRSTA rUpa rahanA / __ jIvoM kI rakSA karanA mAtra ahiMsA nahIM hai jIvoM kI aparigrahaH-para kI niSThA parigraha hai, sva kI rakSA to vaha vyakti bhI karatA hai jo kor3I ko bacA rahA niSThA aparigraha hai| hai jimako usake marane para apanA naraka aura bacane meM svarga bhItara meM jaba sva kA grahaNa hotA hai taba bAhara jo dikhAI de rahA hai| usako kIDI ke prati prema nhii| kuDA-karakaTa hotA hai vaha chUTa jAtA hai| bAhara meM kyA chUTA usakA kIr3I se koI matalaba nahIM / umakA sambandha apane isakI mahimA nahI hai parantu bhItara meM kyA milA isakI svarga aura naraka se hai / jisake hRdaya meM prema nahIM vahAM hai| jaba amRta milatA hai to bAhara se phAlatU chUTa jAtA ahiMsA kaisI / Apa kaha sakate haiM ki prema to gaga kA hai| bAhara se dekhane vAlA bAhara me chUTA usako dekhatA hai nAma hai / aisA nahIM hai| eka prema jo kisI khAsa vyakti kyoMki usake jIvana meM para kI mahimA hai usake lie vaha ke prati hai| jaise apanA kuTumba, parivAra athavA jisako chuTanA bahuta muzkila hai jo dUsare ne chor3A hai / isalie apanA mAna rakhA hai usake prati cAhe vaha koI jAti ho vaha samajhatA hai ki isane bar3A kAma kiyA hai / parantu jaba sampradAya ho, sAdhu-sanyAsI ho parantu pahale usameM apanA taka aMtaraMga meM vaha amUlya vastu nahIM mile taba taka bAhara mAnA hai phira rAga banA hai vaha prema to rAga kA hI bheda kA chor3anA AtmakalyANa meM kImata nahIM rakhatA / kImata hai parantu eka prema vaha hai jahAM koI apanA nahIM rahA jahAM to jo bhItara meM upalabdha huA usakI hai / jAnI ko apane mana kI dIvAna nahI rhii| jahAM samUcA saMsAra hI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta apanA ho gayA vahAM vaha prema rAga kA aMza nahI parantu para kA grahaNa hai| savAla para ko grahaNa nahIM karane kA nahIM ahiMsA kA vAcaka ho gayA kyoMki vahAM vaha premamayI hai parantu para meM prayojana dikhAI na dene kA hai| bAhara meM ho gyaa| vaha prema ko sIdhe lie nahIM hai parantu vaha brahma- agara koI cIja nahIM lI yahI vrata hai to usa vrata kI bhI rUpa hai isalie sva ke lie ho gayA / utanI hI kImata hai jitanI usa vastu kI / parantu dharma kI ahiMsA zabda rAga kA negeTiva hai| rAga kA niSedhaka koI kImata nahIM hotI isalie usakA AdhAra yAhara meM, hai parantu usakA pojiTiva prema hai| jaba antaraMga premamayI para meM nahIM hai| usakA sama bhAva para se nahIM sva se hai| humA taba hiMsA visarjita ho gii| hiMsA ko chor3a do| ho bhAtara ma bhItara meM sva meM kamI hone lagI to bAhara meM strI meM kamI nahIM rhii| ramaNa karane ko jaba bhItara nahIM thA isI prakAra jaba vastu svarUpa, satya svarUpa se jIva to bAhara meM ramaNa karane ko strI ko khojatA thA parantu bacAne mAtra se hiMsA nahIM jaayego| jIva ko bacAyA to sahI parantu kyA usake prati Apake hRdaya meM jaisA apane jaba ramaNa karane ko apanA mitra svabhAva upalabdha ho bacce ke prati prema ho jAtA hai vaisA prema bharA huA hai, gayA to bAhara kisameM ramaNa kreN| AtmA kI sundaratA meM agara nahIM to ahiMsA kaise hogii| savAla bAhara kI jo lubdha ho gayA usako bAhara meM strI meM sundaratA kaise tarapha kA nahIM hai ki jIva marA ki bacA, savAla hai dikhAI de| agara abhI bhI vaha sundara dikhAI de rahI hai Apake hamAre hRdaya meM prema kA athAha samudra baha rahA hai to aMtaraMga kI sundaratA pakaDa meM nahIM AI hai| ki nhiiN| agara prema kA samudra baha rahA hai to jIva ke jaba AtmA meM mitratA huI to para kI mitratA nahIM marane para bhI ahiMsA hai parantu vaha prema kA samudra nahIM baha rahI, savAla parigraha chor3ane kA nahIM hai, savAla to mitratA rahA hai to jIva ke bacane para bhI hiMsA hai| jahAM aisA chor3ane kA hai vaha mitratA sva kI mitratA Aye binA nahI prema vaha rahA ho vahAM bAhara me hiMsA vijita ho jAtI jA sktii| parigraha meM Ananda dikhAI de rahA hai| prihai| vaha jIva para paira nahI rakhatA hai yaha savAla nahI hai graha meM rasa A rahA hai to samajhanA cAhie abhI apane meM parantu vaha apane para paira rakhakara nahI cala sakatA kyoMki rasa nahIM AyA apane meM Ananda nahIM AyA hai| isalie aba koI parAyA rahA hI nhiiN| para meM Ananda khoja rahA hai apane meM mila jAtA to para isI prakAra jaba bhItara meM satya pakar3a meM AtA hai yA meM kyoM khojtaa| jaba para meM Ananda nahIM hai to na to satya svabhAva pakar3a meM AtA hai to bAhara kA asatya visa- usake grahaNa se mila sakatA hai na usake tyAga se, parantu jita ho jAtA hai| yahAM satya bolane se satyavrata kA pAlana vaha to sva ke grahaNa se milatA hai| aura jahA~ sva kA grahaNa hai vahA~ para kA tyAga to hai hii| hotA hai aisA nahIM hai| yahAM savAla hai ki bhItara meM asatya kucha loga kahate haiM aisA artha karane se loga bAharI rahA hI nhiiN| vrata kA matalaba hai ki asatya kA vyaktitva tyAga nahIM kreNge| svacchandatA to ho jaayegii| yahAM para aba nahIM rahA jo rahA vaha satya hai aura usa satya vyaktitva bAta yaha hai ki jo sva aura para ke sUkSma bheda ko karane se asatya kaise nikala sakatA hai| jo vastu jaisI kI taisI kI bAta kaha rahA hai vahAM moTA bheda, svadhana paradhana kA dikha rahI hai to asatya ko jagaha kahAM rahI vaha to tabhI bheda to moTA bheda hai bahuta moTA bheda hai jo itanA moTA taka thA jaba viparIta dikhAI de rahA thaa| bheda hI nahIM kara sakatA vaha sva aura para ke atyanta sUkSma nija svabhAva pakar3a meM AgayA, apanI cIja apane ko bheda ko kaise dekha skegaa| usake lie to aura bhI sUkSma mila gaI to para kA grahaNa rahA hI nhiiN| parakA grahaNa dRSTi kI AvazyakatA hai| jahA~ svadhana svastrI ko bhI tabhI taka thA, jaba taka apane ghara kI khabara nahIM thii| para rUpa dekhanA hai| vahA~ para strI aura para dhana apanA aba apanA ghara mila gayA Ara apane ghara meM rahana lagA, kaise ho sakatA hai| isalie jahA~ eka cetanA ko chor3akara taba para ghara kA grahaNa visajita ho gyaa| para meM agara sabhI para hai svastrI-dhana bhI para hai vahA~ paradhana-parastrI ko prayojana dikhAI de rahA hai, para kI mahimA A rahI hai taba apane rUpa dekhane kA savAla hI nahIM rhtaa| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcanika ahiMsA : syAdvAda 0 azokakumAra jaina ema. e. sampUrNa vizva, jIva AtmA, paramAtmA, adRSTa, puNya- mAtra anekAnta hI grahaNa kiyA jA sakatA hai / nipAta pApa, svarga-naraka, baMdha-mokSa Adi sabhI dArzanika cintana zabda ke do artha hote haiM eka dyotaka aura dUsarA vAcaka / ke viSaya haiM / vibhinna manISiyoM ne apane 2 dRSTikoNoM jaina kSetra me syAt nipAta ke dono artha gRhIta haiM kyoMki se inakI vyAkhyA kI hai| dRSTikoNo kI yaha vibhinnatA syAt zabda anekAnta kA dyotaka bhI hotA hai aura vAcya hI vastu ke vAstavika svarUpa ko sUcita karatI hai / isa bho| svAmI samanta bhadra kahate hai ki syAt zabda kA artha cintana ke phalasvarUpa Arambha me vastu tatva ke sambandha meM ke sAtha sambandha hone ke kAraNa vAkyo meM anekAnta kA prAyaH sabhI manISiyoM ke mantavya ananta guNadharmAtmaka dyotaka hotA hai aura gamya artha kA vizleSaNa hotA hai| dikhAI par3ate haiM / vastu ananta dharma vAlI hone se usake syAt zabda nipAta hai aura vaha kevaliyoM ko abhimata hai| svarUpa ke sambandha meM vibhinna dRSTikoNa honA bhI svAbhA- pro0 baldeva upAdhyAya' "syAt" zabda kA anuvAda vika hai / jaba ye vibhinna dRSTikoNa vAle vyakti apane zAyada yA sambhavata. karate hai parantu na to yaha zAyada, na abhiprAya ke atirikta anya dRSTikoNo kI upekSA kara sambhAvanA aura na kadAcit kA pratipAdaka hai kintu sunibhAgraha se apanI dRSTi yA mata ko hI ThIka samajhane lagate nizcita dRSTikoNa kA hai| zabda kA svabhAva hai ki vaha haiM aura dUsare dRSTikoNoM kA khaNDana bhI karate haiM taba avadhAraNAtmaka hotA hai isalie anya ke pratiSedha karane vibhinna matavAda khar3e ho jAte hai| khaNDana-maNDana kI meM vaha nirakuza rahatA hai / isa anya ke pratiSedha para aMkuza paramparA kA sambhavataH yaha dUsarA yuga thA, jo lagabhaga lagAne kA kArya (syAt) karatA hai / vaha kahatA hai ki IsA kI prathama zatAbdI meM ubhara kara sAmane AyA / isa rUpavAna ghaTa) vAkya ghar3e ke rUpa kA pratipAdana bhale hI avadhi meM hI jaina paramparA me anekAntavAda aura syAdvAda kare para vaha "rUpavAna hI hai" yaha avadhAraNa karake ghar3e meM rUpa dArzanika svarUpa kA vikAsa huA / rahane vAle rasa, gandha Adi kA pratiSedha nahI kara sktaa| syAdvAda bhASA kI vaha nirdoSa praNAlI hai jo vastu vaha apane svArtha ko mukhyarUpa se kahe yahAM taka koI hAni tatva kA samyaka pratipAdana karatI hai| pramANa' saMgraha ke nahI / para yadi vaha usase Age bar3hakara "apane hI svArtha maMgalAcaraNa meM akalaka deva ne likhA hai "parama garama ko saba kucha mAnakara zeSa kA niSedha karatA hai to usakA gambhIra syAdvAda yaha jisakA amogha lakSaNa hai aimA jina aisA karanA anyAya hai aura vastu sthiti kA viparyAsa bhagavAna kA anekAnta zAsana sadeva jayavanta ho"| karanA hai / (syAt) zabda isI anyAya ko rokatA hai syAtmAma meM lagA huA zabda pratyeka vAkya ke sAkSepa hone aura nyAya vacana