________________
ગુણપર્યાયવ દ્રવ્ય, દ્રવ્યગુણપર્યાયાત્મક સ ઈત્યાદિ પ્રમાણ વાક્યોમાં ક્યાંય તેનો પ્રયોગ નથી.
શંકા તો પછી “જ્યાં સ્યા એવ પ્રયુક્ત ન હોય ત્યાં પણ તે અધ્યાહારથી લેવા.” આવા આર્ષવચનનો વિરોધ આવે-માટે અહીં સાક્ષાત્ ભલે ન વાપરો, અધ્યાહત તો કરવો જ પડે.
સમાધાનઃ સર્વત્ર નયવાક્યોમાં સ્યા–એવા નો પ્રયોગ કરવો જરૂરી હોવા છતાય પ્રમાણવાક્યોમાં ક્યાંય ન વાપરી શકાય. કારણ કે પ્રમાણવાક્યમાં સ્યાત્ ને વાપરવાનું કોઈ પ્રયોજન જ નથી. તથાપિ સૌ પ્રથમ તો જ્યારે વસ્તુનું સાંશ પ્રતિપાદન કરાય, ત્યારે તેનાં ઈતર અંશનો વ્યવચ્છેદ કરવા માટે એવકાર વપરાય છે. તેનાથી ‘વસ્તુમાં અસ્તિત્વ જ છે ઈત્યાદિ નિશ્ચિત બોઘ થાય અને વસ્તુમાં અસ્તિત્વનાં અભાવનો-અસ્તિત્વથી ઈતર ધર્મોનો-વ્યવચ્છેદ સિદ્ધ થાય. હવે કોઈ પૂછે, કે જ્યારે અસ્તિત્વ સિવાયનાં ધર્મો પણ તે પદાર્થમાં છે જ. તો તેનો નિષેધ શી રીતે? ત્યારે “સ્યા” પદનો પ્રયોગ થાય. “સ્યાનો અર્થ છે કોઈક અવચ્છેદક વિશેષ અવચ્છિન્નત્વ. સ્વપર્યાયવત્વની અપેક્ષાએ તો વસ્તુમાં અસ્તિત્વ સિવાયના કોઈ જ ધર્મો નથી જ. માત્ર અસ્તિત્વ જ છે.
આથી, સાંશ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવા માટે જ સ્યાત્ અને એવા નો પ્રયોગ થાય. નિરંશવસ્તુને કહેવા માટે ન થાય. અને જો પ્રમાણવાક્યમાં સ્યાત્ એવનો પ્રયોગ કરો, તો તે પણ નયવાક્ય જ બની જાય. ઈતિ દિફ.
શંકાઃ સ્યાત્ એવનો પ્રયોગ ન થવાથી પ્રમાણવાક્ય એ અનધ્યવસાય, સંશય, અવગ્રહબોધ, ઈત્યાદિરૂપ બની જશે.
સમાધાનઃ ના, પ્રમાણવાક્યનું લક્ષણ જ આ બધાં કરતાં ભિન્ન હોવું એ છે. અથવા એનું સ્વરૂપ આ બધાં કરતાં ભિન્ન છે. માટે આવી કોઈ આપત્તિ નથી. ઈતિ દિફ. | | સપ્તભંગી એ પ્રમાણવાક્ય છે .
સામાન્યથી તો સપ્તભંગીરૂપ મહાવાક્ય, એ જ પ્રમાણવાક્ય કહેવાય. નયોપદેશમાં પણ એવું કહ્યું છે.
સપ્તભંગી રામ
III
-પા
૧૧૬
httT
