________________
स्यादवक्तव्यमेव, स्यानास्त्येव स्यादवक्तव्यमेव, स्यादस्त्येव स्यानास्त्येव ચાવવ્યમેવા પણ અહીં તો ત્રીજા ભાગાના સ્થાને ચોથો ભાંગો કહ્યો છે, ને ચોથા ભાંગાના સ્થાને ત્રીજો કહ્યો છે. આવો ક્રમવ્યત્યય કેમ કર્યો?
સમાધાનઃ ક્રમવ્યત્યય કરવાથી શિષ્યને સમજાવવામાં સરળતા રહે છે. તે આ રીતે – પહેલાં “અસ્તિ' એ ભાંગા દ્વારા સત્ત્વનો ભાવ કહ્યો. ત્યારબાદ, જો કોઈક રીતે સત્ત્વભાવ હોય, તો શું કોઈ રીતે તેનો અભાવ પણ છે? આવી જિજ્ઞાસા થાય, એના જવાબમાં “નાસ્તિ' કહીને તેનો અભાવ, અભાવાત્મક સત્ત્વ બતાવ્યું. હવે, ત્યારબાદ સૌ પ્રથમ તે બન્નેનાં દેશિક સામાનાધિકરણ્ય બાબતે જિજ્ઞાસા જાગે છે. એના સમાધાનમાં જવાબ અપાય છે કે ચાવ ચન્નીચેવા આથી જણાય છે કે અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ, ભાવ અને અભાવ તે એક જ વસ્તુમાં છે. આથી, બન્ને વચ્ચે સામાનાધિકરણ્ય છે. હવે પ્રશ્ન ઉઠે છે કે ભલે બન્ને એક જ દેશમાં રહ્યાં હોય. પણ જેમ કેરીમાં લીલો રંગ અને પીળો રંગ તે જ કેરીમાં કાલભેદથી રહે છે. અર્થાત્ ભિન્નકાલે સમાનદેશવૃત્તિત્વ છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં ભાવાભાવનું પણ શું કાલભેદે સમાનાધિકરણવૃત્તિત્વ છે, કે સમાનકાલે? આ જિજ્ઞાસાને પૂર્ણ કરવા માટે ત્યારબાદ ચાદ્દવષ્યમેવ એવો ભાંગો રચાય છે. આવું વાક્ય ગુરુ બોલે અને એના દ્વારા બન્નેનું યુગપ સમાનકાલવૃત્તિત્વ છતું થાય છે. એટલે પહેલા માત્ર દૈશિક સામાનાધિકરણ્ય કહેવાયું. અને પછી કાલિક સામાનાધિકરણ્ય પૂર્વકનું દેશિક સામાનાધિકરણ્ય કહેવાયું અને જિજ્ઞાસા પણ પહેલાં શુદ્ધ વિષયની થાય, પછી વિશિષ્ટ વિષયની થાય. આમ, જિજ્ઞાસાને અનુસરીને, પ્રજ્ઞાપનાની સરળતા માટે ભંગની રચનાના ક્રમમાં ફેરફાર કર્યો છે. શ્રી પ્રમાણનયતત્તાલોકાલંકાર ઇત્યાદિ ગ્રંથોમાં આ ક્રમે સપ્તભંગી બતાવી છે. ત્યારે શ્રી સમ્મતિતર્ક ઈત્યાદિ ગ્રંથોમાં ભંગરચનાનાં ક્રમની મર્યાદાને અનુસરીને ત્રીજા-ચોથામાં ફેરફાર નથી કર્યો. આમ, ગીતાર્થ શાસ્ત્રકારોના વિવક્ષાભેદથી ભિન્ન ભિન્ન પ્રતિપાદનોમાં વ્યામોહનકરવો. તાત્પર્યની ગવેષણા કરવી. ઈતિ દિફ ૧૩.
અવ. શંકાઃ જો પાંચમા ભાંગાથી પ્રથમ અને ચતુર્થનું દેશિક સપ્તભંગી
૬૪
રાસ