paddhati kI sUcanA detA hai vaha pratyeka kI sUcanA detA hai| syAt zabda liG lakAra kA kriyA vAkya ke sAtha antargarbha rahatA hai aura gupta rahakara bhI rUpa pada bhI hotA hai aura usakA artha hotA hai-honA pratyeka vAkya ko mukhya gauNa bhAva se anekAnta artha kA cAhie lekina yahAM isa rUpa me yaha prayukta nahIM hai / syAt pratipAdaka banAtA hai| isameM vibhinna dRSTikoNa se vyartha vidhi liGa meM banA huA tiSThanta pratirUpaka nipAta hai| kI satyatA kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| vastutaH jar3a vidhi liGa meM isase saMzaya, prazaMsA, astitva, prazna, aura cetana sabhI me aneka dharma vidyamAna hai| una sabakA vicAra, anekAnta Adi kaI artha hote haiM jisameM se yahAM eka sAtha kathana nahIM kiyA jA sktaa| vivakSA ke anu Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 varSa 37, ki04 anekAnta sAra eka samaya meM kisI eka ko mukhyatayA lekara kathana ata: isa virodha ko dUra karane ke lie samasta vAkyoM meM kiyA jAtA hai usako dArzanika zabdAvalI meM "kathaMcit "syAt" pada kA prayoga karanA cAhie / isI taraha vAkya apekSA" se kahA jAtA hai jisakA dUsarA nAma apekSAvAda meM evakAra 'hI' kA prayoga na karane para bhI sarvathA ekAnta bhI hai| apekSAvAda kA yaha siddhAMta dArzanika matavAdoM ke ko mAnanA par3egA, kyoMki usa sthiti meM anekAnta kA Agraha ko ziyila karatA hai aura jIvana kA yathArtha dRSTi- nirAkaraNa avazyambhAvI hai jaise upayoga lakSaNa jIva kA hI koNa bhinna-bhinna rUpo meM hamAre sAmane prastata rahatA hai| hai isa vAkya meM evakAra (hI) hone se yaha siddha hotA hai svAmI samantabhadrAcArya ne apane AptamImAMsA ki upayoga lakSaNa anya kisI kA na hokara jIva kA hI nAmaka prakaraNa meM sthAdvAda zabda kA prayoga kiyA hai| hai ataH isameM se hI ko nikAla diyA jAe to upayoga sirasena viracita nyAyAvatAra meM to spaSTa rUpa se syAvAda ajIva kA bhI lakSaNa ho sakatA hai aura aisA hone se vAma zrata kA nirdeza karate hue usako sampUrNa artha kA artha kI vyavasthA kA lopa ho jaaegaa| nizcaya karane vAlA kahA hai| bhaTTAkalakadeva ne zruta ke do jaina darzana kA syAdvAda sabhI vArzanika siddhAMtoM ko upayoga batalAe haiM unameM se eka kA nAma syAdvAda hai aura apane meM sameTe hue hai, isI kAraNa yaha sthAbAda kA siddhAMta dUsare kA nAma hai naya / sampUrNa vastu ke kathana ko syAdvAda sabhI dArzanikoM ko mAnya bhI hai| lekina jaina darzana kA kahate haiM aura vastu ke ekadeza ke kathana ko naya syAdvAda jo samanvayabAda bA, jo samanvayAtmaka dRSTikoNa kahate haiN| svAmI samanta bhadra' ne syAdvAda kA lakSaNa rakhatA hai vaha zaMkara ke ata vedAnta ke samanvayAtmaka likhate hue kahA hai sarvathA ekAnta ko tyAga kara arthAt dRSTikoNa se bhinna hai| jaina darzana kA syAdvAda bhautika anekAnta ko svIkAra karake sAta bhago aura nayo kI samanvayAtmaka hai, jabaki zaMkara kA avaitavAda AdhyAtmika apekSA se, svabhAva kI apekSA sat aura parabhAva kI apekSA samanvayAtmaka hai| jana varzana syAvAda kI bAta to karatA asat ityAdi rUpa me kathana karatA hai use syAdvAda kahate hai, lekina pUrva jJAna ko kauna nirdhArita karegA isake uttara '-ni" zabda me cit, paTa ityAdi pratyayo ko joDane se jo meM vaha sabako samAna darje para rakhatA hai jabaki zaMkarAcArya rUpa banate haiM jaise kiMcit, kathacit, katha pada ye saba syAd- usa samanvaya se uThakara brahma ko sthApita karate haiM, to yaha vAda ke paryAya zabda haiN| "syAdvAda ke binA heya aura dharmaniSThA hai| yahI para darzana ke vicAra kI udAratA meM upAdeya kI vyavasthA nahI bntii|" akalakadeva ne "ane- vizva meM sabase adhika prasiddha hai| sacce evaM gahana dArzakAntAtmaka artha ke kathana ko syAvAda kahA hai|" nika kI parIkSA anuyAyiyoM kI saMkhyA ke bala para tathA ___ anekAnta ke dyotana ke lie sabhI vAkyo ke sAtha udAratA para nirbhara hai| isa saMsAra meM koI bhI bAta 'syAta' zabda kA prayoga Avazyaka hai usake binA anekAnta jhUThI nahIM hai| sabako samajhane kI saccI dRSTi honI kA prakAza sambhava naho hai| zAyada kahA jAe ki laukika cAhie, vaha jhUThI na ho| agara dRSTi hI jhUThI ho to sRSTi jana to saba vAkyoM ke sAtha syAt pada kA prayoga karate koI cIja saccI nahI hai| dekhe nahI jAte isakA uttara dete hue akalakadeva ne kahA kucha pAzcAtya tAkikoM ke vicAroM ke sAtha syAdvAda hai ki yadi zabdo kA prayoga karane vAlA puruSa kuzala ho kI bar3I samAnatA hai| ye pAzcAtya tAkika bhI kahate haiM to syAtkAra aura evakAra kA prayoga na kie jAne para ki pratyeka vicAra kA apanA-apanA prasaMga yA prakaraNa hotA bhI vidhiparaka, niSedhaparaka tathA anya prakAra ke vAkyoM meM hai use hama vicAra prasaga kaha sakate haiM / vicAroM kI syAvAda aura evam kI pratIti svaya ho jAtI hai| sArthakatA unake vicAra prasaMgoM para hI nirbhara honI hai| jo vAdI vAkya ke sAtha "syAt" pada kA prayoga karanA vicAra prasaMga meM sthAna, kAla, dazA, guNa Adi aneka mateM pasanda nahI karate unheM sarvathA ekAntavAda ko mAnanA sammilita rahatI haiN| vicAra parAmarza ke lie ina bAtoM par3egA aura usake mAnane meM pramANa se virodha AtA hai| ko spaSTa karane kI utanI AvazyakatA nahIM rahatI hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvanika hiMsA : syAdvAva sAtha-sAtha unakI saMkhyA itanI adhika hotI hai ki pratyeka me upayogI hai isake binA kisI bhI prakAra kA loka kA spaSTIkaraNa saMbhava bhI nahIM hai| jaina syAvAda ko vyavahAra nahI cala sakatA / loka meM jitanA bhI vyavahAra tulanA kabhI-kabhI pAzcAtya sApekSavAda (Theory of hotA hai vaha saba ApekSika vyavahAra kA nAma hI Relativity) se bhI kI jAtI hai / sApekSavAda do prakAra syAdvAda hai| pitA, putra, mAtA, palI Adi vyavahAra bhI hotA hai-vijJAnavAdI aura vstuvaadii| jaina mata ko yadi kisI nizcita apekSA se hI hai| ataH aneka virodhI sApekSavAda mAnA jAya to vaha vastuvAdI sApekSavAda hogA vicAroM kA samanvaya kiye binA laukika jIvana yAtrA kyoki jaina dArzanika mAnate hai ki yadyapi jJAna sApekSa hai bhI nahI bana sakatI hai| virodhI vicAra me samanvaya ke phira bhI yaha kevala mana para nirbhara nahI, balki vastuo ke abhAva meM sadA vivAda aura sagharSa hote raheMge tathA vivAda dharmoM para bhI nirbhara hai / syAdvAda siddhAta se yaha spaSTa hai yA saMgharSa kA anta tabhI hogA java syAdvAda ke anusAra ki jainoM kI dRSTi bar3I udAra hai / jaina anyAnya dArzanika saba apane 2 dRSTikoNo ke sAtha dUsare ke dRSTikoNoM kA vicAro ko nagaNya nahI samajhate, valki anya dRSTiyoM se bhI Adara kareMge / anekAnta darzana se mAnasa samatA aura unhe bhI satya mAnate haiM / bhinna-bhinna darzano me sasAra ke vicAra zuddhi hotI hai tathA syAdvAda se vANI me samanvayabhinna-bhinna varNana pAye jAte haiM / isakA kAraNa hai ki vRtti aura nirdoSatA AtI hai| isalie AcArya samantabhadra uname eka dRSTi nahI hai / dRSTibheda ke kAraNa hI unameM 'syAtkAra satya lAJchanaH" kahakara syAvAda ko satya kA matabheda pAyA jAtA hai| cinha yA pratIka batalAyA hai| syAdvAda vibhinna dRSTikoNa se vastu kA pratipAdana virodhI dharma se sApekSa hone ke kAraNa hI Apane karake pUrI vastu para eka hI dharma ke pUrNa adhikAra kA zabda viruddha dharmo yukta vastu kA sparza karate haiM kyoMki niSedha karatA hai / vaha kahatA hai ki vastu para saba dharmoM kA syAdvAda kI mudrA se rahita zabda vastu ke ekadeza meM hI samAna rUpa se adhikAra hai / vizeSatA kevala yahI hai ki zakti ke bikhara jAne se skhalita ho jAte haiM aisA AcArya jisa samaya jisa dharma ke pratipAdana kI vivakSA hotI hai amRtacandra bhagavan kI stuti karate hue kahate haiN|" syAdvAda usa samaya usa dharma kI mukhya rUpa se grahaNa karake anya padArthoM ke jAnane kI eka dRSTimAtra hai / syAvAda svayaM avivakSita dharmoM ko gauNa kara diyA jAtA hai| AcArya antima satya nahI hai| yaha hameM antima satya taka pahuMcAne amRtacanda ne eka sundara dRSTAnta dvArA syAdvAda kI prati- ke lie kevala mArga darzana kA kAma karatA hai| syAdvAda pAdana zailI ko batAyA hai ki jisa prakAra dadhi manthana se kevala vyavahAra satya ke jAnane me upasthita hone vAle karane vAlI gopI mathAnI kI rassI ke eka chora ko virodhoM kA hI samanvaya kiyA jA sakatA hai isalie jaina khIcatI hai aura dUsare chora ko DhIlA kara detI hai tathA darzanaka ro ne syAdvAda ko vyavahAra satya mAnA hai| vyavarassI ke AkarSaNa aura zithilIkaraNa ke dvArA dadhi kA hAra satya ke Age bhI jaina siddhAnta meM nirapekSa satya mAnA manthana karake iSTa tatva ghRta ko prApta karatI hai usI gayA hai jise jaina pAribhASika zabdoM meM kevala jJAna ke prakAra syAdvAda nIti mI eka dharma ke AkarSaNa aura zeSa nAma se kahA jAtA hai| dhamo ke zithilIkaraNa dvArA anekAntAtmaka artha bhI siddha isa prakAra jaina darzana meM jahAM AcAra meM ahiMsA ko karatI hai| pradhAnatA dI gaI hai usI prakAra vaicArika ahiMsA para bhI syAdAda kA siddhAnta suvyavasthita aura vyAvahArika bala diyA gayA hai jo syAdvAda ke siddhAnta ke rUpa meM avhai| vaha anantadharmAtka vastu kI vibhinna dRSTikoNoM se tarita hokara mAnava mAtra ko samIcIna patha