________________
સપ્તભંગીની રચના છે. જ્યાં ત્રણ પદ હોય, તો તેનાં અસાંયોગિક અને સાંયોગિક ભાગ કુલ સાત જ થાય. પ્રસ્તુતમાં વસ્તુગત ધર્મની મૂળભૂત ત્રણ અવસ્થાઓ રૂપ ત્રણ પદો છે. ભાવ, અભાવ અને યુગપદ્ ભાવાભાવ. ભાવ સ્વરૂપને કહો, તો પ્રથમ ભાંગો, અભાવ સ્વરૂપને કહો તો દ્વિતીય ભાગો, યુગપલ્માવાભાવ સ્વરૂપને કહો, તો તૃતીય ભાંગો. આ ત્રણ અસાંયોગિક ભાંગા બન્યા. પ્રથમ અને દ્વિતીયના સંયોગથી, પ્રથમ-તૃતીયનાં સંયોગથી, અને દ્વિતીય-તૃતીયના સંયોગથી ત્રણ દ્ધિકસંયોગી ભાંગા બન્યા અને પ્રથમ-દ્વિતીય-તૃતીયનાં સંયોગથી એક ત્રિકસંયોગી ભાંગો બન્યો. આમ, કુલ ૭ ભાંગા થયા. આ સપ્તભંગીનો સાર છે.
અહીં ભંગરચના કરતી વખતે નિયમ મુજબ પહેલાં બધા અસંયોગી ભાંગા કહેવાય, પછી બ્રિકસંયોગી, ત્રિકસંયોગી વગેરે ક્રમથી રચાય-એટલે તૃતીય ભાંગો “અવક્તવ્ય’ હોવો જોઈએ. પરંતુ, અમુક કારણોથી કેટલાક ગ્રંથોમાં તૃતીય ભાંગો “અસ્તિ-નાસ્તિ” એવો દ્વિક સંયોગી અને ચતુર્થ ભાંગો “અવક્તવ્ય દર્શાવાયો છે. તેથી અમે પણ તે જ ક્રમ અપનાવ્યો છે. તેનાં કારણો આગળ સ્પષ્ટ થશે.
તે સાત ભાંગા સત્ત્વપર્યાયને આશ્રયીને આ રીતે છે –
“યાદ્રત્યે”, “યાત્રાન્ચર’, ‘હ્યાદ્રિત્યેક સ્થાનનાચે', 'स्यादवक्तव्यमेव', 'स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्यमेव', 'स्यानास्त्येव स्यादवक्तव्यमेव', 'स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव स्यादवक्तव्यमेव'।
આમ, નિત્યત્વ વગેરે અનંતા પર્યાયોને આશ્રયીને આ રીતે જ અનંતી સપ્તભંગીઓ બને છે. ૪ અવ. સપ્તભંગીનું લક્ષણ સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે –
દ્રવ્ય જેને પૂછીયો, તે વ્યંજન પર્યાયા સાત સ્વરૂપે જો કહો, સપ્તભંગી તો થાય પાપા વાર્તિક. કોઇપણ પર્યાય-વસ્તુ ૭ રીતે પૂછી શકાય. પણ એ માટે એનામાં પૂછવા યોગ્યપણું રહેવું જરૂરી છે. અર્થાત્ એ કોઈક શબ્દથી વાચ્ય બનવો જ જોઈએ. જો તે શબ્દ વાચ્ય ન હોય, તો શિષ્ય તેને સાતમાંથી એક પણ રીતે પછી ન શકે, અને ગુરુ બતાવી ન શકે.
IIIII -- • IIIIIIII
સપ્તભંગી IIIIIIIIIIII :--
રાસ