para agrasita vyavasthA karatA hai tathA usa vyavasthA meM kisI pramANa se karake tathA ekAnta patha se vimukha karake vastu ke vAstabAdhA nahIM bhAtI ataH vaha suvyavasthita hai / isake sAtha vika svarUpa kA pratibodha karAtA hai| hI syAvAda vyAvahArika bhI hai| vaha sadAkAla nikaTa jaina mandira, bijanaura (u0pra0) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka mahatvapUrNa aprakAzita apabhraMza racanAH amarasena cariu : DA. kastUracandra "sumana" rAjasthAna prAcIna kAla meM dhArmika eva sAhityika apUrNa hote hue bhI kathA me koI vyavadhAna nahI AtA hai| gatividhiyoM ke lie prasiddha rahA hai| isa prAnta me yaha grantha mAta sandhiyo me samApta huA hai| anta meM hastalikhita grantho ke aneka bhaNDAra hai, jiname aneka prazasti ke rUpa meM lipikAra kA paricaya bhI hai| grantha kI mahatvapUrNa kRtiyAM prakAzana kI vATa joha rahI hai| Amera- prathama saMdhi meM bAvIma kaDavaka aura tIna sau chayattara yamaka zAstra bhaNDAra uname eka hai| hai| isI prakAra dUsarI sandhi me teraha kar3avaka aura do sau ___isa zAstra bhaNDAra me lagabhaga 3700 hastalikhita gyAraha yamaka tIsarI me teraha kaDavaka aura eka sau satattara grantha haiM / saskRta, prAkRta aura apabhra za bhASA me likhe yamaka, cauthI nandhi me teraha kaDavaka aura do sau pacAsa gaye haiN| samAjopayogI hai| unase samAja paricita ho isa yamaka, pAMcavI mandhi me caubIya kar3avaka aura tIna sau sandarbha me yaha isa prakAra kA prathama prayAsa hai / satAsI yamaka, chaThI mandhi meM caudaha kaDavaka aura eka sau apabhraMza bhASA meM likhA gayA amarasenacariu isa seMtAlima yamaka, tathA sAtavI sandhi meM pandraha kaDavaka aura zAstra bhaNDAra kA eka mahatvapUrNa grantha hai| kavi mANi- eka mo pacAnnave yamaka hai / isa prakAra grantha meM kula sAta kkarAja isa kAvya ke racayitA the| solahavI zatAbdI sadhiyAM aura sadhiyo me eka sau 14 kaDavaka tathA kar3avakoM kI isa racanA me jaina siddhAnto ko kathAoM ke mAdhyama me eka hajAra sAta sau tetAlIsa yamaka haiN| sandhiyoM ke se samajhAyA gayA hai / rocaka hai| sAtha hI kalyANa kA Arambha dhra vaka chanda se aura anta ghattA se hue haiM / kar3avaka hetu bhI bhii| ke anta meM ghattA chanda vyavahRta huA hai| isa kRti kA prathama paricaya dene kA zreya jaina vidyA- kavi svayambhU ke anusAra yamaka do padoM se nirmita sasthAna, zrI mahAvIra jI ke adhInastha AmerazAstra bhaMDAra chanda hai| aura kar3avaka ATha yamako kA samaha / unhoMne yaha ko prApta hai| aba taka kisI anya bhaNDAra se yaha upalabdha bhI kahA hai ki yadi pado me solaha mAtrAeM hoM to vaha nahI huA hai, yadi kisI bhaNDAra ko isa kRti ke hone kA paddhar3iyA chanda haiN| pattA chanda me prathama aura tRtIya pAda gaurava prApta ho to kRpayA lekhaka ko sUcita kara anugrahIta me nau mAtrAe~ tathA dvitIya aura caturtha pAda me caudaha kreN| mAtrAeM hotI hai / isa chanda me bAraha-bAraha mAtrAeM tathA isa pANDulipi ke 66 patra haiM / sampUrNa patra 11 seMTI- kabhI-kabhI solaha-solaha mAtrAe~ aura prathama evaM dvitIya mITara lambA aura 4 seMTImITara caur3A hai| patra ke cAro pAda ke Adi me guru varNa bhI milatA hai|' aura hA~siyA chor3A gayA hai| bAyI ora kA hAsiyA eka prastuta kRti meM yamaka solaha mAtrAoM se nirmita seMTImITara hai aura dAyI ora kA eka seMTImITara se km| dikhAI dete haiM / ataH ukta paddhar3iyA chanda kI paribhASA Upara nIce bhI lagabhaga AdhA-AdhA seMTImITara rikta sthAna ke pariprekSya meM kahA jA sakatA hai ki isa racanA me hai| lambAI kI donoM ora patra hA~siye rUpa meM rekhAkita paddhar3iyA chanda kA vyavahAra huA hai| kar3avakoM meM nirdhArita hai| rekhAMkita azo ke madhya pratyeka patra para paMktiyAM hai, yamaka sakhyA kA ullaMghana kiyA gayA hai| pATha se caubIsa aura pratyeka pakti me lagabhaga 30-35 akSara / patra dono yamaka taka eka kar3avaka meM milate haiN| yaha tathya ullekhanIya mora likhe gaye hai| racanA apUrNa haiN| prathama patra nahIM hai| hai ki kar3avaka kI nirdhArita nyUna sakhyA kA kisI bhI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka mahatvapUrNa aprakAzita apabhraMza racanA :amarasena pariu kar3avaka meM ullaMghana nahIM kiyA gayA hai| sarvatra ATha se thaa| ina paMDitoM ke rahate hue bhI isa grantha kI racanA nyUna yamaka kisI bhI kar3avaka meM nahIM haiN| ke lie kavi mANikkarAja se hI nivedana kiyA jAnA pattA chanda ke isameM vibhinna rUpa milate haiN| prAyaH kavi ke vizeSa pratibhAzAlI hone kA pratIka hai| 10, 8, 13, mAtrAoM para virAma dekara isa chanda me kavi surIlI vANI se nagaravAsiyo ko sukhadAyaka racanA kI gaI hai| 11 aura 13 mAtrAoM para (1.6) siddhAnta ke artha-cintaka the / ve sarasvatI ke nivAsa, jina tathA isake viparIta 13, 11 mAtrAoM para virAma dekara deva aura jina guru ke bhakta', bahuzruta aura goSThiyoM ke mArga bhI (de0 1.19) isa chanda kI racanA kI gayI hai| hindI darzaka the / paMDita sarA Apake pitA the, tathA ApakA nAma bhASA me solaha mAtrAo se caupAI tathA 11, 13 mAtrAo mANikkarAja thaa| kavi ne svayaM ko paDita kahakara se soraThA aura 13, 11 mAtrAo se dohA chanda kA nirmANa sambodhita kiyA hai| kavi ke pitA kA nAma 'budhasUrA' hotA hai| apabhraMza bhASA me caupAI ke samAna paddhar3iyAM thA, zrI pa0 paramAnanda zAstrI kA yaha kathana' tarkasaMgata chanda hai tathA dohA aura soraThA ke rUpa meM ghattA chanda / pratIta nahI hotA hai| kavi ko paMDita kahA jAnA tathA rAmacaritamAnasa me vyavahRta caupAI, dohA, soraThA chando se pitA ke nAma meM 'budha' zabda kA honA isa tathya kA pratIka aisA pratIta hotA hai, mAno kavi tulasI ne apabhraza ke hai ki kavi ke pitA bhI paDita the| ataeva kavi ke pitA par3iyAM chanda ko caupAI ke rUpa me aura pattA chanda ko kA nAma sUrA thA aura paMDita unakI upAdhi thii| yaha bhI dohA tathA soraThA chando ke rUpa meM apanAyA ho| pratibhASita hotA hai ki kavi ko paDitAI paitRka paramparA kavi ne jaisA vistRta paricaya isa grantha ke likhAne se prApta huI thii| akhaDita zIla se yukta kahe jAne se kavi vAle devarAja cadharI kA diyA hai, vaisA Atma paricaya nahI bAlabrahmacArI rahe jJAta hote haiN| isa grantha ke nirmANa hetu diyA hai| unhone guru paramparA kA ullekha avazya kiyA Apase hI Agraha kiye jAne me yahA do hetu pratIta hote hai| guru paramparA me unhone kramaza. kSemakIrti, hemakIrti, haiM-prathama to vaza paramparAgata paDitya aura dUsare kavi kA kumArasena, hemacandra aura aura padmanandi AcAryoM ke nAmo- pratibhAsampanna hone ke sAtha bAlabrahmacArI honA / kavi kI llekha kiye haiN| pacanandi kavi ke guru the| ve guru-padAvalI aparakRti apabhraMza bhASA meM likhita 'nAgasenacarita' se meM pravINa, nirgrantha, zIla kI khAni, dayAlu, miSThabhASI, bhI unake pitA kA nAma budhasUrA-paDita sUrA hI jJAta aura tapa se kSINa (tapasvI) the| hotA hai| yaha bhI vidita hotA hai ki unakI mAM kA nAma graMtha ke anta meM kavi ne dAdA guru AcArya hemacandra dIvA thA tathA ve jayasavAla kula me utpanna hue the| kA smaraNa karate hue unheM moha-matsara ke tyAgI, zubha mUlataH kavi kahAM ke nivAsI the yaha nahIM kahA jA dhyAniyoM meM pradhAna AcArya kahA hai tathA apane guru sakatA hai, parantu yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA haiM papanandi ko tapa rUpI teja se yukta prakaTa karate hue apane 'amarasenacarita' kI racanA karate samaya rahiyAsa (rohataka) ko unakA ziSya batAyA hai| kavi ke atirikta padmanandi meM rahate the| isakI sacanA ke preraNA srota devarAja caudharI ke ziSyoM meM eka devanandi kA nAma bhI milatA hai| bhI isI nagara ke nivAsI the| unake nivAsa sthAna ke devadandi ko gyAraha pratimAdhArI, rAga-dveSa, mada-moha ke sambandha meM upalabdha ina sAkSyoM ke pariprekSya meM jJAta hotA vinAzaka, zubhadhyAnI aura upazamabhAvI kahA gayA hai|' hai ki kavi mUlataH rohiyAsapura saMbhavata: vartamAna rohataka hai ki kavi malata:: isa ullekha ke Aloka me devanandi kavi ke guru-bhAI ke nivAsI nahIM the| isa sambandha meM eka tathya yaha bhI jJAta hote haiM / ve kSullaka yA ailaka ho gaye the| kavi kA vicAraNIya hai ki kavi ne apanI isa kRti me" kavi rabadhU jisa pArzvanAtha mandira meM nivAsa thA vahAM do vidvAn aura kRta 'pAsaNAhacariu' kRti ke kucha aza kA" nagara varNana bhI rahate the-zAntidAsa aura jasamalu / dono me jasamalu prasaga meM upayoga kiyA hai| ataH nirvivAda rUpa se yaha to guNavAn aura jyeSTha thA, zAntidAsa usakA choTA bhAI kahA jA sakatA hai ki kavi mANikkarAja pAsaNAhacarita Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 37, ki04 aba se paricita the| paricaya meM Ane ke inake do hI jo ki maiM yaha grantha likhakara prastuta kara skaa|" apasarAta hote haiM / prathama to yaha ki kavi raghu ke kavi vinaya guNa ke dhanI the, mAnI nahIM, nirabhimAnI samAna gvAliyara yA usake kisI nikaTavartI kSetra nivAsI the| aise sundara kAvya kI racanA karake bhI ve svayaM ko hoM aura ve rahadhU kI sAhityaka gatividhiyoM se bhI paricaya jar3amati kahate haiN| kAvya me huyI artha aura mAtrA kI rahe haiM, jo kAlAntara meM rohataka A base hoMge kyoki hInAdhikatA ke lie ve na kevala zrutadevI se kSamA yAcanA prastuta kRti meM upalabdha bundelI zabda upalabdha hote haiN| karAte haiM apitu vivudhajanoM se bhii| AcArya amitamati ne dUsarI yaha sambhAvanA bhI udita hotI hai ki raidhU kI kRti bhI isI prakAra kI kSamA yAcanA kI hai| ataH pratIta pAsavAhacariu ho sakatA hai kisI anya vyakti dvArA hotA hai ki isa prasaMga meM kavi ne pUrva rIti kA bhalI bhAMti rohataka le jAyI gayI ho| yadi isa saMbhAvanA ko ThIka nirvAha kiyA hai| mAnate haiM to isase bhI kavi kA gvAliyara yA usake prastuta grantha meM kavi ne eka ora jahAM Atmaparicaya nikaTavartI kSetra kA honA jJAna hotA hai, kyoMki anya kisI pratyakSa rUpa se na ke barAbara diyA hai, dUsarI ora anya racanA kI paMktiyoM kA svaracita paMktiyo ke rUpa meM kavi ke preraka kA ullekha savistAra kiyA hai| unhoMne likhA tabhI upayoga karegA jaba use yaha vizvAsa prApta hoki hai ki jinakI preraNA eva nivedana para yaha grantha racA gayA apata paMktiyoM ke lekhaka ko isase koI aprasannatA na hogii| thA, ve caudharI devarAja vaizyoM meM pradhAna, agravAla ki yaha tabhI saMbhava hai jaba paraspara meM ati AtmIyatA kulotpanna, sighala (saMgala) gotrI, rohataka nivAsI the| rotA vinA HIT yA nikaTa bAma caudharI cImA jinakI gAlhAhI nAma kI bhAryA thI, ke saMbhava dikhAI nahIM detii| ataH isa sabhAvanA se bhI devarAja caudharI ke prapitAmaha the| cImA ko cUlhA nAma kavi kA gvAliyara yA kisI usake nikaTavartI kSetra kA / se bhI sambodhita kiyA gayA hai| karamacanda jinakI bhAryA nivAsI honA jJAta hotA hai|| kA nAma divacandahI thA, devarAja ke pitAmaha the| racanA ke anta meM kavi ne likhA hai ki "paramparA se karamacanda ke tIna putra hue the-mahaNA gairavaNa aura jisazAta jimacandra suri ne siddha kiyA thA, use sUtra rUpa tAlhU / inameM mahaNA ke cAra putra hue the-devarAja,mAmU meM maiMne sundara evaM sugama-sukhada bhASA meM isa kRti ko cuganA aura chuTTA yA chuTamallu / ina cAro kI mAM kA mibaddha kiyA hai|" isa ullekha se kavi mANikkarAja nAma khemAhI thaa| devarAja aura unakI bhAryA NoNAhI se jinacandra sUri ke vizeSa kRtajJa rahe jJAta hote haiN| ho do putra hue the - harivaza aura ratanapAla / harivaMza kI sakatA hai jinacandra kavi ke vidyA guru aura pacanandi bhAryA kA nAma melhAhI aura ratanapAla kI bhAryA kA nAma pIkSAguru rahe hoN| bhUrAhI thA / devarAja ke choTe bhAI mA kI cocAhI racanA meM kavi deva, zAstra aura guru tInoM ke zraddhAlu nAma kI bhAryA thii| ina donoM ke tIna putra hue thejAta hote haiN| isa grantha ke mAdi meM kavi ne yeva ke rUpa nAgarAja, gelDa aura cAmo / nAgarAja kI bhAryA kA nAma meM tIkaroM kA nAmasmaraNa kiyA hI hai| guruparamparAkA sUbaTahI thaa| devarAja ke dUsare choTe bhAI cuganA aura ullekha kara gulmoM ke prati jahAM kaSi ne kRtajJatA prakaTa usakI bhAryA dUgarahI ke cAra putra hue the-betasiMha, kI hai vahAM vIra jinendra ke mukha se nikasita sArabhUta zrIpAla, rAjamalla mora kuMvarapAla / devarAja ke sabase bhaTArikA sarasvatI se pramAda vaza kiye gae bhAgama viruddha choTe bhAI jinheM saMbhavataH sabase choTA hone kAraNa chuTTA kathana ke prati yA koI akSara raha gayA ho to usake prati chuTamallu kahA gayA kahA gayA hogA, unakI bhAryA kA kSamA yAcanA bhI kI hai| apane hI itara ampa meM unhoMne nAma pherAhI thaa| ina donoM ke eka hI putra hamApA, sarasvatI kI suSadevI (zrutadevI) bhI kahA hai|" guruzravA jisakA nAma thA daragahamalla / prakaTa karate hue unhoMne likhA hai ki yaha guru kRpA hI hai rokhaNa devarAja caudharI ke pitA mahaNA kA anuSa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka mahatvapUrNa aprakAzita apanA samarasena parita thA isakI bhAryA kA nAma thA rAmAhI / ina donoM ke bAra apanI racanA amarasena-variu meM upayoga karane se bhI putra hue the-malla, caMdu vINakaMTha aura lAur3a / ina cAroM yahI tathya prApta hotA hai| meM mallu kI kulacaMdahI nAma kI bhAryA thI aura ina donoM racanA kAla :-isa anya ke pUrNa hone kA samaya kItisindhu nAma kA putra huA thaa| caMdu kI bhAryA thI vi0 saM0 1576 caitra sudI paMcamI zamivAra, kRttikA luunnaahii| ina donoM ke madanasiMha nAma kA putra huA thaa| nazatra batAyA gayA hai|" prastuta prati praba kI racanA kI vINakaMTha kI pImAhI nAma kI bhAryA thI aura narasiMdhu racanA pUrNa hone ke eka varSa bAda kI pratilipi haiN| ise inakA putra thA / lADaNa kI bhAryA kA nAma thA viivo| vikrama savat 1577 kI kArtika vadi ravivAra ke dina ina donoM ke do yatra hue the-jogA aura lakSmaNa / jogA kurujAMgala deza ke suvarNapatha (sonIpata) nAma nAma ke nagara kI bhAryA kA nAma thA dIdAhI aura lakSmaNa kI bhAryA kA meM kASThASagha ke mAthurAnvaya-puSkaragaNa ke bhaTTAraka guNabhadra nAma thA mallAhI / lakSmaNa aura mallAhI ke hIrU nAma kI AmrAya meM ukta nagara ke (sonIpata) nivAsI agravAla kA eka putra huA thaa| vazI, goyala gotrI, pauradarI jina pUjA (indradhvaja vidhAna) tAlhU isa baza me devarAja caudharI kA cAchA thaa| ke kartA sAhU chalhU ke putra sAhU bATU ne isa amarasena sAlhU kI bhAryA kA nAma bAlAhI thaa| ina donoM ke do caritra zAsu zAstra kI pratilipi kI thii|" putra hue the-paprakAMta aura devadAsa / padmakAMta kI icchA- isa graMtha kI racanA rohataka nagara meM tathA pratilipi vatI nAma kI bhAryA thii| ina donoM ke mahadAsa nAma kA sonIpata nagara meM hone se yaha pramANita hotA hai ki sonIputra yuA thaa| devadAsa kI bhAryA kA nAma rudhAraNahI pata ke zAstrabhaNDAra meM isa grantha kI prati avazya hogii| thaa| dhaNamalu devadAsa kA putra thA / dhaNamala kI gaja- sosIpata ke dhArmika padAdhikAriyoM se nivedana hai ki lekhaka mallAhI nAma kI bhAryA thii| ina donoM ke vAyamallu nAma ko ukta prati kI upalabdhi se avagata karAne kI kRpA kreN| kA putra huA thaa| vikrama saM0 1576 meM racita kavi kI apara kRtiisa prakAra isa vaMza paramparA me devarAja caudharI ke nAgasena cariu se vidita hotA hai ki kavi ke kAla meM pUrva unake prapitAmaha taka kA nAmollekha milatA hai aura zAstroM aura zAstra-nirmAtAoM kA samAdara pA / zAstra bAda kI pIr3hI meM tIsarI pIDhi taka / " nAmoM meM striyoM ke pUrNa likhakara zAstra likhAne vAloM ko jaba hAthoM meM dete nAma 'hI' se anta hue haiN| isa vaza ke sabhI loga caudharI taba ve zAstroM ko sira para car3hAte the| utsava manAte the| kahe gae haiM jisase pratIta hotA hai ki sambhavataH yaha isa aura zAstra-nirmAtAmoM ko vastra, kakaNa, kuNDala, mudrikAdi baMza ke viruddha rhaa| dekara bahu prakAra se sammAnita karate the| kaSi mANikkaisa vaMza paramparA me caceka bhAI ke nAtI kA bhI rAja ko bhI aisA sanmAna prApta huA thaa| usa samaya ullekha hone se jJAta hotA hai ki yaha racanA unakI vRddhA- ke logoM kI yaha guNagrAhitA sarAhanIya hai| vasthA meM likhI gaI hogii| kavi raidha kRta paMktiyoM kA jainavidyAsaMsthAna, zrImahAvIrajI (rAjasthAna) saMvarbha-sUcI 1. dekhiye jaina vidyA-svayabhU vizeSAMka (jana vidyA uddhariya bhamba je sama vi satta / / saMsthAna, zrI mahAvIra jI dvArA prakAzita) apraila saMtaitayatAhaM muNi * gacchaNAhu / 1984 meM prakAzita lekhaka kA lekha-"svayambhU-chanda gayarAyadosa saMjaiva sAhu // eka samIkSAtmaka adhyyn|" jeM Iriya aMtyaha kaha pavINu / 2. hu bahu sadatyaha sui nnihaae| NiyamANe paramappayaha liinn| vihaM dubaru Nijjita paMcavANu / tavateyaNiyattaNu kiyau ravINa / vipaNANa kalAlaya pArupatta / siri khemakitta paddhihi pravINu // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 37 ki.4 anekAnta siri hemakitti ji hayau NANu / tahu pahavi kumaraviseNu NAmu / / NiggaMthu dayAlau jai varihu / ji kahiu jiNAgama bhau suhu / / taha pahiNi vihau vaha pahANu / siri hemacandu maya timirabhANu // ta yaha dhuradharu vaSa ppiinnu| vara pomaNAMdi jo tavaha khINu // taM paNavivi Niyaguru sIlakSANi / NiggaMthu dayAlau amiyavANi // sandhi 1, kar3avaka 2, yamaka 4 / 13; 3.ji maccharu moha vi vi parihariyau / suhayajhANi je NiyamaNu dharipau / / hemacandu Ayariu bariTThau / taha sIsu ni tavateya gariThThau / pomaNAMdhara NAdau munnivru| devaNAMdi tachu sIsu mhiivru|| eyAraha paDimau ghAraMtau / rAyarosamayamoha haNaMtau / suhajhANe upasamu bhAvatau / Nadau vabhalolu samavatau / / sandhi 7, kar3avaka 11, yamaka 6-10; 4. taha pAsajiNedaha giharavayaNa / ve paMDiya Nivasahi kaNayavaeNa / garuvau jasamalu gudAgaNanihANu / vIyau lahubaMdhau taccajANu // siri saMtidAsu gandhattha jaannu| caccai siri pArasu vimayamANu // vahI, yamaka 11-13; 5. siddhata attha bhAviyamaNeNa / purayaNa suhayArau suradhaghuNeNa / / taMha didvau puNu sUrasaiNivAsu / mANikkarAju jiNagurahaM dAsu // teNavi sabhAsaNu kiyau tAsu / jo goThi pacAsai bahusuyAsu // taM jiNa acaNa pasariya bhuveNa / avikhau vuha sUrA sAMdaNoNa / / bho mANika paDiya, sIla akhaDiya, 6. anekAnta : varSa 10, kiraNa 4-5 pRSTha 160 / 7. tahiM Nivasai paMDiu satthakhaNi / siri jayasavAla kulakamalataraNi / / ikkhAkuvasa mahiyali varihu / vuhasUrA sAMdaNu suyagarihu / uppaeNau dIvA uri khaNNu / vaha mANiku NAme vuhahi maeNu // AmerazAstra bhaDAra samprati jaina vidyA saMsthAna, zrI mahAvIra jI, ve0 sa0 521, 8. ruhiyAsu vi NAme bhaNiu ihu / ariyaNa jaNAha hiya sallu kahu // amarasena cariu, sandhi 1, kar3avaka 3, yamaka 3; 6. rohiyAsipuravAsi sayalalou sahaNAdau / vahI; sandhi 7, pattA 11; 10. vahI : sandhi 1, kar3avaka 3, yamaka 4-16 aura ghattA3; 11. raidhU granthAvali . pAsaNAhacariu : sandhi 1, kar3avaka 3; 12. Ayariya paramparA jaita duddha jiNacanda vi sUra siddha lahu suntu piktvi laliyaktvareNa maNi mANivika kiu suhagireNa amarasenacariu : sandhi 7, kar3avaka 10, yamaka 8-6, 13. supamAe viruddhau bhAsiu / taM sarasai mahu khamaha bhaMDArI vIra jiNaho muhaNiNNaya saarii|| vahI : kar3avaka 15 yamaka 7-8%; 14. NAyakumAracariu : vahI, patra 123-124; prazasti bhAga / 15. hemapoma Ayariya visaMsi vabhajju Na guNagaNiNa NihIsi mai kasa vahiya vaNNa dhareppiNu kavvesu vapaNahu lohavi deppaNu // amarasenacariu : sandhi 7, kar3avaka 15, yamaka 9-10; 16. virayau ehu carittu suvuddhie| jaiyahu atthamantha hINau huu // tAmahu dosu bhandu ma gachau koI / viNavai mANiku kai ima / / majhu khamaMtu vivaha savvavi tima / aNNu vi amuNate hINAhiu / mai jaleNa jaM kAyami sAhiu / ta ji khamau suyadevi bhNddaarii| siri NAyakumAra cariu : vahI patra 123-124 / samavata sandhi 1, kar3avaka 6, yamaka 4-7, aura dhattA 1; Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "pAMca prazva" DA0 (kumArI) savitA jaina maiM samajhI thI jaba zAnta huA mana, girI dharA para akulAI / tabhI krodha kI jvAlA bhbhkii| viveka buddhi lar3akhar3A uThI thI, tana-mana jhalasA dAvAnala meM, gira kara uThane bhI na paaii|| aura zirAeM tar3akI-caTakIM // jinako aba taka pucakArA thA, lo, girA ugalane lagI viSa-vacana, Aja mujhI para hAvI the ve / varSoM kA saMyama TUTa uThA / jinako aba taka bAMdha rakhA thA, A~dhI, pAnI, tUphAna ko samatA Aja mujhe ve bA~dha rahe the / se sahane kA bhAva baha calA / / taba samajhI indriyoM kI jvAlA, maiM samajhI thI indriya ke ghor3e, bujhA na sakate sAta samundara / sabhI kara cukI hU~ maiM basa meM / hara chIMTA pAvaka meM ghRta-sA, bar3I zAna se car3ha baiThI thI, aura unheM nita ukasAtA hai / pAMca azva vAle usa ratha meM // teja havAoM ke jhokoM se, sahasA lagAma chUTI vyAkula ho aura unheM nita bhar3akAtA hai // 7/35, dariyAgaMja, naI dillI (peja 24 kA meSAMza) 17. yadarthamAtrApadavAkyahInama, gayAprasAdAdyadi kiMcanoktam mAthurAnvaye puSkaragaNe bhaTTAraka zrI yasAkItidevA tanme kSamitvA vidhAtudevI sarasvatI kevala bodhalabdhim tatpapade bhaTTAraka zrI malayakIrtidevA tatpade bhaTTAraka bhAvanA dvAtriMzatikA : padya 10. zrINabhadrasUrideNaH tadAmnAyaM agravAlAnvaye goilagotre 18. amarasena cariu sandhi 1 kaDvaka 4-5 me devarAja suvarNapathi vAktavyaM / jiNapUjA-porandarI kRpavAn kI pUrvavartI tIna pIr3hiyoM kA tathA sandhi 7, kaDavaka sAdhu chalha tasya bhAryA sIlatoyataraMgiNI sAdhvI 12, 13, 14, 15 meM sampUrNa vazAvali kA satistAra karamacaMdahI...."cau prakArAdi dAna disatu sAdhuvAda varNana kiyA gayA hai| tena idaM amaraseNa sAstra likhAyitaM / jJAnAvaraNI 16. raidhU graMthAvali : pAsaNAhacariu; sandhi 1, kar3avaka 3 karma kSayArtha / / vahI : antima pRSTha (prazasti) 20. amarasenacariu: 1. kar3avaka 3 yamaka 4-16 aura 23. mANikkarAja vajjiya gaeNa taM puNNu kareyyiNu eha dhattA 3 / gathu ToDaramalahattheM diyaNu sutyu Niyasiraha caDAviu 21. vikkamarAyaha vavagai kAlaI lesu muNIsa vi sara teNa gathu puNa tuhai ThoDara hiyad gaMthi dANe seyaM saha aMkAlaiM dharaNi saha caita vi mANe saNivAra suya karapaNu ta pi paMDiu bara yahahi kaviu teNa punagu paMcami divase 21 kittiya Nakkhatte supa joyaM huta sammANiu bahu ucchaveNa vara vatyaI kaMkaNa kuNDalehi puhaNau sutta visuha joya badI: sadhi 7 kar3avaka 15 aMguliyahi muhiyaNiya karehiM pujjiu AhAraNahi yamaka 13-15 puNu turaMtu charirovi vi sAjiu vi NayaNiruttu mau 22. atha saMvatsare'smin zrI nRpa vikramAditya gatAbdaH Niya ghari paMDiu gaMthu teNa jiNagehi Niyau vaha saMvat (1577) varSe kArtika vadi 4 ravi dine kuru ucchaveNa siriNAyakumAra cariu : vahI prazasti, jAMgaladeze zrI suvarNapatha zubhasthAne zrI kAlasaMdhe yama 123-124 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokAra maMtra kA phala -puNyAtrava kathAkoza se bharatakSetra ke yakSapura nAma ke nagara meM zrIkAnta nAma eva muni-nindA ke pApa se chUTane ke lie usane zrAvikA kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma manoharI ke vrata dhAraNa kara lie| isake pIche vedavatI ke yovnthaa| isI nagara meM sAgaradatta vaNika aura ratnaprabhA nAma vatI hone para rAjA zambu ne usake sAtha vivAha karane kI kI usakI strI thii| ratnaprabhA kI guNavatI nAma kI eka icchA kI, aura usake pitA se yAcanA kii| parantu rAjA kanyA thii| sAgaradatta usakA vivAha usI nagara ke rahane midhyAdRSTi thA, ataeva zrIbhUti ne apanI zrAvikA kanyA vAle nayadatta ke putra dhanadatta ke sAtha karanA cAhatA thaa| use denA asvIkAra kiyaa| parantu rAjA ne AjJA dI ki tumheM usakA vivAha mere taba rAjA ne kupita hokara mantrI ko mAra ddaalaa| sAtha karanA par3egA / ataeva vivAha nahI ho skaa| vaha marakara svargaloka gyaa| aura vedavatI kanyA "mere nayadatta kI strI kA nAma nandanA thaa| usake garbha se niraparAdha pitA ko rAjA ne mArA hai, ataeva janmAntara do putra utpana hue| jisameM se eka ukta dhanadatta thA aura meM maiM usake vinAza karane kA nimitta houuNgii|" aisA dUsare kA nAma vasudatta thA / vasudatta ko rAjA ne jaMgala me nidAna karake tapasyApUrvaka zarIra tyAga kiyA aura svarga krIDA karate samaya mAra ddaalaa| taba vasudatta ke sevakoM ne meM devAGganA huii| isake bAda devAyu pUrNa karake bharatakSetra gusse meM Akara rAjA ko bhI mAra ddaalaa| ye donoM mara ke dAruNa grAma meM somazA brAhmaNa kI jvAlA nAma kI kara hariNa hue| udhara dhanadatta videza ko calA gyaa| strI ke sarasA nAma kI kanyA huii| yaha yaubanavatI hone ataeva vaha guNavatI putrI ArtadhyAna se marakara jahAM ve para ativibhUti nAma ke eka brAhmaNa putra ko vyAhI gaI, hariNa utpanna hue the, vahIM hariNI huii| Akhira usI para parantu pati ke sAtha thor3e hI dina raha kara kisI jAra meM mohita hokara ve donoM hariNa Apasa meM laDakara mara gaye, Asakta hokara use lekara dezAntara meM nikala gaI / mArga meM aura jaMgalI suara hue| hariNI marakara sUkarI huI / so eka muni ke darzana hue, so pApinI ne unakI nindA kii| vahAM bhI ve donoM sUkarI ke pIche laDa kara mare aura hAthI isa mahApApa ke phala se marakara usane tithaMca gati paaii| hue| sUkarI mara kara hathinI huii| aura isa paryAya meM bhI bahuta kAla bhramaNa karake vaha eka bAra candrapura nagara ke pUrva prakAra se mara kara bhaisA, bandara, kurabaka, meMDA Adi rAjA candradhvaja aura rAnI manasvinI ke citrotsavA nAma aneka paryAyoM meM una dono ne bhramaNa kiyaa| aura vaha kI putrI huii| javAna hone para mantrI ke putra kapila para guNavatI bhI krama se usI jAti kI strI hotI gaI, tathA Asakta hokara usake sAtha paradeza ko calI gii| parantu usI ke nimitta se ve donoM lar3a kara marate rhe| Akhira matrIputra se bhI nahI bnii| use chor3akara vidagdhapura ___eka bAra guNavatI gaMgA nadI ke kinAre hathinI huii| ke rAjA kuNDalamaDita kI pyArI strI bnii| vahAM pUrva so eka dina kIcar3a meM phaMsakara kaThagataprANA ho rahI thI janma ke saskAra ke kAraNa pAkara zrAvaka ke vrata grahaNa ki itane me eka suraga nAma kA vidyAdhara AyA aura usane kiye, aura bahuta kAla unakA zuddhacitta se pAlana kiyaa| use paMca namaskAra mantra diyaa| usake phala se hathinI mAga karake isa baDhe bhArI paNya phala se vaha dasare janma zarIra choDane para mRNAlapura ke rAjA zambu ke mantrI zrIbhUti me sItA satI huii| kI sarasvatI strI ke vedavatI nAma kI kanyA huii| eka sItA ke svayaMvarAdi kA caritra pacarita arthAt dina mRNAlapura meM caryA ke lie eka munirAja padhAre the, padmapurANa se (rAmAyaNa se) jAnanA caahie| yahAM para kevala so vedavatI ne dekhakara mUrkhatAvaza unakI nindA kii| itanA hI kahanA hai ki eka hathinI ne bhI namaskAra maMtra isake bAda usake gale me jaba koI roga huA, taba logoM ke prabhAva se zrImatI sItA satI sarIkhI uttama paryAya paaii| ne kahA ki tUne munirAja kI nindA kI thI, yaha usI kA yadi anya samyagdRSTi manuSya mahAmaMtra kA japa kareM, to kyA phana hai / vedavatI ko isa bAta para vizvAsa ho gayA, ata- kyA vaibhava na pAveM? isake prabhAva se saba kucha pA sakate haiN| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se bhAge: vardhamAna kI tAlIma DzAyara pharoga nakkAza nahIM hai kucha jiyAdA pharka ina donoM usUloM meM, barAsA bodha" hai kucha inake mAnIyo-matAliba" meN| ilAvA isake jainI jora dete haiM ahiMsA para, samajhate haiM vo phAkA aura uriyAnI" ko aphjltr"| jahAM taka mokSa aura nirvANa kA kucha jikra AtA hai, to usameM ektalApha aura bodha kAphI pAyA jAtA hai| garaja ye mokSa ho taskine dila kA nAma hai bezaka, diyA paigAma jisakA varSamA ne tosa savat taka / ilAvA isake donoM dharma ke yakasA masAIla hai, tanAsukha", pArasAI" aura nekI se mumAsila" hai| mukaddasa veba kI tAlIma se iMkAra hai inako, girohe barahamana ko bartarI se mAra hai inko| vo iMsA ke lie noca-U~ca ko kahate haiM eka lAnata, unheM bhAtI nahIM unakI, khudArAI" kisI suurt| chuA-chuta aura naslI baratarI ko julma kahate haiM, vo isa sarje tamaduna" se hamezA dUra rahate haiN| khudA ke masale para bhI ye donoM cupa hI rahate haiM, na koI bAta hI isa jimna" meM vo muha se kahate haiN| jaina dharma ke do phirake phira usake bAda jainI dharma meM tabdoliyAM mAyI, ghaTAe iktalApha aura takike" ko khUba mNddraaii| karIbana sehasadI pahale janAbe ibne mariyama ke, bane do tAyaphai" inameM kaiphe nairaMge' Alama se| hai eka phirakA digaMbara dUsarA zvetAMbara nAmI, baTe do tAyaphe meM inake saba hamadarda aura haamii| digaMbara tAyaphe ke motakida" hai jisa kadara jainI, parastIza karate haiM uriyAM batoM ko aura saMtoM kii| digara isake jo hai zvatAMbara phirakA vo hai sAnI, nahIM hai isameM pahale tAyaphe kI tarapha uryaanii| mukaddasa saMta unake sitre abiyaja pahane hote haiM," hamA", lahajA, tajallI" apane sIne meM samote haiM / butoM ko apane pahanAtA hai malavUsAta"ye phirkA, nihAyata sApho-zustA rakhatA hai jajbAta ye phirkA / maIzata ki binA isa kauma kI kAphI hai mustahakama," binAe phAregula bAlo"hai vajahe taja"hI, ahekm"| hai isa majahaba ke 50 lAkha iMsA Aja bhArata meM, jo apane Apa ko masarapha rakhate hai tijArata meN| magara ye tAyaphA bhI raphtA-raphtA daure AkhIra meM, purAtana dharma kA eka jujve hai aba ye ane hAjira meN| prastuti-DA. zAligrAma mezrAma - - 45. dUrI, 46. matalaba, 47. bhUkhA rahanA, 48. nirvastra, 46. bahuta acchA, 50. samasyAe~, 51. AvA gamana, 52. nekI, 53. samAna, ekarUpa, 54. apane Apako acchA samajhanA, 55. rahana-sahana, 56. milA huA, 57. phUTa, zatrutA, 58. giroha, 56. samaya kI AMdhI meM 60.dharma para vizvAsa rakhane vAle, 61. sapheda kapar3e, 62. hara vakta, 63. Izvara kI rozanI, 64. kapar3e, 65. kArobAra, 66. bahuta majabUta, 67. khuzahAlI, 6. tijArata 66. majabata / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bheMTa : 1. mUla saMskRti : aparigraha : 'parasparavyatikare sati yenA'nyatvaM lakSyate tallakSaNam -' paraspara meM mile hue anekoM meM, jo hetu kisI eka kI svataMtrarUpatA ko lakSita karAtA hai vaha usa jUde padArtha kA lakSaNa hotA hai / jaise agni kA lakSaNa uSNatA / uSNatA agni ko pAnI se judA batAne meM hetu hai| sasAraM meM jaina, bauddha, vaiSNava, zaiva, muslima, sikha Adi aneko mata-matAntara pracalita haiM, una sabakI pRthak-pRthak pahicAna karAne ke unake apane-apane lakSaNa nizcita haiM, jinase unakI pRthak pahicAna hotI hai| yaha bAta nirvirodha hai ki jainoM kI pahicAna karAne me 'aparigraha' mukhya hetu hai / yaha hetu jaino kA anyoM se vyavaccheda karAtA hai| gata ako meM hamane likhA thA 'jaina saMskRti aparigraha mUlaka' hai aura yahI aparigraha rUpa saMskRti jainoM kA anyoM se vyavaccheda karAtI hai - jainoM kI pahicAna karAtI hai / sAdhAraNatayA aparigraha ke sivAya anya zeSa dharmo-ahiMsAdi meM vaha zakti nahI jo ve jaino kA anya mata-matAntaro se sarvathA vyavaccheda karAne meM samartha ho sakeM / yataH aparigraha ke sivAya anya ahiMsAdi zeSa dharma anya sabhI sAdhAraNa matamatAntaroM meM hInAdhika rUpo meM pAe jAte haiN| ataH jainoM meM unakA astitva tAttvika pahicAna ke rUpa meM vizeSa mahatva nahI rakhatA aura nA hI uname se koI dharma auro se jainoM kI alaga pahicAna karAne meM samartha hI hai / tathA jainoM kI hara kriyA meM pUrNa aparigrahatva kI bhAvanA nihita hai| yahAM taka ki jaina kA astitva bhI aparigraha para AdhArita hai / yataH - 'jaina' zabda ke niSpanna hone meM 'jina' kI mukhyatA hai / jo 'jina' kA hai vaha 'jaina' hai ora jo jIta le vaha 'jina' hai| yahAM jItane se tAlayeM moha, rAga-dveSAdi para vaibhAvika bhAva arthAt karmoM ke jItane se hai| kyoki ye mohAdi para-bhAva svayaM bhI parigraha haiM aura parigraha ke mUna bhI haiN| hamane zrAvaka va muniyoM ke dainika kRtyoM ko par3hA hai aura unake prArambhika kRtyoM ko dekhA hai / nitya niyama sAmAyika Adi ke lakSaNoM meM bhI aparigraha bhAvanA kI kAraNatA vidyamAna hai arthAt jaba taka rAgAdiparigraha ke prati udAsIna bhAva nahI hogA taba taka sAmAyika na ho skegii| jahAM para - parigraha se nivRtti aura sva yAnI aparigrahatvarUpa nirvikAra sva-pariNAma meM ThaharAva hai vahI sAmAyika hai aura vaha hI Atma-zuddhi me kAraNa hai| jaba taka jIva kI para-pravRtti banI rahegI, cAhe vaha pravRtti ahiMsAdi meM hI kyoM na ho ? vaha bandha kA hI kAraNa hogI kyoki ahiMsAdi dharma bhI para apekSa kRta haiM, para ke Asare se hai| sva-pariNAma 'aparigraha' rUpa hone se bandha kA kAraNa nahI / ahiMsAdika sAmAjika dharma haiM aura aparigraha Atmika dharma hai jisakA 'jina' aura jaina se tAdAtmya saMbandha hai / yuga ke Adi pravartaka tIrthaMkara RSabhadeva se lekara bha0 mahAvIra taka caubIsa tIrthaMkara aura arahanta avasthA va mukti ko prApta asakhya siddha aparigrahI hone se hI pUrNatA ko pA sake / eka bhI dRSTAnta aisA nahI hai jisase parigrahI kA mukta honA siddha ho sake / jainoM meM jo digambara, zvetAmbara jaise do bheda par3e haiM ve parigraha aura aparigraha ke kAraNa hI par3e haiN| aisA mAluma hotA hai ki jinhoMne aparigraha para samantataH aura sUkSma dRSTi rakhI ve digamvara aura jinhone aparigraha para sthUla, ekAMgI bAhya-dRSTi rakhI ve zvetAmbara ho gae / smaraNa rahe jahAM digambara antaraMga-bahiraMga sabhI prakAra ke parigraha tyAga para sUkSma rUpa meM jora dete haiM, vahAM mavetAmbara bAhya parigraha ko gauNa kara kevala antaraMga parigraha ko mukhyatA dete haiM aura isIlie unameM strI aura savastra mukti ko mAnyatA dI gaI hai| yadi ina bhedoM ke hone meM ahiMsAdi ko lekara matabheda kI bAta hotI to usakA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bheMTa kahI to kaise bhI ullekha hotA-jaisA ki nahIM hai| donoM hai ki azubha se haTakara zubha meM AnA Adi, so saba vyavameM hI ahiMsAdi cAra dharmoM ke lakSaNo aura unake rUpoM kI hAra hai| mAnyatA meM ekarUpatA hai| yadi bheda hai to parigraha aura (1) pratikramaNa :-parigraha se AvRta prANI punaH punaH aparigraha ke lakSaNoM ko lekara hI hai| parigraha-rAga-dveSAdi rUpa para-bhAvoM me daur3atA hai arthAt donoM saMpradAyoM me do zloka baDe prasiddha hai| unameM vaha sva se bekhabara ho jAtA haiM aura puNya-pAparUpa yA digambara-sampradAya me zAstra vAcana ke prArambha me paDhA sasAravar3aka para padArthoM meM vRtti ko le jAtA hai| aise jAne vAlA maMgalazloka pUrNa-aparigrahI hone ke rUpa meN| jIva ko una parigraha-karmabadhakAraka kriyAoM se sarvathA nagna digambarAcArya zrI kundakundAcArya ko namaskAra karatA haTakara puna: apane zuddha aparigrahI AtmA meM Ane ke lie hai jaba ki zvetAmbaroM meM isa zloka kA rUpa savastra pratikramaNa kA vidhAna kiyA gayA hai| isame para-pravRtti kA (digambaroM kI dRSTi me parigrahI) AcArya sthUlabhadra ko sarvathA niSedha aura sva-pravRtti (jo zuddha yAnI aparigraha namaskAra rUpa meM hai| tathAhi rUpa hai) meM Ane kA vidhAna hai| digambaroM me: (2) pratyAkhyAna-jo jIva para se sva meM A gayA, magalaM bhagavAna vIro magalaM gautmognnii| vaha punaH para me na jAne ko kaTibaddha ho, yAnI punaH pari praharUpa-karmabadhakAraka kriyAoM me na jAne meM sAvadhAna magala kundakundAryoM jainadharmo'stu magalam / / ho? isase umakA AgAmI sasAra- parigraha yAnI karmazvetAmbara : badharUpa saMsAra rukegaa| maMgalaM bhagavAna gero magalaM gautamoprabhu / maMgala sthUlabhavAryoM jaina dharmo'stu magalam / (3) sAmAyika-pratikramaNa aura pratyAkhyAna me sannaddhajIva sama-samatA bhAva meM sthira hone meM samartha ho ukta zloko se yaha bhI dhvanita hotA hai ki skegaa| kyoki samatA kA zuddha-AtmA se aTUTa sambandha mahAvIra aura gautamagaNaghara ke paryApta samaya bAda taka hai| samatA kA bhAva hai-kisI anya ke prati zubha yA abheda rahA aura bAda meM aparigraha, parigraha ke AdhAra azubharUpa-para bhAvo kA sarvathA tyAga / kyoMki zubha aura para nagna aura savastra sAdhu ke bhinna-bhinna nAmoM se azuma bhAva- cAhe ve vibhinna jIvoM meM eka jaise hI kyoM zloka pracalita kiyA gayA, jo kundakunda aura sthUlabhadra na ho bandha kAraka hoge, jaba ki saccI sAmAyika meM ke rUpa meM hamAre sAmane hai| zloko meM mahAvIra aura Asrava va badha donoM kA sarvathA abhAva yAnI AtmA ke gautama ke nAma yathAvata eka rUpa hai| isI ke AdhAra para aparigrahI hone kA pUrNa uddezya hai| isI sAmAyika se digambara kabhI savastra ko nirgrantha-guru ke rUpa meM namaskAra dhyAna aura karmakSaya ko bala milatA hai| isa prakAra jaina nahIM krte| aura vaisA magalAcaraNa bhI nahI karate kI sabhI pravRttiyAM aparigrahatva kI ora mur3I huI haiM jaba aba jaisA koI-koI karane lage haiM jo ThIka nahI hai| ki ahiMsAdi anya dharmoM me para kA avalamba apekSita hai| aparigraha dharma adhyAtmarUpa bhI hai jo AtmA ke para- dhyAna ke viSaya meM bhI kucha likhanA hai jise hama phira bhitazatasvarUpa kotAhI aparipatI kabhI likheNge| dhyAna kI prakriyA Aja joroM se pracArita rUpa kI prApti ke lie jinazAsana me pratikramaNa, pratyA- hai aura usameM para-pravRtti hI vizeSa lakSya banI huI hai| khyAna aura sAmAyika ke vidhAna haiN| pratikramaNa kA artha hotA hai-AtmA ke prati aanaa| pratyAkhyAna kA artha 2. prAgama-viparIta pravRttiyAM: hotA hai-pUnaH 'para' meM na jAnA aura sAmAyika kA artha kSAyika samyagdRSTI jIva mithyAtvarUpa bhAva aura hotA hai-apane meM sthira honaa| yaha jo kahA jA rahA mithyA AcaraNa se sarvathA dUra rahatA hai| jJAtahamA hai ki Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2037, ki04 zrI kAna jI svAmI jaba jIvita the, taba zrI campAbena ko hama cAhate haiM ki saphalatA mile / para, pichale kaI rikArDa sAyika samyagdRSTI ke khitAba se prasiddhi milI thI aise haiM jinameM samAja ko muMha kI khAnI par3I hai aura aise aura una dinoM yaha bAta bahuta lambe samaya taka bahuta se prasaMgoM meM samAja vibhAjita hotA rahA hai| pramANarUpa meM una manISiyoM ko bhI patA thI jo Aja zrI caMpAbena ke sarva sAdhAraNa muniyoM kI mUrtiyoM kA sthApita honA hamAre kArya kA virodha kara rahe haiN| unhe tabhI socanA cAhie samakSa hai, Aja muniyoM kI mUrtiyAM joroM se banane lagI haiM, thA ki isa yuga me kSAyika samyagdRSTI kahAM aura usa jo Agama ke sarvathA viruddha hai-koI use roka nahIM pA samyagdRSTI ko pahicAna karane vAlA kauna? para taba na rahA hai| aise hI samAja meM kitanA hI dUSita sAhitya socA aura saba mauna rhe| hamane samajhA 'mona sammati prakAzita ho rahA hai aura vidvAno ke prabhUta virodha ke lkssnnm'| jaba aisA hI thA taba vaha kSAyika samyagdarzana bAda bhI usame koI sudhAra nahI ho rahA? isakA artha chUTa kaise gayA jo zrI capAbena se sUryakoti jaise kalpita kyA hama aisA leM ki jo hamArA hai vaha ThIka hai aura jo tIrthakare kI mUrti kA nirmANa karA rahA hai| aura pUrI dUsare kA hai vaha mithyA hai?' samAja me kSobha kA vAtAvaraNa bana rahA hai| athavA kyA pichale samaya me hama dharma-cakrapravartana, maMgala kalazayaha samajha liyA jAya ki zrI campAbena para 'midhyAdarzana bhramaNa aura jJAna-jyoti ke bhArata-bhramaNa ko dekha cuke haiN| bandha kA kAraNa nahIM' isa mAnyatA kA prabhAva par3a gayA hai hama nahI samajhate ki inase jaina tattvajJAna aura jainAcAra jo ve kalita bhAvI tIrthakara sUryakIrti kI mUrti sthApana kA mUrtarUpa kahIM ubhara kara AyA ho- saba jahAM ke tahAM jaise mithyAkArya meM laga gaI haiM-unheM karmabandha kA bhaya haiM yA adhika girAvaTa kI ora jA rahe haiN| hAM, inase artha nahI rahA hai| smaraNa rahe kabhI yaha carcA jora pakar3a gaI kA durupayoga aura artha sagraha avazya ubhara kara sAmane Aye thI ki 'mithyAdarzana bandha kA kAraNa nhii|' haiM-zAyada kucha varga apane lie sapatti bhI juTA sakA ho| kalpita bhAvI tIrthakara sUryakIti kI mUrti ke sthApana yahI avasthA bar3I-bar3I kAnphreMsoM, seminAroM Adi kI hai| kA prasaMga Agama ke sarvathA viruddha hai aura aba hamAre bar3e. logoM ko to ye saba aise haiM jaise koI tamAzA dikhAne vAlA bar3e vidvAna bhI aisA likha rahe haiN| isa nAma ke kisI jAdUgara Ae, majamA ikaTThA kare aura jAdU ke karizme bhI tIrthakara kA kisI bhI zAstra meM ullekha bhI nahI hai dikhA kara calA jAe aura logo ko jAdU vidyA kA kucha aura zrI campAvena Age-pIche ke bhavo ko jAnatI hai yaha jJAna palle na par3e ve mAtra mana bahalAva-thor3I-sI dera kI bAta bhI sarvathA mithyA hai| ataH sUryakoti kI mUrti aura mana-tuSTi kara leM, ki bahuta acchA huaa| antataH khAlI zrI caMpAvena donoM kA ghora virodha honA cAhie-samAja ke khaalii| vividha loga Ae aura ge| saba paise kA ne ucita kadama uThAyA hai| kala ko sAdhAraNa loga bhI khela hai / sAdhAraNa ko inase lAbha nhiiN| aisA kaha sakate haiM ki hama mI svayaM tIrthakara hai, hameM svapna hama abhinandanoM aura jayantiyoM ke bhI pakSa meM nahIM bAyA hai aura Age-pIche ke bhava jJAta hue haiN| kyoMki haiN| inheM bhI loga prasiddhi aura mAna-bar3AI ke lie karate aba unheM apane ko bhUta-bhAvI kA jJAtA siddha karane ke yA karavAte haiN| natIjA jo hotA hai vaha zrI campAvena ke lie, zrI caMpAvena kI mAphika kinhIM pramANAntaroM kI mUrti sthApana kAryakrama ke rUpa meM sAmane hai| yataH abhiAvazyakatA nahIM raha gaI-ve bhI svayaM jJAtA hai-jaise nandita vyakti prazaMsA meM phUla jAte haiM aura apane ko zrI campAbena / ataH virodha aura bhI jarUrI hai, jisase bhagavAna jaisA mAna kara manamAnI para utara Ate haiM aisA bhAvI mArga dUSita na ho| bhI dekhA gayA hai| ataH abhinandanoM ke atireka banda hone hama yaha socane ko bhI majabUra haiM ki ukta mUti ke caahie| virodha meM samAja ko kahAM taka saphalatA mila sakegI? hameM harSa hai ki aba indaura ne zrAvakAcAra varSa manAne Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bheMTa kA saMkalpa kiyA hai aura vaha bhArata meM zrAvaka taiyAra hai ? hameM apane jIvana meM AcAra para bala denA hI hamArI karane kA bIr3A uThA rahA hai| para, yaha bhI soca lenA sacI khoja hogii| cAhie ki hamAre pracAraka netAoM meM aise sacce dhAvaka yaha hama pahile bhI likha cuke haiM aura Aja bhI likha kitane hoMge jinakI janatA para zrAvakAcArarUpa meM chApa rahe haiM ki yadi vAstava meM zodha-khoja kA mArga prazasta par3egI? kore sAhitya vitaraNa se pracAra ho sakegA-yaha karanA hai to hama zuddha paMDita paramparA ko jIvita rakhane bAta bhI taba taka adhUrI jaisI hai-jaba taka pracArakoM meM kA prayatna kareM--jisase hameM bhaviSya meM Atma-zodha kA kucha svayaM AcAra ke mUrtarUpa na bneN| indaura vAle mUrta- mArga milatA rahe / AcAryoM dvArA kRta prAcIna zodhoM se prAcAra dene meM saphala hoM, aisI hama kAmanA karate haiM unake hameM ve hI paricita karAne meM samartha haiN| isameM atyukti isa satprayAsa me hama unake sAtha haiN| kAza, kucha ho sake? nahI ki bhaviSya meM pUrvAcAryoM dvArA zodhita aise jaTila prasaMga hameM sarala bhASA me kauna upasthita karA sakegA, jaise 3. zodha-khoja aura hamArA lakSya : prasaMga prAyu ke utAra para baiThe hamAre vidvAnoM ne juTAe haiN| zodha kI dizA badalanI hogii| Aja jo jaisI zodha SaTkhaMDAgama-dhavalAdi, samayasAra, SaTzAbhUta saMgraha, baMdhaho rahI hai aura jaisI paripATI cala rahI hai, usase dharma mahAbaMdha tathA anya aneka Agamika graMthoM ke prAmANika dUra-dUra jAtA dikhAI de rahA hai| yaha ThIka hai ki jainadharma hindI rUpAMtara prastuta karane vAle ina vidvAnoM ko dhanya hai zoSa kA dharma hai para usame zodha se tAtparya Atma-zodha aura inakI khoja hI sArthaka hai| hamArA kartavya hai ki (zodhana) se hai, na ki jar3a kI gaharI zodha se| jar3a kI una granthoM kA lAbha leM-unheM Atma-pariNAmoM meM utAreM gaharI zodha to Aja bahuta kAla se ho rahI hai aura itanI aura AgAmI pIr3hI ko unase paricita kraayeN| basa, Aja ho cukI hai ki duniyAM vinAza ke kagAra taka jA pahuMcI itanI hI zodha Avazyaka hai aura yahI jaina aura jainatva hai-paramANu-khatarA sAmane hai| prakArAntara se hama jainI / ke lie upayogI hai-anya zodhe nirarthaka hai / varanA, dekha bhI Aja jo khojeM kara rahe haiM, ve pASANa aura prAcIna to rahe haiM jainiyoM ke Dhera ko Apa / zAyada hI usameM se lekhana Adi kI khojeM bhI sImAoM ko pAra kara gaI haiN| kisI eka jainI ko pahicAna sakeM aap| unase hamAre bhaNDAra to bhare, para hama khAlI ke khAlI, eka sajjana bole-hameM yAda hai, jaba hamane ema. e. jahAM ke tahAM aura usase bhI gire bIte raha gae aura Atma- liyA to hamAre mApate bhI kaI hitaiSiyoM dvArA lakSya na hone se kisI garta me jA phuNce| yadi yahI dazA prabaMdha likhakara DigrI prApta kara lene kI bAta AI thI rahI to eka dina aisA AyagA ki koI usa garta ko aura cAhate to hama DigrI le bhI sakate the| para, hamane miTTI se pUra degA aura hama mara miTeMge-jainI nAma zeSa socA-zodha to AtmA kI honI caahie| prayojanabhUta na rahegA-mAtra khoja kI jar3a sAmagrI raha jaaygii| yA tattvoM aura Agamika kathanoM ko to AcAryoM ne pahile hI phira kyA patA ki vaha bhI rahe na rhe| pichale kaI zodha kara rakhA hai| kyo na hama unhIM se lAbha leM? yadi bhaNDAra to dImaka aura miTTI ke bhojya bana hI cuke haiN| hamane pracalita rIti se kisI naI zodha kA prArambha kiyA prAcIna pUrvAcArya bar3e sAdhaka the unhoMne svaya ko zuddha to niHsandeha hamArA jIvana usI me nikala jAyagA aura kiyA aura khojakara hameM Atma-zuddhi ke sAdhana die| apanI zodha-Atma-zodha kucha bhI na kara skeNge| basa, bAja bhaNDAroM se pUrvAcAryoM kRta itane graMtha prakAza meM mA hamane usameM hAtha na ddaalaa| aba yaha bAta dUsarI hai ki cake hai ki apanA nayA kucha likhane-khojane kI jarUrata hI paristhitiyoM vaza hama apanI utanI khoja na kara sake, nahIM rhii| hama prakAza meM Ae hue mUla graMthoM kA to jitanI cAhie thii| phira bhI hameM satoSa hai ki hama jo jIvana me upayoga na kareM aura manamAnI naI para-khojo meM haiM, jaise haiM, ThIka haiN| pUrvAcAryoM kI zodha meM saMtuSTa, AsthAjuTe raheM, vaha bhI dUsaroM ke lie| yaha kahAM kI buddhimAnI vAna aura vivAdAspada ekAMgI zodhoM se dUra / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 varSa 37, ki04 kyA kaheM ? zodha paura saMbhAla kI bAteM? eka dina vAda kreN| hama to uttama lekha denA cAhate hai| hameM khuzI eka sajjana A ge| bAteM calatI rahI ki bIca meM- hai ki hamArI kameTI upayogI va zodhapUrNa lekhoM ke lie bikhare vaibhava kI rakSA aura zodha kA prasaMga chir3a gyaa| ve kucha puraskAra dene para bhI vicAra kara rahI hai| zAyada bole-paMDita jI, kyA batAeM? maiM amuka sthAna para gyaa| isase AtmopayogI aura cAritra kI dizA meM le jAne vAle kitanA manorama pahAr3I pradeza hai vaha, ki kyA kahUM? maiMne lekha mila sake dekhA vahAM hamArI prAcIna sundara khaMDita-akhaDita mUrtiyoM eka hitaiSI ne likhA hai-Apa ne anekAnta ko punakA vaibhava vikharA par3A hai, koI usakI zodha-saMbhAla karane ___ rujjIvita kiyA hai, ise sva0 mukhtAra sAhaba ke stara taka vAlA nahI-bar3A dukha hotA hai isa samAja kI aisI dazA pahuMcAnA hai-ise AdhyAtmikatA deN| kucha loga cAhate haiMko dekhakara / ve cehare kI prAkRti se, apane ko bar3A dukhI ise sarala aura bAlopayogI banAyA jAya-jaise kucha citra jaisA prakaTa kara rahe the, jaise sArI samAja kA dukha-darda kathAe Adi aadi| hameM sabhI ko Adara denA hai| kathAe Adi aadi| hame sa unhIM ne sameTa liyA ho| loka bhinna-bhinna ruci vAlA hai jo jaisA cAhatA hai, basa, itane meM kyA huA ki sahasA unhoMne pAkiTa se ThIka hai-apanI-apanI dRSTi hai| para, hameM yaha mAnakara sigareTa nikAlI, mAcisa jalAne ko taiyAra hue ki mujhase calanA cAhie ki sabhI mahAvIra nahI ho sakate aura na na rahA gayA-mana ne socA, vAha re inakA prAcIna vaibhv| sabhI mukhtAra sA0 / mahAvIra bhagavAna the aura mukhtAra vacanoM ne turanta kahA-'kRpA karake bAhara jAkara piijie|' sA0 svAzrita, svAdhIna / unake yuga meM jo jaisA huA, ve sahame / jaise zAyada usa kSaNa unheM apanI zodha-saMbhAla ucita huaa| hameM bhI yugAnurUpa ucita karanA caahie| kA dhyAna AyA ho--kSaNa bhara ke lie hI shii| ve hamArI dRSTi to Aja cAritra para bala dene aura saiddhAntika viramata hue aura bAta samApta ho gii| maiMne socA-kAza, viSayoM ke pratipAdana kI hai| ye jo hamArI artha ke prati ye anya zodha-saMbhAlo ke bajAya Atma-zodha karate hote| daur3a hai use sImita honA caahie| aisA na ho ki dharmaApa isa prasaMga meM kaimA kyA socate haiM, jarA socie| mArga sarvathA hI artha-mArga bana jAya aura dharma zithila ho jaba deza meM hiMsA kA vAtAvaraNa bana rahA hai, loga jAya-jaisA ki Aja ho rahA hai| kaI loga to svaya ko machalI-pAlana aura polTrIja phArma kAyama karane jaise dhandhoM artha lAbha na hone para sasthAo kI burAI karane taka para dvArA jIvo ke vadha meM lage haiM taba kucha loga usa vadha ke utara Ate dekhe gaye haiM / kheda ! niSedha meM bhI lage haiM / kucha aise bhI haiM jo pazu-pakSiyoM para hama nivedana kara deM ki yaha anekAnta ke 37veM varSa risarca kara granthoM ke nirmANa meM lage haiN| goyA, anajAne kI aMtima kiraNa hai| isa bIte varSa me hama skhalita bhI meM ve mAMsa-bhakSiyoM ko vividha jIvo kI jAnakArI de rahe hue hoge jisakA doSa hamAre mAthe hai| hama yaha bhI jAna hoM, kyoMki paramANu khoja kI bhAMti usameM bhI jIvarakSA rahe haiM ki jo motI cunakara hama dete rahe haiM unake pArakhI kI gAraNTI nahI hai-mAMsa bhakSI aisI jAnakArI kA durupa- thor3e hI hoNge| eka-eka motI cunane meM kitanI zakti yoga bhI kara sakate haiN| hamane bahuta se AphasaiTa posTaro lagAnI hotI hai ise bhI kama loga hI jAnate hoNge| dharma ko dekhA hai, jo pleTa para aNDe kI jardI lagAkara chApe aura tattvajJAnazUnya varga to hamAre kArya ko niSphala mAnane jAte haiN| ahiMsA ke pujArI banane vAle katipaya pracAraka kA duHsAhasa bhI karatA hogaa| para, isakI hameM ciMtA isI vidhi ke posTara banAne-banavAne meM sannaddha haiM, aadi| nhii| yataH sabhI haMsa nahI hote / hA~, eka bAta aura, eka sajjana haiM jo hameM bArambAra likha rahe haiM ki aba taka hamAre saMpAdaka maMDala, mahAsaciva, saMsthA kI amuka viSaya purAnA hai, ye san 41 me chapane ke bAda dubArA kameTI Adi ne hame pUrA 2 sahayoga diyA hai| lekhakoM ke chapa gayA hai-isakA Apa prativAda kare Adi / hama nahIM sahayoga se to patrikA ko jIvana hI milatA rahA hai| samajha pA rahe ki kisakA samarthana kareM aura kisakA prati- hama sabhI ke AbhArI haiN| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kI vartamAna kAryakAriNI 1. sAhU zrI azoka kumAra jaina 1. nyAyamUrti zrI mAMgIlAla jaina adhyakSa upAdhyakSa upAdhyakSa mahAsaciva saciva 1, saradAra paTela mArga, naI dillI 30, tugalaka kIsenTa, tugalaka roDa, naI dillI 3, rAmanagara (pahAr3agaMja) naI dillI 16 dariyAgaMja, naI dillI-2 3, aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI 2/10, aMsArI roDa, dariyAgaMja naI dillI 7/35, dariyAgaMja, naI dillI 4, aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI 23, dariyAgaMja, naI dillI bI-45/47, kanATa plesa, naI dillI 1, aMsArI roDa, naI dillI ajita bhavana, 21-e, dariyAgaja, naI dillI 3. zrI gokula prasAda jaina 4. zrI subhASa jaina 5. zrI cakrezakumAra jaina zrI bAbUlAla jaina 7. zrI nanheMmala jaina 8. zrI indarasena jaina 6. zrI omaprakAza jaina 10. zrI lakSmIcandra jaina 11. zrI bhAratabhUSaNa jaina 12. zrI vimala prasAda jaina 13. zrI ajita prasAda jaina 14. zrI anila kumAra jaina 15. zrI ratnatrayadhArI jaina 16. zrI digdarzana caraNa jaina 17. zrI mallinAtha jaina 18. zrI madanalAla jaina koSAdhyakSa sadasya 2770 kutuba roDa, sadara, dillI 5, alkA janapatha lena, naI dillI jJAna prakAzana, 21 dariyAgaMja, naI dillI 1, dariyAgaMja, naI dillI sI 6-58, DavalapameMTa eriyA saphadarajaMga, naI dillI 7/23, dariyAgaMja, naI dillI 4641-e/24 dariyAgaMja, naI dillI plATa naM0 4, bhogAvIra kAlonI laMkA, vArANasI 16. zrI darayAva siMha jaina 20. zrI narendra kumAra jaina 21. DA0 darabArI lAla koThiyA noTa-kramAMka 15 kA di0 22-10-84 ko svargavAsa ho gyaa| [AvaraNa do kA zeSa] yadi pracAra kI prakriyA ko saphala banAnA hai to dhanikavarga ko bhI yaza-lipsA aura pada-lolupatA se virakta honA hogA aura aise vidvAnoM ko taiyAra karane meM dhana lagAnA hogA jo mana vacana-kAya sabhI bhAMti se dharma kI mUrti hoM-jinake AcAra-vicAra sabhI meM jinavANI mUrta ho aura jinheM artha ke lie paramukhApekSI ma honA pdd'e| jaba taka dhana ke Upara jJAnakA prabhutva thA taba taka dharma kI bar3havArI rahI aura jisa dina se jJAna ke Upara dhana kA prabhutva hulA; dharma paMgu hotA calA gyaa| ata:-bandhuvara, AvazyakatA isa bAta kI hai ki samAja me sacce vidvAna, tyAgI aura niHspRhI tattvoM ko bar3hAyA jAya, unheM prazraya diyA jAya aura unase mArga darzana liyA jAya / vidvAnoM kA bhI kartavya hai ki ve apane AcAra meM dRr3ha raha jinavANI kI upAsanA ke zrama ko sArthaka kareM aura dharma kI bar3havArI kareM cAhe sarvasva arpaNa hI kyoM na karanA pdd'e| AzA hai, hamArI aura samAja kI dizA badalegI aura sabhI isI bhAMti vaha sababucha pA sakeMge jisakI unheM cAha hai| isase yaza cAhane vAloM ko aTTa yaza mila sakegA aura sva tathA para sabhI ko sukha aura zAnti bhii| --sampAdaka Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10.591/62 vAra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra: svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugala kizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya caura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sjild| ... jainamanva-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... nagrAma-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15... samAdhitantra aura iSTopaveza pradhyAtmakRti, 10 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jana tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... gyAva-dIpikA : prA0 abhinava dharmamUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu| 10.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhubasuta: mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para dhI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| pRSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25... jaina nibandha-ratnAvalI: zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnazataka (dhyAnastava sahita):saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12.00 bhAvaka dharma saMhitA :zrI darayAvasiMha soSiyA baina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): sa.paM. bAlacanda siddhAnta zAstrA pratyeka bhAga 4... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI panacandra zAstrI, bahucita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 2-00 Jain Monoments: TI. ena. rAmacandrana 15.00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 10 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| sampAdaka parAmarza maNDala--DAjyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka-zrI pandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie, kumAra bAdarsa priTiMga presa ke-12, navIna zAhadarA dillI-12 se mudrita /